Оңтүстік Қазақстан облысының агроландшафттарына физикалық - географиялық сипаттама
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ЖАЛПЫ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
І.1 Антропогендік ландшафт туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І.2 Антропогендік ландшафттардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ТАБИҒИ ФАКТОРЛАРЫНА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ.1 Геологиялық.литологиялық және геоморфологиялық
компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ.2 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ.3 Беткі және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ.4 Топырақ.өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТАРЫНЫҢ
ГЕОГРАФИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІІ.1 Мақтаарал ауданы агроландшафттар дамуына агроклиматтық
ресурстардың ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ.2 Мақтаарал ауданы агроландашфттарының құрылымы ... ... ... ... ... 21
ІІІ.3 Мақтаарал ауданының агроландшафттарын пайдаланудың мөлшерлі
көрсеткіштеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ЖАЛПЫ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
І.1 Антропогендік ландшафт туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І.2 Антропогендік ландшафттардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ТАБИҒИ ФАКТОРЛАРЫНА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ.1 Геологиялық.литологиялық және геоморфологиялық
компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ.2 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ.3 Беткі және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ.4 Топырақ.өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТАРЫНЫҢ
ГЕОГРАФИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІІ.1 Мақтаарал ауданы агроландшафттар дамуына агроклиматтық
ресурстардың ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ.2 Мақтаарал ауданы агроландашфттарының құрылымы ... ... ... ... ... 21
ІІІ.3 Мақтаарал ауданының агроландшафттарын пайдаланудың мөлшерлі
көрсеткіштеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ.
Қазіргі таңда адамның табиғатқа ықпалы өте жоғары дәрежеде өсу барысында, нәтижеде құрлық беті көлемінің жартыға жуық (кейбір авторлар бойынша одан да көп көлемде) табиғат кешендері антропогендік қысымында дамиды. Қазіргі есеп бойынша дүние жүзінің қүрлығының 11% егістік ландшафтар және 3 % аса территорияны елді мекендер, өндіріс орындары, жолдар т.с.с. кешендер алып жатыр, жайылым кешендері 27 % құрайды. Демек, табиғат ландшафттары жасанды кешендерге, антропогендік ландшафттарға айналуда.
Мақтаарал ауданы ХХ ғасырдың басында Мырзашөл шөлді жерде ұйымдастырылған. Бір ғасыр бойы шөл гүлдендіріп, Мақтаарал ауданының халқы аудан территориясын түгелдей антропогендік кешенге айналдырды, яғни табиғаттың бір бөлігін үлкен бір антропогендік ландшафттанудың лабораториясына айналды десек болады. Ауданның ең басты антропогендік кешендері егісжай мен су шаруашылық кешендері. Ауданның территориясы соңғы 70 – 80 жыл бойы мақта шаруашылығын дамытуда қарқынды игерілген. Оның нәтижесінде табиғи кешендер жоғары деңгейде өзгеріп, географиялық компоненттер түпкіліктей өзгерді.
Мақтаарал ауданы мақта өндіру жөнінен Республикадағы ең ірі өңірдің бірі болып табылады. Соңғы жылдары мақта талшығы еліміздің маңызды экспорттық тауарына айналды. Еліміз егемендігімізді алғалы бері мақта шаруашылығының Қазақстан Республикасының экономикасында алатын орны ерекше. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев мақта шаруашылығын одан әрі дамытуға көптеген жағдайлар жасауда. 2005 жылдың 6–шы шілдесінде «Арнайы экономикалық аймақты» аштырды және осы аймаққа байланысты мақтаның заң жобасына да ұсыныстар жасалынды. Сонымен қоса «Арнайы экономикалық аймақты» дамытуға инвестициялық қызметті ұйымдастыру жөніндегі шаралар мен ережелердің жобасы жасалынған.
Назарыңызға ұсынылған диплом жұмыстың негізгі мақсаты, Мақтаарал ауданының антропогендік ландшафттарының, әсіресе агроландшафттардың территория бойынша таралуын, оның тиімділігі мәселесін қарастыру. Диплом жұмысы кіріспе, 3-тараудан, қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады, тақырыпты зерттеу барысында диплом жұмысында 5 кесте және «Мақтаарал ауданының агроландшафттары» атты карта жасалынды.
Диплом жұмысын орындау барысында қазіргі физикалық географияның, геоэкологияның, салыстырма-баяндама, картографиялық, статистикалық әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының өзектілігі: Мақтаарал ауданының территориясы түгелдей антропогендік кешен болуына байланысты олардың орналасуының, пайдаланудың тиімділігін қарастыру. Мақта ауданның басты дақылы болғандықтан, агроландшафттардың динамикасы мен даму мәселелері өте маңызды болып табылады.
Мақтаарал ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының қиыр оңтүстігінде орналасқан. Аудан территориясының жер көлемі 1,8 мың км2, немесе облыстың жер көлемінің 1,5 % кұрайды.
Мақтаарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзенінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150 – 250 м төбелі, белесті жазықтықта орналасқан. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш, Шардара аудандарымен шектеседі.
Тұрғындар саны 254,3 мың адам (2003). Аудан жеріндегі 183 елді мекен 1 қалалық, 3 кенттік және 20 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы – Жетісай қаласы. Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қырқүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай және Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы – Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды.
Аудан түрғындарының ұлттық құрамы: қазақтар 82,5 %, тәжіктер – 6,8 %, өзбектер – 3,8 %, орыстар – 2,3 % т.б. ұлт өкілдері тұрады. Тұрғындардың орташа орналасу тығыздығы 1 км² шаққанда 141,3 адамнан (облыстағы ең тығыз қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда тұрады. Ірі елді мекендері: Жетісай қаласы (30,5 мың адам), Атакент (14,0), Асықата (10,7), Мырзакент (10,2) кенттері және Минералды сулар (4,5), Алғабас (4,3), Жалын (3,7), Бескетік (3,3), Қызылқұм (3,0), Сәтбаев (3,0) т.б. ауылдары. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты – шитті мақта өндіру. Оның үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8 % тиесілі, егіс аумағының 80 %-ын алып жатыр.
Ауданның территориясы қүрғақ және ыстық, жаз жұмсақ қыспен сипатталады. Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 220 – 230 күнге дейін созылады. Қолдан жасылынған каналдар мен коллекторлық жұйелер аудан территориясында беткі суларын құрайды. «Достық» (бұрынғы С.М. Киров атындағы) каналы – ауданның басты су көзі. Жер асты суының қоры мол. Аудан бойынша, басым ашық реңді сұр топырақ түрі таралған. Игеру алдын сор жерлер сирек кездесетін еді, қазіргі таңда сор жер көп емес, бірақ табиғи жағдайымен салыстырғанда айтарлықтай көп. Аудан жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, сарышұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі.
Қазіргі таңда адамның табиғатқа ықпалы өте жоғары дәрежеде өсу барысында, нәтижеде құрлық беті көлемінің жартыға жуық (кейбір авторлар бойынша одан да көп көлемде) табиғат кешендері антропогендік қысымында дамиды. Қазіргі есеп бойынша дүние жүзінің қүрлығының 11% егістік ландшафтар және 3 % аса территорияны елді мекендер, өндіріс орындары, жолдар т.с.с. кешендер алып жатыр, жайылым кешендері 27 % құрайды. Демек, табиғат ландшафттары жасанды кешендерге, антропогендік ландшафттарға айналуда.
Мақтаарал ауданы ХХ ғасырдың басында Мырзашөл шөлді жерде ұйымдастырылған. Бір ғасыр бойы шөл гүлдендіріп, Мақтаарал ауданының халқы аудан территориясын түгелдей антропогендік кешенге айналдырды, яғни табиғаттың бір бөлігін үлкен бір антропогендік ландшафттанудың лабораториясына айналды десек болады. Ауданның ең басты антропогендік кешендері егісжай мен су шаруашылық кешендері. Ауданның территориясы соңғы 70 – 80 жыл бойы мақта шаруашылығын дамытуда қарқынды игерілген. Оның нәтижесінде табиғи кешендер жоғары деңгейде өзгеріп, географиялық компоненттер түпкіліктей өзгерді.
Мақтаарал ауданы мақта өндіру жөнінен Республикадағы ең ірі өңірдің бірі болып табылады. Соңғы жылдары мақта талшығы еліміздің маңызды экспорттық тауарына айналды. Еліміз егемендігімізді алғалы бері мақта шаруашылығының Қазақстан Республикасының экономикасында алатын орны ерекше. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев мақта шаруашылығын одан әрі дамытуға көптеген жағдайлар жасауда. 2005 жылдың 6–шы шілдесінде «Арнайы экономикалық аймақты» аштырды және осы аймаққа байланысты мақтаның заң жобасына да ұсыныстар жасалынды. Сонымен қоса «Арнайы экономикалық аймақты» дамытуға инвестициялық қызметті ұйымдастыру жөніндегі шаралар мен ережелердің жобасы жасалынған.
Назарыңызға ұсынылған диплом жұмыстың негізгі мақсаты, Мақтаарал ауданының антропогендік ландшафттарының, әсіресе агроландшафттардың территория бойынша таралуын, оның тиімділігі мәселесін қарастыру. Диплом жұмысы кіріспе, 3-тараудан, қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады, тақырыпты зерттеу барысында диплом жұмысында 5 кесте және «Мақтаарал ауданының агроландшафттары» атты карта жасалынды.
Диплом жұмысын орындау барысында қазіргі физикалық географияның, геоэкологияның, салыстырма-баяндама, картографиялық, статистикалық әдістері пайдаланылды.
Диплом жұмысының өзектілігі: Мақтаарал ауданының территориясы түгелдей антропогендік кешен болуына байланысты олардың орналасуының, пайдаланудың тиімділігін қарастыру. Мақта ауданның басты дақылы болғандықтан, агроландшафттардың динамикасы мен даму мәселелері өте маңызды болып табылады.
Мақтаарал ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының қиыр оңтүстігінде орналасқан. Аудан территориясының жер көлемі 1,8 мың км2, немесе облыстың жер көлемінің 1,5 % кұрайды.
Мақтаарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария өзенінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150 – 250 м төбелі, белесті жазықтықта орналасқан. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені (1974) арқылы Сарыағаш, Шардара аудандарымен шектеседі.
Тұрғындар саны 254,3 мың адам (2003). Аудан жеріндегі 183 елді мекен 1 қалалық, 3 кенттік және 20 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы – Жетісай қаласы. Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қырқүйекте Иіржар ауданы болып қайта құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан (Асықата, Жетісай және Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік орталығы – Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды.
Аудан түрғындарының ұлттық құрамы: қазақтар 82,5 %, тәжіктер – 6,8 %, өзбектер – 3,8 %, орыстар – 2,3 % т.б. ұлт өкілдері тұрады. Тұрғындардың орташа орналасу тығыздығы 1 км² шаққанда 141,3 адамнан (облыстағы ең тығыз қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда тұрады. Ірі елді мекендері: Жетісай қаласы (30,5 мың адам), Атакент (14,0), Асықата (10,7), Мырзакент (10,2) кенттері және Минералды сулар (4,5), Алғабас (4,3), Жалын (3,7), Бескетік (3,3), Қызылқұм (3,0), Сәтбаев (3,0) т.б. ауылдары. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты – шитті мақта өндіру. Оның үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8 % тиесілі, егіс аумағының 80 %-ын алып жатыр.
Ауданның территориясы қүрғақ және ыстық, жаз жұмсақ қыспен сипатталады. Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 220 – 230 күнге дейін созылады. Қолдан жасылынған каналдар мен коллекторлық жұйелер аудан территориясында беткі суларын құрайды. «Достық» (бұрынғы С.М. Киров атындағы) каналы – ауданның басты су көзі. Жер асты суының қоры мол. Аудан бойынша, басым ашық реңді сұр топырақ түрі таралған. Игеру алдын сор жерлер сирек кездесетін еді, қазіргі таңда сор жер көп емес, бірақ табиғи жағдайымен салыстырғанда айтарлықтай көп. Аудан жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ, қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, сарышұнақ, бауырымен жорғалаушылар кездеседі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Биғалиев А. т.б. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы. Санат. 1995. – 128 б.
2. 1995, 2002 – 2005 жылдарындағы Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы. Статистикалық жинақ. Шымкент. 2006.
3. Қазақстан Республикасының жер кодексі. Ресми мәтін. Астана, 2002. -36 бет.
4. Қазақстан Республикасы. Су кодексі: Ресми мәтін. 2002 жылдың 1 наурызына берілген. Астана. 2002. – 36 б.
5. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік: Ауыл шаруашылығы. Жалпы редактор А.Қ. Құсайынов. Алматы. Рауан. 2000 – 296 б.
6. Қорғасбаев Ж., Қасенов М. Шөл жайылымдарды суландыру және игеру. Алма-Ата. Қайнар. 1987. – 168 б.
7. Нұрғалиев К. Ауыл шаруашылығындағы ҒТП. Алма-Ата. Білім. 1978. – 40 б.
8. Оспанов Б. Қазақстан жер қорлары, оларды бағалау және тиімді пайдалану. Алматы. Қазақ университеті. 2005. – 112 б.
9. Омаров Т. Қазақстан өзендері мен көлдері. Алма-Ата. 1997. 234 б.
10. Сабиров М.С. т.б. Мал жайылымдарын суландыру. Алма-Ата. Қайнар. 1979. – 108 б.
11. Сәуірбаева Ж. Жетісайдың мақтасы - Алматы., Қайнар, 1985-167 б.
12. Сыдықов Д.А., Үмбетаев И.Ү., Батьколов Ж.Е., Биғараев О. Оңтүстік Қазақстан облысында мақта өндірісін өркендетудің өзекті мәселелері- Алматы , Бастау 2002 – 84 б.
13. Суармалы гектарлар. Алма-Ата, 1987. – 152 б.
14. Тұяқбаев Н.Т. Жер асты суларын пайдалану. Алма-Ата. Қайнар. 1982. – 152 б.
15. Үмбетаев И.Ү., Биғараев О., Әлімбекова Ә. Мақта шаруашылығын дамытудың ғылыми негіздері – Атакент, 2005 – 304 б.
16. Агроклиматические ресурсы Чимкентской области Казахской ССР. Ленинград. 1979. - 268 с.
17. Антропогенные изменения и охрана природной среды. Сб. стат. Нижний Новгород. НГПИ. 1990. – 136 с.
18. Антропогенные ландшафты: структура, методы и прикладные аспекты изучения. Сб. стат. Воронеж. ВГУ. 1988. – 236 с.
19. Артезианские бассейны Южного Казахстана. У.А. Ахмедсафин и др. Алма-Ата. Наука. 1968. – 324 с.
20. Бабушкин Л.Н. Климатография Средней Азии. Ташкент. 1981. 91 с.
21. Бейсенова А.С. Исследование природы Казахстана. А. 1978. 248 с.
22. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Наука. Алма–Ата. 1992. - 173 с.
23. Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 1-ая. Гл. ред. А.В. Сидоренко. Москва. Недра. 1971. - 511 с.
24. Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Полезные ископаемые. Под ред. Ш.Е. Есенова. Москва. Наука. 1977. - 403 с.
25. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерк природы. Москва. 1971. - 296 с.
26. Глазовская М.А. Принципы классификации природных геосистем по устойчивости к техногенезу и прогнозное ландшафтно-геохимическое районирование. // Устойчивость геосистем. М. Наука. 1983. 61 – 78 с.
27. Гриш Н.С. и др. Классификация антропогенных ландшафтов. Москва. 1999. – 261 с.
28. Джаналиева Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1998. – 364 с.
29. Джаналиева Г.М. Антропогенное ландшафтоведение. Алматы. 2000. – 268 с.
30. Жихарева П.А. Почвы Чимкентской области. М. Наука. 1969. – 412 с.
31. Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико-географическое районирование. Москва. 1990 - 386 с.
32. Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. Москва. 1973. – 327 с.
33. Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград. 1989.
34. Климат Казахстана. Под редакции А.С.Утешова. Ленинград. 1959. - 315 с
35. Методика проведения нормативного деления территории эколого-географического района по активности хозяйственной деятельности при проведении экологического районирования. Астана. 2004.
36. Минц А.А. Экономическая оценка природных ресурсов. Москва. 1972. – 304 с.
37. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. Москва. 1975. - 264 с.
38. Реймерс Ф.Н. Природопользование. Москва. 1990. - 637 с.
39. Поверхностные воды Южного Казахстана (Джамбульская, Чимкентская и Қызылординская области). Под ред. И.Б. Вольфмунца. Ленинград. Гидрометеоиздат. 1976. – 462 с.
40. Почвы Казахской ССР. Алма – Ата. 1973. – 345 с.
41. Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана. Алматы. Наука. 1975. - 226 с.
42. Сельское хозяйство Южно – Казахстанской области. Шымкент. 1998. - 140 с.
43. Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. Новосибирск. 1978. – 319 с.
44. Чигаркин А.В. Освоение пустынь Казахстана. Алма-Ата. Наука. 1984. – 286 с.
45. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алма – Ата. 1970.
46. Шайык О.Ш. Орошаемые сероземы Южного Казахстана. Алматы. 2001. -190 с.
47. Шмаков В.К. Геокомплексы: история, теория, практика. Алматы. 1991. – 197 с.
48. Шульц В.Л. Реки Средней Азии. Ленинград. 1965. - 691 с.
49. Южно-Казахстанская область и ее регионы. Шымкент. Управление статистики. ЮКО. 2003. – 22 с.
1. Биғалиев А. т.б. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы. Санат. 1995. – 128 б.
2. 1995, 2002 – 2005 жылдарындағы Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы. Статистикалық жинақ. Шымкент. 2006.
3. Қазақстан Республикасының жер кодексі. Ресми мәтін. Астана, 2002. -36 бет.
4. Қазақстан Республикасы. Су кодексі: Ресми мәтін. 2002 жылдың 1 наурызына берілген. Астана. 2002. – 36 б.
5. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік: Ауыл шаруашылығы. Жалпы редактор А.Қ. Құсайынов. Алматы. Рауан. 2000 – 296 б.
6. Қорғасбаев Ж., Қасенов М. Шөл жайылымдарды суландыру және игеру. Алма-Ата. Қайнар. 1987. – 168 б.
7. Нұрғалиев К. Ауыл шаруашылығындағы ҒТП. Алма-Ата. Білім. 1978. – 40 б.
8. Оспанов Б. Қазақстан жер қорлары, оларды бағалау және тиімді пайдалану. Алматы. Қазақ университеті. 2005. – 112 б.
9. Омаров Т. Қазақстан өзендері мен көлдері. Алма-Ата. 1997. 234 б.
10. Сабиров М.С. т.б. Мал жайылымдарын суландыру. Алма-Ата. Қайнар. 1979. – 108 б.
11. Сәуірбаева Ж. Жетісайдың мақтасы - Алматы., Қайнар, 1985-167 б.
12. Сыдықов Д.А., Үмбетаев И.Ү., Батьколов Ж.Е., Биғараев О. Оңтүстік Қазақстан облысында мақта өндірісін өркендетудің өзекті мәселелері- Алматы , Бастау 2002 – 84 б.
13. Суармалы гектарлар. Алма-Ата, 1987. – 152 б.
14. Тұяқбаев Н.Т. Жер асты суларын пайдалану. Алма-Ата. Қайнар. 1982. – 152 б.
15. Үмбетаев И.Ү., Биғараев О., Әлімбекова Ә. Мақта шаруашылығын дамытудың ғылыми негіздері – Атакент, 2005 – 304 б.
16. Агроклиматические ресурсы Чимкентской области Казахской ССР. Ленинград. 1979. - 268 с.
17. Антропогенные изменения и охрана природной среды. Сб. стат. Нижний Новгород. НГПИ. 1990. – 136 с.
18. Антропогенные ландшафты: структура, методы и прикладные аспекты изучения. Сб. стат. Воронеж. ВГУ. 1988. – 236 с.
19. Артезианские бассейны Южного Казахстана. У.А. Ахмедсафин и др. Алма-Ата. Наука. 1968. – 324 с.
20. Бабушкин Л.Н. Климатография Средней Азии. Ташкент. 1981. 91 с.
21. Бейсенова А.С. Исследование природы Казахстана. А. 1978. 248 с.
22. Гельдыева Г.В., Веселова Л.К. Ландшафты Казахстана. Наука. Алма–Ата. 1992. - 173 с.
23. Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Геологическое описание. Книга 1-ая. Гл. ред. А.В. Сидоренко. Москва. Недра. 1971. - 511 с.
24. Геология СССР. Том 40. Южный Казахстан. Полезные ископаемые. Под ред. Ш.Е. Есенова. Москва. Наука. 1977. - 403 с.
25. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. Очерк природы. Москва. 1971. - 296 с.
26. Глазовская М.А. Принципы классификации природных геосистем по устойчивости к техногенезу и прогнозное ландшафтно-геохимическое районирование. // Устойчивость геосистем. М. Наука. 1983. 61 – 78 с.
27. Гриш Н.С. и др. Классификация антропогенных ландшафтов. Москва. 1999. – 261 с.
28. Джаналиева Г.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1998. – 364 с.
29. Джаналиева Г.М. Антропогенное ландшафтоведение. Алматы. 2000. – 268 с.
30. Жихарева П.А. Почвы Чимкентской области. М. Наука. 1969. – 412 с.
31. Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физико-географическое районирование. Москва. 1990 - 386 с.
32. Мильков Ф.Н. Человек и ландшафты. Москва. 1973. – 327 с.
33. Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград. 1989.
34. Климат Казахстана. Под редакции А.С.Утешова. Ленинград. 1959. - 315 с
35. Методика проведения нормативного деления территории эколого-географического района по активности хозяйственной деятельности при проведении экологического районирования. Астана. 2004.
36. Минц А.А. Экономическая оценка природных ресурсов. Москва. 1972. – 304 с.
37. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. Москва. 1975. - 264 с.
38. Реймерс Ф.Н. Природопользование. Москва. 1990. - 637 с.
39. Поверхностные воды Южного Казахстана (Джамбульская, Чимкентская и Қызылординская области). Под ред. И.Б. Вольфмунца. Ленинград. Гидрометеоиздат. 1976. – 462 с.
40. Почвы Казахской ССР. Алма – Ата. 1973. – 345 с.
41. Пузырева А.А. Климатическое районирование Южного Казахстана. Алматы. Наука. 1975. - 226 с.
42. Сельское хозяйство Южно – Казахстанской области. Шымкент. 1998. - 140 с.
43. Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. Новосибирск. 1978. – 319 с.
44. Чигаркин А.В. Освоение пустынь Казахстана. Алма-Ата. Наука. 1984. – 286 с.
45. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алма – Ата. 1970.
46. Шайык О.Ш. Орошаемые сероземы Южного Казахстана. Алматы. 2001. -190 с.
47. Шмаков В.К. Геокомплексы: история, теория, практика. Алматы. 1991. – 197 с.
48. Шульц В.Л. Реки Средней Азии. Ленинград. 1965. - 691 с.
49. Южно-Казахстанская область и ее регионы. Шымкент. Управление статистики. ЮКО. 2003. – 22 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТАРЫНА ФИЗИКАЛЫҚ -
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.
Орындаған:
Ғылыми
жетекшісі:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ЖАЛПЫ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
І.1 Антропогендік ландшафт туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І.2 Антропогендік ландшафттардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ТАБИҒИ ФАКТОРЛАРЫНА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ.1 Геологиялық-литологиялық және геоморфологиялық
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ.2 Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..13
ІІ.3 Беткі және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ.4 Топырақ-өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТАРЫНЫҢ
ГЕОГРАФИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ.1 Мақтаарал ауданы агроландшафттар дамуына агроклиматтық
ресурстардың
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..19
ІІІ.2 Мақтаарал ауданы агроландашфттарының
құрылымы ... ... ... ... ... 21
ІІІ.3 Мақтаарал ауданының агроландшафттарын пайдаланудың мөлшерлі
көрсеткіштеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ.
Қазіргі таңда адамның табиғатқа ықпалы өте жоғары дәрежеде өсу
барысында, нәтижеде құрлық беті көлемінің жартыға жуық (кейбір авторлар
бойынша одан да көп көлемде) табиғат кешендері антропогендік қысымында
дамиды. Қазіргі есеп бойынша дүние жүзінің қүрлығының 11% егістік
ландшафтар және 3 % аса территорияны елді мекендер, өндіріс орындары,
жолдар т.с.с. кешендер алып жатыр, жайылым кешендері 27 % құрайды. Демек,
табиғат ландшафттары жасанды кешендерге, антропогендік ландшафттарға
айналуда.
Мақтаарал ауданы ХХ ғасырдың басында Мырзашөл шөлді жерде
ұйымдастырылған. Бір ғасыр бойы шөл гүлдендіріп, Мақтаарал ауданының халқы
аудан территориясын түгелдей антропогендік кешенге айналдырды, яғни
табиғаттың бір бөлігін үлкен бір антропогендік ландшафттанудың
лабораториясына айналды десек болады. Ауданның ең басты антропогендік
кешендері егісжай мен су шаруашылық кешендері. Ауданның территориясы соңғы
70 – 80 жыл бойы мақта шаруашылығын дамытуда қарқынды игерілген. Оның
нәтижесінде табиғи кешендер жоғары деңгейде өзгеріп, географиялық
компоненттер түпкіліктей өзгерді.
Мақтаарал ауданы мақта өндіру жөнінен Республикадағы ең ірі өңірдің
бірі болып табылады. Соңғы жылдары мақта талшығы еліміздің маңызды
экспорттық тауарына айналды. Еліміз егемендігімізді алғалы бері мақта
шаруашылығының Қазақстан Республикасының экономикасында алатын орны
ерекше. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев мақта шаруашылығын одан әрі
дамытуға көптеген жағдайлар жасауда. 2005 жылдың 6–шы шілдесінде Арнайы
экономикалық аймақты аштырды және осы аймаққа байланысты мақтаның заң
жобасына да ұсыныстар жасалынды. Сонымен қоса Арнайы экономикалық аймақты
дамытуға инвестициялық қызметті ұйымдастыру жөніндегі шаралар мен
ережелердің жобасы жасалынған.
Назарыңызға ұсынылған диплом жұмыстың негізгі мақсаты, Мақтаарал
ауданының антропогендік ландшафттарының, әсіресе агроландшафттардың
территория бойынша таралуын, оның тиімділігі мәселесін қарастыру. Диплом
жұмысы кіріспе, 3-тараудан, қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады,
тақырыпты зерттеу барысында диплом жұмысында 5 кесте және Мақтаарал
ауданының агроландшафттары атты карта жасалынды.
Диплом жұмысын орындау барысында қазіргі физикалық географияның,
геоэкологияның, салыстырма-баяндама, картографиялық, статистикалық әдістері
пайдаланылды.
Диплом жұмысының өзектілігі: Мақтаарал ауданының территориясы
түгелдей антропогендік кешен болуына байланысты олардың орналасуының,
пайдаланудың тиімділігін қарастыру. Мақта ауданның басты дақылы
болғандықтан, агроландшафттардың динамикасы мен даму мәселелері өте маңызды
болып табылады.
Мақтаарал ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының қиыр оңтүстігінде
орналасқан. Аудан территориясының жер көлемі 1,8 мың км2, немесе облыстың
жер көлемінің 1,5 % кұрайды.
Мақтаарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария
өзенінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150 – 250 м төбелі, белесті
жазықтықта орналасқан. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені
(1974) арқылы Сарыағаш, Шардара аудандарымен шектеседі.
Тұрғындар саны 254,3 мың адам (2003). Аудан жеріндегі 183 елді мекен
1 қалалық, 3 кенттік және 20 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы –
Жетісай қаласы. Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы
таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қырқүйекте Иіржар ауданы болып қайта
құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан
(Асықата, Жетісай және Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік
орталығы – Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды.
Аудан түрғындарының ұлттық құрамы: қазақтар 82,5 %, тәжіктер – 6,8 %,
өзбектер – 3,8 %, орыстар – 2,3 % т.б. ұлт өкілдері тұрады. Тұрғындардың
орташа орналасу тығыздығы 1 км² шаққанда 141,3 адамнан (облыстағы ең тығыз
қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда
тұрады. Ірі елді мекендері: Жетісай қаласы (30,5 мың адам), Атакент (14,0),
Асықата (10,7), Мырзакент (10,2) кенттері және Минералды сулар (4,5),
Алғабас (4,3), Жалын (3,7), Бескетік (3,3), Қызылқұм (3,0), Сәтбаев (3,0)
т.б. ауылдары. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты – шитті мақта
өндіру. Оның үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8 %
тиесілі, егіс аумағының 80 %-ын алып жатыр.
Ауданның территориясы қүрғақ және ыстық, жаз жұмсақ қыспен сипатталады.
Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 220 – 230 күнге дейін созылады. Қолдан
жасылынған каналдар мен коллекторлық жұйелер аудан территориясында беткі
суларын құрайды. Достық (бұрынғы С.М. Киров атындағы) каналы – ауданның
басты су көзі. Жер асты суының қоры мол. Аудан бойынша, басым ашық реңді
сұр топырақ түрі таралған. Игеру алдын сор жерлер сирек кездесетін еді,
қазіргі таңда сор жер көп емес, бірақ табиғи жағдайымен салыстырғанда
айтарлықтай көп. Аудан жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ,
қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, сарышұнақ, бауырымен
жорғалаушылар кездеседі.
І. АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕРІНЕ ЖАЛПЫ ШОЛУ.
І.1 Антропогендік ландшафт туралы түсінік.
Бүгінгі таңда, табиғи ландшафттардың қалыптасуында және өзгеруінде
адам антропогендік фактор жетекші фактор болып табылады. Халық саны және
техниканың өсу ықпалымен оның ролі күшейе түсуде.
1864 жылы Лондон қаласында Д.П. Марштың (Marsh, 1864) Табиғат және
адам немесе физикалық-географиялық жағдайдың өзгеруіне адамның ықпалы
туралы деген еңбегі жарық көрді, монографияның басты идеясы табиғатқа
адаманың іс-әрекетінің ықпалын көрсету. Монографияда көптеген нақты
материалдар келтірілген, яғни бұл мәселені жан-жақты зерттей отырып ғылыми
көз қарасынын қарастырған [32]. Осы еңбектің жариялануынан 144 жыл өтті,
қазіргі адамның өмірінде үлкен өзгерістер пайда болды. Табиғатқа адамның
ықпалын ХІХ ғасырдың ықпалымен салыстыруға мүмкін емес.
1892 жылы В.В. Докучаев өзінің Бұрынғы және бүгінгі дала (Наши
степ прежде и теперь) монографиясында ауыл шаруашылық өндірістің даму
нәтижесінде дала зонасының топырағының құнарлығының шұғыл төмендеудің
негізгі себептерін көрсетті. Жылдан-жылға топырақты жырту, агротехниканың
төмен деңгейі, топырақты қорғау іс-шараларының болмауы дала зонасы
кешендерінің өнімділігінің төмендеуіне алып келді. В.В. Докучаев өз
еңбегінде осы жағдайдан орман мелиорация, жаңа агротехника пайдалану арқылы
шығуға болады деп көрсетті.
1954 жылы Штутгарт қаласында (ГФР) Жер және дүние шаруашылығы бес
томдық еңбегінің бірінші томы жарық көрген. Адамның шаруашылық әрекеті
және жерді қайта өзгерту атты Е. Фельстің (Fels, 1954) монографиясында, ХХ
ғасырдың ортасында адамның географиялық компоненттерін өзгерту туралы
көптеген мәлімет берген [32]. Еңбекте сол кездегі адамның табиғатқа
әсерінің барлық салалары көрсетілген, монографияның бүгінгі күнге дейін
маңызы зор.
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамның табиғатқа ықпалы туралы
мыңдаған еңбектер жарияланды, ғалымдар барлық табиғи компоненттердің және
кешендердің өзгертуі туралы мәліметтерді жинап, табиғат пен адамның
шаруашылық әрекеті арасында тепе-теңдік орнату туралы ойды дамытуда.
Адамның, табиғаттың даму заңдылықтарын ойсыз бұзу көптеген
экологиялық апаттарға алып келді – Арал теңізі құрып кетуі, Сахель
зонасында шөлдену процестердің күшті дамуы, Дүниежүзілік мұхит суларының
қатты ластануы, ірі қалалардың ауа бассейнінің ластануы т.б.
Табиғаттың, адамның шаруашылық ықпалымен өзгерту туралы мөлшерлі
мәліметтердің жиналуы антропогендік география және антропогендік
ландшафттану ғылыми бағыттарының пайда болуына алып келді. Антропогендік
география, Ф.Н. Мильков бойынша (1973), адамның жалпы табиғатқа немесе жеке
компоненттеріне ықпалы туралы ғылым; антропогендік ландшафттану осы
проблеманы ландшафттық кешендерге адамның ықпалы көз қарасынан зерттейді
[32].
Н.Ф. Реймерс бойынша (1990) антропогенді ландшафт деген адамның
шаруашылық әрекетімен табиғи компоненттері арасындағы байланыстары, осы
орында бүрын болған табиғат кешенімен салыстырғанда жаңа кешен қалыптасуына
алып келетіндей деңгейде өзгертілген ландшафт [38]. Антропогендік
ландшафттарға өндірістік кешендер, елді мекендер т.с.с. жатады. Қазіргі
таңда, антропогендік ландшафттар шамамен қүрлық беті жер көлемінің жартысын
қамтиды. Антропогендік ландшафттың табиғи ландшафттан айырмашылығы, табиғи
ландшафтта табиғи процестер өз-өзін регуляциялайды, ал антропогендік
ландшафттардың дамуы адам тарапынан үздіксіз бақылауда болады. Бақылау
болмаған жағдайда антропогендік ландшафт ұзақ уақыт бойы табиғи қалпына
келмеу мүмкін.
Антропогендік ландшафттар әртүрлі болып келеді. Оларды физикалық-
географиялық, географиялық және геотехникалық үш деңгейде зерттейді.
Қазіргі таңда, ТМД елдерінде физикалық-географиялық және географиялық
деңгейде зерттеу жұмыстарының негізгі заңдылықтары, зерттеу әдістері
белгілі бір деңгейде қалыптасқан, ал геотехникалық деңгейде зерттеулер
толық түрде жеке ғылыми бағыт ретінде жоқтың қасы.
І.2 Антропогендік ландшафттардың жіктелуі.
Антропогендік ландшафттарды жіктелу мәселесінің қүрделілігі
жіктелудің түрлері және ұсынылған классификациялау көптеген еңбектері бар,
В.А. Котельников (1951), С.В. Калесник (1955), А.Г. Исаченко (1965), Ф.Н
Мильков (1973), В.Н. Шмаков (1994), Греш Н.С. т.б. (1999) және басқа да
авторлардың еңбектері жарияланған. Қазақстан Республикасы территориясы үшін
антропогендік кешендерді жіктеу жұмыстарын А.В. Чигаркин (1984), Г.М.
Джаналиева (2000) Қазақ Ұлттық университетінің ғаламдары жүргізді.
Антропогендік ландшафттарды әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге
болады, дипломдық жұмыстың мақсатына Ф.Н. Мильковтың классификациясы сәйкес
келеді. Мақтаарал ауданында басым ауыл шаруашылық немесе агроландшафттар
басым, бұл мәселе бойынша Ф.Н. Мильковтың еңбектерінде жақсы көрсетілген
[17,18,32].
Ф.Н. Мильковтың (1973), В.Н. Шмаков (1991), Греш Н.С. т.б. (1999)
еңбектерінде антропогендік ландшафттарды негізгі 6 белгі бойынша жіктеген.
І. Антропогендік ландшафттарды мазмұны бойынша жіктеу.
1. Ауыл шаруашылық кешендер.
2. Орманды кешендер (қолдан егілген ормандар, екінші орман)
3. Су кешендері (тоғандар, су қоймалар)
4. Өндірістік кешендер (жолдарды қосуымен)
5. Елді мекендердің кешендері.
Антропогендік кешендердің мұндай жіктелуі маңызды болып табылады,
себебі бұл кешендердің әр бір түрінің арнайы ерекшеліктері бар, сондықтан,
зерттеудің өзгеше тәсілдері мен әдістерін талап етеді. Жалпы антропогендік
ландшафттануды 5 негізгі тарауға бөлуге болады, ауыл шаруашылық, орман
шаруашылық, су шаруашылық, өнеркәсіптік және елді мекендердің
ландшафттануы.
ІІ. Табиғатқа адамның іс-әрекетінің тереңдігі бойынша антропогендік
кешендерді 2 топқа бөледі:
1. антропгендік неоландшафттар – табиғатта болмаған, жасанды кешен,
мысалы, польдер, дала зонасындағы қорған, су қоймасы т.с.с.
2. өзгертілген антропогендік ландшафттар – мұндай кешендерде бір немесе
бірнеше компоненттке адамның күшті емес дәрежеде әсері болған,
мысалы, дала зонасында жасанды орман белдеуі т.б.
ІІІ. Шығу тегі бойынша антропогендік кешендердің жіктелуі.
1. Техногендік ландшафттар – құрылыстың түрлеріне қарай қалыптасқан
кешендер, өндірістік, жол, су шаруашылық т.б. Техногендік ландшафттар
сипаты бойынша әртүрлі болып келеді, мысалы, карьер, су қоймасы,
өнеркәсіп орны т.б.
2. Экстирпативтік ландшафттар – орманды жердің ағаш өсімдігін кесу
нәтижесінде егінжай, шалғын, ашық жер пайда болған кешендер.
3. Арациялық немесе жыртылған ландшафттар – территорияның жырту
нәтижесінде қалыптасқан егінжай, кешендері.
4. Пирогендік ландшафттар – орманды аймқатарда өрт нәтижесінде пайда
болған ландшафттар.
5. Жайылымды-дигрессиялық ландшафттар – мал бағылған кешендер.
IV. Антропогендік ландшафттардың пайда болу мақсатына қарай жіктелуі.
1. Тура антропогендік ландшафттар – адамның жобаластырып жасалынған
кешендер.
2. Жобаластырылмаған антропогендік кешендер – адамның шаруашылық әрекеті
нәтижесінде белгілі бір табиғат процестердің күшеюі салдарынан пайда
болады, мысалы, су қоймасы жаға бойында батпақтардың пайда болуы, дала
зонасында жырту нәтижесінде қалыптасқан жыра кешені т.с.с.
V. Антропогендік ландшафттардың бар болуының ұзақтығы және өз-өзін
регуляциялау дәрежесі бойынша жіктелуі.
1. Ұзақ уақыт бойы өз-өзін регуляциялайтын ландшафттар – мұндай
ландшафттар ғасырлар бойы адам тарапынан ықпалсыз дамитын кешендер,
мысалы, ылғалды ормандар зонасындағы көлдер, тоғандар, дала зонасында
кездесетін жасанды қорғандар т.с.с.
3. Көп жылдық адам тарапынан жиі регуляциялатын ландшафттар – парктер, су
қоймалар, дала немесе шөл сияқты ормансыз зоналардағы жасанды орман
белдеулері т.с.с.
4. Қысқа мерзімді регуляцияланатын ландшафттар – адам тарапынан тұрақты
бақылауда болатын ландшафттар, негізгі мысалы – агроландшафттар, яғни
егістік кешендері, бау-бақша т.б.
VІ. Шаруашылық құндылығы бойынша антропогендік ландшафттардың жіктелуі.
1. Мәдени немесе конструктивтік ландшафттар – тікелей адамның іс-
әрекетімен тұрақты регуляцияланатын кешендер. Мәдени ландшафттар –
шаруашылықты тиімді жүргізудің нәтижесі.
2. Мәдени емес ландшафттар – төмен бонитеттегі антропогендік
ландшафттар. Мәдени емес ландшафттарға көбінесе сортаңдану, жасанба
жыралар, тастап кеткен карьерлер, т.с.с. кешендер жатады.
Мақтаарал ауданында басым ауыл шаруашылық немесе агроландашфттар, су
шаруашылық ландшафттар және осы кешендер қалыптасуында пайда болатын кейбір
кезде жағымсыз кешендер таралған. Ауданның территориясында барлық кешендер
адамның жоспары бойынша ұйымдастырылған ландшафттар, яғни мәдени
ландшафттар.
І. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ТАБИҒИ
ФАКТОРЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
І.1 Геологиялық-литологиялық және геоморфологиялық компоненттері.
Мақтаарал ауданының территориясы, тектоникалық қатыста каледон
қатпарлығында қалыптасқаннан кейін, кайнозой кезінде жаңарған. Тянь-Шянь
қатпарлы жүйе мен жас палеозой Тұран плитасы шектескен жерінде орналасқан.
Тянь-Шянь қатпарлы құрылымы ұзақ және қүрделі геологиялық тарихымен
ерекшеленеді [23].
Палеозойға дейінгі ауданның территориясы геосинклинальдық зона
болған, кембрий мен силур кезінде бұл ауданда теңіз орналасқан. Силурдың
аяғында күшті каледон қатпар қалыптасу нәтижесінде Солтүстік Тянь-Шянь
тауларының тізбектері пайда болды. Тау қалыптасу, маңызды вулкандық
әрекетпен қатар болды.
Девон кезеңінде, қарастырып жатқан аудан құрлық жағдайда болған, ал
таулы массивтерде денудация процестері басым болды. Девонның аяғында
тектоникалық процестер әлсіздеп тоқтаған есебі болды.
Карбон кезеңінде Қазақстанның көп жері теңіз астында болған, ал
палеозойдың аяғында, пермь дәуірінде, теңіз қайтты, Батыс Тянь-Шянь қүрғақ
ыстық климаттық климатта ерекшеленген. Карбонның ортасынан пермьнің
ортасына дейін болған герциндік қатпарлану кезеңінде Батыс Тянь-Шянь
таулары толық көтерілді.
Триас кезеңінде теңіз шегініп, Батыс Тянь-Шянь құрлық режимінде
дамыды. Құрғақ ыстық климат үгілу кыртыстары қалыптасуына алып келді. Юра
кезеңіндегі ылғалды климат өсімдіктер түрлерін өзгертті. Бор дәуірі
трансгрессияның күшеюімен сипатталады, сол кездегі теңіз, қазіргі кездегі
Батыс Тянь-Шянның солтүстік бөлігінің етегіне дейін кеңейген. Жаға бойында,
шығанақтарда әр түрлі теңіздік шөгінділер жиналған. Жалпы мезозойдың
аяғында қарастырып жатқан территория жазықтық территория болған және
денудациялық процестер басым болды. Бордың аяғында теңіз Қазақстанның көп
жерінен шегініп, қазіргі Батыс Тянь-Шянь таулары құрлық жағдайында дамыған.
Палеогеннің ортасында (эоценде) қазіргі Қазақстан территориясында
күшті трансгрессия болған. Осы кезде теңіз бассейні толық Батыс Қазақстанды
қамтыған, соның ішінде қарастырып жатқан ауданның батыс бөлігі теңіз
астында болған.
Неогенде, теңіз тайызданып, Қазақстан территориясы құрлыққа айналады.
Осы кезден бастап қарастырылып жатқан аудан құрлық жағдайында дами бастады.
Осы кезде альпі орогенезі басталды, мезозой кезеңінде пенепленизацияланған
Батыс Тянь-Шянь жаңадан қөтеріле бастады. Палеозой кезеңінде қалыптасқан
құрылымдар жарылып, Батыс Тянь-Шяньда таулардың қатпарлы-жақпарлы жүйелер
қалыптасуына алып келді [23].
Палеоген-неогенде климат келе-келе суықтап басталды, миоценде
Қазақстанның қазіргі табиғат зоналар жүйесі қалыптаса бастайды.
Төрттік дәуірдегі жер қыртысының тіктік көтерілуі Батыс Тянь-Шянь
тауларында сырттардың және жота бойы ойпаттар мен ойыстар пайда болуына
алып келеді. Осы кезде мұз басу кезеңі басталады. Төрттік мұз басудың неше
кезеңі болған туралы зерттеушілер жалпы пікірге келмеген, сондықтан, екі –
төрт мұз басу кезеңі болды деп есептейді.
Ауданның батыс бөлігінде қазіргідей шөл-шөлейт жағадайы неоген
кезеңінде қалыптасты, төрттік кезеңінде мұз басуға байланысты осы жерде
плювиалдық эпохолар қайталанған (И.П.Герасимов, 1937, 1939, Н.А. Гвоздецкий
бойынша келтірілген, 1971) [25]. Плювиалдық кезеңдер солтүстіктегі мұз басу
кезеңіне сәйкес келеді. Бірақ, мұндай плювиалдар кезінде шөл жағдайы толық
жойылмаған, бұл плювиалдарда таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашын
мөлшері көбеюіне байланысты тек қана өзендер саны, жиілігі біраз жоғары
болған.
Жер бедері. Антропогендік ландшафттар үшін жер бедерінің сипаты өте маңызды
фактор болып келеді. Мақтаарал ауданының агроландшафттары қалыптасуы ерте
кезеңде басталды, сондықтан жоғары деңгейде өзгертілген жер бедері
пішіндері кездеседі. Мақтаарал ауданның жер бедерінде басым алюювиальдық
жазықтықтар.
І.2 Климат жағдайы.
Мақтаарал ауданы, облыстың қиыр оңтүстігінде. Ауданның климат
жағдайының ерекшелігі кескін континенттігі Л.Н. Бабушкиннің климаттық
аудандастыруы бойынша (Бабушкин, 1983) облыстың территориясы үш климаттық
провинцияда орналасқан. Облыстың солтүстігі Орталық Қазақстан провинцияның
Бетпақдала округінде орналасқан. А.А. Пузырева бойынша (Пузырева, 1975)
облыстың бұл бөлігі Балқаш-Арал облысының Орталық Қазақстан ауданында
орналасқан.
№ 1. Ауаның орта айлық және жылдық температурасы (ºС).
(Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград.
1989. бойынша, 168 б.)
№ Станция
0,25 0,25 – 0,01 0,01 – 0,001 0,001
Суғарылатын 0,50 39,2 16,4 4,9
Тың жер 0,15 41,3 15,3 4,1
Суғару процесінде топырақ құрамында сазды бөлшектердің көбеюіне алып
келеді, саздану топырақ профилинің орта және төменгі бөліктеріне қарай
таралуда. Суғаруға байланысты микробиологиялық процестердің күшті
белсенділігі топырақ профилінің жоғарғы қабатындағы минералдық және
органикалық заттардың өзгеруіне және азаюына алып келеді.
Суғару процесі жер асты сулары деңгейінің көтерілу процестерін
күшейтеді, нәтижеде капиллярлар бойынша төменгі қабаттың тұздары топырақ
профілінің бетіне көтеріледі, яғни топырақтың сортаңдану процесі басталады.
Қазіргі таңда, аудан бойынша барлық жер ресурстарында әртүрлі деңгейде
сортаңдану процестері жүруде. Мұндай процестердің зияндығын төмендетуде
маңызды ролді коллектрлі-дренаж желісі атқарады.
Мақтаарал ауданының табиғи өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
туралы мәліметтер беру өте қиын, себебі аудан территориясы толығымен
антропогенизацияға ұшырағаннан соң, бұрынғы өсімдік жамылғысы тек қана шоқ-
шоқ егістік кешендер дамымаған жерде кездеседі. Табиғи өсімдіктерден
сортаңданған жерлерде жиде,жусан, жыңғыл кезедеседі, ал құмды топырақтарда
жантақ, эфемерлі өсімдіктер дамыған. Егістік кешендері айналасында арам
шөптердің бірнеше түрлері дамыған.
Егістік кешендер алып жатқан жерлерде мәдени ағаштар, мысалы тұт ағашы,
азиялық аршаның мәдениеттелінген түрлері егілген. Суландыратын каналадар
және арықтар бойы ақ терек, қарағаш т.б. өсімдік түрлері егілген. Негізінде
мұндай ағаш түрлері табиғи жағдайда өспейді, сондықтан жабайы түрлерін
салыстырғанда ағаштардың ерекшеліктері болады.
ІІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АГРОЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯСЫ.
ІІІ.1 Мақтаарал ауданы агроландшафттар дамуына
агроклиматтық ресурстардың ықпалы
Агроландшафттар қалыптасуында агроклиматтық ресурстар өте маңызды роль
атқарады. Оның негізгі себебі, ауыл шаруашылық ландшафттарды жасау үшін
термикалық ресурстарды, ылғалмен қамтамасыздандыруы, олардың режимін есепке
алу қажет. Сондықтан, осы мәселелерді қарастыруда агроклиматтық
аудандастыруға негізденеміз.
ОҚО физикалық-географиялық жағдайындағы үлкен айырмашылықтар
агроклиматтық жағдайдың біркелкі болмауының себебі болып келеді.
Агроклиматтық аудандастыру негізінде - өсіп-өну (вегетациялық)
кезеңдегі ылғалмен және жылумен қамтамасыз ету көрсеткіштері ретінде
Селяниновтың гидротермикалық коэффициенті (ГТК) қолданылады. Бұл
коэффициент, температурасы + 10ºС жоғары кезеңдегі жауын-шашынның жиынтығы,
осы кезендегі 10 (он) есе кішірейтілген температуралар жиынтығына бөлінген
көрсеткішке тең.
Ылғалдану жағдайы бойынша облыстың территориясы үш зонаға бөлінген:
өте құрғақ (ГТК=0,1 – 0,3), 1000 м биіктік дейін тау алды құрғақ (0,3 -
0,5) және таулы 1000 м жоғары (ГТК 0,5). Өте құрғақ зона жылумен
қамтамасыз ету бойынша екі ауданға бөлінеді: өте құрғақ ыстық 10ºС жоғары
температуралардың жиынтығы 3300 - 3900ºС және өте құрағақ өте ыстық
температуралардың жиынтығы 4000 – 4600ºС тең. Құрғақ тау алды зонада
температуралар жиынтығы 3300 – 4400º, ал, таулы зонада 3300º және одан да
төмен. Нәтижеде, Оңтүстік Қазақстан облысы территориясында төрт
агроклиматтық аудан ажыратылады [16].
Бірінші аудан. Ыстық құрғақ агроклиматтық аудан Бетпақдаланы,
Мойынқұмды, Шу өзені аңғарын қамтиды. Агроклиматтық ауданға әкімшілік
тарапынан Созақ ауданының жазықтық бөлігі сәйкес келеді. Климаттық ауданның
климаты кескін континентті, ыстық құрғақ жаз, суық қар аз жауатын қыспен
сипатталады. Аязсыз маусым орта есеппен сәуір айының екінші жартысында
орнатылады, 5 – 6 айға созылады. Жауын-шашын мөлшері өте аз. Температуралар
10ºС жоғары кезеңінде жауын-шашын мөлшері 45 – 125 мм аралығында, максимумы
наурыз – мамыр маусымға келеді. Қыста болатын қар жамылғысының қалыңдығы 10
– 25 см, 2 – 3 айға созылады. Ылғалдың тапшылығы егін шаруашылығын дамытуға
мұмкіндік бермейді, сондықтан, бұл ауданның жер ресурстарын жайылым ретінде
пайдалануға болады.
Екінші аудан, өте құрғақ және өте ыстық, сырдария өзені бойын
қамтиды, батыста Қызылқұм, шығыста Қаратау мен Өгем жотасының тау алды
етегіне дейін, қиыр оңтүстікте бұл ауданға Мырзашөл жатады. Бұл
агроклиматтық ауданға төмендегі әкімшілік аудандар кіреді: Мақтаарал,
Шардара, Отырар аудандары, Сайрам және Қазығұрт аудандарының батыс
бөліктері, Бәйдібек ауданының батыс және оңтүстік-батыс бөліктері,
Түркістан мен Сарыағаш аудандарының оңтүстік бөліктері.
Бұл ауданда 10ºС жоғары температуралар жиынтығы 4000 – 4600ºС
құрайды, ГТК=0,1 – 0,3; Қаратау жотасы, ауданға қарай суық солтүстік ауаны
өткізбейді. Көктемгі үсік сәуір айының басында тоқтайды, ал бірінші күзгі
үсік қазан айының бірінші жартысында пайда болады. 10ºС жоғары
температуралар кезеңіндегі жауын-шашынның мөлшері 40 мм – 150 мм дейін.
Әсіресе, батыс бөлігі өте құрғақ (Қызылқұмда орташа жылдық жауын-шашын
мөлщері 100 – 170 мм. Қыста қар жамылғысы тұрақты болмайды және қалың қабат
болып жатпайды. Оңтүстік бөлігінде тұрақты қар жамылғысы қалыптаспайды.
Ауыл шаруашылығы басым суғармалы, құмды аудандары жайылым ретінде
пайдаланады. Ауданның оңтүстік бөлігінің топырағы мақта, жүзім т.б. жылу
сүйгіш дақылдар егуге қолайлы.
Үшінші аудан, қүрғақ тау алды зонасы, Созақ, Түркістан, Бәйдібек,
Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығүрт және Сарыағаш әкімшілік аудандарының тау
алды бөліктерін қамтиды. +10ºС жоғары температуралар жиынтығы 3300º - 4400º
аралығында, ГТК=0,3 – 0,5. Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 167 – 204 күнге
дейін созылады. Бүл ауданның климатына теңіз деңгейінің биіктігі, жер
бедері және беткейдің экспозициясының үлкен ықпалы бар. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 500 – 600 мм шамасында. Температурасы + 10ºС жоғары болатын
кезең бойы жауын-шашынның мөлшері 90 – 250 мм. Тұрақты қар жамылғысы
желтоқсан айының екінші декадасында орнатылады, 2 – 2,5 айға созылады.
Ауданның агрошаруашылық маңызы суғарылмайтын жер ресурстарының көп болуы.
Төртінші аудан, Қаратау және Батыс Тянь-Шянның жоталарын қамтиды. Бұл
ауданға Созақ, Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт және Төлеби
аудандарының таулы бөліктері жатады. +10ºС жоғары болатын температуралырдың
жиынтығы 3300º және одан да төмен, ГТК0,5. Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 161
күн және одан да төмен. Бұл аудан сумен жақсы қамтамасыз етілген.
Температурасы +10ºС жоғары болатын кезеңдегі жауын-шашын мөлшері 115 – 255
мм, ал орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 600 – 800 мм. Тұрақты қар
жамылғысы жылда болады, бірақ таулы бедері болуына байланысты қар жамылғысы
барлық жерде бір қалыпты болмайды.
ІІІ.2 Мақтаарал ауданы агроландашфттарының құрылымы.
Мақтаарал ауданының жалпы жер көлемі 178898 га, облыстың жалпы жер
көлемінің 1,3 % құрайды. Ауданның жалпы жер көлемінен 159542 гектар ауыл
шаруашылық жерлері болып табылады, ол ауданның жалпы жер көлемінен 90,2 %
құрайды. Ауданның картасын талдау барысында ауданда игерілмеген жер
қалмағаны анықталды. Облыстың басқа аудандарына салыстырғанда Мақтаарал
ауданында барлық жер ресурстары ауыл шаруашылық және өндірісітік айналымда.
Ауданның егістік агроландшафттарының жер көлемі 135593 гектар, ол
ауданның жалпы жер көлемінің 75,8 %, ал ауданның ауыл шаруашылық жер
көлемінің 85,0 % құрайды. Ауданның ауыл шаруашылық жерлердің құрылымы № 4
кестеде көрсетілген.
№ 4 кесте. Мақтаарал ауданының және Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылық жерлердің құрылымы, га.
(Оңтүстік Қазақстан облысының жер және су ресурстарын пайдалану
басқармасының қордық мәліметтерінен, 2005)
егістікБау-бажүзімдшабындыжайы лым Басқа барлығы
қша ік қ да
жерлер
Мақтаарал ауданы 135593 338 1100 - 5356 17155 159542
(85,0)*(0,2)*(0,7)* (3,5)* (10,6)*(100)*
Оңтүстік 852959 9812 4607 119432 3061684 383108 4431602
Қазақстан облысы
ОҚО жалпы 15,9 3,4 11,2 - 0,2 4,5 3,6
көрсеткіштеріндег
і мақтаарал
ауданының үлесі,
%
Мақатаарал ауданның жалпы ауданы басқа аудандарға салыстырғанда аз
болғанымен егістік агроландшафттарының жалпы көлемі облыстың егістік
агроландшафттарының жер көлемінің 15,9 % құрайды. Облыс көлемінде жер
ресурстарын мұндай интенсивті пайдалануы тек қана Мақатаарал ауданында.
Сондықтан ауыл шаруашылықтың басқа салаларын дамытуға жер ресурстары
шектелген. Жүзімдік бойынша ауданның облыс көлеміндегі үлесі 11,2 %
құрайды. Мақтаарал ауданның агроклиматтық ресурстары түрлі жылу сүйігіш
дақылдарды дамытуға мүмкіндік береді, бірақ мақта шаруашылығы ауданның
жағдайындағы ауыл шаруашылық салалардың ең қымбатты дақылдардың бірі.
Мақтаарал ауданының егін кешендері ауданның ауыл шаруашылық жер
көлемінің 85 % құрайды, егістік агроландшафттарының дақылдары бойынша және
оның соңғы он жылдың динамикасы № 5 кестеде көрсетілген.
№ 5 кесте. Мақтаарал ауданының егін кешендері
құрылымының динамикасы, га
№№ Дақылдардың түрі 1995 2002 2003 2004 2005
1 Мақтаның егістік көлемі 66580 95780 114284 121302 117502
2 Дәнді және 12751 11080 8785 4287 5999
дәнді-бұршақты
дақылдардың егістік
көлемі
(дәнге арналған жүгеріні
қосқанда).
Соның ішінде бидайдың 7404 2110 2181 130 137
егістік көлемі
Соның ішінде күріштің 744 3500 1935 1676 2230
егістік көлемі
3 Ашық жердегі көкөністің 1790 3317 2602 2370 1982
егістік көлемі
4 Бақшалық дақылдардың 2527 6016 2704 2268 2430
егістік көлемі
5 Көпжылдық шөптердің 7944 13407 3803 3208 3909
егістік көлемі
Мақтаарал ауданының негізгі егістік дақылы мақта, ауданның 135593
гектар егістік көлемінің 117502 гектарды мақта егіні алып жатыр, ол
ауданның егіс көлемінің 86,6 % құрайды. Кеңес үкіметі ыдыраған соң мақтаның
егіс көлемі шұғыл азайды. Мақта шаруашылығы көп қаражатты талап етеді, 90-
шы жылдарындағы экономикалық дағдарыс ауданның мақта шаруашылығының
жағдайын қатты төмендетті. Бірақ 1995 жылдан бастап мақта егістік көлемі
көтерілуде, соңғы 10 жылдың ішінде мақта егістік көлемінің максимумы 2004
жылы 121302 гектарға жетті, немесе сол 1995 жылмен салыстырғанда 1,8 есе
өсті. 2003 – 2005 жылдары өткен Ауыл жылы бағдарламасы бойынша ауданның
мақта шаруашылығына мемлекет тарапынан белгілі деңгейде инвестиция берілді,
оның нәтижесінде мақта егістік көлемі 90-шы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТТАРЫНА ФИЗИКАЛЫҚ -
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.
Орындаған:
Ғылыми
жетекшісі:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІНЕ ЖАЛПЫ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
І.1 Антропогендік ландшафт туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
І.2 Антропогендік ландшафттардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
ІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ТАБИҒИ ФАКТОРЛАРЫНА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ.1 Геологиялық-литологиялық және геоморфологиялық
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .11
ІІ.2 Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..13
ІІ.3 Беткі және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ.4 Топырақ-өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ АГРОЛАНДШАФТАРЫНЫҢ
ГЕОГРАФИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ.1 Мақтаарал ауданы агроландшафттар дамуына агроклиматтық
ресурстардың
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..19
ІІІ.2 Мақтаарал ауданы агроландашфттарының
құрылымы ... ... ... ... ... 21
ІІІ.3 Мақтаарал ауданының агроландшафттарын пайдаланудың мөлшерлі
көрсеткіштеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
КІРІСПЕ.
Қазіргі таңда адамның табиғатқа ықпалы өте жоғары дәрежеде өсу
барысында, нәтижеде құрлық беті көлемінің жартыға жуық (кейбір авторлар
бойынша одан да көп көлемде) табиғат кешендері антропогендік қысымында
дамиды. Қазіргі есеп бойынша дүние жүзінің қүрлығының 11% егістік
ландшафтар және 3 % аса территорияны елді мекендер, өндіріс орындары,
жолдар т.с.с. кешендер алып жатыр, жайылым кешендері 27 % құрайды. Демек,
табиғат ландшафттары жасанды кешендерге, антропогендік ландшафттарға
айналуда.
Мақтаарал ауданы ХХ ғасырдың басында Мырзашөл шөлді жерде
ұйымдастырылған. Бір ғасыр бойы шөл гүлдендіріп, Мақтаарал ауданының халқы
аудан территориясын түгелдей антропогендік кешенге айналдырды, яғни
табиғаттың бір бөлігін үлкен бір антропогендік ландшафттанудың
лабораториясына айналды десек болады. Ауданның ең басты антропогендік
кешендері егісжай мен су шаруашылық кешендері. Ауданның территориясы соңғы
70 – 80 жыл бойы мақта шаруашылығын дамытуда қарқынды игерілген. Оның
нәтижесінде табиғи кешендер жоғары деңгейде өзгеріп, географиялық
компоненттер түпкіліктей өзгерді.
Мақтаарал ауданы мақта өндіру жөнінен Республикадағы ең ірі өңірдің
бірі болып табылады. Соңғы жылдары мақта талшығы еліміздің маңызды
экспорттық тауарына айналды. Еліміз егемендігімізді алғалы бері мақта
шаруашылығының Қазақстан Республикасының экономикасында алатын орны
ерекше. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев мақта шаруашылығын одан әрі
дамытуға көптеген жағдайлар жасауда. 2005 жылдың 6–шы шілдесінде Арнайы
экономикалық аймақты аштырды және осы аймаққа байланысты мақтаның заң
жобасына да ұсыныстар жасалынды. Сонымен қоса Арнайы экономикалық аймақты
дамытуға инвестициялық қызметті ұйымдастыру жөніндегі шаралар мен
ережелердің жобасы жасалынған.
Назарыңызға ұсынылған диплом жұмыстың негізгі мақсаты, Мақтаарал
ауданының антропогендік ландшафттарының, әсіресе агроландшафттардың
территория бойынша таралуын, оның тиімділігі мәселесін қарастыру. Диплом
жұмысы кіріспе, 3-тараудан, қорытынды және әдебиет тізімінен тұрады,
тақырыпты зерттеу барысында диплом жұмысында 5 кесте және Мақтаарал
ауданының агроландшафттары атты карта жасалынды.
Диплом жұмысын орындау барысында қазіргі физикалық географияның,
геоэкологияның, салыстырма-баяндама, картографиялық, статистикалық әдістері
пайдаланылды.
Диплом жұмысының өзектілігі: Мақтаарал ауданының территориясы
түгелдей антропогендік кешен болуына байланысты олардың орналасуының,
пайдаланудың тиімділігін қарастыру. Мақта ауданның басты дақылы
болғандықтан, агроландшафттардың динамикасы мен даму мәселелері өте маңызды
болып табылады.
Мақтаарал ауданы Оңтүстік Қазақстан облысының қиыр оңтүстігінде
орналасқан. Аудан территориясының жер көлемі 1,8 мың км2, немесе облыстың
жер көлемінің 1,5 % кұрайды.
Мақтаарал ауданы Мырзашөл құмды жазығының солтүстігінде, Сырдария
өзенінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150 – 250 м төбелі, белесті
жазықтықта орналасқан. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені
(1974) арқылы Сарыағаш, Шардара аудандарымен шектеседі.
Тұрғындар саны 254,3 мың адам (2003). Аудан жеріндегі 183 елді мекен
1 қалалық, 3 кенттік және 20 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы –
Жетісай қаласы. Бұрынғы Сырдария губерниясы, Ташқазақ уезінің Иіржар болысы
таратылып, соның негізінде 1928 жылы 3 қырқүйекте Иіржар ауданы болып қайта
құрылды. 1930 жылдан Мақтаарал ауданы 1997 жылы 24 сәуірде мақталы үш аудан
(Асықата, Жетісай және Мақтаарал) таратылып, олардың аумағында әкімшілік
орталығы – Жетісай қаласы болатын Мақтаарал ауданы құрылды.
Аудан түрғындарының ұлттық құрамы: қазақтар 82,5 %, тәжіктер – 6,8 %,
өзбектер – 3,8 %, орыстар – 2,3 % т.б. ұлт өкілдері тұрады. Тұрғындардың
орташа орналасу тығыздығы 1 км² шаққанда 141,3 адамнан (облыстағы ең тығыз
қоныстанған аудан) келеді. Тұрғындардың 27,1 %-ы қалада, 72,9 %-ы ауылда
тұрады. Ірі елді мекендері: Жетісай қаласы (30,5 мың адам), Атакент (14,0),
Асықата (10,7), Мырзакент (10,2) кенттері және Минералды сулар (4,5),
Алғабас (4,3), Жалын (3,7), Бескетік (3,3), Қызылқұм (3,0), Сәтбаев (3,0)
т.б. ауылдары. Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты – шитті мақта
өндіру. Оның үлесіне ауданның ауыл шаруашылық жалпы өнімінің 70,8 %
тиесілі, егіс аумағының 80 %-ын алып жатыр.
Ауданның территориясы қүрғақ және ыстық, жаз жұмсақ қыспен сипатталады.
Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 220 – 230 күнге дейін созылады. Қолдан
жасылынған каналдар мен коллекторлық жұйелер аудан территориясында беткі
суларын құрайды. Достық (бұрынғы С.М. Киров атындағы) каналы – ауданның
басты су көзі. Жер асты суының қоры мол. Аудан бойынша, басым ашық реңді
сұр топырақ түрі таралған. Игеру алдын сор жерлер сирек кездесетін еді,
қазіргі таңда сор жер көп емес, бірақ табиғи жағдайымен салыстырғанда
айтарлықтай көп. Аудан жерінде эфемерлі өсімдіктер, жусан, баялыш, жантақ,
қараған, жыңғыл, жиде өседі. Жануарлардан түлкі, сарышұнақ, бауырымен
жорғалаушылар кездеседі.
І. АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕРІНЕ ЖАЛПЫ ШОЛУ.
І.1 Антропогендік ландшафт туралы түсінік.
Бүгінгі таңда, табиғи ландшафттардың қалыптасуында және өзгеруінде
адам антропогендік фактор жетекші фактор болып табылады. Халық саны және
техниканың өсу ықпалымен оның ролі күшейе түсуде.
1864 жылы Лондон қаласында Д.П. Марштың (Marsh, 1864) Табиғат және
адам немесе физикалық-географиялық жағдайдың өзгеруіне адамның ықпалы
туралы деген еңбегі жарық көрді, монографияның басты идеясы табиғатқа
адаманың іс-әрекетінің ықпалын көрсету. Монографияда көптеген нақты
материалдар келтірілген, яғни бұл мәселені жан-жақты зерттей отырып ғылыми
көз қарасынын қарастырған [32]. Осы еңбектің жариялануынан 144 жыл өтті,
қазіргі адамның өмірінде үлкен өзгерістер пайда болды. Табиғатқа адамның
ықпалын ХІХ ғасырдың ықпалымен салыстыруға мүмкін емес.
1892 жылы В.В. Докучаев өзінің Бұрынғы және бүгінгі дала (Наши
степ прежде и теперь) монографиясында ауыл шаруашылық өндірістің даму
нәтижесінде дала зонасының топырағының құнарлығының шұғыл төмендеудің
негізгі себептерін көрсетті. Жылдан-жылға топырақты жырту, агротехниканың
төмен деңгейі, топырақты қорғау іс-шараларының болмауы дала зонасы
кешендерінің өнімділігінің төмендеуіне алып келді. В.В. Докучаев өз
еңбегінде осы жағдайдан орман мелиорация, жаңа агротехника пайдалану арқылы
шығуға болады деп көрсетті.
1954 жылы Штутгарт қаласында (ГФР) Жер және дүние шаруашылығы бес
томдық еңбегінің бірінші томы жарық көрген. Адамның шаруашылық әрекеті
және жерді қайта өзгерту атты Е. Фельстің (Fels, 1954) монографиясында, ХХ
ғасырдың ортасында адамның географиялық компоненттерін өзгерту туралы
көптеген мәлімет берген [32]. Еңбекте сол кездегі адамның табиғатқа
әсерінің барлық салалары көрсетілген, монографияның бүгінгі күнге дейін
маңызы зор.
ХХ ғасырдың екінші жартысында адамның табиғатқа ықпалы туралы
мыңдаған еңбектер жарияланды, ғалымдар барлық табиғи компоненттердің және
кешендердің өзгертуі туралы мәліметтерді жинап, табиғат пен адамның
шаруашылық әрекеті арасында тепе-теңдік орнату туралы ойды дамытуда.
Адамның, табиғаттың даму заңдылықтарын ойсыз бұзу көптеген
экологиялық апаттарға алып келді – Арал теңізі құрып кетуі, Сахель
зонасында шөлдену процестердің күшті дамуы, Дүниежүзілік мұхит суларының
қатты ластануы, ірі қалалардың ауа бассейнінің ластануы т.б.
Табиғаттың, адамның шаруашылық ықпалымен өзгерту туралы мөлшерлі
мәліметтердің жиналуы антропогендік география және антропогендік
ландшафттану ғылыми бағыттарының пайда болуына алып келді. Антропогендік
география, Ф.Н. Мильков бойынша (1973), адамның жалпы табиғатқа немесе жеке
компоненттеріне ықпалы туралы ғылым; антропогендік ландшафттану осы
проблеманы ландшафттық кешендерге адамның ықпалы көз қарасынан зерттейді
[32].
Н.Ф. Реймерс бойынша (1990) антропогенді ландшафт деген адамның
шаруашылық әрекетімен табиғи компоненттері арасындағы байланыстары, осы
орында бүрын болған табиғат кешенімен салыстырғанда жаңа кешен қалыптасуына
алып келетіндей деңгейде өзгертілген ландшафт [38]. Антропогендік
ландшафттарға өндірістік кешендер, елді мекендер т.с.с. жатады. Қазіргі
таңда, антропогендік ландшафттар шамамен қүрлық беті жер көлемінің жартысын
қамтиды. Антропогендік ландшафттың табиғи ландшафттан айырмашылығы, табиғи
ландшафтта табиғи процестер өз-өзін регуляциялайды, ал антропогендік
ландшафттардың дамуы адам тарапынан үздіксіз бақылауда болады. Бақылау
болмаған жағдайда антропогендік ландшафт ұзақ уақыт бойы табиғи қалпына
келмеу мүмкін.
Антропогендік ландшафттар әртүрлі болып келеді. Оларды физикалық-
географиялық, географиялық және геотехникалық үш деңгейде зерттейді.
Қазіргі таңда, ТМД елдерінде физикалық-географиялық және географиялық
деңгейде зерттеу жұмыстарының негізгі заңдылықтары, зерттеу әдістері
белгілі бір деңгейде қалыптасқан, ал геотехникалық деңгейде зерттеулер
толық түрде жеке ғылыми бағыт ретінде жоқтың қасы.
І.2 Антропогендік ландшафттардың жіктелуі.
Антропогендік ландшафттарды жіктелу мәселесінің қүрделілігі
жіктелудің түрлері және ұсынылған классификациялау көптеген еңбектері бар,
В.А. Котельников (1951), С.В. Калесник (1955), А.Г. Исаченко (1965), Ф.Н
Мильков (1973), В.Н. Шмаков (1994), Греш Н.С. т.б. (1999) және басқа да
авторлардың еңбектері жарияланған. Қазақстан Республикасы территориясы үшін
антропогендік кешендерді жіктеу жұмыстарын А.В. Чигаркин (1984), Г.М.
Джаналиева (2000) Қазақ Ұлттық университетінің ғаламдары жүргізді.
Антропогендік ландшафттарды әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге
болады, дипломдық жұмыстың мақсатына Ф.Н. Мильковтың классификациясы сәйкес
келеді. Мақтаарал ауданында басым ауыл шаруашылық немесе агроландшафттар
басым, бұл мәселе бойынша Ф.Н. Мильковтың еңбектерінде жақсы көрсетілген
[17,18,32].
Ф.Н. Мильковтың (1973), В.Н. Шмаков (1991), Греш Н.С. т.б. (1999)
еңбектерінде антропогендік ландшафттарды негізгі 6 белгі бойынша жіктеген.
І. Антропогендік ландшафттарды мазмұны бойынша жіктеу.
1. Ауыл шаруашылық кешендер.
2. Орманды кешендер (қолдан егілген ормандар, екінші орман)
3. Су кешендері (тоғандар, су қоймалар)
4. Өндірістік кешендер (жолдарды қосуымен)
5. Елді мекендердің кешендері.
Антропогендік кешендердің мұндай жіктелуі маңызды болып табылады,
себебі бұл кешендердің әр бір түрінің арнайы ерекшеліктері бар, сондықтан,
зерттеудің өзгеше тәсілдері мен әдістерін талап етеді. Жалпы антропогендік
ландшафттануды 5 негізгі тарауға бөлуге болады, ауыл шаруашылық, орман
шаруашылық, су шаруашылық, өнеркәсіптік және елді мекендердің
ландшафттануы.
ІІ. Табиғатқа адамның іс-әрекетінің тереңдігі бойынша антропогендік
кешендерді 2 топқа бөледі:
1. антропгендік неоландшафттар – табиғатта болмаған, жасанды кешен,
мысалы, польдер, дала зонасындағы қорған, су қоймасы т.с.с.
2. өзгертілген антропогендік ландшафттар – мұндай кешендерде бір немесе
бірнеше компоненттке адамның күшті емес дәрежеде әсері болған,
мысалы, дала зонасында жасанды орман белдеуі т.б.
ІІІ. Шығу тегі бойынша антропогендік кешендердің жіктелуі.
1. Техногендік ландшафттар – құрылыстың түрлеріне қарай қалыптасқан
кешендер, өндірістік, жол, су шаруашылық т.б. Техногендік ландшафттар
сипаты бойынша әртүрлі болып келеді, мысалы, карьер, су қоймасы,
өнеркәсіп орны т.б.
2. Экстирпативтік ландшафттар – орманды жердің ағаш өсімдігін кесу
нәтижесінде егінжай, шалғын, ашық жер пайда болған кешендер.
3. Арациялық немесе жыртылған ландшафттар – территорияның жырту
нәтижесінде қалыптасқан егінжай, кешендері.
4. Пирогендік ландшафттар – орманды аймқатарда өрт нәтижесінде пайда
болған ландшафттар.
5. Жайылымды-дигрессиялық ландшафттар – мал бағылған кешендер.
IV. Антропогендік ландшафттардың пайда болу мақсатына қарай жіктелуі.
1. Тура антропогендік ландшафттар – адамның жобаластырып жасалынған
кешендер.
2. Жобаластырылмаған антропогендік кешендер – адамның шаруашылық әрекеті
нәтижесінде белгілі бір табиғат процестердің күшеюі салдарынан пайда
болады, мысалы, су қоймасы жаға бойында батпақтардың пайда болуы, дала
зонасында жырту нәтижесінде қалыптасқан жыра кешені т.с.с.
V. Антропогендік ландшафттардың бар болуының ұзақтығы және өз-өзін
регуляциялау дәрежесі бойынша жіктелуі.
1. Ұзақ уақыт бойы өз-өзін регуляциялайтын ландшафттар – мұндай
ландшафттар ғасырлар бойы адам тарапынан ықпалсыз дамитын кешендер,
мысалы, ылғалды ормандар зонасындағы көлдер, тоғандар, дала зонасында
кездесетін жасанды қорғандар т.с.с.
3. Көп жылдық адам тарапынан жиі регуляциялатын ландшафттар – парктер, су
қоймалар, дала немесе шөл сияқты ормансыз зоналардағы жасанды орман
белдеулері т.с.с.
4. Қысқа мерзімді регуляцияланатын ландшафттар – адам тарапынан тұрақты
бақылауда болатын ландшафттар, негізгі мысалы – агроландшафттар, яғни
егістік кешендері, бау-бақша т.б.
VІ. Шаруашылық құндылығы бойынша антропогендік ландшафттардың жіктелуі.
1. Мәдени немесе конструктивтік ландшафттар – тікелей адамның іс-
әрекетімен тұрақты регуляцияланатын кешендер. Мәдени ландшафттар –
шаруашылықты тиімді жүргізудің нәтижесі.
2. Мәдени емес ландшафттар – төмен бонитеттегі антропогендік
ландшафттар. Мәдени емес ландшафттарға көбінесе сортаңдану, жасанба
жыралар, тастап кеткен карьерлер, т.с.с. кешендер жатады.
Мақтаарал ауданында басым ауыл шаруашылық немесе агроландашфттар, су
шаруашылық ландшафттар және осы кешендер қалыптасуында пайда болатын кейбір
кезде жағымсыз кешендер таралған. Ауданның территориясында барлық кешендер
адамның жоспары бойынша ұйымдастырылған ландшафттар, яғни мәдени
ландшафттар.
І. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АНТРОПОГЕНДІК ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ТАБИҒИ
ФАКТОРЛАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА.
І.1 Геологиялық-литологиялық және геоморфологиялық компоненттері.
Мақтаарал ауданының территориясы, тектоникалық қатыста каледон
қатпарлығында қалыптасқаннан кейін, кайнозой кезінде жаңарған. Тянь-Шянь
қатпарлы жүйе мен жас палеозой Тұран плитасы шектескен жерінде орналасқан.
Тянь-Шянь қатпарлы құрылымы ұзақ және қүрделі геологиялық тарихымен
ерекшеленеді [23].
Палеозойға дейінгі ауданның территориясы геосинклинальдық зона
болған, кембрий мен силур кезінде бұл ауданда теңіз орналасқан. Силурдың
аяғында күшті каледон қатпар қалыптасу нәтижесінде Солтүстік Тянь-Шянь
тауларының тізбектері пайда болды. Тау қалыптасу, маңызды вулкандық
әрекетпен қатар болды.
Девон кезеңінде, қарастырып жатқан аудан құрлық жағдайда болған, ал
таулы массивтерде денудация процестері басым болды. Девонның аяғында
тектоникалық процестер әлсіздеп тоқтаған есебі болды.
Карбон кезеңінде Қазақстанның көп жері теңіз астында болған, ал
палеозойдың аяғында, пермь дәуірінде, теңіз қайтты, Батыс Тянь-Шянь қүрғақ
ыстық климаттық климатта ерекшеленген. Карбонның ортасынан пермьнің
ортасына дейін болған герциндік қатпарлану кезеңінде Батыс Тянь-Шянь
таулары толық көтерілді.
Триас кезеңінде теңіз шегініп, Батыс Тянь-Шянь құрлық режимінде
дамыды. Құрғақ ыстық климат үгілу кыртыстары қалыптасуына алып келді. Юра
кезеңіндегі ылғалды климат өсімдіктер түрлерін өзгертті. Бор дәуірі
трансгрессияның күшеюімен сипатталады, сол кездегі теңіз, қазіргі кездегі
Батыс Тянь-Шянның солтүстік бөлігінің етегіне дейін кеңейген. Жаға бойында,
шығанақтарда әр түрлі теңіздік шөгінділер жиналған. Жалпы мезозойдың
аяғында қарастырып жатқан территория жазықтық территория болған және
денудациялық процестер басым болды. Бордың аяғында теңіз Қазақстанның көп
жерінен шегініп, қазіргі Батыс Тянь-Шянь таулары құрлық жағдайында дамыған.
Палеогеннің ортасында (эоценде) қазіргі Қазақстан территориясында
күшті трансгрессия болған. Осы кезде теңіз бассейні толық Батыс Қазақстанды
қамтыған, соның ішінде қарастырып жатқан ауданның батыс бөлігі теңіз
астында болған.
Неогенде, теңіз тайызданып, Қазақстан территориясы құрлыққа айналады.
Осы кезден бастап қарастырылып жатқан аудан құрлық жағдайында дами бастады.
Осы кезде альпі орогенезі басталды, мезозой кезеңінде пенепленизацияланған
Батыс Тянь-Шянь жаңадан қөтеріле бастады. Палеозой кезеңінде қалыптасқан
құрылымдар жарылып, Батыс Тянь-Шяньда таулардың қатпарлы-жақпарлы жүйелер
қалыптасуына алып келді [23].
Палеоген-неогенде климат келе-келе суықтап басталды, миоценде
Қазақстанның қазіргі табиғат зоналар жүйесі қалыптаса бастайды.
Төрттік дәуірдегі жер қыртысының тіктік көтерілуі Батыс Тянь-Шянь
тауларында сырттардың және жота бойы ойпаттар мен ойыстар пайда болуына
алып келеді. Осы кезде мұз басу кезеңі басталады. Төрттік мұз басудың неше
кезеңі болған туралы зерттеушілер жалпы пікірге келмеген, сондықтан, екі –
төрт мұз басу кезеңі болды деп есептейді.
Ауданның батыс бөлігінде қазіргідей шөл-шөлейт жағадайы неоген
кезеңінде қалыптасты, төрттік кезеңінде мұз басуға байланысты осы жерде
плювиалдық эпохолар қайталанған (И.П.Герасимов, 1937, 1939, Н.А. Гвоздецкий
бойынша келтірілген, 1971) [25]. Плювиалдық кезеңдер солтүстіктегі мұз басу
кезеңіне сәйкес келеді. Бірақ, мұндай плювиалдар кезінде шөл жағдайы толық
жойылмаған, бұл плювиалдарда таулы аудандарда атмосфералық жауын-шашын
мөлшері көбеюіне байланысты тек қана өзендер саны, жиілігі біраз жоғары
болған.
Жер бедері. Антропогендік ландшафттар үшін жер бедерінің сипаты өте маңызды
фактор болып келеді. Мақтаарал ауданының агроландшафттары қалыптасуы ерте
кезеңде басталды, сондықтан жоғары деңгейде өзгертілген жер бедері
пішіндері кездеседі. Мақтаарал ауданның жер бедерінде басым алюювиальдық
жазықтықтар.
І.2 Климат жағдайы.
Мақтаарал ауданы, облыстың қиыр оңтүстігінде. Ауданның климат
жағдайының ерекшелігі кескін континенттігі Л.Н. Бабушкиннің климаттық
аудандастыруы бойынша (Бабушкин, 1983) облыстың территориясы үш климаттық
провинцияда орналасқан. Облыстың солтүстігі Орталық Қазақстан провинцияның
Бетпақдала округінде орналасқан. А.А. Пузырева бойынша (Пузырева, 1975)
облыстың бұл бөлігі Балқаш-Арал облысының Орталық Қазақстан ауданында
орналасқан.
№ 1. Ауаның орта айлық және жылдық температурасы (ºС).
(Научно-прикладной справочник по климату СССР. Выпуск 18. Ленинград.
1989. бойынша, 168 б.)
№ Станция
0,25 0,25 – 0,01 0,01 – 0,001 0,001
Суғарылатын 0,50 39,2 16,4 4,9
Тың жер 0,15 41,3 15,3 4,1
Суғару процесінде топырақ құрамында сазды бөлшектердің көбеюіне алып
келеді, саздану топырақ профилинің орта және төменгі бөліктеріне қарай
таралуда. Суғаруға байланысты микробиологиялық процестердің күшті
белсенділігі топырақ профилінің жоғарғы қабатындағы минералдық және
органикалық заттардың өзгеруіне және азаюына алып келеді.
Суғару процесі жер асты сулары деңгейінің көтерілу процестерін
күшейтеді, нәтижеде капиллярлар бойынша төменгі қабаттың тұздары топырақ
профілінің бетіне көтеріледі, яғни топырақтың сортаңдану процесі басталады.
Қазіргі таңда, аудан бойынша барлық жер ресурстарында әртүрлі деңгейде
сортаңдану процестері жүруде. Мұндай процестердің зияндығын төмендетуде
маңызды ролді коллектрлі-дренаж желісі атқарады.
Мақтаарал ауданының табиғи өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі
туралы мәліметтер беру өте қиын, себебі аудан территориясы толығымен
антропогенизацияға ұшырағаннан соң, бұрынғы өсімдік жамылғысы тек қана шоқ-
шоқ егістік кешендер дамымаған жерде кездеседі. Табиғи өсімдіктерден
сортаңданған жерлерде жиде,жусан, жыңғыл кезедеседі, ал құмды топырақтарда
жантақ, эфемерлі өсімдіктер дамыған. Егістік кешендері айналасында арам
шөптердің бірнеше түрлері дамыған.
Егістік кешендер алып жатқан жерлерде мәдени ағаштар, мысалы тұт ағашы,
азиялық аршаның мәдениеттелінген түрлері егілген. Суландыратын каналадар
және арықтар бойы ақ терек, қарағаш т.б. өсімдік түрлері егілген. Негізінде
мұндай ағаш түрлері табиғи жағдайда өспейді, сондықтан жабайы түрлерін
салыстырғанда ағаштардың ерекшеліктері болады.
ІІІ. МАҚТААРАЛ АУДАНЫ АГРОЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯСЫ.
ІІІ.1 Мақтаарал ауданы агроландшафттар дамуына
агроклиматтық ресурстардың ықпалы
Агроландшафттар қалыптасуында агроклиматтық ресурстар өте маңызды роль
атқарады. Оның негізгі себебі, ауыл шаруашылық ландшафттарды жасау үшін
термикалық ресурстарды, ылғалмен қамтамасыздандыруы, олардың режимін есепке
алу қажет. Сондықтан, осы мәселелерді қарастыруда агроклиматтық
аудандастыруға негізденеміз.
ОҚО физикалық-географиялық жағдайындағы үлкен айырмашылықтар
агроклиматтық жағдайдың біркелкі болмауының себебі болып келеді.
Агроклиматтық аудандастыру негізінде - өсіп-өну (вегетациялық)
кезеңдегі ылғалмен және жылумен қамтамасыз ету көрсеткіштері ретінде
Селяниновтың гидротермикалық коэффициенті (ГТК) қолданылады. Бұл
коэффициент, температурасы + 10ºС жоғары кезеңдегі жауын-шашынның жиынтығы,
осы кезендегі 10 (он) есе кішірейтілген температуралар жиынтығына бөлінген
көрсеткішке тең.
Ылғалдану жағдайы бойынша облыстың территориясы үш зонаға бөлінген:
өте құрғақ (ГТК=0,1 – 0,3), 1000 м биіктік дейін тау алды құрғақ (0,3 -
0,5) және таулы 1000 м жоғары (ГТК 0,5). Өте құрғақ зона жылумен
қамтамасыз ету бойынша екі ауданға бөлінеді: өте құрғақ ыстық 10ºС жоғары
температуралардың жиынтығы 3300 - 3900ºС және өте құрағақ өте ыстық
температуралардың жиынтығы 4000 – 4600ºС тең. Құрғақ тау алды зонада
температуралар жиынтығы 3300 – 4400º, ал, таулы зонада 3300º және одан да
төмен. Нәтижеде, Оңтүстік Қазақстан облысы территориясында төрт
агроклиматтық аудан ажыратылады [16].
Бірінші аудан. Ыстық құрғақ агроклиматтық аудан Бетпақдаланы,
Мойынқұмды, Шу өзені аңғарын қамтиды. Агроклиматтық ауданға әкімшілік
тарапынан Созақ ауданының жазықтық бөлігі сәйкес келеді. Климаттық ауданның
климаты кескін континентті, ыстық құрғақ жаз, суық қар аз жауатын қыспен
сипатталады. Аязсыз маусым орта есеппен сәуір айының екінші жартысында
орнатылады, 5 – 6 айға созылады. Жауын-шашын мөлшері өте аз. Температуралар
10ºС жоғары кезеңінде жауын-шашын мөлшері 45 – 125 мм аралығында, максимумы
наурыз – мамыр маусымға келеді. Қыста болатын қар жамылғысының қалыңдығы 10
– 25 см, 2 – 3 айға созылады. Ылғалдың тапшылығы егін шаруашылығын дамытуға
мұмкіндік бермейді, сондықтан, бұл ауданның жер ресурстарын жайылым ретінде
пайдалануға болады.
Екінші аудан, өте құрғақ және өте ыстық, сырдария өзені бойын
қамтиды, батыста Қызылқұм, шығыста Қаратау мен Өгем жотасының тау алды
етегіне дейін, қиыр оңтүстікте бұл ауданға Мырзашөл жатады. Бұл
агроклиматтық ауданға төмендегі әкімшілік аудандар кіреді: Мақтаарал,
Шардара, Отырар аудандары, Сайрам және Қазығұрт аудандарының батыс
бөліктері, Бәйдібек ауданының батыс және оңтүстік-батыс бөліктері,
Түркістан мен Сарыағаш аудандарының оңтүстік бөліктері.
Бұл ауданда 10ºС жоғары температуралар жиынтығы 4000 – 4600ºС
құрайды, ГТК=0,1 – 0,3; Қаратау жотасы, ауданға қарай суық солтүстік ауаны
өткізбейді. Көктемгі үсік сәуір айының басында тоқтайды, ал бірінші күзгі
үсік қазан айының бірінші жартысында пайда болады. 10ºС жоғары
температуралар кезеңіндегі жауын-шашынның мөлшері 40 мм – 150 мм дейін.
Әсіресе, батыс бөлігі өте құрғақ (Қызылқұмда орташа жылдық жауын-шашын
мөлщері 100 – 170 мм. Қыста қар жамылғысы тұрақты болмайды және қалың қабат
болып жатпайды. Оңтүстік бөлігінде тұрақты қар жамылғысы қалыптаспайды.
Ауыл шаруашылығы басым суғармалы, құмды аудандары жайылым ретінде
пайдаланады. Ауданның оңтүстік бөлігінің топырағы мақта, жүзім т.б. жылу
сүйгіш дақылдар егуге қолайлы.
Үшінші аудан, қүрғақ тау алды зонасы, Созақ, Түркістан, Бәйдібек,
Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығүрт және Сарыағаш әкімшілік аудандарының тау
алды бөліктерін қамтиды. +10ºС жоғары температуралар жиынтығы 3300º - 4400º
аралығында, ГТК=0,3 – 0,5. Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 167 – 204 күнге
дейін созылады. Бүл ауданның климатына теңіз деңгейінің биіктігі, жер
бедері және беткейдің экспозициясының үлкен ықпалы бар. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 500 – 600 мм шамасында. Температурасы + 10ºС жоғары болатын
кезең бойы жауын-шашынның мөлшері 90 – 250 мм. Тұрақты қар жамылғысы
желтоқсан айының екінші декадасында орнатылады, 2 – 2,5 айға созылады.
Ауданның агрошаруашылық маңызы суғарылмайтын жер ресурстарының көп болуы.
Төртінші аудан, Қаратау және Батыс Тянь-Шянның жоталарын қамтиды. Бұл
ауданға Созақ, Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығұрт және Төлеби
аудандарының таулы бөліктері жатады. +10ºС жоғары болатын температуралырдың
жиынтығы 3300º және одан да төмен, ГТК0,5. Аязсыз кезеңінің ұзақтылығы 161
күн және одан да төмен. Бұл аудан сумен жақсы қамтамасыз етілген.
Температурасы +10ºС жоғары болатын кезеңдегі жауын-шашын мөлшері 115 – 255
мм, ал орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 600 – 800 мм. Тұрақты қар
жамылғысы жылда болады, бірақ таулы бедері болуына байланысты қар жамылғысы
барлық жерде бір қалыпты болмайды.
ІІІ.2 Мақтаарал ауданы агроландашфттарының құрылымы.
Мақтаарал ауданының жалпы жер көлемі 178898 га, облыстың жалпы жер
көлемінің 1,3 % құрайды. Ауданның жалпы жер көлемінен 159542 гектар ауыл
шаруашылық жерлері болып табылады, ол ауданның жалпы жер көлемінен 90,2 %
құрайды. Ауданның картасын талдау барысында ауданда игерілмеген жер
қалмағаны анықталды. Облыстың басқа аудандарына салыстырғанда Мақтаарал
ауданында барлық жер ресурстары ауыл шаруашылық және өндірісітік айналымда.
Ауданның егістік агроландшафттарының жер көлемі 135593 гектар, ол
ауданның жалпы жер көлемінің 75,8 %, ал ауданның ауыл шаруашылық жер
көлемінің 85,0 % құрайды. Ауданның ауыл шаруашылық жерлердің құрылымы № 4
кестеде көрсетілген.
№ 4 кесте. Мақтаарал ауданының және Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл
шаруашылық жерлердің құрылымы, га.
(Оңтүстік Қазақстан облысының жер және су ресурстарын пайдалану
басқармасының қордық мәліметтерінен, 2005)
егістікБау-бажүзімдшабындыжайы лым Басқа барлығы
қша ік қ да
жерлер
Мақтаарал ауданы 135593 338 1100 - 5356 17155 159542
(85,0)*(0,2)*(0,7)* (3,5)* (10,6)*(100)*
Оңтүстік 852959 9812 4607 119432 3061684 383108 4431602
Қазақстан облысы
ОҚО жалпы 15,9 3,4 11,2 - 0,2 4,5 3,6
көрсеткіштеріндег
і мақтаарал
ауданының үлесі,
%
Мақатаарал ауданның жалпы ауданы басқа аудандарға салыстырғанда аз
болғанымен егістік агроландшафттарының жалпы көлемі облыстың егістік
агроландшафттарының жер көлемінің 15,9 % құрайды. Облыс көлемінде жер
ресурстарын мұндай интенсивті пайдалануы тек қана Мақатаарал ауданында.
Сондықтан ауыл шаруашылықтың басқа салаларын дамытуға жер ресурстары
шектелген. Жүзімдік бойынша ауданның облыс көлеміндегі үлесі 11,2 %
құрайды. Мақтаарал ауданның агроклиматтық ресурстары түрлі жылу сүйігіш
дақылдарды дамытуға мүмкіндік береді, бірақ мақта шаруашылығы ауданның
жағдайындағы ауыл шаруашылық салалардың ең қымбатты дақылдардың бірі.
Мақтаарал ауданының егін кешендері ауданның ауыл шаруашылық жер
көлемінің 85 % құрайды, егістік агроландшафттарының дақылдары бойынша және
оның соңғы он жылдың динамикасы № 5 кестеде көрсетілген.
№ 5 кесте. Мақтаарал ауданының егін кешендері
құрылымының динамикасы, га
№№ Дақылдардың түрі 1995 2002 2003 2004 2005
1 Мақтаның егістік көлемі 66580 95780 114284 121302 117502
2 Дәнді және 12751 11080 8785 4287 5999
дәнді-бұршақты
дақылдардың егістік
көлемі
(дәнге арналған жүгеріні
қосқанда).
Соның ішінде бидайдың 7404 2110 2181 130 137
егістік көлемі
Соның ішінде күріштің 744 3500 1935 1676 2230
егістік көлемі
3 Ашық жердегі көкөністің 1790 3317 2602 2370 1982
егістік көлемі
4 Бақшалық дақылдардың 2527 6016 2704 2268 2430
егістік көлемі
5 Көпжылдық шөптердің 7944 13407 3803 3208 3909
егістік көлемі
Мақтаарал ауданының негізгі егістік дақылы мақта, ауданның 135593
гектар егістік көлемінің 117502 гектарды мақта егіні алып жатыр, ол
ауданның егіс көлемінің 86,6 % құрайды. Кеңес үкіметі ыдыраған соң мақтаның
егіс көлемі шұғыл азайды. Мақта шаруашылығы көп қаражатты талап етеді, 90-
шы жылдарындағы экономикалық дағдарыс ауданның мақта шаруашылығының
жағдайын қатты төмендетті. Бірақ 1995 жылдан бастап мақта егістік көлемі
көтерілуде, соңғы 10 жылдың ішінде мақта егістік көлемінің максимумы 2004
жылы 121302 гектарға жетті, немесе сол 1995 жылмен салыстырғанда 1,8 есе
өсті. 2003 – 2005 жылдары өткен Ауыл жылы бағдарламасы бойынша ауданның
мақта шаруашылығына мемлекет тарапынан белгілі деңгейде инвестиция берілді,
оның нәтижесінде мақта егістік көлемі 90-шы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz