Ертіске қауіп төніп тұр!

Жоспар
Кіріспе

ЖОСПАР:
Ертіске қауіп төніп тұр! 1
Ертістің ернеуі төмендеп барады 6
Бір қол. оң жағада , бір қол.сағада... 9
Қара Ертістің қасіреті керосиннен болғалы тұр 14
Улы, химикаты су ішем десең кенді Алтайға кел (Етіс өзенінің Қытайдағы Геологиялық жағдайы туралы ) 18
Ертіс промбеласын шешуге болады!!! 21

Жер бетіндегі халық санын әр республикадағы тұшы су бассейндерінің пайдалану экивалентіне шақсақ, әрине, мемлекетімізге 10-15 жылда ешқандай қауіп төніп тұрған жоқ. Бұл орайда мемлекетіміз әлемдегі жағдайы жақсы 25 мемлекет ішінде. Біз төрт құбыласын су қоршап жатқан Ресей, АҚШ, Канада, Еуропадағы кейбір мемлекеттермен иық тіркестіре алмасақ та, қолда бар алтынымыздың қадірін осы бастан өкшелеп, оны пайдалануға байланысты қадамдарымызда халықаралық құқықтарға сай заңнамалар жиынтығын (кодексін) белгілеп алғанымыз көрегендік болар еді.
Қазақстандағы 8 тұшы су бассейндерінің ең ірісі – Ертіс. Ол Семей-Павлодар аралығында 150-200 метрлік терең жер қыртысында жатыр...........

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:
Ертіске қауіп төніп тұр! 1
Ертістің ернеуі төмендеп барады 6
Бір қол– оң жағада , бір қол-сағада... 9
Қара Ертістің қасіреті керосиннен болғалы тұр 14
Улы, химикаты су ішем десең кенді Алтайға кел (Етіс өзенінің Қытайдағы
Геологиялық жағдайы туралы ) 18
Ертіс промбеласын шешуге болады!!! 21

ЕРТІСКЕ ҚАУІП ТӨНІП ТҰР!

Жер бетіндегі халық санын әр республикадағы тұшы су бассейндерінің
пайдалану экивалентіне шақсақ, әрине, мемлекетімізге 10-15 жылда ешқандай
қауіп төніп тұрған жоқ. Бұл орайда мемлекетіміз әлемдегі жағдайы жақсы 25
мемлекет ішінде. Біз төрт құбыласын су қоршап жатқан Ресей, АҚШ, Канада,
Еуропадағы кейбір мемлекеттермен иық тіркестіре алмасақ та, қолда бар
алтынымыздың қадірін осы бастан өкшелеп, оны пайдалануға байланысты
қадамдарымызда халықаралық құқықтарға сай заңнамалар жиынтығын (кодексін)
белгілеп алғанымыз көрегендік болар еді.
Қазақстандағы 8 тұшы су бассейндерінің ең ірісі – Ертіс. Ол Семей-
Павлодар аралығында 150-200 метрлік терең жер қыртысында жатыр. Көлемі –
360 мың шаршы шақырым. Осы су бассейні үстімен – Ертіске Ертіс Сарыарқаны
тіліп өтіп, Обь өзеніне барып құяды. Ертіс өзені көршілес Моңғолия мен
Қытайдың Алтайдағы Манг тауынан бастау алып, Зайсан өзеніне келіп құяды.
Бұл екі аралықта Қара Ертіс деп атайды, ол шамамен 750-дей шақырым. Ал,
айсан көлінен Обьқа (Үпке) дейін – 3501 шақырым. Осы екі аралықта Ертіске
он шақты шағын өзендер құяды. Оның ішінде ірілері – Тобыл, Есіл, Үлбі,
Күршім, Шар өзендері. Кеңестер Одағы тұсында Ертіс бойында екі алып бөгет
салынып, Бұқтырма және Шүлбі ГЭС-тері пайдалануға берілді. Павлодардың Ақсу
өңірінен Ертіс-Қарағанды каналы тартылды: оның ұзындығы – 500 шақырым,
тереңдігі – 5-6 метр, ені – 40 метр. Осы каналмен 22 су сорғыш стансалар
секундына 110 текше метр суды 420 метр биіктікке көтеріп, каналмен
Қарағандыға қарай жылына 2260 текше метр су әкелінеді. Ал, Бұқтырма, Шүлбі
ГЭС-тері маңдарындағы егін шаруашылығы тек суармалы әдіспен күн көрген ауыл
шаруашылығы нысандары. Өскемен, Семей, Павлодар сияқты 300 мыңнан астам
тұрғындары бар ірі мегаполистердің, осы су бассайнінде орналасқан 120-ға
таяу аудандардың тұтынып жатқан су қорын нақты кім есептеп отыр екен?
Жаратушымыздың маңдайымыщға берген байлығын орынсыз ысырап ете берудің
алдын алып, тұщы су пайдалануға қатаң бақылау орнататын кез жетті.
Естуімізше Ертістің басынан көрші Қытай мемлекеті де ірі өндіріс көзі бар
Қарамай елді мекеніне ірі канал салып, Қара Ертістің суының төрттен бір
бөлігін сорып алып жатыр дейді. Міне, осындай ашкөздік көзқарас салдарынан
Ертіс суы тартылып барады. Осыдан ширек ғасырдай бұрын сонау Ханты-
Мансийскіден Өскеменге дейінгі 3600 шақырым аралықта кемелер қатынасса,
қазір өзен арнасы таяздануына байланысты, Павлодар мен Омбыға дейін ғана су
қатынасы бар. Ал, Өскемен-Семей аралығындағы өзен арнасы мен табанын арнайы
тазалаудан кейін барып, Полосье су кемесі таяуда ғана жүре бастады.
Ертіс су бассейні аймағында 250 мың гектар суармалы егістік бар. Онда 4
миллиондай тұрғындар тұрады. Ғалымдардың зерттеуінше, Ертіс су
бассейніндегі тұщы су қоры кейінгі 20 жылда күрт азайып, сондағы
мегаполистер Ертіс өзені суын пайдалануды екі есеге арттырған. Шет
елдердегі Ертіс өзенінің бһліктері қалай пайдаланылып, қорғалып жатыр? Ол
бізге жұмбақ. Бірақ, өскемен, Семей сияқты ірі қалалар төңірегіндегі Ертіс
жайы қалай? Нарықтық қатынастар мұнда да ашқарақтық, ашкөздік принципті
әкелуі салдарынан жағдайы екпеттеген Ертіс еңсесін көтере алмай келеді. Тек
биылдың өзінде ғана өскеменде Ертіс астымен өтетін бір дюкер (қоқыс, лас су
ағатын труба) жарылып, Ертіске орасан зиян келді. Өскеменнің титан магний,
жез, мыс, цемент зауыттары сияқты алып кәсіпорындарынан әуеге ұшқан зиянды
қалдықтар тонналап Ертіске сіңуде. Мәселен, 2002 жылғы мәлімет бойынша,
Ертіс өзені су бассейніне 3 тонна мыс, 2 тонна кадмий, бірнеше тонна жез,
т.б. зиянды қалдықтар сіңіпті.
Семей қалалық, Өскемендегі санитарлық-эпидемиологиялық мекемелер мен
ШКО-ның табиғат қорғау департаменті бұл мәселе бойынша жыл сайын
жорналшылармен кездесулер өткізіп, мәселені жариялап отырады. Табиғатты,
Ертіс суын қорғауға байланысты облыстық, Экологияны қорғау департаменті
титан магний, цинк комбинаттарына млн-даған теңге айыппұл салып, қылмыстық
істерді табиғатты қорғау прокуратурасына жөнелтеді.
Ертістің суын бақылау Семей өңірінде 13 жерде өткеріледі. 28 су жүретін
жүйеге бақылау орнатылған. Өткен жылдарда Семей су, Семей су каналы,
Семей былғары мехкомбинаты кәсіпорындарына су бассейнін ластағаны үшін
ірі көлемде айыппұлдар салынған.
Ал, Семей өңіріндегі ең өткір мәселе – қаладағы қоқыс-лай су ағатын
дюкер болып тұр. Сол дюкердің негізгі желісі Семейдегі жаңа аспалы көпір
астындағы су табанымен өтеді. Ол қала шетіндегі Мұқыр ауылды мекеніне
барады. Мұнда арнайы тазалаудан өткен су қайтадан Ертіске құйылады.
Айғайлай-айғайлай қасқырдан да ұят болды демекші дюкер жыры басталғалы бес
жыл өтсе де, ол әлі бітер емес. 2003 жылдан бері мемлекет бюджетінен 1 млрд
теңгеге таяу қаржы бөлінсе де, дюкер құрылымы әлі Семей су каналы
қазыналық мекемесіне өткізілген жоқ. Соның салдарынан ескі дюкерлер мен
басқа құбырлардан аққан лас су Ертісті тұншықтырып тұрады. Бұрын Ертісте 20-
ға таяу түрлі балық кездессе, қазір оны тізбелеуге бір қолдың саусақтары-ақ
жетеді. Педагогикалық институт экологтарының зерттеуі бойыншағ, Ертіс
суында – мыс, жез, қорғасын, хром, т.б. ауыр металдардың құрамы қауіпсіздік
деңгейінен жоғары екендігі, ал, аммиак – 8 есе, басқа сульфаттар – 57 есе
көбейіп кеткендігі анықталған. Соның салдарынан, мұнда ақ қайран, шортан,
шабақ сияқты балық түрлері ғана кездеседі. Оның өзінде де Ертіс сырын
білетін қалалықтар көкбазарларда балық сатып алғанда, тек, Зайсан мен
Бұқтырма, Шар су қоймаларынан ұсталған балықтарды ғана тұтынады. Себебі,
Семейден төмен ұсталған балық еті организмге зиян келтіретіні дәлелденген.
Семей өңіріндегі Ертіс өзені мәселесін сөз еткенде мынаны да ескерген
жөн. Еску әуежай астында жатщан керосин көлінің жер асты су жолдарымен
Ертіске жақындап келе жатуы республика Үкіметіне мәлім фактор. Бұл пәленбай
жүз мың тонна таза керосин кезінде Семей әуежайында тұрған Ресей әскери
ұшақтарының қолданып кеткен сарқытты Семейдің Аякөз, т.б. көшелері,
Юность кенті тұрғындары аулаларынан құдық қазып, таза керосинді шелектеп
тартып, сатып пайда табуда. Ғалымдар мен экологтардың пайымдауынша, керосин
көлі Ертіске құйылуға 250-300 метрдей қалған. Республикамыздың КазГИДЭК
деген мекемесі осы керосин көлін ауыздықтап, ондағы жанар майды сорып алу
үшін бөлінген республика бюджетінің қаржысын игере алмай отыр. Ал, керосин
келі жыл сайын мысық табандап Ертіске қарай таяп келеді. Күні ертең ол
Ертіспен жалғасып кетсе, бүкіл екі мемлекет халқы зиян шегеді. Өзеннің
экологиясы мен жануарлар дүниесіне орны толмас орасан зор шығын әкелетіні
айдан-анық. Сол себепті, керосин көлі проблемасы халықаралық дәрежедегі
асқынған дертке айналмас үшін, республика Үкіметі бұл мәселені шешуге
байланысты дереу жаңа тендер өткізіп, қауіпті жағдайдың алдын алғаны абзал
болар еді. Ерке Ертіс бізге сонау атам заманнан аталарымыздан қалған табиғи
асыл мұра. Біз сол асыл дүниені алақанға салғандай аялап, келер ұрпаққа
тамаша күйінде аманаттайық!

ЕРТІСТІҢ ЕРНЕУІ ТӨМЕНДЕП БАРАДЫ

Соңғы кездері Ертіс өзенінің тағдыры жайлы шығыс өңірінде көп айтылып
жүр. Көршілес Қытай елі Ертіс суын бұрып алу салдарынан өзен суының
төмендеп кетуі алаңдатып отыр. Бұл жай ғана жаңалық емес, су деңгейінің
төмендеуі Ертіс бассейнінің экологиялық жағдайында да әсерін тигізуде.
Еліміздің су шаруашылығының мамандары екі-үш жылдан бері аталған проблеманы
назардан тыс қалдырмауда. Расында, көршілеріміз соңғы жылдары ауыл
шаруашылығы мен өндіріске Ертіс суының 4-5 пайызын алып пайдалануда. 1996
жылы Қытай елі қара Ертістен жылына 2 шаршы км су бұрып алатын құрылыс
объектісін іске қосты. Мұндағы су арқылы, нешізінен, Қарамай кешеніндегі
мұнай өндірісіне жұмсамақ. Көршілер Ертіс суын халықаралық келісімге сай
қолданып отыр. Керісінше, біз өзіміз Ертістің суын қалай болса солай
пайдаланып жүрміз. Әйтпесе, көрші елдегі әлгі Қарамай кешенінің маңындағы
екі миллионнан астам тұрғын егіншілікпен айналысса, қара Ертістен қасықтай
су қалмас еді. Шығыс өндірісіндегі екі үлкен су қоймасындағы Бұқтырма мен
Шүлбідегі өнім өндіру балансы бойынша жылына екі жүз елу миллион килловат
сағат электр қуаты ысырап болады екен. Мәселен, Шүлбіде орташа су мөлшері 5
пайызға, ал Бұқтырма 6-7 пайызға буланып ұшады. Осының салдарынан Ертіс суы
бос рәсуа болып, өзен деңгейінің төмендеуіне әкелуде. Қазір Ертіс
бассайніндегі судың тағдыры экономикалық және экологиялық жағынан
мамандарды толғандырып отыр. Мамандардың айтысына қарағанда, қоймадағы су
рәсуа болмауы үшін Шүлбі ГЭС-інің төменгі сағасынан қосымша гидроқондырғы
салып, сол арқылы өңірдегі суармалы жерлерді құнарландыру болса, екінші
жағынан, өзен флотының соңғы жылдары жүк тасымалының төмендеп кетуіне ықпал
етіп отыр дейді. Яғни, экономикалық барлық саласында судың тек құжат
мөлшерде ғана ұтымды қолдануын қадағалау қажет. Тек сонда ғана Қазақстанның
орталық және солтүстік аймақтарында сапалы сумен үздіксіз қамту жүйесі
дұрыс қалыптаспақ. Ертіс суын жүйесіз пайдалану өзеннің экологиялық
жағдайына қауіп төндіріп отыр. Су деңгейінің төмендеуі өзендегі балық
түрлерінің азаюына әкелді. Сол себепті шығыс өңірі және Павлодардағы балық
шаруашылығын ақсатып алдық. Өзендегі балық тұқымын енді мұнайдағы
көлшіктерде өсіруге тура келеді. Осының барлығы өзеннің шамадан тыс
ластануынан болып отыр. Айталық, өзенге жылына мыңдаған тонна өндірістің
уланған қалдығы Өскемен мен Семей қаласынан құйылады. Ертедегі өзен суын
ластан тазартатын қондырғылардың тозығы жеткен. Мүмкіндігі мүлде жоқ. Өткен
жылдан бері Семей қаласынан 12 шақырым жерде арнайы су тазартатын құны 1
млрд теңге тұратын қондырғы салдыруда. Ертіс өзенінің ластануы мұнымен
бітіп отырған жоқ. Өңірдегі қос қаланың 600000 тұрғыны Ертісті күл-қоқыспен
ластауда. Экология мамандары бұған тосқауыл қоя алмай отыр. Болашақта Ертіс
суы ауыз суға тапшы болып, мұқтаждық көріп отырған Арал өңіріне бұрылуы
мүмкін. Онсыз да ластанып, азайып бара жатқан Ертіс сол өңірге жетер ме
екен? Бұдан мыңдаған жылдар бұрын ата-бабамызды асыраған Ертіс Қазақстанның
басты су көзі болып қалмақ. Көршілес Қытай мен Ресей үшін де солай. тек осы
ұлы Ертістің қадірін бүгіннен білмесек, келер ұрпақ тамшыға зар боп қала
деп қорқамыз.

БІР ҚОЛ – ЖАҒАДА, БІР ҚОЛ – САҒАДА...

Қанша қиюластырып келгенімен, әу бастан қиюы қашқан нәрсенің икемге
келіп, иліге кетуі екіталай. Ал икемге келтіру үшін амал-тәсілдің сан түрін
ойластырып, мәселеге жан-жақты байыппен қарағанда ғана бұрыннан түйіні
шешілмей жүрген түйіткілді дүниенің түйіні тарқап, күрмеуі біраз да болса
шешілер еді. Әйтпесе...
Су мәселесі бүгінгі таңда тек Орталық Азияда ғана емес, тіпті жаөандық
тұрғыда талқыға түсіп жүргені белгілі. Аймақтық-өндірістік кешендерден
бастап, тұтастай ел экономикасының қарыштап дамуы бірінші кезекте
мемлекеттің су ресурстарымен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне
байланысты десек артық айтқандық болмас. Қазіргі кезде Орталық Азия
республикалары арасынан шиеленісе түскен аталмыш мәселе көршілермен арадағы
байланыстың болашақ қай бағытқа қарай бет алатынын бағамдауға мүмкіндік
беретіндей. Таразының бір басында Қазақстан болса, екінші жағында Орта
Азиядағы мемлекеттер тұр. Оған тағы Ресей мен Қытайдың салар салмағын
ескеру керек.
Орталық Азия республикаларының экономикасы үшін су ресурсы өткен
ғасырдың орта тұсынан-ақ өзекті де өткір проблемаға айналғанын ескерсек,
оның әлдеқашан халықаралық маңызға ие болғандығы анық. ТМД мемлекеттері
ішінде біздің еліміз өзен суымен өте төмен деңгейде қамтамасыз етілген.
Географиялық жағынан барлық трансшекаралық – Ертіс, Сырдария, жайық, Іле,
Шу, Талас секілді өзендердің төменгі сағасында орналасқандықтан да болар,
Қазақстан үшін бұл проблема күрделілігімен қатар, уақыт өткен сайын мүлдем
жаңа түрге енетін құбылмалылығымен де қиындық туғызуда.
Өткенге біраз шегініс жасасақ, сонау 1992 жылдың ақпан айында Алматы
қаласында Орталық Азия мемлекеттері арасында Сырдария өзенінің су
қатынастары мәселелерін реттеу, трансшекаралық су ағындарының режім
проблемаларын шешу, әсіресе, жазғы суармалы мерзім кезінде су ресурстарын
тиімді пайдалану мен қорғауды бірлесіп басқару саласындағы ынтымақтастық
туралы келісімге қол қойылған болатын. Ал 1998 жылдың наурыз айында осы
өзеннің су-энергетикалық ресурстарын келісілген шартпен іске асыру
мақсатында Орталық Азия экономикалық ынтымақтастығы ұйымының үкіметаралық
негіздемелік келісіміне қол қойылды. Алайда, соңғы екі жылда аталған
келісімдердің ережелерін Сырдария өзенінің жоғары сағасында орналасқан
мемлекеттер толығымен орындамай отыр. Мәселен, Қырғызстан қысқа мерзім
аралығында энергетикалық режимге сай 19,5 млрд текше метрді құрайтын
Тоқтағұл су қоймасынан суды көп мөлшерде жіберіп, осы өзеннің төменгі
ағысынан орналасқан біздің Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының
су басу қаупін төндіруде. Ал, Өзбекстан болса кейінгі кездері жылда
түзілетін Сырдария өзенінің су ресурстарын пайдалану туралы, яғни жаз
айларында алынған суға қырғыздың электр қуатын қабылдап, сәйкесінше
Қырғызстанға газ беруге тиіс делінген мемлекетаралық келісім-шартты
мойындамай келеді. осы шарттың орандалмауы салдарынан бар ауыртпашылықтың
салмағы төменгі сағада отырған Қазақстанның мойнына ауып отыр: жазда
Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда облыстарының егінді аймақтарын сумен
қамтамасыз ету үшін екі мемлекетке қатысты алынатын электр қуатын өтеуге
мәжбүр болуда. Тағы бір айта кетерлігі, арнайы белгіленген шартқа сәйкес
өзен ағысы бойындағы су шаруашылығы құрылыстары тек мемлекетаралық келісім
бойынша алынуы тиіс.
Трансшекаралық су мәселесінің бір ұшы Қазақстан мен Қытай арасындағы
қарым-қатынасқа тіреліп отыр. Қытай жағының трансшекаралық өзендерге
қатысты мәселеге әлі де болса өзімбілемдік сақтықпен қарап келе жатқаны
байқалатындай. Неге десеңіз, Қытай су қатынастарына арналған бір ден бір
конвенцияға күні бүгінгі дейін қол қоймай келе жатыр. Екі мемлекет арасында
өткен жылдың қазан айында Шанхай қаласында Трансшекаралық өзендерді
пайдалану және қорғау жөніндегі Қазақстан-Қытай комиссиясының үшінші
бірлескен отырысы өткен болатын. Онда Ертіс және Іле трансшекаралық
өзендерінің суын пайдалану жөніндегі келісімді әзірлеу туралы Қазақстан
тарапының ұсынысы талқыланды. Кейбір сарапшылардың сөзіне қарағанда, Қара
Ертіс-Қарамай каналы іске қосылғаннан кейін Қытай жағы Ертіс өзенінен 800
млн текше метр көлемінде су ала бастаған. Ал оның көлемі кейін 1,5 млрд
текше метрге дейін жетуі мүмкін деген болжам да айтылуда. Біле білгенге бұл
болашақта қиын жағдайға душар ететін көрсеткіш. Егер де Ертістің жалпы су
ресурсының мөлшері шамамен 9,8 млрд текше метр екенін ескерсек, Қытайдың
бұл ұстанымы Қазақстанның ғана емес, сонымен қоса Ресейдің экономикасы мен
экологиясына едәуір залал келтіретін болады. Мәселенің қай жаққа қарай
бағыт алуы сол отырысты Комиссия шешімі бойынша Қазақстан әзірлейтін
келісімнің жобасына және оның қабылдауына байланысты болмақ. Дайын болған
кезде Қытай тарапына дипломатиялық жолмен жіберуі тиіс бұл жобаны әзірлеу
жолдары әлі күнге дейін қарастырылу үстінде. Сала мамандары өз кезегінде
келісім жобасын жасау үшін алдымен арнайы ғылыми негіздеме енгізу, одан
барып ғылыми-зерттеулер жүргізу керек дейді. Сонда барып бұл мәселе бір
ыңғайына келетін болады деген ұстанымдарын көрсетуде.
Ниет жағы баршылық, ал соны нақтылыққа айналу жағы жоқтың қасы. Әзірше
жақсы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.