Өнімнің өзіндік құнының түсінігі мен маңызы

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I. Өнімнің өзіндік құнының түсінігі мен маңызы.
1.1. Өнімнің өзіндік құны туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Өнімнің өзіндік құнына әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12

II. Өнімнің өзіндік құнын талдау.
2.1. Тікелей материалдық шығындарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2. Еңбек ақы төлеуге шығындарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3. Жанама шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.4. "Ақ алтын" ЖІПС . нің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

III. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары.
3.1. Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
3.2. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

Кіріспе

Нарықтық экономиканың қалыптасуы жеке кәсіпорындар деңгейінде және олардың құрылымдық бөлімшелерінде талдаудың дамуын негіздейді, себебі осы звенолар (қандай да болмасын меншік нысанында) нарықтық экономиканың негізін кұрайды.
Экономикалық процестерді зерттеу жеке шаруашылық фактіден, құрылыстан, ситуациядан басталады. Олар жиынтығында басқарылатын жүйенің қандай да болмасын звеносында және басқарылатын жүйенің шаруашылық қызметін мәнін білдіретін шаруашылық процесті білдіреді.
Іс жүзінде коммерциялық есепті шаруашылықтың барлық салаларына енгізу, аз шығындар жұмсау жағдайында жақсы нәтижелерді қамтамасыз ету, үнемдеудің қатаң тәртіптерін сақтау өндірістік өзіндік құнның барлық қосындыларын тұрақты бақылап отыруды, баптар және элементтер бойынша шығындарды терең талдауды талап етеді. Осының барысында өнімді емес шығындар мен кемістіктерді мұқият талдау керек. Мұндай шығындар мен кемістіктерді күнделікті бақылау, факторларды оперативті талдау ғана жанды заттай еңбек шығынын тиімсіз жұмсауды тыяды. Үнемдеу тәртібін сақтау өндірістің экономикалық тиімділігін арттырады, пайданы арттырады және материалдық ынталандыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Біздің дәуіріміздің экономикалық жүйесінде кәсіпорынның алатын орнының ерекшелігін оның өнім өндіруге шығаратын шығындарының өзгешіліктері де белгілейді.
Өндіріс шығындары деп-әдетте өнімді өндіруге жұмсалған шығындарды айтады. Барлық мәселе бұл шығындарды кімнің жасайтынында. Қоғам тұрғысынан алып қарағанда, тауар өндіруге жұмсалатын толық шығын толық емес шығынына (ағымдағы және заттанған, қажетті және қосымша еңбекке) тең.
Кәсіпорын шығындары өнімнің өзіндік құны түрінде көрінеді. Қоғам шығындары мен кәсіпорын шығындары арасындағы айырмашылық, тиісінше, кәсіпорынның өз өнімдерін өткізетін баға мен олардың өзіндік құнының арасындағы айырмашылық кәсіпорынның таза табысын құрайды.
Таза табыстың негізгі формасы - пайда.
Қорытып алынған түрінде пайда шаруашылықты жүргізудің нәтижелерін, ағымдағы және заттанған еңбектің жұмсалуының өнімділігін бейнелейді, сондықтан да кәсіпорындар жұмысы тиімділігінің маңызы экономикалық сипаттамасы болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Зайцев Н.Л. «Экономика промышленного предприятия»,чебник; 2- е изд.перераб и доп.
-М:Инерра-М, 1998 ж.
2.Сергев И.М. «Экономика предприятия»
- М: Финансы и статистика, 1997 ж.
3. «Экономика предприятия» /Под. Ред. В.Я.Хрипача.
-Минск, 1997 ж
4. «Анализ хозяйственной деятельности предприиятия». Г.В. Савицкая.
- Минск, 2000ж.
5. «Экономика предприятия». Под. ред.проф. В.Я. Горфинкеля,
-М: 1996ж.
6. «Экономика роедприятия». Ученик для экономических вузов. Под. ред. Руденко А.И.
-Минск: 1995ж.

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I. Өнімнің өзіндік құнының түсінігі мен маңызы.
1.1. Өнімнің өзіндік құны туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Өнімнің өзіндік құнына әсер етуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.3. Өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2

II. Өнімнің өзіндік құнын талдау.
2.1. Тікелей материалдық шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
2.2. Еңбек ақы төлеуге шығындарды
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3. Жанама
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .21
2.4. "Ақ алтын" ЖІПС - нің өзіндік құнын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 25

III. Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары.
3.1. Өнімнің өзіндік құнын төмендету
резервтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .32
3.2. Өнімнің өзіндік құнын төмендету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... . 37

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 38

Кіріспе

Нарықтық экономиканың қалыптасуы жеке кәсіпорындар деңгейінде және
олардың құрылымдық бөлімшелерінде талдаудың дамуын негіздейді, себебі осы
звенолар (қандай да болмасын меншік нысанында) нарықтық экономиканың
негізін кұрайды.
Экономикалық процестерді зерттеу жеке шаруашылық фактіден, құрылыстан,
ситуациядан басталады. Олар жиынтығында басқарылатын жүйенің қандай да
болмасын звеносында және басқарылатын жүйенің шаруашылық қызметін мәнін
білдіретін шаруашылық процесті білдіреді.
Іс жүзінде коммерциялық есепті шаруашылықтың барлық салаларына енгізу, аз
шығындар жұмсау жағдайында жақсы нәтижелерді қамтамасыз ету, үнемдеудің
қатаң тәртіптерін сақтау өндірістік өзіндік құнның барлық қосындыларын
тұрақты бақылап отыруды, баптар және элементтер бойынша шығындарды терең
талдауды талап етеді. Осының барысында өнімді емес шығындар мен
кемістіктерді мұқият талдау керек. Мұндай шығындар мен кемістіктерді
күнделікті бақылау, факторларды оперативті талдау ғана жанды заттай еңбек
шығынын тиімсіз жұмсауды тыяды. Үнемдеу тәртібін сақтау өндірістің
экономикалық тиімділігін арттырады, пайданы арттырады және материалдық
ынталандыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Біздің дәуіріміздің экономикалық жүйесінде кәсіпорынның алатын орнының
ерекшелігін оның өнім өндіруге шығаратын шығындарының өзгешіліктері де
белгілейді.
Өндіріс шығындары деп-әдетте өнімді өндіруге жұмсалған шығындарды
айтады. Барлық мәселе бұл шығындарды кімнің жасайтынында. Қоғам тұрғысынан
алып қарағанда, тауар өндіруге жұмсалатын толық шығын толық емес шығынына
(ағымдағы және заттанған, қажетті және қосымша еңбекке) тең.
Кәсіпорын шығындары өнімнің өзіндік құны түрінде көрінеді. Қоғам
шығындары мен кәсіпорын шығындары арасындағы айырмашылық, тиісінше,
кәсіпорынның өз өнімдерін өткізетін баға мен олардың өзіндік құнының
арасындағы айырмашылық кәсіпорынның таза табысын құрайды.
Таза табыстың негізгі формасы - пайда.
Қорытып алынған түрінде пайда шаруашылықты жүргізудің нәтижелерін,
ағымдағы және заттанған еңбектің жұмсалуының өнімділігін бейнелейді,
сондықтан да кәсіпорындар жұмысы тиімділігінің маңызы экономикалық
сипаттамасы болып табылады.

I. Өнімнің өзіндік құнының түсінігі мен мәні.
1.1. Өнімнің өзіндік қүны туралы түсінік

Өнімнің өзіндік құны-бұл кәсіпорынның өнімді өндірумен және өткізумен
байланысты барлық шығындарын ақшалай нысанда білдіретін, өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен бірлестіктердің қызметінің маңызды экономикалық
көрсеткіштерінің бірі. Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынға олардың шығаратын
өнімі қаншаға түсетінін көрсетеді. Өнімнің өзіндік құнына өнімге өткізілген
еңбектің шығындары (негізгі қорлардың амортизациясы, шикізаттың,
материалдық, отынның және басқа да материалдық ресурстардың құны) мен
кәсіпорындардың жұмысшыларының еңбек ақысына шығындар енгізеді.
Шығарылатын өнімнің нақты өзіндік құнын талдау, резервтері және оны
төмендетуден экономикалық тиімділікті анықтау барысында экономикалық
факторлар бойынша есеп қолданылады. Экономикалық факторлар өндіріс
процесінің барлық элементтерін-кұралдарды, еңбек заттарын және еңбектің
өзін толық қамтиды. Олар кәсіпорын ұжымдарының өзіндік құнды төмендету
бойынша жұмыстарының негізгі бағыттарын сипаттайды: еңбек өнімділігін
арттыру, дайындық жұмыстарын арзандату және еңбек заттарын жақсы пайдалану,
әкімшілік басқару және басқа да сәйкес шығындарды қысқарту, алдыңғы қарарлы
техника мен технологияны енгізу, құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану,
ақауларды қысқарту және өнімді емес шығындар мен кемшіліктерді жою.
Өнеркәсіптік өнімнің өзіндік құнының төрт түрін ажыратады. Цехтік
өзіндік құн өнімді өндіру осы цехтың шығындарын қамтиды. Жалпы, зауыттық
өнімді өндіруге кәсіпорынның барлық шығындарын көрсетеді. Толық өзіндік құн
өнімді өндіруге ғана емес, сонымен қатар оны өткізуге де барлық шығындарды
сипаттайды. Салық өзіндік күн жекеленген кәсіпорындардың жұмыс
нәтижелеріне, сол сияқты бүкіл сала бойынша өндірісті ұйымдастыруға
байланысты.
Өнеркәсіптік өнімді өндіруге шығындар алғашқы экономикалық элементтер
және шығындар баптары бойынша жоспарланады және есепке алады.
Алғашқы экономикалық элементтер бойынша топтау кәсіпорынның
материалдық ресурстарға жалпы қажеттіліктерді, негізгі қорлардың
амортизацияға сомасын еңбек ақы төлеуге шығындарын және кәсіпорынның басқа
да ақшалай шығындарды анықтайтын, өндірістік шығындар сметасын жасауға
мүмкіндіктер береді. Мұндай топтау өзіндік құн бойынша жоспардың техпромфин
жоспардың басқа бөлімдерімен келістірілуі үшін, айналым құралдарын
жоспарлау үшін олардың пайдалануын бақылау үшін қолданылады. Өнеркәсіпте
эканомикалық элементтер бойынша шығындардың келесі топтамасы қабылданған:
- шикізаттар мен негізгі материалдар;
- көмекші материалдар;
- отын (шет жақтан);
- энергия (шет жақтан);
- негізгі қорлардың амортизациясы;
- еңбек ақы;
- әлеуметтік сақтандыруға аударымдар;
- элементтер бойынша бөлінген, басқада шығындар.
Экономикалық элементтер шығындарды топтау кәсіпорының шығындарын жеке
өнім түрлері мен басқа шаруашылық қажеттіліктерді бөлусіз материалдық және
ақшалай шығындарды көрсетеді.

1.2. Өнімнің өзіндік құнына әсер етуші факторлар

Шығарылатын өнімнің нақты өзіндік құнын талдау, резервтері және оны
төмендетуден экономикалық тиімділікті анықтау барысында экономикалық
факторлар бойынша есеп қолданылады. Экономикалық факторлар өндіріс
процесінің барлық элементтерін - құралдарды, еңбек заттарын және еңбектің
өзін толық қамтиды. Олар кәсіпорын ұжымдарының өзіндік құнды төмендету
бойынша жұмыстарының негізгі бағыттарын сипаттайды: еңбек өнімділігін
арттыру, дайындық жұмыстарын арзандату және еңбек заттарын жақсы пайдалану,
әкімшілік басқару және басқа да сәйкес шығындарды қысқарту, алдыңғы қатарлы
техника мен технологияны енгізу, құрал-жабдықтарды тиімді пайдалану,
ақауларды қысқарту және өнімді емес шығындар мен кемшіліктерді жою.
Өзіндік құнды нақты төмендетуді білдіретін үнемдеу факторлардың келесі
құрамы бойынша есептеледі:
1. Өндірістің техникалық деңгейін арттыру.
Бұл жаңа, прогресивті технологияларды енгізу, өндірістік процестерді
механизациялау және автоматизациялау; шикізаттар мен материалдардың жаңа
түрлерін пайдалануды және қолдануды жақсарту; өнімдердің конструкциясы мен
техникалық сипаттамаларын өзгерту; өндірістің техникалық деңгейін
арттыратын басқа да факторлар.
Осы топ бойынша өнімнің өзіндік құнына ғылыми-техникалық жетістіктер
мен алдыңғы қатарлы тәжірибенің ықпалы талданады. Әрбір іс-шара бойынша
өндіріске кеткен шығындарды төмендету мен сипатталатын экономикалық
тиімділік сипатталады. Іс-шараларды іс жүзіне асырудан болатын тиімділік
(үнемдеу) өнім бірлігіне шығын мөлшерлерін іс шараларды енгізуге дейін және
одан кейін салыстыру және алынған айырмашылықты жоспарланатын жылдағы
өндіріс көлеміне көбейту арқылы анықталады:
Э = (Сс -Сн)* Ан ,
Э - тікелей ағымдық шығындардың үнемделуі,
Сс - іс-шараларды енгізуге дейінгі өнім бірлігіне тікелей ағымдық
шығындар,
Ан - іс шараларды енгізуден бастап жоспарланатын жылдың соңына
дейін өнімнің натуралды бірлігіндегі көлемі.
Бір уақытта өткен жылдарда іс жүзіне асырылған іс-шаралар бойынша
жалғасатын үнемдеу де ескерілуі қажет. Оны жылдық есептік үнемдеу мен өткен
жылдық жоспарлы есептерінде ескерілген оның бөлігі арасындағы айырма
ретінде анықтауға болады. Бірқатар жылдар ішінде жоспарланатын іс-шаралар
бойынша үнемдеу жаңа технологияның көлемімен орындалатын жұмыс көлеміне
байланысты тек есепті жылы, осы жылдың басына дейін енгізулердің маштабын
есепке алмай есептеледі. Өзіндік құнды төмендету басқарудың
автоматтандырылған жүйесін құру, ЭЕМ қолдану, әрекет етіп отырған техника
мен технологияны жетілдіру мен модернизациялау барысында да болуы мүмкін.
Шығындар шикізаттарды кешенді пайдалану, үнемді алмастыргыштарды қолдану,
өндірісте қалдықтарды толық пайдалану нәтижесінде де қысқарады. Үлкен
резерв өзінде өнімнің жетілдірілуін, оның материалды және еңбекті
қажетсінуін төмендетуді, машиналар мен құралдарды салмағының төмендетілуін,
габаритті мөлшерлердің төмендетілуін қамтиды.
2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру.
Өзіндік құнды төмендету өндірісті ұйымдастыруды, өндірісті
мамандандыруды дамыту барысында еңбектің формалары мен әдістерінде
өндірісті басқаруды жетілдірудің және оған шығындарды төмендетудің; негізгі
қорларды пайдалануды жақсартудың; материалдық-техникалық қамсыздандыруды
жақсартудың; транспорттық шығындарды қысқартудың; өндірісті ұйымдастыру
деңгейін арттыратын басқа да факторлардың нәтижесінде іс жүзіне асырылуы
мүмкін.
Өндірістің техникасы мен ұйымдастыруын жетілдіру барысында әр фактор
тиімділігін анықтап, оны белгілі топқа қосу қажет. Егер мұндай болу қиын
болса, онда тиімділікті белгілі бір мақсатты іс-шара немесе факторлар
тобына қарай бөлуге болады.
Ағымдағы шығындарды азайту үшін негізгі өндріске қызмет ету
жағдайларын жетілдіру қажет. (Мысалы, ағымдық өндірісті дамыту; ауысу
коэфицентін жоғарылату; технологиялық жұмыстарды жақсарту; құрал-жабдық
шаруашылығын тәртіпке келтіру; жұмыс және өнім сапасын бақылауды
ұйымдастыру).
Адам еңбегінің шығындарын азайту үшін қызмет көрсету нормасын
жоғарылату, жұмыс уақытының жоғалуын қысқарту; норманы орындамаған
жұмысшылар санын қысқарту, т.б. Бұл үнемдеу мөлшерін жұмыстан шыққан
жұмысшылар санының келесі жылдағы орта жалақы көлеміне көбейту арқылы
анықтаймыз (әлеуметтік сақтандыруға, арнайы кесілме, тамаққа шығарылған
шығындар есепке алынады). Қосымша үнемдеуді жалпы өндіріс кұрылымын
жетілдіру арқылы алуға болады. Ол басқару шығындарын азайту және басқару
қызметкерлерін жұмыстан шығару арқылы оларға төленетін жалақы мөлшерін
үнемдеу арқылы көрінеді.
Негізгі қорларды пайдалануда жақсарту кезінде өзіндік құнның азаюы
келесі жағдайлар арқылы жүзеге асады. Құалдардың сенімділігі мен ұзақ
мерзімдігін арттыру; алдын-ала жоспарлы жөндеу жүйесін жетілдіру; негізгі
қорларды пайдалану, іске қосу, жөндеудің индустриялды әдісін енгізу арқылы
орталықтандыру және іске асыру. Мұнда үнемдеу мөлшері бір құрамға
байланысты азайған шығын мөлшерін (амортизациядан басқа) орта жұмыс
істейтін құралдарға (немесе басқа негізгі қорға) көбейту арқылы анықталады.
Материалдық-техникалық қамсыздандыруды және материалдық ресурстарды
жетілдіру шикізат пен материалдардың шығындарының нормасын азайту, өзіндк
кұнды азайту арқылы жүргізіледі. Шикізат пен материалдарды жеткізіп
берушіден қоймаға дейінгі тасымалдау шығындарын, завод қоймасынан тұтыну
орнына тасымалдау шығындарын және дайын өнімді тасымалдау шығындарын азайту
арқылы жалпы тасымалдау шығындары азаяды.
Өзіндік құнды азайту резервтері қалыпты өндірістік процесті
ұйымдастыруда қажет емес шығындарды азайту ақырлы жүргізілді (шикізат,
материалдар, отын, энергия, үстеме жалақы т.б. нормативтен жоғары
шығындар). Мұндай ортақ шығындарды анықтау үшін арнайы әдістерді қолдану
және коллектив назарын аудару қажет. Оларды анықтау үшін арнайы зерттеу
жүргізіледі және ол өз уақытысында есептеледі, өндірістегі нормативтік
шығындарға талдау жасалады.
3. Өнімнің көлемін және құрылымын өзгерту арқылы жағдайлы-тұрақты
шығындарды, амортизациялық төлемдерді азайтуға болады және өнім
номенклатурасы мен ассортиментін өзгертуге, оның сапасын жоғарылатуға
болады және ол өнімнің өзіндік құнын азайтады. Жағдайлы -тұрақты шығындар
арқылы үнемдеу мөлшері келесі формула арқылы анықталады:
ЭЯ=(Т*ЯС)100
Мұндағы Эп - жағдайлы-тұрақты шығындардың үнемдеу мөлшері; Пс - базис
жылындағы жағдайлы тұрақты шығындар сомасы; Т- базис
жылымен салыстырғандағы тауар өнімдерінің өсу деңгейі.
4. Табиғи ресрстарды пайдалануда жақсарту. Мұнда келесі жағдайлар
қарастырылды: шикізат сапасы мен құрамының өзгерісі, табиғи ресурстарды жер
қойнауынан алу әдістері және оларды дайындау; басқа табиғи жағдайлардың
айнымалы шығындардың мөлшеріне әсерін көрсетеді. Олардың өзіндік құнды
азайтуға әсерін талдау өңдеуші өндіріс салаларының әдістерін негізге ала
отырып жүргізіледі.
5. Салалық және басқа да факторлар, олар: жаңа өндірісті, цехтарды,
өндіріс бірлігін енгізу және жүзеге асыру; Жұмыс істеуші өндірістен жаңа
өндірісті дайындау және жүзеге асыру; басқа да факторлар. Ескі цехтарды
ликвидациялау және жаңа цехтарды енгізу, өндірістерді жоғары техникаландыру
нәтижесінің ең жоғарғы көрсеткіштерін пайдалана отырып, өзіндік құнды
азайту үшін резервтерге талдау жасалуы қажет.
Резевтерде сонымен қатар жаңа өнімдерді дайындау және өндіру, жаңа
технологиялық процестерді қолдану, жаңа цехтарды енгізу уақытысына
шығындарды азайту арқылы өзіндік құнды азайту қарастырылады.
Шығындарды өзгеру сомасын есептеу формуласы келесі түрде көрсетіледі:
Эп= (Сх Д1 - С0 Д0)*Д1
Мұндағы, Эп - өндірісті дайындау жэне іске қосу шығындарының өзгерісі;
С0,С}- базисті және есепті жылдағы шығындар соммасы; Д0,Ді - базисті және
есепті жылдағы тауар өнімінің көлемі. Өнімнің өзіндік құнын талдау
объектісі болып келесі көрсеткіштер табылады:
1. тауар өнімінің бүкіл немесе шығындар элементтері бойынша толық
өзіндік құны;
2. тауар өнімінің теңгесіне шығындар;
3. салыстармалы тауар өнімінің өзіндік құны;
4. жеке өнімнің өзіндік құны;
5. шығындардың баптары немесе жекелеген элементтері.
Ақпарат көздері: өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) өндіру және өткізу туралы
кәсіпорынның "Есеп", өнімнің өзіндік құнының жоспарлы және калькуляциялары,
негізгі және көмекші өндірістер бойынша синтетикалық жөн аналитикалық есеп
мәліметтері және т.б.

1.3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

Экономикалық элементтер шығындарды топтау кәсіпорының шығындарын жеке
өнім түрлері мен басқа шаруашыылқ шаруашылық қажеттіліктерді бөлусіз
материалдық және ақшалай шығындарды көрсетеді.
Экономкалық элементтер бойынша өнім бірлігінің өзіндік құнын анықтау мүмкін
емес. Сондықтан экономикалық элементтер бойынша шығындарды топтаумен қатар
өндіріске шығындар шығындардың баптары (калькуляция баптары) бойынша
жоспарланады және есепке алынады.
Шығындар калькуляциялық баптар бойынша топтау шығындарды оларды орны
мен қолданысы (мақсаты) бойынша көру, кәсіпорынға жеке өнім түрлерін өндіру
және өткізу қаншаға түсетінін білу мүмкіндігі. Калькуляция баптары бойынша
өнімнің өзіндік құнын жоспарлау және есепке алу өзіндік құнның осы деңгейі
кандай факторлардың ықпалымен қалыптасқан, оны төмендету үшін күресті
қандай бағыттарда жүргізу қажет екендігін анықтауға мүмкіндіктен береді.
Өнеркәсіпте негізгі калькуляциялық баптардың келесі номенклатурасы
қолданылады:
1) шикізаттар мен материалдар;
2) техникалық қажеттіліктерге отын мен энергия;
3) өндірістк жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы;
4) құралдарды ұстап түруға және пайдалануға шығындар;
5) цехтік шығындар;
6) жалпы зауыттық шығындар;
7) ақаудан кемшіліктер (потери)
8) өндірістік емес шығындар.
Шығындардың алғашқы жеті бабы фабрикалық - зауыттық өзіндік құнды
құрайды. Толық өзіндік құн фабрикалық - зауыттық өзіндік құннан және
өндірістік емес шығындардан қалыптасады.
Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін кәсіпорынның шығындары жанама және
тікелей болып бөлінеді. Тікелей шығындарға өнімді шығарумен тікелей
байланысты және оның жеке түрлері бойынша тікелей жолмен есепке алынатын
шығындар жатады: негізгі материалдардың, техникалық мақсаттарға, отынның,
энергияның құны, негізгі өндірістік шығындардың еңбекақысы және т.б.
жатады.
Жанама шығындарға өнімнің нақты түрлерінің өзіндік құнына тікелей
жатқызу мүмкін емес немесе тиімсіз болып табылатын шығындар жатады: цехтік,
жалпы зауытттық, құралдарды сақтау және пайдалану бойынша шығындар.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құны өнім бірлігін өндіруге және
өткізуге шығындардың мөлшері көрсетілетін калькуляцияны құру жолымен
анықталады. Калькуляция өнеркәсіптің осы саласында қабылданған шығындар
баптары бойынша құрастырылады. Калькуляцияның үш түрін ажыратады: жоспарлы,
есепті және нормативті. Жоспарлы калькуляцияда өнімнің өзіндік құны
шығындарды жекелеген баптар бойынша есептеу жолымен, ал нормпатвтік-
берілген кәсіпорында әрекет етіп отырған нормалар бойынша анықталады.
Сондықтан ол жоспарлы калькуляциямен салыстырғанда ұйымдастырущылық-
техникалық іс-шараларды жүргізудің нәтижесінде нормативтердің
төмендетілуіне байланысты қайта қарастырылады, әдетте, ай сайын. Есепті
калькуляция бухгалтерлік есеп мәліметтерінің негізінде құрастырылады және
өнімнің нақты өзіндік құнын көрсетеді. Соның арқасында өнімдердің өзіндік
құны бойынша жоспардың орындалуын тексеру және өндірістің жекелеген
учаскелерінде жоспардан ауытқуларға анықтауға мүмкіндіктер болады. Есепке
алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі аса прогресивті болып
табылады және өндірістік процестің жүруін, өнімнің өзіндік құнын төмендету
бойынша тапсырмалардың орындалуын күнделікті бақылау жүргізуге мүмкіндіктер
береді. Осы жағдайда өндіріске шығындар екіге бөлінеді: норма шеңберіндегі
шығындар және шығындар нормасынан ауытқулар. Норма шеңберіндегі барлық
шығындар топтамалық, жеке тапсырыстар бойынша ескеріледі. Белгіленген
нормалардан ауытқулар олардың себептері мен кінәлары бойынша есепке
алынады, және ол ауытқу себептерін оперативті талдауға, жұмыс процесінде
олардың алдын алуға мүмкіндіктер береді. Осындай жағдайда есепке алудың
нормативтік әдісінде өнімдердің нақты өзіндік құны нормалар бойынша
шығындар мен ауытқу және ағымдық норматвтердің өзгеруі нәтижесіндегі
шығындарды сомалау жолымен анықталады.

ІІ. Өнімнің өзіндік құнын талдау.

Өнімнің өзіндік құны (ӨӨҚ) тауарға баға тағайындаудың базасы және
пайданың болашақ мөлшерін айқындайтын инструмент. ӨӨҚ өндіру сатыларына
байланысты: цехтық, зауыттық немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып
бөлінеді.
Өнімнің цехтық өзіндік құн - бүған өндірілетін өнімге цехта,
учаскелерде, бригада да шыққан шығын кіреді.
Өндірістік өзіндік құн - бұл цехтық шығындар + жалпы зауыттық,
өндірістік шығындар.
ӨӨҚ=ЦӨҚ(1+Әжөш)
Жалпы өндірістік шығын (Әжөш) коэффициент арқылы беріледі. Мысалы,
цехтың шығындарға шаққандағы жалпы өндірістік шығынның коэфициенті 0,5
болса, ӨӨҚ = 1+ 0,5=1,5 ЦӨҚ
Өнімнің толық өзіндік құны. Өзіндік қүн + өнімді өткізуге кететін
шығындар.
ТӨҚ = ӨӨҚ (1+0,03) мұндағы 0,03 коэфициенті өндіріспен байланысы жоқ
шығындар мөлшері.
ӨӨҚ қолдану мақсатына қарай (жоспарлау, есептеу, талдау, т.б) бірнеше
түрге бөлінеді: өнімнің жалпы, тауарлы немесе сатылған өнімнің өзіндік
кұны, салыстыратын өнімнің өзіндік құны, өнім бірлігінің өзіндік құны болып
және т.б. болып бөлінеді. Сонымен бірге өнімнің өзіндік құны жоспарлы,
болжамды, (есеп) нақтылы деп бөледі.
Жоспарлы өзіндік құн - бүл қажетті шығындар, ғылым мен техника
жетістігіне ұйымдастыру жағдайына баланысты.
Болжамды есеп өзндік құн - бұл техникалық - экономикалық есептер
ескерілуі, қандай жаңалықтар енгізілгенін т.б ғылыми жетістіктерді
ескереді.
Нақтылы өзіндік құн - барлық өнімге шаққандағы нақты шығындар және
өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құн.

2.1. Тікелей материалдық шығындарды талдау.

Өнеркәсіптік өнімнің өзіндік құнында көп үлес салмағын шикізаттар мен
материалдарға шығындар алып жатыр. Осы бап бойынша шығындардың жалпы сомасы
(2-сурет) өнімдерді өндіру көлеміне (УВП), оның құрылымына (УД,) және жеке
өнімдерге үлес шығындарының өзгеруіне (УМЗі) байланысты.

Сурет 2.
Тікелей материалдық шығындардың факторлық жүйесінің блок схемасы.

Жекелеген өнімдерге үлесті материалдық шығындар өнім бірлігіне
жұмсалған материалдар санына (массасына) (УР,) және материалдар
бірлігінің орташа бағасына (Ц1) байланысты.
Осы факторларлардың ықпалын есептеу тізбектің орналастыру әдісімен
жүргізіледі.
Өнім бірлігіне шикізаттар мен материалдардың шығыны сапаға,
материалдың бір түрін басқасына ауыстыруға, шикізат рецептурасының
өзгеруіне, техника мен технологияға өндірісті ұйымастыруға, жұмысшылардың
квалификациясына, шикізат қалдықтарына байланысты.
Ең алдымен қандай да болмасын факторлардың есебінен материалдық үлесті
шығындарының өзгеруін біліп алып, содан кейін барып өнімнің түрінің
жоспарлы бағалары өндірістің нақты көлеміне көбейту қажет.

ΔМЗХі = ΔУРХі *ЦІл *VВП1ф

Материалдың бағасының орташа деңгейі шикізаттар нарығына,
мердігерлердің жіберу бағасын, материалдық ресурстардың топ ішіндегі
қүрылымына, транспорттық жэне дайындау шығындарының деңгейіне,
шикізаттардың сапасына жэне т.б. тэуелді. Осылардың эқайсысына байланысты
материалдық шығындардың жалпы сомасының өзгеруін білу үшін і - түріндегі
тауардың орташа бағасының немесе материалдар тобының і - факторы есебінен
өзгерісін сәйкес түрде қолданылатын материалдардың нақты санына көбейту
қажет:

ΔМЗХі = ΔУРХі * Ц,п * VВПІф

Көптеген кәсіпорындарда басқа да мақсаттарда іс жүзіне асыруға немесе
қолдануға болатын жоспардан артық қайтарымды қалдықтар орын алуы мүмкін.
Егер, олардың құнын мүмкіндігінше пайдалану бағасымен салыстыратын болсақ,
онда өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындар қанша сомаға
артқанын білуімізге болады.
Бұдан басқа, жоспардан ортақ қайтарымды қалдықтарға байланысты
өнімдердің қаншалықты алынбай қалғанын есептеуімізге болады. Ол үшін
бастапқы шикізат бағасы бойынша жоспардан ортақ қайтарымды қалдықтардың
қүнын олардың шығын нормасына, өнім бірлігіне бөлуіміз қажет.
Жоспардан ортақ қайтарымсыз қалдықтардың болуы өнімнің тікелей
қымбаттауына және оны шығаруды азайтуға (кемітуге) әкеп соғады. Материалдық
шығындардың сомасы қаншалықты өскенін анықтау үшін жоспардан ортақ
қайтарымсыз қалдықтардаң санын бастапқы материалдың
жоспарлы бағасына көбейту қажет. Содан кейін, осы фактор есебінен өнімді
шығару қаншалықты төмендегенін және осған байланысты өнім бірлігінің
өзіндік құны қалай өзгергенін анықтауымыз керек.
Бір материалды басқасымен ауыстыру нәтижесінде тек өнім бірлігіне
тұтынылған материалдардың саны ғана емес, сонымен қатар олардың құны да
өзгереді. Осыған байланысты өнім бірлігіне материалдық шығындары қалай
өзгергенін анықтау үшін ауыстырғыш материалдың үлесті шығыны (УР0)
арсындағы айырманы ауыстырылатын материалдың бағасына (Ц0)
көбейту керек, ал ауыстырғыш материал бағасы (Ц) мен ауыстырушы материал
бағасы (Ц0) арасындағы айырманы ауыстырғыш материалдың үлестік шығынына
(УРХ) көбейту жэне нэтижелерді қосу керек.

ΔУМЗ = (УР, -УР0)*Ц0; ΔУМЗ = (Цг-Ц0)*УР,

Егер кәсіпорында сатып алынатын комплектілеу бұйымдары мен жартылай
фабрикаттар бар болса, онда кәсіпорын үшін кооперация қаншалықты тиімді
екенін анықтауға болады. Ол үшін сатып алу бағасы мен кәсіпорында өнімді
дайындаудың өзіндік салыстырады. Егер сатып алу бағасы дайындаудың өзіндік
құнынан төмен болса, онда өнімді немесе жартылай фабрикатты сатып алу
тиімдірек.

2.2. Еңбек ақы төлеуге шығындарды анықтау.

Өндірістік жұмысшыларың еңбек ақысына шығындар тікелей шығындар
баптарында көрсетіледі. Көмекші жұмысшылардың еңбек ақысы негізінен
құралдарды сақтау және пайдалану бойынша шығындар баптарында көрсетіледі,
қызметкерлердің еңбек ақылары цехтің және жалпы зауыттық шығындар құрамына
кіреді. Көмекші өндірістегі жұмысшылардың еңбек ақылары бу, су, электр
қуатының өзіндік ұнына кіреді және таулы өнімдердің өзіндік құнына тікелей
емес, ал жанама түрде будың, судың, электр қуатының шығындары жатқызылған
кешенді баптар арқылы ықпал етеді.
Сондықтан, еңбек ақыны талдау, ең алдымен, оның жалпы қоры және
кәсіпорынның өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерлердің жеке
категорияларының қорлары бойынша, бұл еңбек ақы қандай баптарда
көрсетілгеніне қарамастан жүзеге асырылады. Жекелеген категориядағы
жұмысшылардың еңбек ақы қорының өзгеруіне әкеп соққан себептерді
анықтағаннан кейін, осы өзгерістер өнімнің өзіндік құнындағы әртүрлі
баптарына қандай шамада ықпал еткенін анықтауға болады. Еңбек ақы қорының
жоспардан ауытқуын өнімдерді шығару жоспарын орындау процентіне шығуымыз,
еңбек ақының жоспарлы қорынан салыстырмалы ауытқуын есептеуіміз керек.
Осының барысында жұмысшылардың еңбек ақысына ықпал ете бермейтінін
ескеруіміз керек. Егер, өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерлердің еңбек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.