Орталық Азия ойшылдарының экономикалық ойлары

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1Орталық Азия ойшылдарының экономикалық ойлары ... ... ...5
1.1 Әбунасыр Әль.Фараби
1.2 Жүсіп Баласұғын
1.3 Қожа Ахмет Иассауи

2. Қазақстандық экономикалық ілімінің туу, қалыптасу дәуірінде ерекше шеберлік қырларымен, ғылыми ой.пікірлерімен танылып жаңа леп, ой әкелгендер ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Шоқан Уалиханов
2.2 Абай Құнанбаев
2.3 Шортанбай Қанайұлы

3.XX ғасырдың басындағы Қазақстандық ғалымдардың экономикалық ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
3.1 Ә.Бокейханов
3.2 М.Дулатов
3.3 Т.Рысқүлов

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

Кіріспе.
«Өткенді ескермей,
болашақты жорамалдаудың
басқалай тәсілі жоқ»
О.Генри.
Осы курыстық жұмыстың алғы мақсаты – экономика ілімінің тарихы қалыптасу кезеңінен бүгінге дейінгі Орта Азияның кеңінен танымал ойшыл – экономистердің ой-пікірлері мен көзқарастарын бүгінгі Қазақстан үшін маңызды деген талап – тілектер тұрғысынан талдап, рыноктық экономика заңдылықтарымен қаншалықты үндестігін ашып көрсету.
Экономика ілімінің тарихы саяси экономикамен өте тығыз байланысты. Олай деуіміздің мынадай негіздері бар.
Біріншіден, саяси экономия ілімінің тарихи даму процесі экономика ілімі тарихының негізін қалайды.
Екіншіден, экономика ілімінің тарихы саяси экономиканың қалыптасып дамуының тарихы деуге де әбден негіз бар.
Саяси экономиканың алғашқы өкілдері сауда буржуазиясының мүделерін қорғады. Оны түсінуге болады, өйткені, ол кезде ұсақ қол-өнер өндірісінің кеңінен дамуына орай, олар, өнеркәсіп буржуазиясымен салыстырғанда артық жағдайда орын алды. Олар, сондықтанда экономика ілімінің тарихында меркантализм деген атпен алғашқы буржуазиялық саяси экономия мектебінің негізін қалады.
Алайда, экономикалық мәселелерге деген қызығушылық пен мүдделілік саяси экономиканың дамуынан анағұрлым ерте орын алғаны да шындық. Олар өздерінің философиялық, экономикалық еңбектерінде құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік қоғамның немесе өздері өмір сүрген орталарына сай ой-пікірлерін ұсынады, аса құнды еңбектерін жазады.
Ал енді осы курыстық жұмыста негізінен экономика іліміндегі экономикалық көзқарастардың алар орнын, теориялық маңыздылығын зерделей келіп, олардың ішінен Орталық Азия ойшылдарының аса құнды деген пікірлерін саралай отырып ұсынамыз.
Әрине, бүгінгі қалыптасып отырған әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалға өткен кезеңнің Орталық Азияның ойшыл-экономистерінің еңбектерінен шешім іздеу әрі қызық, әрі тосын болуы мүмкін. Алайда, ақиқатында классиктер еңбектерін, олардың көзқарастарын білу, оны игеру бүгінгі күннің іс-қимылдарын дұрыс бағалап болашаққа бағдар жасауға зор ықпал жасайтындығын да естен шығармаған жөн. Осы курыстық жұмыста осы бағытты негізге алады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1Жалпы экономикалық теория .Оқулық / Ө. Қ. Шеденов [ж. б.] ;
Қ. Жұбанов атын. Ақтөбе мем. ун-ті.- толықт.және қайта өңдел.
2- бас.- Ақтөбе: [Б.о.ж.], 2004.- 455 б.

2.Исқалиев, М. Өткен кезеңнің ойшыл экономистері және
қазіргі көзқарас [Мәтін]: (методологиялық, теориялық,
іс-тәжірбиелік аспектілері).- Алматы: [Б.ж.], 2004.-
299 б.

3.Құдайбергенов, Қазбай, Сақтағанұлы, Төлек.
Экономикалық саясат [Мәтін].- Қызылорда: Тұмар, 2003.-
117 б.

4.Рахметуллина, Ж. Б. Құқық және экономика негіздері мамандықтағы студенттерге арналған "экономикалық ілімдер тарихы" пәнінен оқу-әдістемелік құрал.- Көкшетау: Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік ун-ті, 2005.- 90 б.

5.Сақтағанұлы, Төлбек. Экономикалық ілімдер тарихы
[Мәтін]: оқу құралы / жауапты ред. Н. Даужанов.-
Қызылорда: [Б.ж.], 1999.- 87 б.

6.Экономика. Әлемдік классика [Мәтін]: 10 томдық. Т.
10. Қазақстанда экономикалық ойдың дамуы / бас ред.
М.Б. Кенжеғозин ; құраст.: Я.Ә. Әубәкіров, К. Қажымұрат
; ауд. С. Тоқсанбай.- Алматы: Таймас, 2005.- 512
б.-(Мәдени мұра)

7.Экономика. Әлемдік классика [Мәтін]: 10 томдық. Т.
6. Неолиберализм және әлеуметтік-рыноктық экономика /
бас ред. М.Б. Кенжеғозин ; құраст.: А.Қ. Қошанов, М.С.
Төлегенова ; ауд. Қ. Жорабеков.- Алматы: Таймас, 2005.-
480 б.-(Мәдени мұра)

8.Экономикалық теория негіздері [Мәтін]
[Мәтін]: оқулық / авт.: Я, Әубәкіров [ж. б.] ; арнаулы
ред. М. Байгісиев.- Алматы: Санат, 1998.- 480 б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
________________________________у ниверситеті
“________________________ ” факультеті

“______________” кафедрасы

КУРСТЫҚ
ЖҰМЫС

_____________________

Тақырыбы: Орталық Азия ойшылдарының экономикалық ойлары

Тексерген:______________
Орындаған:_____________

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1Орталық Азия ойшылдарының экономикалық ойлары ... ... ...5
1.1 Әбунасыр Әль-Фараби
1.2 Жүсіп Баласұғын
1.3 Қожа Ахмет Иассауи

2. Қазақстандық экономикалық ілімінің туу, қалыптасу дәуірінде ерекше
шеберлік қырларымен, ғылыми ой-пікірлерімен танылып жаңа леп, ой әкелгендер
... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Шоқан Уалиханов
2.2 Абай Құнанбаев
2.3 Шортанбай Қанайұлы

3.XX ғасырдың басындағы Қазақстандық ғалымдардың экономикалық ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
3.1 Ә.Бокейханов
3.2 М.Дулатов
3.3 Т.Рысқүлов

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

Кіріспе.
Өткенді ескермей,
болашақты жорамалдаудың
басқалай тәсілі жоқ
О.Генри.
Осы курыстық жұмыстың алғы мақсаты – экономика ілімінің тарихы
қалыптасу кезеңінен бүгінге дейінгі Орта Азияның кеңінен танымал ойшыл –
экономистердің ой-пікірлері мен көзқарастарын бүгінгі Қазақстан үшін
маңызды деген талап – тілектер тұрғысынан талдап, рыноктық экономика
заңдылықтарымен қаншалықты үндестігін ашып көрсету.
Экономика ілімінің тарихы саяси экономикамен өте тығыз байланысты.
Олай деуіміздің мынадай негіздері бар.
Біріншіден, саяси экономия ілімінің тарихи даму процесі экономика
ілімі тарихының негізін қалайды.
Екіншіден, экономика ілімінің тарихы саяси экономиканың қалыптасып
дамуының тарихы деуге де әбден негіз бар.
Саяси экономиканың алғашқы өкілдері сауда буржуазиясының мүделерін
қорғады. Оны түсінуге болады, өйткені, ол кезде ұсақ қол-өнер өндірісінің
кеңінен дамуына орай, олар, өнеркәсіп буржуазиясымен салыстырғанда артық
жағдайда орын алды. Олар, сондықтанда экономика ілімінің тарихында
меркантализм деген атпен алғашқы буржуазиялық саяси экономия мектебінің
негізін қалады.
Алайда, экономикалық мәселелерге деген қызығушылық пен мүдделілік
саяси экономиканың дамуынан анағұрлым ерте орын алғаны да шындық. Олар
өздерінің философиялық, экономикалық еңбектерінде құл иеленушілік,
феодалдық, капиталистік қоғамның немесе өздері өмір сүрген орталарына сай
ой-пікірлерін ұсынады, аса құнды еңбектерін жазады.
Ал енді осы курыстық жұмыста негізінен экономика іліміндегі
экономикалық көзқарастардың алар орнын, теориялық маңыздылығын зерделей
келіп, олардың ішінен Орталық Азия ойшылдарының аса құнды деген пікірлерін
саралай отырып ұсынамыз.
Әрине, бүгінгі қалыптасып отырған әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалға
өткен кезеңнің Орталық Азияның ойшыл-экономистерінің еңбектерінен шешім
іздеу әрі қызық, әрі тосын болуы мүмкін. Алайда, ақиқатында классиктер
еңбектерін, олардың көзқарастарын білу, оны игеру бүгінгі күннің іс-
қимылдарын дұрыс бағалап болашаққа бағдар жасауға зор ықпал жасайтындығын
да естен шығармаған жөн. Осы курыстық жұмыста осы бағытты негізге алады.

1.Орталық Азия ойшылдарының экономикалық ойлары
Адамзаттың қалыптасуы мен дамуында экономика айрықша роль атқарады.
Алғашқы қоғамдық құрылыс саясатпен, ал орта ғасыр католицизммен өмір сүрді
деген пікірдің еш негізі жоқ. Өйткені, адамзат қашанда экономикаға арқа
сүйеген, тек осының негізінде ғана саясат, дін, білім, ғылым, мәдениет және
өнер даму алған. Ілгерідегі пікірдің орын алуының басты себебі де
экономиканың жеткіліксіз дамуымен түсіндіріледі.
Қазақ топырағында сол дәуірдің аспанындай, жазылмаған дастанындай
ғүламаларымыз Әбунасыр Әль-Фараби, Жүсіп Баласұғын, Қожа Ахмет Иассауи т.б.
өздерінің терең ойлы пікірлерімен өшпес із қалдырды.
Әль-Фараби бабамыз әлемдегі ұлы бірегей тұлға, ғұлама ғалым-
энциклопедист, философия, математика, тарих, әдебиет, мәдениет, ғылым,
әлеуметтік өмір саласында теңдесі жоқ өшпес із қалдырған жарық жұлдызымыз.
Әбу-Насір Әль-Фараби (шамамен 870-950 жылдары) қазіргі Оңтүстік Қазақстан
облысының Отырар (бұрынғы Шәуілдір) ауданы мекенінде, Арыс өзенінің
Сырдарияға құйылатын жерінде Фараб (бұрынғы Отырар) округінің Васидж
қаласында ауқатты, ерекше артықшылық құкық иесі Түріктік-Тархан отбасында
дүниеге келген. Өзінің жан-жақты мәдени құштарлығын қанағаттандыру және
біліктілік деңгейін көтеру үшін жастық шағы өткен туған жерін тастап ақыл-
ойлы өмірге толы, мәдениетті, дамыған қалаларға кетеді. Сөйтіп Бағдад,
Харран, Кайр, Дамаск, Алегшо сияқты Аравия халифатының қалаларында болып
көп нәрселерді көреді, көргендерін ой елегінен өткізеді, біліктілік
деңгейін көтереді, 70-тен аса тілде жаза және сөйлей білетін болған. Бағдат
каласында Аристотель мұрасын тугелдей игереді және оны грек тілінен араб,
түрік тілдерне аударып түсініктеме береді, соның негізінде көптеген
ецбектерін ұстазы Аристотель рухында жазады, сөйтіп бүкіл Шығыс елінің
"Екінші үстазы" деген атаққа иеленеді. Әль-Фараби 80 жасқа келге шағында
Дамаск қаласында қайтыс болады да қаланың, кіші қақпа кабырғасына
жерленеді. Ол ұлы Аристотельдің, Платонның, басқа да грек ойшылдарының
шығармаларының түп нұсқасымен өте ерте таныс болған. Білім мен ғылымның
әртүрлі салаларын қамтитын 160 тан астам трактат жазған.
Ол өзінің "Әлеуметтік-этикалық трактат", "Логикалық трактат", "Ақыл-ой
парасаттылығы мен ғылым туралы" деген т.б. еңбектерінде өзінің өмір сүрген
ертеректегі феодализм дәуіріне тән өте ерекше соны экономикалық ой-
пікірлерді ұсынады. "Әлеуметтік-экономикалық трактатында": "Адам - өзінің
мәнділігі жағынан әлеуметтік тірі организм: ол қоғамдасып өмір сүруді
қажетсінеді, тек қана көптеген адамдардың бірлесіп еңбектенуі көп
қажеттілікке қол жеткізеді және ең жоғарғы деңгейде табысты болады" деп
көрсетеді.
Ол адамдар қоғамына сапалық және сандық жағынан сипаттама береді.
Сөйтіп қоғамды екі түрге бөледі: толық және толық емес қоғам. Толық қоғам
үш түрге бөліпті: қала (кіші қоғам), халық (орта қоғам) және адамзаттық
(ұлы қоғам) түрінде болады. Ал толық емес қоғам: отбасы, ауыл және қалалық
квартал түрінде көрініс табады. Оның ойынша үй-отбасында немесе қоғамдық
организмнің алғашқы ұясында үш түрлі қатынас қалыптасады: ері мен әйелі
(жұбайлар арасындағы), билік ету мен қызмет көрсетуші және ата-анасы мен
балалары арасындағы қатынасқа қарай өмір сүрудегі жарастық пен
түсіністілікті болатындығына назар аударады.
Қала халқын Ұлы философ 5 категорияға бөледі: 1) ең лайықтылар; 2)
ораторлар (ғылым, өнер және жалпы рухани қызметпен айналысушылар); 3)
өлшеушілер (кеңселік және техникалық қызмет атқарушылар); 4) әс-керилер; 5)
байлар тобы;
"Ізгілікті рахымшыл қала түрғындарының көзқарасы туралы трактат" атты
еңбегі Әлъ-Фарабидың ең кемелді шығармаларының бірі 948 жылы Египетте жарық
көрген. Онда рахымшылдық пен адамгершілік, ақылдық (парасаттылық) және
құдайшыл этикалық деп екіге бөледі. Біріншісіне - даналықты, тапқырлықты
және зейінділікгі жатқызады да, екіншісіне - әділеттілікті, сабырлылықты,
жомартылықты және батылдықты жатқызады. Бұлардың қай-қайсысы болса да әрбір
адамда өмірге келіп, өмір сүру барысында қалыптасатындығын баяндайды.
Әль-Фараби ислам дінін ғылыммен егіз деп есептеген. Европа ғалымдарының
материализм, атеизм деп жүргендері ислам дінінен алынғандығы ғылыми
тұрғыдан айқындалып отыр. Мысалы, жетіқат Көктің орталығы - Күн, басқалары
соны айналады деген тұспал ислам ілімінде, Әль-Фараби еңбектерінде бар.
Қасиетті Құран Кәрімде барлық зат өз орбитасында айналады деп жазылған
("О.Куллу фи филаки Ясбхум", 36 - сүре, 30 - аят). Батыс елдерінің
үстіміздегі ғасырдың басынан аспанға көтерген ғылыми жаңалығы А.Эйнштейн
атымен байланысты салыстырма-лы теориясы болатын. Оған атейстер көп
сүйенетін. Ол теорияның жаңсақ екенін, одан бұрынғы Әль-Фарабидің сауле
тарау теориясы дұрыс екендігі ашылмай отыр. Оны Европа ғалымдары өздері
мойындайды. Ал өз заманында Г.Галилей осы мәселеде Әль-Фараби ілімін
жақтаған болатын, оның ойыс айнасыннан телескоп жасаған. Сол үшін ол
сотталған. Кейінгі кезде Павел Екінші (Ватикаи басшысы) Г.Галиллейді
ақтауға мәжбүр болды.
Әль-Фараби жалпы теориялық тұрғыдан терең ойлар әлемін қарастырып,
өзіндік философиялық тұжырымдама ұсынды. Оның бұл көзқарастары сол кезеңнің
қоғамдық пікірлерімен үндестік таппай, қақтығыстарға да ұшырап отырды. Ал,
бүгінгі күннің өлшемдерімен алғанда ондай ой-пікірлердің тереңдігін,
адамзат қоғамының қай кезеңінде де бірдей құндылыққа ие болып отырғанының
куәсіміз. Фараби өз заманының ғылымын жүйелеуге ұмтылды. Бұл ойын Ғылым
жігі жөніндегі сөз атты трактатында тереңнен көрсете білді. Ол халыққа
білім беруді армандады. Адамзат бойында ағарту мен дамуды біріктіргісі
келді. ¥лы баба ұстанған мұраттың бір парасы мынадай: ғылымның қайнар
көзіне ұмтылган адам өнегелі де жақсы тәрбиеленген болуы керек. "Мемлекет
қайраткерлерінің афоризмдері", "Азаматтық саясат" атты еңбектерінде бақыт
пен лайықты өмірге барар жолды көрсетті. Фарабише айтқанда, бақыт -
абсолюттік игілік. Адам кейбір заттарды (ақша, даңқ, қажеттілік және т.б.)
өмірдін негізі деп ойлайды. Бірақ, бақыттың не екенін танып-білу, оны
мақсат етіп көздеп, сол мақсатқа жету өшін, үздіксіз соған қарай жүру үшін
жанның теориялық жағын әбден жетік білу керек. Бұған, тек ақылгөйлер ғана
бара алады, әлеуметтік өмірдің шындығына тән кереметтілік тұрмыстық
құбылыстардың шындығын көрсете білу екендігін дәйектейді.
Ал, осындай терең ойлы пікірлердің қоғам мен адамның ілгері дамуы үшін
ауадай қажеттілігін айтпаса да түсінікті. Мұндай тұжырымдар өз мәнін
ешуақыт жоймайды. Мәселе, осындай құндылықтарды қастерлеуде, өркениеттің
тетігі ретінде қабылдап одан әрі дамытуда болып отыр.
Жүсіп Баласұғын (1017-1075 жж) қазақ тарихнамасындағы ерекше тұлга.
Өзінің атақты философиялық -диалектологиялық "Құтты білік" шығармасы түрік
тіліндегі энциклопедиялық еңбек болып табылады. Оны жазуда автор саяси
өмірді басшылыққа алғандығын аңғару қиын емес. Ол қарахандар әулетіне
жоғары дамыған Мавераннахр, Шығыс Түркістан сықылды аудандарды басқарудың
жолдарын үйретуге тырысты. Әрине, шығарма тек саяси трактат шеңберінде
қалып қоймай, орта ғасыр дәуірінің ғылым, мәдениет салаларын да қамтиды.
Адам тағдыры, өмірінің мәні, орны мен әлемдегі ролі жайындағы мәселелер де
қаралады. Кітапша көшпенділер тұрмысы мен аңшылық өнерін сипаттайтын терең
ойлы нақыл сөздер мен деректерде кызығушылық тудырады.
Ал, дәл бүгінде адам, оның болмысы, тұрмысы баршаны ойландыратын
проблема. Экономиканы тұтастай, аймақ, салалар бойынша басқару мен
ұйымдастыруда өткір проблема. Немесе село тұрғындары мен оралмандардың
әлеуметтік-экономикалық жайларын, жайластыру да шешімін
күттірмейтін күрделі проблема. Олай болса, Жүсіп Баласүғын өзі өмір
сүрген кездегі саяси астарлы мәселелерді көтеруі жэне оны шешудің жолдарын
басқару мен ұйымдастырудан іздеуі ғылыми негізі бар соны тұжырымдар, әрі
күні бүгінде маңыздылығын жойған жоқ деп айтуға болады.
Қожа Ахмет Йассауи (1093-1166 жж) - сопылық поэзияның негізін салушы,
ақын, күллі Күншығыс мұсылмандарының рухани ұстазы, ұлы ойшыл, діни
қайраткер, ерекше тұлға. "Мединада-Мұхамед, Түркістанда - Қожа Ахмет" деген
қанатты сөздің өзінен-ақ кезінде оның қандай қадір-құрметке бөленгенін
аңғаруға болады.
Ахмет Йассауи арқасында сопылық ілімнің философиялық жүйе ретінде түркі
халықтары рухани дүниетанымында шешуші маңызы бар. Егер, түркі халқы оған
дейін Тәңірге сыйынса, енді олар бір Аллаға табынды. Осы арқылы, олар Шығыс
философиясы мен әлемдік діни пәлсапаны танып білді.
Рухани ұстаздың дінге бас июі соған шақыруы, ол, адамдыққа, адалдыққа,
еңбекке, өнер-білімге шақыруы. Құран кәрім мұның бәрін растайды, қолдайды.
Адамды адам еткенде еңбек қой. Ал, еңбек адам баласының тұрмыс тіршілігінің
де, рухани өмірінің де көзі. Қоғамдық деңгейде еңбекті ұйымдастыру, оны
бағалау, оның өнімін тұтыну түпкі мақсат осы болса керек. Олай болса Қожа
Ахмет Йассауи ой-пікірлерінің тереңдігі, маңыздылығы соншалықты, ол,
бүгінде үлкен құндылыққа ие болып отыр. Қазіргі экономикалық даму барысында
оның тұжырымдарын басшылыққа алып, жаңаша пайымдау баршамыздың парызымыз.

2. Қазақстандық экономикалық ілімінің туу, қалыптасу дәуірінде ерекше
шеберлік қырларымен, ғылыми ой-пікірлерімен танылып жаңа леп, ой әкелгендер

Қазақстанның экономикалық даму тарихына үңіліп, өткен кезеңнің
ойшылдарына сұраныс артқан сайын, сол экономика ілімін жасақтаушыларды
жарқырата ғылыми түрде саралап көрсету зерттеу осы курыстық жұмыстың басты
міндеті.
Ғылымда ешуақытта оңай жол болған емес, ал адам аяғы баспаған құз-қия,
жыңғыл жартасты бұзып-жарып оны даңғыл жолға айналдырушы зиялы қауымда
ғылым тарландары, таланттылары. Өткен кезеңнің Орталық Азия ойшылдарының
экономика ілімІн қалыптастырып дамытудағы орнын анықтап, еңбектеріне баға
беру үшін, олар өмір сүрген тарихи кезеңді, оның ерекшеліктерін ұғына білу
қажет. Ол үшін олардың көзқарастарын, экономикалық теорияға қосқан
үлестерін тарихи-логикалық тұрғыдан объективті талдау жолымен бағасын
беріп, бүгінгі әлемдік, халықаралық экономикалық кеңістіктегі қалыптасып
отырған жайлармен салыстыру арқылы, рыноктық экономиканың заңдылықтарымен
қаншалықты үндестігін саралау негізінде құндылықтарды анықтауға болады.
Экономика-қоғамның, оны қоныстанған халықтың тұрмыс-тіршілігінің қайнар
көзі. Бұл заңдылықты экономика ілімінің қалыптасу, даму кезеңдеріненде
көруге болады.
Қазақстандық экономика ілімі өткен кезеңнің ойшыл-экономистерінен көп
сабақ алды, классикалық мектеп пен жаңа бағыт тағылымы қатар орын алды.
Жаңа жүйедегі экономика ғылымы әртүрлі бағыттағы ізденістер үстінде есейіп,
ілгері басты.
Қазақстандық экономикалық ілімінің туу, қалыптасу дәуірінде ерекше
шеберлік қырларымен, ғылыми ой-пікірлерімен танылып жаңа леп, ой әкелген
Шоқан Уалиханов, Абай Құнанбаев, Шәкәрім Қүдайберді т.б. болды. Қазақ
елінің әлеуметтік-экономикалық жәйін, тұрмыс салт ерекшеліктерін бейнелеуге
арналған Шоқан Уалихановтың хаттары, Орта Азияға сапарындағы (саяхатындағы)
түйген ойлары экономика іліміне косқан зор үлес деп атауға болады.
XIX ғасырдың алғашқы жартысы мен XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамын өз
еңбектерінде қала берді Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек
Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов қалың
елі қазағының рухани өмірін өмір салты, тұрмыс тіршілігін дәл суреттеп,
саяси-әлеуметтік мәні бар пікір айтқандар. Бұлар қазақ халқының тарихын
ілгері дамытуда, ой-пікірлерінің шеңберін ұлғайтуда зор үлес қосқандар.
Олар ұстаздық; ағартушылық ой - түйіндерімен ерекше. Олай болса, кемеңгер
ойшылдардың асыл мұраларын зерттеу, насихаттау тек өнер білім мәдениет,
әдебиет, тарих әлемі ғана емес экономика ілімі үшін бірдей құнды дер едік.
Өйткені, олар ең бастысы адамға адамгершІлікке көңіл бөлгені белгілі. Ал,
адам экономика тілімен айтқанда қоғамның басты өндіргіш күші. Қоғамның
жасампаз күші-адам. Міне, осы тұрғыдан алғанда, ілгері де атап өткен
зиялылар экономика ілімі оның қоғам мен адам ара қатынасы туралы ой-
пікірлері сол кезде де, бүгінде өте құнды.
Талантты, білімді, өркенді философ, тарихшы, этнограф Шоқан Уалиханов
өзінің қысқа ғұмырында артында қалдырған ғылыми мұраларын дәл бүгінде аса
құнды дүниелер деп айтуға тұрарлық.
Шоқан Уалихановтың Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы
хатында, "тіршіліктің ішкі-сыртқы жағдайларын жақсартуға талпыну — барлық
ғасырларда да, адамзаттың даму дәрежесінің барлық сатыларында да, адам
баласына тән нәрсе бола тұрса да адамның бұл мақсатқа жетуі сирек болды".
Бұл жөнінде тарихта ғибрат аларлық толып жатқан мысалдар бар.
Міне, сондықтан да халықтық реформалар туралы мәселеден зор маңызы бар
қоғамдық мәселе жоқ. Заң шығарушылар мен реформа жасаушылардың бәрінің де
қоғам пайдасын ойлағандығына және оның ойлайтындығына күмән жоқ, бірақ
қоғамның дамуына не пайдалы, не зиян деген ұғым әр ғасырда әртүрлі болған,
ал қазірде біздің арамызда керттарпалық, бұрынғы аңыздарға әдеттенгендіктің
салдарынан бірсыпыра жұрт сөзсіз ақиқат деп сеніп жүрген тағылық болжаулар
көп, ғылым ондай болжаулардың қателігін және негізсіздігін айқын дәлелдесе
де олар оны істеп отыр. Біздің заманымызда халықтың мұң-мұқтаждарына
тікелей қатынасы бар экономикалық жэне әлеуметтік реформалар халық үшін ең
маңызды және ең тиімді реформалар деп саналды, ал саяси реформалар қажетті
экономикалық реформаларды жүргізу құралы ретінде ғана қолданылады, өйткені
әрбір жеке адам болсын жэне бүкіл адам баласы бірлесіп болсын, өзінің даму
жолында түпкілікті бір мақсатты, өзінің тұрмыс жагдайын жақсартуды
көздейді, біздің прогресс дейтініміздің өзі де осы болады. Осы тұрғыдан
қарағанда, адамның тұрмыс жағдайын қарастыруға себеп болатын реформалар
ғана пайдалы да, ал осы мақсатқа жетуге бір себеппен кедергі болатын
реформалар зиянды болмақ. Қоғамдық игілікті көздеген реформаның қандай
болса да, қоғамдық мүдделер мен ол мүдделерге жеткізетін шаралар мәлім
болғанда ғана, әр түрлі кездейсоқ нәрселерге ұшырамай, көзделген
мақсатына жете алады. Джон Стюарт Мильдің белгілі бір сословиенің
(әлеуметтік топтың) адамдарына жаңа праволар беруден бұрын, сол
сословиедегі адамдардың ақыл-ой, адамгершілік жэне саяси сапалары туралы
дәлме-дәл ғылыми зерттеулер жүргізіп алу керек деген сөзі өте дұрыс.
Шынында да дәрігер ауру адамның оның ауруының негізгі белгілері ғана емес,
сонымен қатар, ауруының негізгІ себептері мәлім болған күнде ғана жаза
алатынына әбден сеніп емдейді ғой. Қоғамдық мүдделерді білмегендіктен және
адамгершілік теорияларға тым әуесқойлықтан қазіргі кезде және белгілі
жағдайда мүлдем қажетсіз жаңалықтар мен реформаларды жүргізгенде бұлжытпай
қолданатын болса, ондай қателерден оңай құтылуға болады. Бұл әдіс бойынша,
әуелі өсімдіктің өзін толық зерттеу қажет, содан соң оның қандай топырақта
өсетінін, оған қанша жарық жылылық, тағы соңдайлар қажет екендігін білу
керек. Теорияның мәні өсімдікке қажет нәрсені тауып беріп, оған кедергі
жасайтын нәрсенің бәрін құрту болады.
Өсетін өсімдіктердің, оның ортасының, ауа райының және жерінің
жағдайлары әрқашан да ең алдымен ескерілуі керек, өйткені адамның ойлары
мен істерінің бәрі де физикалық және әлеуметтік жағдайлардың жиынтық
әсеріне байланысты болады.
Сөйтіп, жалпы алғанда, реформалар мәселесі үлкен сақтықты және терең
ойлануды керек қылатын мәселе.
Абай Құнанбаевтың отыз үшінші сөзінде, "егер де мал керек болса, қолөнер
үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер жұтамайды. Алдау қоспай адал еңбегін
сатқан қол өнері - қазақтың дүниесі сол".
Тарихи мәні бар талдауды қажеттейтін мына бір жәйді еске түсірелік.
Ресей өнеркәсібі үшін Қазақстан шикізат өндірудің бай көзі еді. Оның үстіне
патша үкіметі Қазақстан жерін орыс шаруаларын қоныстандыруға пайдалануды
көздеді. Сол үшін алдыңғы кезекте Қазақстан территориясындағы өзінің үкімет
билігін нығайтуды қолға алды. Сөйтіп 1868 жылдың 21 октябрінде "Орынбор
және Батыс Сібір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.