Орыс Географиялық Қоғамы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Орыс Географиялық Қоғамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қоғамның 1845.1861 жылдардағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы және қызметі ... ... ... ... ... 22
2. Қазақстан тарихын зерттеудегі Орыс Географиялық
Қоғамының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімінің ғалымдары мен өлкетанушыларының Қазақстанның оңтүстігіндегі
халықты зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің құрылуы және Қазақстанның шығысын зерттеудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Орыс Географиялық Қоғамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Қоғамның 1845.1861 жылдардағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы және қызметі ... ... ... ... ... 22
2. Қазақстан тарихын зерттеудегі Орыс Географиялық
Қоғамының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.1 Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімінің ғалымдары мен өлкетанушыларының Қазақстанның оңтүстігіндегі
халықты зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің құрылуы және Қазақстанның шығысын зерттеудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Халқымыздың ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке жеткен қазіргі күні болашақтағы беріктігімізді іске асыруда өткен тарихымызды жеткілікті тұрғыда саралап, үлгі алар жақтарын жаңғыртып, кемшіліктерінен қорытынды шығара білу қазіргі басты керек талабы екендігі белгілі. Сол себептен еліміздің тарихының кейбір кем жерлерін әлі де тереңдей зерттеп, оны толтыруда XIX ғасырдың басында құрылған Орыс Географиялық Қоғамының үлесі айтарлықтай үлкен. Ғасыр бойында тынбай қыруар еңбек атқарған Қоғам мүшелерінің жұмыстары қазақ халқымыздың өткен тарихы мен этнографиясы туралы бай, әрі ғылым үшін құндылығы шексіз материалдар береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанның өлкелері мен өңірлернің тарихын тың мәліметтермен, құнды мұрағат құжаттары арқылы зерттеп, оның өзіндік ерекшелігін айқындау, осы арқылы нақты шындыққа негізделген біртұтас ел тарихын жасауда бұл Қоғамның атқарған жұмысы зор. Әсіресе Қоғам мүшелері ғасыр бойында жинаған деректері, жазған еңбектері Шығыс өңірінің тарихынан терең сыр шертеді. Сонымен қатар Орынбор, Оңтүстік Қазақстан және еліміздің басқа өңірлерін этнографиялық, археологиялық, топографиялық, тарихи зерттеуде Орыс Географиялық Қоғамының мүшелері мен экспедицияларының жүргізген зерттеулері, сондай-ақ қазақ халқының арасынан шыққан зиялылардың ғылыми еңбектері, очерктері мен монографиялары, мақалалары мен альбомдарын көпшілікке таныстыру, еліміздің тарихы үшін құндысын алудың маңызы зор.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Орыс Географиялық Қоғамы XIX ғасырда құрылып, өзінің ғылыми зерттеу жұмысын әртүрлі салада және көптеген аймақтарда бастаған еді. Сондай аймақтар қатарына Қазақ даласы да кірген еді. Ресей империясының отарлық саясатының мүддесі бұл істе ең маңызды түрткі болған десек қате айтпаймыз. Сол уақытта Ресей үшін әлі тың, мүлде зерттелмеген қазақ жері, оны мекендеген халық қызығушылық тұғызды. Бұл халықтың тыныс-тіршілігін, мінезін, әдет ғұрпын, дінін, жерінің берер байлығын білу отарлық үкіметтің басты мақсаты болды. Сол себептен Қоғам қызметінің бастапқы кезенінде ұстанған позициясы осы сипатта болған еді. Алайда Қоғамның құрамында болған шенеуніктер мен ғалымдар ең алдымен ғылым үшін қызмет етті. Орыс Географиялық Қоғамы туралы зерттеулер ертеден-ақ басталған. Сондай зерттеу еңбегінің қатарына 1966 жылы жарық көрген Э.А. Масановтың «Очерк истории этнографического изучения казахского народа в ССР» кітабы жатады. Э.А. Масановтың бұл еңбегі Орыс Географиялық Қоғамының XIX ғасырда құрылу сәтінен бастап, дәлірек айтсақ 1845-1861 жылдар аралығындағы атқарған қызметі туралы мәлімет береді. Еңбек өте жоғары дәрежеде және автордың өзіндік сыни пікірімен жазылған. Бұны мысалы Қоғам мүшесі болған В.В. Григорьевтың атқарған еңбегіне байланысты кеңестік ғалымдардың пікрлерінің бір жерден шықпау мәселесінен көре аламыз. Масановтың этнография ғылымының шебер маманы А.И. Добромыслов пен А.Ю. Якубовксийдің Григорьев туралы өзі шынайы деп таныған пікірлерін келтіре кетіп, В.В. Григорьевтың қазақтардың тарихы мен тұрмысын зерттеуде үлкен еңбек сіңіргенін және қазақтарды басқарушы ретінде әділдігімен ерекшеленді деп өзінің қорытындысын берген [1.139-б.]. Сонымен қатар бұл еңбекте сол уақытта қазақ даласында болып өткен барлық экспедициялар, олардың жүргізген зерттеулерінің нәтижелері туралы толық, әрі құнды мәліметтер ала аламыз. Арал өңірінде жүріп өткен А.И. Бутаковпен пен А.И. Макшеевтың экспедициясы, 1850-1851 жылдары П.И. Небольсиннің Орынбор, Орал, Астрахань және көптеген қазақ ауылдарына жасаған сапарлары, 1856-1857 жылдары қазақ даласының оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарына П.П. Семенов Тянь-Шанскийдің сапары туралы Масанов терең сипаттама береді, сапар нәтижесінде жазылған ғылыми еңбектері жайлы айтады. Негізінен автор Географиялық Қоғамның қазақ даласын этнографиялық жағынан зерттеулері туралы неғұрлым көбірек жазады. Сонымен бірге Қоғам құрамында қазақ жерінде ашылған Орынбор, Түркістан, Семей бөлімшелерінің қызметі баяндалады. Автордың бұл еңбекті
Жұмыстың өзектілігі. Халқымыздың ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке жеткен қазіргі күні болашақтағы беріктігімізді іске асыруда өткен тарихымызды жеткілікті тұрғыда саралап, үлгі алар жақтарын жаңғыртып, кемшіліктерінен қорытынды шығара білу қазіргі басты керек талабы екендігі белгілі. Сол себептен еліміздің тарихының кейбір кем жерлерін әлі де тереңдей зерттеп, оны толтыруда XIX ғасырдың басында құрылған Орыс Географиялық Қоғамының үлесі айтарлықтай үлкен. Ғасыр бойында тынбай қыруар еңбек атқарған Қоғам мүшелерінің жұмыстары қазақ халқымыздың өткен тарихы мен этнографиясы туралы бай, әрі ғылым үшін құндылығы шексіз материалдар береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанның өлкелері мен өңірлернің тарихын тың мәліметтермен, құнды мұрағат құжаттары арқылы зерттеп, оның өзіндік ерекшелігін айқындау, осы арқылы нақты шындыққа негізделген біртұтас ел тарихын жасауда бұл Қоғамның атқарған жұмысы зор. Әсіресе Қоғам мүшелері ғасыр бойында жинаған деректері, жазған еңбектері Шығыс өңірінің тарихынан терең сыр шертеді. Сонымен қатар Орынбор, Оңтүстік Қазақстан және еліміздің басқа өңірлерін этнографиялық, археологиялық, топографиялық, тарихи зерттеуде Орыс Географиялық Қоғамының мүшелері мен экспедицияларының жүргізген зерттеулері, сондай-ақ қазақ халқының арасынан шыққан зиялылардың ғылыми еңбектері, очерктері мен монографиялары, мақалалары мен альбомдарын көпшілікке таныстыру, еліміздің тарихы үшін құндысын алудың маңызы зор.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Орыс Географиялық Қоғамы XIX ғасырда құрылып, өзінің ғылыми зерттеу жұмысын әртүрлі салада және көптеген аймақтарда бастаған еді. Сондай аймақтар қатарына Қазақ даласы да кірген еді. Ресей империясының отарлық саясатының мүддесі бұл істе ең маңызды түрткі болған десек қате айтпаймыз. Сол уақытта Ресей үшін әлі тың, мүлде зерттелмеген қазақ жері, оны мекендеген халық қызығушылық тұғызды. Бұл халықтың тыныс-тіршілігін, мінезін, әдет ғұрпын, дінін, жерінің берер байлығын білу отарлық үкіметтің басты мақсаты болды. Сол себептен Қоғам қызметінің бастапқы кезенінде ұстанған позициясы осы сипатта болған еді. Алайда Қоғамның құрамында болған шенеуніктер мен ғалымдар ең алдымен ғылым үшін қызмет етті. Орыс Географиялық Қоғамы туралы зерттеулер ертеден-ақ басталған. Сондай зерттеу еңбегінің қатарына 1966 жылы жарық көрген Э.А. Масановтың «Очерк истории этнографического изучения казахского народа в ССР» кітабы жатады. Э.А. Масановтың бұл еңбегі Орыс Географиялық Қоғамының XIX ғасырда құрылу сәтінен бастап, дәлірек айтсақ 1845-1861 жылдар аралығындағы атқарған қызметі туралы мәлімет береді. Еңбек өте жоғары дәрежеде және автордың өзіндік сыни пікірімен жазылған. Бұны мысалы Қоғам мүшесі болған В.В. Григорьевтың атқарған еңбегіне байланысты кеңестік ғалымдардың пікрлерінің бір жерден шықпау мәселесінен көре аламыз. Масановтың этнография ғылымының шебер маманы А.И. Добромыслов пен А.Ю. Якубовксийдің Григорьев туралы өзі шынайы деп таныған пікірлерін келтіре кетіп, В.В. Григорьевтың қазақтардың тарихы мен тұрмысын зерттеуде үлкен еңбек сіңіргенін және қазақтарды басқарушы ретінде әділдігімен ерекшеленді деп өзінің қорытындысын берген [1.139-б.]. Сонымен қатар бұл еңбекте сол уақытта қазақ даласында болып өткен барлық экспедициялар, олардың жүргізген зерттеулерінің нәтижелері туралы толық, әрі құнды мәліметтер ала аламыз. Арал өңірінде жүріп өткен А.И. Бутаковпен пен А.И. Макшеевтың экспедициясы, 1850-1851 жылдары П.И. Небольсиннің Орынбор, Орал, Астрахань және көптеген қазақ ауылдарына жасаған сапарлары, 1856-1857 жылдары қазақ даласының оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарына П.П. Семенов Тянь-Шанскийдің сапары туралы Масанов терең сипаттама береді, сапар нәтижесінде жазылған ғылыми еңбектері жайлы айтады. Негізінен автор Географиялық Қоғамның қазақ даласын этнографиялық жағынан зерттеулері туралы неғұрлым көбірек жазады. Сонымен бірге Қоғам құрамында қазақ жерінде ашылған Орынбор, Түркістан, Семей бөлімшелерінің қызметі баяндалады. Автордың бұл еңбекті
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в ССР. – Издательство «Наука» Казахской ССР Алма-Ата. 1966. - 321 с.
2. Бейсенова А.С. Первооткрыватели : научно-популярная литература / Для детей ст. шк. возраста. – Алма-Ата : Жалын, 1987.-152 с.
3. Цымбульский В.В. Научные экспедиции по Казахстану (А. Гумбольдт, П. Чихачев, Г. Щуровский). – Алма-Ата : Казахстан, 1988. – 184 с.
4. Отчет Императорского Русского Географического Общества за 1883 г., СПб : Тип. А.С. Суворина, 1884. – 186 с.
5. Қарасаев Г.М. Қазақстанның Шығыс өңірі XVIII-XX ғасыр басындағы батыс орыс зерттеушілері шығармаларында, ғылыми-көпшілік басылымдар деректерінде (тарихнамалық бағыт). - Өскемен : Медиа-Альянс, 2006. - 396 б., 48 б. сурет
6. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің Семей бөлімшесі // Геграфия және табиғат. № 3 - 2004, 3-11 бет.
7. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы // № 4 – 2004, 3-10 бет.
8. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы // № 5 – 2004, 3-11 бет.
9. Бейсенова А.С. Исторические основы географических исследований Казахстана. – Алматы, 2001. - 318 с.
10. Приложение к отчету Императорского Географического Общества, СПб : Тип. В. Безобразова и Комп., 1881. -201 с.
11. Оглезнева Г.Н. Русское географическое общество : Изучение народов северо-востока Азии, 1845-1917 гг. – Новосибирск : Наука, 1994. – 615 с.
12. Русское географическое общество 150 лет. – Москва : Прогресс :Пангея, 1995. - 411 с.
1. Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в ССР. – Издательство «Наука» Казахской ССР Алма-Ата. 1966. - 321 с.
2. Бейсенова А.С. Первооткрыватели : научно-популярная литература / Для детей ст. шк. возраста. – Алма-Ата : Жалын, 1987.-152 с.
3. Цымбульский В.В. Научные экспедиции по Казахстану (А. Гумбольдт, П. Чихачев, Г. Щуровский). – Алма-Ата : Казахстан, 1988. – 184 с.
4. Отчет Императорского Русского Географического Общества за 1883 г., СПб : Тип. А.С. Суворина, 1884. – 186 с.
5. Қарасаев Г.М. Қазақстанның Шығыс өңірі XVIII-XX ғасыр басындағы батыс орыс зерттеушілері шығармаларында, ғылыми-көпшілік басылымдар деректерінде (тарихнамалық бағыт). - Өскемен : Медиа-Альянс, 2006. - 396 б., 48 б. сурет
6. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің Семей бөлімшесі // Геграфия және табиғат. № 3 - 2004, 3-11 бет.
7. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы // № 4 – 2004, 3-10 бет.
8. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы // № 5 – 2004, 3-11 бет.
9. Бейсенова А.С. Исторические основы географических исследований Казахстана. – Алматы, 2001. - 318 с.
10. Приложение к отчету Императорского Географического Общества, СПб : Тип. В. Безобразова и Комп., 1881. -201 с.
11. Оглезнева Г.Н. Русское географическое общество : Изучение народов северо-востока Азии, 1845-1917 гг. – Новосибирск : Наука, 1994. – 615 с.
12. Русское географическое общество 150 лет. – Москва : Прогресс :Пангея, 1995. - 411 с.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Орыс Географиялық
Қоғамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..8
1. Қоғамның 1845-1861 жылдардағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы және
қызметі ... ... ... ... ... 22
2. Қазақстан тарихын зерттеудегі Орыс Географиялық
Қоғамының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...27
1. Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімінің ғалымдары мен
өлкетанушыларының Қазақстанның оңтүстігіндегі
халықты
зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 27
2. Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің құрылуы және
Қазақстанның шығысын зерттеудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
7
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Халқымыздың ғасырлар бойы армандаған
тәуелсіздікке жеткен қазіргі күні болашақтағы беріктігімізді іске асыруда
өткен тарихымызды жеткілікті тұрғыда саралап, үлгі алар жақтарын жаңғыртып,
кемшіліктерінен қорытынды шығара білу қазіргі басты керек талабы екендігі
белгілі. Сол себептен еліміздің тарихының кейбір кем жерлерін әлі де
тереңдей зерттеп, оны толтыруда XIX ғасырдың басында құрылған Орыс
Географиялық Қоғамының үлесі айтарлықтай үлкен. Ғасыр бойында тынбай қыруар
еңбек атқарған Қоғам мүшелерінің жұмыстары қазақ халқымыздың өткен тарихы
мен этнографиясы туралы бай, әрі ғылым үшін құндылығы шексіз материалдар
береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанның өлкелері мен өңірлернің
тарихын тың мәліметтермен, құнды мұрағат құжаттары арқылы зерттеп, оның
өзіндік ерекшелігін айқындау, осы арқылы нақты шындыққа негізделген
біртұтас ел тарихын жасауда бұл Қоғамның атқарған жұмысы зор. Әсіресе Қоғам
мүшелері ғасыр бойында жинаған деректері, жазған еңбектері Шығыс өңірінің
тарихынан терең сыр шертеді. Сонымен қатар Орынбор, Оңтүстік Қазақстан
және еліміздің басқа өңірлерін этнографиялық, археологиялық, топографиялық,
тарихи зерттеуде Орыс Географиялық Қоғамының мүшелері мен экспедицияларының
жүргізген зерттеулері, сондай-ақ қазақ халқының арасынан шыққан
зиялылардың ғылыми еңбектері, очерктері мен монографиялары, мақалалары мен
альбомдарын көпшілікке таныстыру, еліміздің тарихы үшін құндысын алудың
маңызы зор.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Орыс Географиялық Қоғамы XIX ғасырда
құрылып, өзінің ғылыми зерттеу жұмысын әртүрлі салада және көптеген
аймақтарда бастаған еді. Сондай аймақтар қатарына Қазақ даласы да кірген
еді. Ресей империясының отарлық саясатының мүддесі бұл істе ең маңызды
түрткі болған десек қате айтпаймыз. Сол уақытта Ресей үшін әлі тың, мүлде
зерттелмеген қазақ жері, оны мекендеген халық қызығушылық тұғызды. Бұл
халықтың тыныс-тіршілігін, мінезін, әдет ғұрпын, дінін, жерінің берер
байлығын білу отарлық үкіметтің басты мақсаты болды. Сол себептен Қоғам
қызметінің бастапқы кезенінде ұстанған позициясы осы сипатта болған еді.
Алайда Қоғамның құрамында болған шенеуніктер мен ғалымдар ең алдымен ғылым
үшін қызмет етті. Орыс Географиялық Қоғамы туралы зерттеулер ертеден-ақ
басталған. Сондай зерттеу еңбегінің қатарына 1966 жылы жарық көрген Э.А.
Масановтың Очерк истории этнографического изучения казахского народа в
ССР кітабы жатады. Э.А. Масановтың бұл еңбегі Орыс Географиялық Қоғамының
XIX ғасырда құрылу сәтінен бастап, дәлірек айтсақ 1845-1861 жылдар
аралығындағы атқарған қызметі туралы мәлімет береді. Еңбек өте жоғары
дәрежеде және автордың өзіндік сыни пікірімен жазылған. Бұны мысалы Қоғам
мүшесі болған В.В. Григорьевтың атқарған еңбегіне байланысты кеңестік
ғалымдардың пікрлерінің бір жерден шықпау мәселесінен көре аламыз.
Масановтың этнография ғылымының шебер маманы А.И. Добромыслов пен А.Ю.
Якубовксийдің Григорьев туралы өзі шынайы деп таныған пікірлерін келтіре
кетіп, В.В. Григорьевтың қазақтардың тарихы мен тұрмысын зерттеуде үлкен
еңбек сіңіргенін және қазақтарды басқарушы ретінде әділдігімен ерекшеленді
деп өзінің қорытындысын берген [1.139-б.]. Сонымен қатар бұл еңбекте сол
уақытта қазақ даласында болып өткен барлық экспедициялар, олардың жүргізген
зерттеулерінің нәтижелері туралы толық, әрі құнды мәліметтер ала аламыз.
Арал өңірінде жүріп өткен А.И. Бутаковпен пен А.И. Макшеевтың экспедициясы,
1850-1851 жылдары П.И. Небольсиннің Орынбор, Орал, Астрахань және көптеген
қазақ ауылдарына жасаған сапарлары, 1856-1857 жылдары қазақ даласының
оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарына П.П. Семенов Тянь-Шанскийдің сапары
туралы Масанов терең сипаттама береді, сапар нәтижесінде жазылған ғылыми
еңбектері жайлы айтады. Негізінен автор Географиялық Қоғамның қазақ даласын
этнографиялық жағынан зерттеулері туралы неғұрлым көбірек жазады. Сонымен
бірге Қоғам құрамында қазақ жерінде ашылған Орынбор, Түркістан, Семей
бөлімшелерінің қызметі баяндалады. Автордың бұл еңбекті жазу барысында
қазақ зиялыларының атқарған қызметі туралы шынайы мәлімет және әділ баға
беруге тырысқандығын көре аламыз. Ол жағын Ш.Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин,
Ш. Құдайбердіұлы, М.С.К. Бабаджанов еңбектері туралы баяндау кезінде көре
аламыз. Әр бөлімнің атқарған қызметі, жергілікті өлкетанушылар мен
зерттеушілердің жинақтаған мәліметтері сол жерді мекен еткен халақтың
тарихы мен этнографиясы, археологиялық және сәулет өнерінің ескерткіштері
жайлы құнды мәліметтер береді. Еңбектің ең соңында Масанов Орыс
Географиялық Қоғамының жұмысына қорытынды береді және Ресейлік мекемелер
қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын зерттеуде үлкен жұмыс атқарғанын,
сондай-ақ сол уақыттағы прогрессивті орыс мәдениетін қазақ ауылдарына
таратқаны туралы айтады.
Орыс Географиялық Қоғамы туралы мәлімет беретін келесі еңбек 1978
жылы баспадан шыққан В.З. Галиевтың Ссыльные революционеры в Казахстане
(вторая половина XIX века) еңбегі. Бұл еңбек XIX ғасырда Ресей
патшалығының саясатына кері әсер етуші деп танылған қазақ жеріне жер
аударылған революционерлерге арналған. Олардың қатарына Е.П. Михаэлис, Г.Н.
Потанин және тағы басқалары кіреді. Бұл адамдар өздерінің ауыр жағдайына
қарамастан жергілікті халықпен тез араласып кетіп, оның тарихына, өміріне
тұрмысына, табиғаты мен жеріне үлкен қызығушылық танытты. Бұл
қызығушылықтарын өздерінің ізденістерінің жемісі болған ғылыми еңбектерінде
баяндады. Олардың барлығын ортақ мақсат пен мүдде – ол ғылым жолында қызмет
ету біріктірді.
Келесі сөзді А.С. Бейсенованың 1987 жылы шыққан Первооткрыватели
кітабы туралы болмақ. Автор өз еңбегін қазақ даласына жасалған алғашқы
экспедицияларға арнайды. Сонымен қатар басты назар осы экспедициялар
жинақтаған материалдар мен тың жаңалықтарына аударылады. А.С. Бейсенованың
осы төңірікте жазылған, 2001 жылы жарық көрген Исторические основы
географических исследований Казахстана еңбегі жайлы айтатын болсақ,
автордың бұл еңбегі алдыңғы еңбегінен өзгешелеу негізнен Қазақстан жерін
географиялық жағынан зерттеуге көп көңіл бөледі. Сол салада Орыс
Географиялық Қоғамының атқарған қызметі баяндалады.
Жұмыстың мақсаты. Курс жұмысының басты мақсаты осы таңда Орыс
Географиялық Қоғамының Қазақстан тарихы үшін маңызды материалдарды бір
жүйеге келтіру болып табылады.
Жұмыстың міндеттері. Жоғарыда аталған мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер туындайды:
1. Орыс Географиялық Қоғамының 1845-1861 жылдарда атқарған қызметі
туралы сипаттау;
2. Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы мен жұмысына тоқталу;
3. Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімінің ғалымдары мен
өлкетанушыларының Қазақстанның оңтүстігіндегі халықты зерттеудегі
жеістіктерін баяндау;
4. Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің құрылуы және
Қазақстанның шығысын зерттеудегі орнын ашып көрсету.
Жұмыстың географиялық шеңбері. Қазақстанның қазіргі территориясының
оңтүстігі мен оңтүстік-шығысын және Каспий мен Арал маңын, сондай-ақ
шығысын қамтиды.
Жұмыстың хронологиясы. Жұмыс Орыс Географиялық Қоғамының 1845 жылдан
бастап 1930 жылға дейінгі атқарған қызметі көрсетілген.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Курс жұмысын жазу барысында келесі
әдістер қолданылды:
1. Тарихи салыстырмалы
2. Тарихи типологиялық
3. Ретроспективті әдіс
4. Сан әдістер
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Курс жұмысының мәліметтерін
гуманитарлық бағыттағы, соның ішінде тарих пәнінің мамандарын дайындауда
пайдалануға болады. Сонымен қатар семинар, лекция сабақтарында, осы
тақырыпта арнайы курс жүргізу кезінде қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың қысқаша мазмұны. Жұмыстың бірінші бөлімі Орыс Географиялық
Қоғамы деп аталады. Бұл бөлімде 1845 жылы Қоғамның құрылу сәтінен бастап
1861 жылға дейінгі қызметі жайлы айтылады. Бөлім Я.В. Ханыковтың Жетісу
бассейнін зерттеуі мен М.И. Иваниннің Ішкі Бөкей Ордасы мен Маңғышлақты
зерттеу жұмыстарынан басталады. Ары қарай А.И. Бутаков пен А.И. Макшеевтың,
П.И. Небольсиннің, Г.В. Колмогоров пен П.П. Семенов Тянь-Шанский, В.В.
Григорьев және тағы басқалардың қазақ жерін зерттеудегі жетістіктері туралы
мәлімет беріледі. Бөлімде қазақтың бір туар ұлы, этнограф, ағартушы-
демократ Ш.Ш. Уәлихановтың қызметі жайлы құнды мәліметтер
келтірілген.Сонымен қатар бұл бөлімде Орыс Географиялық Қоғамының құрамында
ашылған Орынбор бөлімшесінің қазақ жері мен халқын зерттеудегі орны жайлы
айтылады. Орынбор өңірінде қызмет еткен орыс шенеуніктері мен
өлкетанушылардың атқарған еңбегі өте зор екендігін көре аламыз.
Екінші бөлім Қазақстан тарихын зерттеудегі Орыс Географиялық
Қоғамының дамуы деп аталады. Бұл бөлім толықтай Қоғамның құрамында қазақ
жерінде ашылған Түркістан мен Семей бөлімшелерінің ғылыми ізденістері мен
оның жемістері туралы айтылады. Түркістандық өлкетанушылар мен Семей
өңіріндегі саяси жер аударылғандардың, сондай-ақ қазақ зиялыларының үлкен
жұмысын осы бөлімде анық көре аламыз. Жалпы қорыта айтқанда, Орыс
Географиялық Қоғамының қатарында болған мүшелерінің Қазақ тарихын
зерттеудегі атқарған еңбегі өте зор. Сол уақытта жасалған зерттеулер
бүгінгі тарихымыздың көптеген жақтарын оқып білуге мүмкіндік береді.
1. Орыс географиялық қоғамы
1.1 Қоғамның 1845-1861 жылдардағы қызметі.
XIX ғасырдың ортасы орыс этнографиясы тарихында елеулі орын алады.
1845 жылы Ресейде Орыс географиялық қоғамы құрылады. Қоғам құрамында
Этнография бөлімі ашылады. Бұл мекеменің 1845-1861 жылдардағы қызметі
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық дамуымен, орыс тарихнамасындағы
буржуазиялық бағыттың және революциялық демократиялық ағымның дамуымен
тығыз байланыста, реформа алдындағы жағдайда өтті (В.Г. Белинский, А.И.
Герцен, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов). Сол себептен осы жылдар
Қоғамның және орыс этнографиясының тарихында ерекше кезең деп көрсетілді.
Орыс географиялық қоғамы өзінің қызметінің екі жылында орта азиялық
Қос өзен аймағы мен Қазақ даласының географиялық және этнографиялық
зерттелуіне үлкен көңіл бөлді. Сонымен қатар 1847-1861 жылдар аралығында ол
қазақ халқы туралы көптеген материалдар мен зерттеулер нәтижелерін
жариялады. Көбінде олардың авторлары Қоғам мүшелері және Қазақ даласында
қызмет еткен шенеуніктер еді. Сондай-ақ бұл басылымдардың беттерінде алғаш
рет XVIII ғасырдың аяғы және XIX ғасырдың басындағы орыс дипломаттары мен
офицерлерінің кейбір еңбектері жарық көрді. 1846 жылы Орыс Географиялық
Қоғамы Петербург және Орынбор мұрағаттарында сақталған материалдар бойынша
Орта Азия географиясын құруға шешім қабылдады [1.121-б.]. Сол жылы Я.В.
Ханыковтың ұсынысы бойынша Жалпы география бөлімі Қазақ даласының жаңа
картасын жасауға кірісті. Орыс геграфиялық қоғамының қазақтар туралы
жариялаған еңбектері ішінде Я.В. Ханыков пен М.И. Иваниннің мақалалары бар
еді.
Я.В. Ханыков (1818-1862) талантты орыс географы және картографы, бес
жыл бойында тек қана Қазақ даласының және Жетісудың бассейнінде жатқан
елдердің географиясын зерттеуге арнады. 1839 жылы ол өзінің алғашқы
Географическое обозрение Оренбургского края атты ғылыми жұмысын жазды.
Очерк состояния Внутренней киргизской орды в 1841 году атты екінші жұмысы
тарихи-этнографиялық бағытта жазылған және автордың өз ізденістерінің
жемісі болып табылады. Бұл еңбекте Бөкей ордасының ішкі ру-тайпалық
құрылымы, қысқы және жазғы тұрақтар орны, халық саны, саз және ағаш
үйлердің саны, сауда жағдайы мен орда тарихы баяндалған. Сонымен қатар
Ханыков Карта земель киргизов Внутренней и Малой орды (1845), Карта
Аральского моря и Хивинского ханства с их окрестностями (1855) атты
карталар жасады.
Орыс Географиялық Қоғамының келесі мүшесі М.И. Иванин (1801-1874)
Орынбор аймағында кейбір үзілістермен 1835 жылдан 1855 жылға дейін қызмет
етеді. Басында жергілікті корпустың офицері болып, кейін Ішкі Бөкей
ордасының Уақытша кеңесінің меңгерушісі болып қызмет істейді. Иванин
жұмысының ең қызықтысы болып Поездка на полуостров Мангышлак в 1846 году
атты мақаласы болып табылады [2.156-б.]. Мақалада сол уақытта аз
зерттелген Кіші жүздің адай руы туралы этнографиялық мәліметтер беріледі.
Автор Маңғышлақтың барлық бөліктерінде болып, суармалы жер өңдеуге және
қазақтардың шөлді игеруіне көңіл бөледі. Иванинді қазақтардың рухани
мәдениеті, қонақжайлылығы, ұлттық ойындары, болатын аурулары мен
медециналық білімдері, діни сенімдері, ходжаларға табынуы қызықтырды.
Арал маңындағы қазақтар туралы қызықты және тың мәліметтерді 1848-
1849 жылдары болған А.И. Бутаковтың (1816-1869) экспедициясы жинады. Бірақ
бұл экспедицияны әскери ведомства ұйымдастырғанымен, ғылыми нәтижелерін
Орыс Географиялық Қоғамы жариялады. А.И. Бутаков пен оның жол серігі А.И.
Макшеев Арал маңының шығыс және оңтүстігіндегі қазақтар суармалы жер
өңдеуге негізделген жартылай отырықшы, ал солтүстігінде – мал шаруашылығын
жүргізумен өмір сүретінін анықтады. Олар Арал теңізінің тек қана Барса-
Келмес аралын игерген еді. Бұл жерлердегі халықтың тұрмыс жағдайы өте
нашар, кедейлік деңгейде екенін авторлар бірнеше рет атап көрсетеді.
Табиғаттың сұрапыл жағдайы және хиуалықтардың үнемі болып отыратын
шабуылдары жергілікті халықтың жағдайын одан бетер қиындатуда еді [1.128-
б.]. Алайда, бұның барлығына қарамастан қазақтар саяхатшылардың
хабарлауына қарағанда жер өңдеді, суармалы құрылғылар салды, өзендердің
ескі салаларын тазартты, қолөнермен, саудамен айналысты.
Бутаковпен экспедиция құрамында болған Ұлы украиндық ақын Г.Г.
Шевченко Арал теңізінің көріністері мен этнографиялық суреттер альбомын
жасады. Қазіргі кезде Киев мұражайында сақталған ақынның суреттері
келеселер: Қазақ баласы пеш жағуда, Қазақтар от алдында, Қазақтар киіз
үйде, Қос-Аралдағы қазақ тұрағы, Ат үстіндегі қазақ [1.130-б.].
А.И. Бутаков пен А. И, Макшеев еңбектері мен Г.Г. Шевченконың
суреттерінің құндылығы болып мәліметтердің нақтылығы мен анықтылығында
болып табылады. Бутаковтың ғылыми жұмысы өте құнды болып келеді. Ол Арал
теңізінің нақты картасын жасады, Арал маңын табиғи –географиялық және
этнографиялық сипатта зерттеді.
Қазақ даласына алғашқы ғылыми сапарды Орыс Географиялы Қоғамының
қолдау көрсетуімен 1850 жылы этнограф П.И. Небольсин (1817-1893) жасады.
1850-1851 жылдарда ол Орынборда, Оралда, Астраханьда және көптеген қазақ
ауылдарында болды. Саяхат барысынды Небольсин келешекте өзінің
монографиялары мен ғылыми жұмыстарына негіз болған бай этнографиялық және
статистикалық материалдар жинады. Солардың ішінде ең жоғары бағаға Очерк
торговли России с Средней Азией еңбегі ие болды. Еңбектің Караваны в
степи атты бір бөлімі қазақ халқының этнографиясына арналып, 1852 жылы
жеке мақала болып басылып шықты. Сондай-ақ қазақтар туралы Очерки
волжского низовья, Борьба у бухарцев, киргизов, башкир, и у калмыков,
Рассказы проезжого (1854) еңбектері баяндайды [3.214-б.]. Өкінішке орай
Небольсин өз материалдарын әр түрлі баспаларда жүйесіз түрде жариялаумен
ғана шектелді.
XIX ғасырдың 50-жылдарында Орыс Географиялық Қоғамының қолдауы және
қатысуымен Қазақ даласына бірнеше географиялық, статистикалық экспедициялар
жіберілді. Жетісуда 1849 және 1851 жылдары қазақтардың тұрмысын, жерлеуін
сипаттайтын материалдар жинақтаған тау инжинері А. Влангали саяхаттаған
еді. Ертіс өзенінің бассейнінде болған С.И. Гуляев екі қызықты мақала жазып
қалдырды. Біріншісі О древностях, открываемых в Киргизкой степи мақаласы.
Бұл мақалада археологиялық ескерткіштер туралы болса, Заметки об Иртыше и
странах , им орашаемых мақаласында географиялық және этнографиялық
материалдар беріледі. Орал мен Алтайдың археологиялық ескерткіштерін 1853
жылы Э.И. Эйхвальд зерттеді. 1854 жылы Ішкі Бөкей ордасында Орыс
Географиялық Қоғамының тапсырмасы бойынша этнографиялық материалдарды И.П.
Корнилов жинады. Статистическое обозрение Сибири құнды еңбегін 1854 жылы
Ю.А. Гагмейстер жарыққа шығарады [4.115-б.].
Г.В. Кломогоров өзінің О промшленности и торговле киргизских
степях Сибирского ведомства мақаласында (1855) қазақ үй тұрмысының және
қолөнерін сипаттай отырып, алғаш рет қазақ қолөнершілерінің тұрмыс
құрылымы, еңбек еңбек жағдайына көңіл аударады. Ол қазақтар арасында үш жыл
болып, бұл сұрақтарды жақсы қарастырды. Алайда, өзі қонақта болған қазақ
ақсүйектерінің мүддесіне орай Колмогоров таптық қайшылықтар өткірлігін және
қазақ ауылдарындағы еңбекшілерді қанау жағдайын өз жұмысында үстірт
баяндауға тырысты [1.133-б.]. Г.В. Колмогоровтың О путях сообщения в
киргизских степях Сибирского ведомства (1859) еңбегі де маңызды болып
табылады.
1856-1857 жылдары Қазақ даласының шығыс және оңтүстік-шығыс
аймақтарында атақты орыс ғалымы П.П. Семенов Тянь-Шанский (1827-1914) болып
өтті. Оның басты мақсаты Тянь-Шаньды зерттеу еді. Семенов өзінің Тянь-
Шаньдағы саяхаттары туралы толық есеп жазған жоқ болатын. Ол Географиялық
Қоғамға бірнеше хаттармен және жазбалардың кейбір үзінділерін ғана
жариялауға жіберген болатын. Бірақ елу жыл өткен соң өзінің мемуарларының
екінші томында ол өзінің осы саяхатын толық баяндап береді. Семенов
мәліметтерінің ішінде ерекше қызуғышылықты автордың өзі субарбитор болып
қатысқан билер сотының сипаттаммасы туғызады. Саяхатшының сондай-ақ
Жетсудың археологиялық ескерткіштері, Ұлы жүздің шығуы мен тарихы сияқты
сұрақтар қызықтырады. Мысалы, ол албан мен дулаттар ежелгі Қытай
жылнамасындағы үйсіндермен жақындастығы туралы болжам айтады [1.133-б.].
Тянь-Шаньға сапарының материалдарын және А.И. Левшиннің, П.И. Кепеннің,
Е.В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерін П.П. Семенов Географическо-
статистический словарь Российской империи (1863-1885, 5 т.) еңбегін жазуда
кеңінен пайдаланады. Оның көп мақалалары қазақ халқына арналған еді
(Киргиз-кайсаки и киргизы, Большая орда, Внутренняя киргизская орда).
Өкінішке орай біз қарастырып отырған жылдары Қазақ даласына арнайы
этнографиялық экспедициялар ұйымдастырылған жоқ. Ал географиялық
экспедициялар этнография ғылымының талаптарын толық қанағаттандыра алмады.
Сол себептен қалыптасқан жағдайды түзеу үшін Орыс Географиялық Қоғамы
Түркістан аймағы мен Жетісуға және Орта Азияның этнографиялық тұрғыдан аз
зерттелген аудандарына В.В. Радловты жібереді.
XIX ғасырдың ортасында Орынбор Петербургтен кейінгі Ресейде қазақ
халқын этнографиялық зерттеулерінің екінші ірі орталығы болады. Көптеген
орыс дипломатиялық сапарлар, әскери топографиялық отрядтар, ғылыми
экспедициялар, сауда керуендері Шығысқа сапарларын осы жерден бастады.
Белгілі болғандай патшалық шенеуніктер этнографиялық материалдарды қазақ
даласын сәтті басқару үшін пайдаланып отырған. Мұрағаттарда жиналған бұл
мәліметтер қазақтардың рулық-тайпалық құрылымы, олардың саны, мал
шаруашылығы мен жер өңдеу туралы, дәстүрлері, жанұялық және құқықтық
тәріптері, діни нанымдары туралы толық мәлімет береді.
Этнографиялық материалдар кей-кезде шенеуніктерімен тікелей ғылым
үшін жиналды. 1857-1862 жылдар аралығында Орынборда Мәскеу және Қазандық
мұражайлар үшін қазақ этнографиялық заттар жиналды [1.135-б.]. 1858 жылы 53-
ші дистанциясының бастығы сұлтаны Сүлеймен Джигангерев Торғайдың бір
ағысындағы ортағасырлық ғимараттың қирандаларына қазба жұмыстарын жүргізді.
Орынборлық және Самар генерал-губернаторлығының шенеуніктерінің арасында
өткен ғасырдың 50-жылдары жоғары білімді және ірі шығыстанушы ғалымдар
болды. Солардың ішінде атақты орыс шығыстанушылары В.В Григорьев, В.В.
Вильяминов-Зернов, Н.И. Ильминский, А.А. Бобровников бар еді.
В.В. Григорьев (1816-1881) патшалық ресейдің отарлық саясатын
қолдаушы, орыс буржуазиялық-дворяндық шығыстанудың академиялық бағыттың
белді мүшесі болды. Патшалық үкімет ондай шығыстанушыларды жан-жақты
пайдаланып, оларды жетекші әкімшілік орындауға отырғызып отырған. Сол
себептен 1851 жылы Я.В. Ханыков, В.В. Григорьев, В.В. Вельяминов-Зернов
Орынбор және Самар генерал-губернаторлығына қызметке жайдан-жай жіберілген
жоқ. Орынбордағы қызметі кезінде ол Қазақ даласына тереңдей бірнеше сапар
жасайды. Григорьевтың Қазақ даласындағы қызметін бағалауда зерттеушілеріің
пікірі бірдей емес. Кейбір пікрлер бойынша Григорьев үнемі реакциондық көз-
қарасты ұстанып, патшалық үкіметінің отарлау саясатын қолдап, оны жүргізуге
көмек көрсеткен. Оның 1860-1870 жылдарда Қазақ даласынан кеткен соң
жазылған еңбектері патшалық Ресейдің отарлық саясаты жасаған істерін
мадақтауға орыстандыру саясатын қолдайды. Революцияға дейінгі тарих пен
қазақ халқының этнографиясының шебер маманы А.И. Добросмыслов алғашқылардың
бірі болып Григорьев туралы пікірін атады: Василий Васильевич Григорьев
қырғыздарды олардың тұрмыстық және басқа жағдайларын ескере отырып үнемі
әділ басқарды. Сондай-ақ ол бұл халықтың ағарту ісі мен азаматтығының
дамуына үлкен үлес қосты [1.138-б.]. Кеңестік зерттеушілердің арасында тек
А.Ю. Якубовский ғана В.В. Григорьевке шынайы баға береді: Қазақтарды
басқарушы ретінде ол жоғарғы патшалық шенеуніктірден ерекшеленді. Бірнеше
жылдар бойында В.В. Григорьев парақорлықпен, орынборлық шенеуніктердің
қазақтарға ұстанған аяусыз қарым-қатынасымен белсенді күресті. Әсіресе
В.В.Григорьев қазақ ақсүйектерін қолдауды талап еткен генерал-губернатор
Безакпен көп күрес жүргізді [1.139-б.].
Орынборда Григорьев ғылыми зерттеулерін тоқтатқан жоқ. Географиялық
Қоғам өзінің 1856 жылғы есебінде В.В. Григорьевтың этнография бағытында
қазақ халқының шығу тегі мен құрамы туралы мәлімет жинаумен айналысып
жатқанын хабарлайды. В.В. Григорьев қазақтар мен Орталық Азия халықтары
туралы ерекше тарихи-этнографиялық материалдар жинаған. 1803 жылы ол
Орынборда баспаға Описание Хивинского ханства и дороги туда из
Сарайчиковской крепости қолжазбасын дайындайды. Қолжазба Қазақ даласының
батысының көне тарихынан қызықты мәліметтер береді. Сондай-ақ бірнеше
хаттар жазады. Солардың бірі Письмо из Зауральской степи (1862) хаты
Султан Мендали Пералиев деген лақап атпен жариялаған хатын ерекше
қорытындысы мен қазақ халқы туралы құнды мәліметтерімен үлкен танымалға ие
болды.
Григорьевтың замандасы, әріптесі және белгілі дәрежеде оқушысы
келесі талантты орыс тарихшысы В.В. Вельяминов-Зернов (1830-1904). Ол 1851-
1904 жылдарда Орынборда қызмет етіп, қазақ ауылдарында жиі әкімшіліктің
тапсырмасымен және филологиялық және этнографиялық бақылаулар үшін жиі
баратын. Ол орыс бекініс шептері (Ескі және Жаңа), Ембіде, Оңтүстік
Сібірде, Тарбағатай және Жоңғар Алатауының тау етектерінде болып,
Жетісудағы Қапал бекінісіне дейін жетеді. В.В. Вельяминов-Зерновтың ашқан
ғылымға аз белгілі мұрағаттық материалдарды ол өзінің ірі Историческое
известия о киргиз-кайсаках и сношениях России со Среднею Азиею со времени
кончины Абул-Хайрхана (1748-1765) атты еңбегінің негізі ретінде қолданды.
В.В. Вельяминов –Зерновты шығыстың қолжазбалары ерекше қызықтырды.
Орынборда ол Бұхар хандығының, Қазақ даласының және көршілес елдердің (XIII
ғасыр) тарихын баяндайтын Абдулла-намэ құнды дерек көзін сатып алып, оны
баспаға дайындаумен айналысты.
1856 жылы Петербургқа көшіп келген соң Қасым хандығының тарихын және
қазақ халқының көне тарихын зерттеумен айналысады. 1864 жылы өз
ізденістерінің нәтижесін Исследования о касимовских царях и царевичах
еңбегінің екінші бөлімінде баяндайды [1.142-б.]. Бұл еңбек XV- XVI
ғасырлардың шешілмеген сұрақтарын баяндайтын құнды және маңызды
монографиялық жұмыс болып табылады. Кітаптың негізгі дерек көзіне Бабур-
наме (1564), Тарих-и Рашиди (1541-1547), Хабиб-ас-иштар (1523,4),
Джахан-ара (1564,5), Абдаллах-наме (XVII ғасырдың басы) сияқты керемет
шығыс қолжазбалары жатты. В.В. Вельяминов-Зернов шығыс қолжазбаларын сөзбе-
сөз қазақтарға қатысты мәліметтерін жазып алып, түп нұсқа және орыс
тілдерінде де өз шығармасына қосады. Бұл мәліметтердің айналымға қосылуы
ғалымның қазақ халқының тарихнамасындағы басты жетістігі. Оның қазақ
халқының құрылуының аяқталуын XV ғасырдың II жартысына жатқызуы негізді
болды. Сонымен қатар бұл еңбекте қазақтардың үш жүзге бөлінуі себептері де
қарастырылды. Автордың ойы бойынша қазақтардың Ташкент пен Түркістанда
биліктерінің нығаюы олардың көпшілік көшпелілердің арасынан бөлініп шығып,
жартылай отаршылыққа көшіп жүздер одағын құрады. Орналасқан жеріне
байланысты Орта жүз деген атауды иеленді. Орта жүздің пайда болуымен қазақ
жерлері үш ордаға – жүзге : Ұлы, Орта және Кішіге бөлінді. Алайда бұл пікір
кеңестік ғылымда қолдау таппады. Ішкі саяси оқиғаларды сипаттаумен қатар
В.В. Вельяминов-Зерновтың кітабында алғаш рет қазақтардың Ноғай ордасы,
орта азиялық хандықтармен, Моғолстан және Сібір хандығымен қарым-қатынасы
туралы айтады. В.В. Вельяминов-Зернов қазақ халқының тарихын жазуда үлкен
үлес қосқан ірі орыс шығыстанушысы.
Ірі орыс түркологы және арабисі Н.И. Ильминский (1822-1891) өзінің
миссионерлік қызметімен белгілі болып, қазақ халқының этнографиясын
зерттеуде өз үлесін қосқан адам. Қазандық діни академиясының (1846-1858)
оқытушысы және Бабыр-наманы бірінші басып шығарушы (1857) [5.211-б.].
Орынборға көшіп келіп ондағы шекаралық комиссияның кіші тілмашы қызметіне
орналасады. Бұл жерде Н.И. Ильминский В.В. Григорьевтың қолдауымен қазақ
тілін жетік меңгеруді алдына мақсат етіп қояды. 1859 жылы Ильминский
Алтынсаринмен танысып, оның досына айналады. Кейін Алтынсаринның өлімінен
кейін Ильминский оның хаттарын, іскерлік құжаттары мен ол туралы
естеліктерін, ғылымға маңыздыларын жария етеді (1861). Қазақ ауылына сапары
кезінде ол тұрмыс, фольклор, тілді жақсы білетін адамдармен кездесуге,
оларды әңгімеге тартуға тырысатын. Осылайша ертегіші Марабайдан Ильминский
халық еретегісі Ер-Тарғынды жазып алып, 1861 жылы жариялайды. 1858 жылы
Ильминский Замечание о тамгах и ункунах (онгонах) атты мақаласын жария
етеді. Мақалада Рашид-ад-диннің шығармалары пайдаланылады.. Қазақтың
лингвистикалық материалдарын Ильминский 1860 жылы Ученые записки
Казанского университета еңбегінде жариялап, кейін бір жылдан соң
Материалы к изучению киргизского наречия жинағы қылып шығарады. Кітаптың
кіріспесінде ол: Қазақ тілі түрік түбірінің тәуелсіз саласы және
солтүстік түрік диалекті тобына жатады. Татар тілінен әсіресе фонетикасымен
ерекшеленеді, жағатай кітаптарында кездесетін көптеген грамматикалық
пішіндерге ие көне түрік және моңғол сөздеріне бай деп өз ойын баяндайды
[5.215-б.]. Сонымен қатар Ильминский 1861 жылы Самоучитель русской грамоты
для киргизов еңбегін жазады. Жоғарыда көрсетілген еңбектерді басып шығару
үшін ол алғашқылардың бірі болып орыс әліппесі негізінде қазақ әліппесін
қолданады.
Орынборда сондай-ақ қарастырып отырған кезеңде ірі орыс монголист-
филологы А.А. Бобровников (1821-1865) қызмет еткен. Оның еңбектері
монғолдық шапқыншылық кезеңі мен қазақ халқын құруға қатысқан бірқатар
түркі тайпаларының тарихын зерттеуде үлкен маңызға ие. А.А. Бобровников
алғашқылардың бірі болып өзінің Грамматика могольского-калмыцкого языка
(1849) еңбегінде қазақ халқының ірі бөлігінің бірі наймандардың түркі шығу
тегі туралы пікірін көпшілік талқысына ұсынған еді.
XIX ғасырдың ортасына қарай Ішкі орданың қазақ рулары қазақ халқының
ішінде этнографиялық жағынан ең көп зерттелген еді. Оған орда туралы
әдебиеттердің алуандығы дәлел. Жоғарыда берілген материалдардың қатарына
А.И. Терещенконың Следы Дешт-Кыпчака и Внутренняя киргиз-кайсацкая орда
және Э. Островскийдің Поездка во Внутреннюю киргизскую орду с ветеринарною
целью мақалаларын бай этнографиялық мәліметтері үшін қоса аламыз [2.92-
б.]. Орынбордан шығатын Оренбургские губернские ведомости әр жұма сайын
шығатын басылымында қазақ ауылдарында болған көз көргендердің қызықты
этнографиялық мәліметтері басылып шығып отыратын. М. Житков бұл басылымында
Поездка в Киргизскую степь, Сутки в киргизском ауле, при встрече осени
с зимою және М. Павловский Астрономические и метеорологические замечания
киргиз-кайсаков мақаласын жариялады. Газетте әсіресе Ресейдің қазақтар мен
жүргізген саудасы туралы мәліметтер көп басылып отырды. Я.В. Ханыков газет
үшін 1853 жылы Географические очерки Оренбургског края мақаласын жазады.
Батыс Сібірде XIX ғасырдың ортасында ірі мәдени орталыққа Омбы
айналып, 1822 жылдан кейін онда бірітіндеп Сібір ведомствасының қазақтарды
әкімшілік басқаруы шоғырлана бастады.
50-жылдары Омбыда шығыстанушы Н.Ф. Костылецкий (1818-1869) қазақ
халқының тұрмысы мен фольклорын терең зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Н.Ф.
Костылецкий 1840 жылы Қазан университетінің шығыстану факультетін
тәмәмдап, алайда ол өзінің казактык шығу тегіне байланысты шығыстанумен
айналыса алмады. Ол өте жоғары білімді алдыңғы қатарлы, прогрессивті көз-
қарас ұстанған адам еді. Кадеттерді тәрбиелеуде жұмысында сіңірген үлкен
еңбегі үшін петербурлық тексеруші генерал Анненков 1851 жылы Н.Ф.
Костылецкийді казактар қатарынан шығаруға қол жеткізеді. Н.Ф. Костылецкий
қазақтарға үлкен сыйлаушылықпен қарады және кішкентайынан қазақтар арасында
өскендіктен қазақ тілін ертеден үйренеді. Костылецйкийдің қағаздарында И.Н.
Березин Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу поэмасының үш нұсқасын тауып алған. Ол
поэманы терең зерттеуді, оның ертедегі түп нұсқасын анықтауды алдына мақсат
етіп қойған болар деп жорамал жасайды. Костылецкий поэмасының аудармасын 50-
жылдары жасаған. 1877 жылы Березин бұл аударманың үзінділерін және Едіге
поэмасының үзіндісін жариялайды.
Қазақ жерін зерттеуде елеулі еңбек еткен келесі орыс шығыстанушы
А.А. Сотников (1812 жылы туған). 1836 жылы Одессаның шығыс тілдер
училищесін аяқтап, 1839 жылы өз еркімен Омбыдағы Сібір қазақтарының
басқармасына қызметке орналасады. Осы жерден ол жыл сайын бірнеше рет қазақ
ауылдарына патшалық әкімшіліктің тапсырмаларын орындау үшін сапармен барған
еді. 1840 жылы ол Көкшетау, Алан-Қарағай және Үш Бұлақ аймақтарына көп
күндік сапармен барып және қырғыз заңдар жинағын жазу үшін материалдар
жинайды. Т.Н. Потаниннің естелігі бойынша А.А. Сотников қазақтардың
дәстүрлі заңдарын зерттеумен қатар қазақтардың генеологиясын да қарастырған
[1.167-б.].
Орыс Географиялық Қоғамы мен орыс шығыстануының тарихымен атақты
ғалым, этнограф және ағартушы-демократ Шоқан (Мұхаммед-Қанапия) Шыңғысұлы
Уәлихановтың (1835-1865) атқарған қызметі тығыз байланысты. Шоқан
Уәлиханов қазақ еліміздің мәдениет тарихы мен ғылымында артынан өшпес із
қалдырған көрнекті тұлға. Шоқанның ғылыми қызметі орыс шығыстану сахнасында
ғылымның кешенді түрде дамыған уақытында өткен болатын. Ол орыс шығыстану
мектебінің ең үздік дәстүрлерін бойына сіңірген еді. Г.Н. Потанин әділетті
түрде Уәлихановты алғашқы қазақтардың бірі болып өз есімін орыс
жазушыларының арасына қосты деген пікірін айтады [1.152-б.]. Ал оның
еңбектерінің редакторы Н.И. Веселовский ол туралы шығыстану көгінде
құйрықты жұлдыздай жарқ етті деп жазады. Ш.Ш. Уәлиханов артынан алуан
түрлі өте құнды аяқталған және аяқталмаған этнографиялық зерттеулерін
қалдырған. Оның еңбектерінде біз ерекше бай және жан-жақты терең ойлар мен
идеяларды, қорытындыларды, қызықты болжамдарды, фактілік мәліметтерді таба
аламыз. Бүгінгі ғылым үшін олар өз құндылығын жоғалтқан жоқ.
П.П. Семенов өзінің әйгілі 1856 жылғы Орталық Тянь-Шаньға саяхаты
сапарында Омбыда Г.Н. Потанинмен және Шоқан Уәлихановпен танысып, оның
болашақ ғылыми жұмыстарына бағыт сілтеді. Қырғыз елінде Ыстықкөл сапарында
жүрген Ш.Уәлиханов Семеновпен екінші мәрте кездесіп, Құлжа қаласына бірге
келеді. Шоқанның терең білімділігі, парасаттылығы, үлкен адамгершілігі
ғалымды тәнті еткен. Сонымен қатар Шоқанның білімін тереңдетуге, оның атақ-
даңқын бүкіл әлемге жайған, Алтышаһар (Қашқар) сапарына баруына себепкер
болған П.П. Семенов еді. 1857 жылы 27 ақпанда П.П.Семеновтың ұсынуымен 22
жасар Шоқан Уәлиханов Императорлық Орыс Географиялық Қоғамына мүшелікке
сайланады. П.П. Семенов : Қашқарға қырғыздардың ұлттық киімін кигізіп
жіберген күнде өзінің білімі мен дарындылығы арқасында, жалғыз Қашқар емес,
бүкіл Алтышаһардың бүгінгі жағдайы жөнінде Россия үшін аса бағалы
мәліметтер жинап және сол кездегі Қытай Түркістанында болып жатқан
бүліктердің себептерін анықтап, дұрыс түсінік бере алатын бірден-бір офицер
тек қана Уәлиханов - деп Шоқанды Қашқар сапарына жіберуге ұсыныс жасады
[6.9 -б.].
1858-1859 жылдары Шоқан Еуропа ғалымдары үшін есігі жабық Қашқарияға
барып, бүкіл Алтышаһардың жағдайы туралы ғылыми құнды мәліметтер жинап,
белгілі географ А. Шлагинтвейттің қаза болуы себептері мен жағдайларын
бірінші болып анықтап, Шығыс Түркістанды ғылыми жолмен зерттеудің
бастамасын жасады [6.9-б.]. Ш. Уәлиханов Тянь-Шань өлкесіне, яғни түгелдей
Ыстықкөл бассейнін алғашқы зерттеуші. Сондай-ақ Шоқан алғаш рет қырғыз
халқын, жерін жан-жақты терең зерттеумен қатар қырғыздың Манас жырын
тұңғыш қарап, әдебиеттану ғылымы әлеміне таныстырушы еді. Ш. Уәлихановтың
көптеген ғылыми еңбектері XIX ғасырдың екінші жартысында Санкт-Петербургте
Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының басылымдарында жарияланып отырды.
Ш.Уәлихановтың Ұлы жүз қазақтарының тарихын зерттеуде еңбегі зор.
XIX ғасырдың ортасына дейін XVIII ғасырда айтылған Ұлы жүздің этникалық
тобы мен қырғыздар қазақтардан өзгеше бір халықты құрайтыны туралы жалған
пікір ғылымда орын алып келген еді. Алайда Ұлы жүз бен қырғыз халқы сол
кезде аз зерттелгендіктен бұл пікірдің дұрыс еместігін дәлелдеу үшін
ғылымда шынайы мәліметтер болған жоқ. 1855-1859 жылдары Шоқан күрделі
зерттеулердің нәтижелерінде көптеген материалдар жинап, ғылымда орын алған
бұл олқылықты толтырды. Сонымен қатар ғалымды қазақ халқының шығу тегі
турлы сұрақтар толғандарды. Бұл сұрақтың шешімін табуды тарихтағы және
туған халқының этнографиясындағы негізгі мәселе деп білді. Этногенетикалық
мәселелерді шешу үшін ғалымның қолында шынайы және жан-жақты дерек көздері
болу керек екендігін Ш.Ш. Уәлиханов жақсы түсінді. Ғалым этнографиялық және
фольклорлық дерек көздерінің ежелгі тарихты зерттеу үшін маңыздлығын өзінің
Жоңғар очерктері, Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихы туралы жазбалар
еңбектерінде нақты көрсетеді [1.153-б.].
Шоқан этнографиялық және фольклорлық дерек көздерін іздеуге,
жинақтауға, зерттеуге, оларға сын жасауға, өз түсіндірмелерін баспаға
дайындауға үлкен көңіл бөлген. Оның бұл еңбегін келесі мақалалар мен
жазбаларда көре аламыз: Сот реформсы туралы жазбалар, Үлкен қазақ-қырғыз
ордасының аңыздары мен хикаялары, Қырғыздардағы шамандықтың белгілері,
Шон батыр [1.153-б.]. Сонымен қатар ол баспаға Орақ өлеңдері, Абылай
өлеңдері, Жоқтау үлгілері фольклорлық шығармасын дайындаған. Шығыс
тілдеріндегі дерек көздері мен жазбаларын зерттеуге Уәлиханов 1853-1856
жылдары кіріскен. Осы жылдары ол Проф. И.Н. Березинға хат және Проф.
И.Н. Березиннің Ханские ярлыки кітабын оқу кезіндегі жазбалар еңбегін
жазды. Бұл кітап Алтын Орда және Қырым хандарының тархандық таңбаларына
арналған еді. XIX ғасырдың ортасында тархандық таңбаларды зерттеумен
көптеген орыс ғалымдары айналысқан еді. Әсіресе бұл салада белгілі
шығыстанушы И.Н. Березин жемісті еңбек етті, Уәлихановты таңбалардағы
жазулар қызықтырып, И.Н. Березинге хат пен оның жұмыстарын рецензия жазып
жіберген болатын. Шоқанның тархандық таңбалар туралы еңбектері оның
шығармаларының бірінші томында жарияланды. Ғалым таңбалар мәтініне тарихи-
этнографиялық және лингвистикалық сараптама жасады.
Көптеген шығыстың қолжазбаларының арасынан Уәлихановтың назарын Рашд-
ад-диннің Джами-ат-тауарих және Қадырғали Хошум Жалайридің Джамиат-
тауарих еңбектері қатты қызықтырды. Рашид-ад-диннің еңбегін И.Н.
Березиннің орыс тіліндегі аудармасын Шоқан 1860 жылы Петербургке келген
кезде сатып алып, еңбекті зерттеуге кіріседі. Басылымды зерттей отырып ол
ең алдымен аудармасына және түсіндірмелеріне баға беруді алдына мақсат етіп
қояды. Шоқан Рашид-ад-диннің шығармасын жоғары бағалап, оның беретін
мәліметтерін қытайлық дерек көздеріне қарағанда нақтырақ екенін айтады.
Ш.Ш. Уәлиханов, Л.И. Левшин мен А. Вамбери ұстанған қазақ халқының
моңғолдық кезеңге дейін қалыптасқаны туралы болжамын толықтай жоққа
шығарып, бұл оқиғаны қазақ мемлекеттілігінің пайда болуы мен XIV ғасырдың
екінші жартысында татар-моңғолдық ордалардың ыдырауы кезеңімен
байланыстырды [6.8-б.]. Қазақ халқы қалыптасқан соң оның құрамына жеке
рулық-тайпалық құрылымдар құйылғанын Ш.Ш. Уәлиханов жақсы түсінді. Қазақ
халқының рулық-тайплық құрылымын, жеке рулар мен тайпалардың шығу тегін
зерттей отырып, бұл халықтың негізін Кіші жүзді құрайтын тайпалар құраған
деген шешемгі келеді. Сонымен қатар Уәлиханов назарынан қазақтардың
антропологиялық қалыптасуы, олардың этникалық территориялары, тілі,
шаруашлығы, мәдениеті тыс қалған жоқ. Оның айтуы бойынша орта азиялық
түркілердің бас сүйегінің құрлысы мен бет әлпеттерінің түрлері өздерінің
көршілері парсылар мен монғолдардан ерекшеленеді. Қазақтар болса түркілер
мен монғолдардың араласуынан монғолдық тамырлардың сәл басымдылығымен
пайда болды деген ой айтады [6.8-б.].
Сонымен Орыс Географиялық Қоғамының 1845-1861 жылдардағы еңбегін
қортындылай келе, атқарылған жұмыстың үлкен маңыздылығын көре аламыз. Я.В.
Ханыков, М.И Иваниннің Кіші орда мен Орта Азия этнографиясын зерттеуде көп
еңбек етті. Ханыков қазақ жерін алғаш картаға түсірген болса, Иванин сол
кезде ғылымға аз белгілі болған Маңғышлақ пен адай руы жайлы тың және
қызықты мәліметтер ашты. Ал А.И. Бутаковтың қазақ жерінде болған
экспедициясы қазақ даласының оңтүсігі мен солтүстігіндегі шаруашылықтың
ерешеліктерін, тұрмыс жағдайын баяндап берді. Г.Г. Шевченконың қазақ
өмірінен сыр шертетін суреттері ғылымда өз орнын алды. П.П. Семенов Тянь-
Шанскийдің Қазақ даласын географиялық және этнографиялық зерттеуде көпеген
ғылыми құнды еңбектер қалдырды. Сонымен бірге Шоқан Уәлихановтың Орыс
Географиялық Қоғамының шеңберінде атқарған еңбегі жайлы үлкен мақтанышпен
айта аламыз. Алтышаһарды әлемге паш еткен жалғыз сапарының өзі ғылымда
маңызды орынғ ие екені сөзсіз.
1.2 Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы және қызметі.
XIX ғасырдың екінші жартысында Орынбор Ресейдің Шығысындағы ірі
саяси және мәдени орталық бола отырып қазақ халқының этнографиялық тарихын
зерттеуде елеулі орын алып отырды. Бөлімді құрушы жергілікті зиялылар
өкілдері Орынбордың табиғаты мен халқын зерттеуде қомақты жыл қызмет еткен
едамдар еді. Солардың ішінде Ы. Алтынсарин, В.Н. Игнатьев, П.Н. Оводов,
А.О. Пальчевский, Л.Н. және В.Н. Плотниковтар, А.А. және А.А. Тилло сынды
азаматтар бар еді [1.168-б.].
Жергілікті іскер адамдар Оренбургские губернские ведомости
басылымында этнографиялық мақалалар, жазбалар жариялады, мұрағатты жаңа
және құнды материалдармен толтырды, ғылыми еңбектерін жазды. 1857-1868
жылдары олар Қазан мұражайы үшін этнографиялық экспонаттарды жинауға әрекет
жасайды. Сол жылдары Торғай өзенінің бассейнінде алғаш рет археологиялық
қазбалар жүргізілді. Этнографиялық жағынан үлкен қызығушылықты П.
Медведский мен А.Н. Тетеревниковтың еңбектері туғызды. Орынбордың
мұрағатының материалдарын кеңінен Киргизская степь Оренбургского
ведомства (1856) кітабының авторы Л. Мейер пайдаланады [1.169-б.]. Бұл
еңбек сипаты жағынан географиялық-статистикалық зерттеу болып табылады.
Алайда этнографиялық материалдарды айналып өтті.
1850-1860 жылдары Орынбор өлкесінде қазақ этнографы М.С.К.
Бабаджанов (1832-1898) Ішкі орданың тумасы еңбек етті. М.С.К. Баабаджанов
50-жылдың аяғында өзінің қалауымен Орыс Географиялық Қоғамымен тығыз қарым-
қатынас орнатып, үнемі қоғам атына өзінің мақалаларын, жазбаларын,
археологиялық және этнографиялық заттарын жібере бастады. 1861 жылы Қоғам
Кеңесі Этнография бөлімінің ұсынысымен оны мүшесі етіп қабылдап, үш жылдан
соң күміс медальмен марапаттайды. Бабаджанов ғылыми жұмысы үшін ресми
марапаттауға ие болған алғашқы қазақ еді. Бабаджановтың алғашқы ғылыми
жұмыстары орыс этнографы П.И. Небольсинға жазған хаттары түрінде жарық
көрді. Өз жұмыстарының бірінде Бабаджанов қазақтардың тұрпайы наным-
сенімдерін адасудың, надандықтың салдарлары деп сипаттайды. Новости о
кумызе мақаласында қымыздың қазақ халқы үшін маңыздылығын және бұл
сусынның емдік қасиеттері туралы айтады. Кішігірім мақалада Ішкі Ордада
табылған ұсақ археологиялық заттар туралы мәлімет береді.Сонымен қатар
сұлтан М.Г. Тәукен (1813-1894) этнограф болып қызмет етеді. Сұлтан М.Г.
Тәукен орыс қызметі мен ағарту ісін жақтаушы, Орынборлық кадет корпусының
Азиаттық бөлімінің алғашқы қазақ тәрбиеленушісі. Тәукен Орыс Географиялық
Қоғамымен, Қазан мұражайымен қарым-қатынаста болады және Еркін экономикалық
қоғамының коресспонденті болып қызмет еткен.
Орыс Географялық бөлімінің Орынборлық бөлімінің ашылуы туралы шешімі
1867 жылы мамырда қабылданды, бірақ бекіту отырысы 1868 жылы қаңтарда
болды. Бірінші отырыста бөлім мүшелер Қоғамның Жарғысы, Бөлім туралы
жағдайын және генерал-губернатор Н.А. Крыжановскийдің сөзін тыңдады.
Крыжановскийдің сөзінде бөлімнің келесі міндеттері көрсетілді : орыс
капитализімінің мүддесі үшін өлкенің өндіруші күштерін зерттеу, пайдалы
қазбалрын игеру мақсатында және жергілікті халықты орыстандыру жұмыстарын
жүргізу. Алайда Крыжановскийдің айтуы бойынша орыстандыру жұмысын Орынбор
өлкесін мекендейтін барлық тайпалардың тарихын, мінезін, дінін түпкілікті
зерттеу арқылы жүргізу қажет. Осылайша өлкенің этнографиялық зерттеуі
отарлық саясаттың мүддесіне орай жүрді.
Орынборлық бөлім төрт бөлімшеден тұрды. Этнографиялық бөлімді Н.П.
Теоршевский басқарды. Ол өзінің көмекшісі И.П. Покровскиймен үлкен жұмыстар
атқарды. Бөлімнің алғашқы мүшелері арасында қазақ халқының мәдениеті мен
тұрмысын жетік білетін келесі адамдар болды: В.Н: Плотников, Т. Сейдалин,
Н.М. Бекчурин, Р.Г. Игнатьев, И.А. Киреевский, А.И. Оводов, А.О.
Пальчевский, Л.Н. Плотников, А.А. Тилло [4.56-б.]. 1870 жылы бөлім өзінің
Жазбалар атты баспа мекемесін ашты, алайда ол өзінің төртінші
шығарылымынан кейін (1870, 1872, 1875, 1881) өз қызметін тоқтатады.
Орынборлық Бөлім қазақтардың этнографиясын зерттеуде үлкен еңбек
етті. Бөлім тапсырмасы бойынша мүшелері, негізінен орыс шенеуніктері қазақ
дәтүрлерін жинады, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін, шарушылық туралы
мәліметтерді жинады, халық санағымен айналысты, қысқы және жазғы жайылымдар
картасын жасады. Бөлімнің мүшесі И.А. Киреевский Үстірттің атауы туралы
кішігірім жазбалар жазды. Бұл еңбекте алғаш рет географиялық атаулардың
қазақ тіліндегі айтылуына байланысты жазылуы керектігін және Каспий мен
Арал арасындағы жерді Усть-урт немесе Усть-юрттың орнына бір сөзбен
Үстірт деп атау керек деп айтады. Бөлімнің басты жетістігі П.И. Рычковтың
Топография Оренбургской (1887), История Оренбургской (1896) негізгі
еңбектері мен Ландкарты и чертежи географические, на каторых
представляется Оренбургская губерния с смежнвыми с ней местами (1880)
қолжазбаларын қайта басып шығару болды.
Орыс Географиялық Қоғамының Орынборлық бөлімінің ең бір үздік мүшесі
қазақ ағартушысы, педагог, жазушы және этнограф Ыбырай Алтынсарин (1841-
1889) еді. Алтынсарин ұзақ уақыт В.В. Григорьев пен Н.И. Ильминский сияқты
атақты орыс шығыстанушылардың жетекшілігімен қызмет етеді. Қазақ халқының
этнографиясына қызығушылық Алтынсаринда жастайынан туып, өмір бойында
сақталды. Ол жүйелі түрде ғылыми материалдар жинады. Алтынсариннің алғашқы
ғылыми жұмыстары Орынбор ведомствосының қазақтарының құда түсу мен үйлену
кезіндегі дәстүрлері туралы очерк және Орынбор ведомствосының
қазақтарының қайтыс болуы мен жоқтау кезіндегі дәстүрлері туралы
очерктерін 1866-1868 жылдары жазылып, 1870 жылы Орынборлық бөліммен
жарияланады [1.173-б.]. Автормен таңдалған бұл дәстүрлер сол кездегі қазақ
ауылындағы патриархалды-феодалды қатынастарды өте жақсы сипаттап, оқырманды
қазақ өмірінің қоғамдық тұстарымен таныстырады. Орынборлық бөлімнің отырысы
Алтынсариннің бұл еңбегін қырғыздар этнографиясы жөніндегі өте құнды
жетістік деп жоғары бағасын бір ауыздан берген еді. Осыдан кейін
Алтынсаринның есімі Ресейдің ғылыми ортасында кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Орыс Географиялық
Қоғамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..8
1. Қоғамның 1845-1861 жылдардағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы және
қызметі ... ... ... ... ... 22
2. Қазақстан тарихын зерттеудегі Орыс Географиялық
Қоғамының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...27
1. Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімінің ғалымдары мен
өлкетанушыларының Қазақстанның оңтүстігіндегі
халықты
зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 27
2. Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің құрылуы және
Қазақстанның шығысын зерттеудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
7
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Халқымыздың ғасырлар бойы армандаған
тәуелсіздікке жеткен қазіргі күні болашақтағы беріктігімізді іске асыруда
өткен тарихымызды жеткілікті тұрғыда саралап, үлгі алар жақтарын жаңғыртып,
кемшіліктерінен қорытынды шығара білу қазіргі басты керек талабы екендігі
белгілі. Сол себептен еліміздің тарихының кейбір кем жерлерін әлі де
тереңдей зерттеп, оны толтыруда XIX ғасырдың басында құрылған Орыс
Географиялық Қоғамының үлесі айтарлықтай үлкен. Ғасыр бойында тынбай қыруар
еңбек атқарған Қоғам мүшелерінің жұмыстары қазақ халқымыздың өткен тарихы
мен этнографиясы туралы бай, әрі ғылым үшін құндылығы шексіз материалдар
береді. Осы тұрғыдан алып қарағанда Қазақстанның өлкелері мен өңірлернің
тарихын тың мәліметтермен, құнды мұрағат құжаттары арқылы зерттеп, оның
өзіндік ерекшелігін айқындау, осы арқылы нақты шындыққа негізделген
біртұтас ел тарихын жасауда бұл Қоғамның атқарған жұмысы зор. Әсіресе Қоғам
мүшелері ғасыр бойында жинаған деректері, жазған еңбектері Шығыс өңірінің
тарихынан терең сыр шертеді. Сонымен қатар Орынбор, Оңтүстік Қазақстан
және еліміздің басқа өңірлерін этнографиялық, археологиялық, топографиялық,
тарихи зерттеуде Орыс Географиялық Қоғамының мүшелері мен экспедицияларының
жүргізген зерттеулері, сондай-ақ қазақ халқының арасынан шыққан
зиялылардың ғылыми еңбектері, очерктері мен монографиялары, мақалалары мен
альбомдарын көпшілікке таныстыру, еліміздің тарихы үшін құндысын алудың
маңызы зор.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Орыс Географиялық Қоғамы XIX ғасырда
құрылып, өзінің ғылыми зерттеу жұмысын әртүрлі салада және көптеген
аймақтарда бастаған еді. Сондай аймақтар қатарына Қазақ даласы да кірген
еді. Ресей империясының отарлық саясатының мүддесі бұл істе ең маңызды
түрткі болған десек қате айтпаймыз. Сол уақытта Ресей үшін әлі тың, мүлде
зерттелмеген қазақ жері, оны мекендеген халық қызығушылық тұғызды. Бұл
халықтың тыныс-тіршілігін, мінезін, әдет ғұрпын, дінін, жерінің берер
байлығын білу отарлық үкіметтің басты мақсаты болды. Сол себептен Қоғам
қызметінің бастапқы кезенінде ұстанған позициясы осы сипатта болған еді.
Алайда Қоғамның құрамында болған шенеуніктер мен ғалымдар ең алдымен ғылым
үшін қызмет етті. Орыс Географиялық Қоғамы туралы зерттеулер ертеден-ақ
басталған. Сондай зерттеу еңбегінің қатарына 1966 жылы жарық көрген Э.А.
Масановтың Очерк истории этнографического изучения казахского народа в
ССР кітабы жатады. Э.А. Масановтың бұл еңбегі Орыс Географиялық Қоғамының
XIX ғасырда құрылу сәтінен бастап, дәлірек айтсақ 1845-1861 жылдар
аралығындағы атқарған қызметі туралы мәлімет береді. Еңбек өте жоғары
дәрежеде және автордың өзіндік сыни пікірімен жазылған. Бұны мысалы Қоғам
мүшесі болған В.В. Григорьевтың атқарған еңбегіне байланысты кеңестік
ғалымдардың пікрлерінің бір жерден шықпау мәселесінен көре аламыз.
Масановтың этнография ғылымының шебер маманы А.И. Добромыслов пен А.Ю.
Якубовксийдің Григорьев туралы өзі шынайы деп таныған пікірлерін келтіре
кетіп, В.В. Григорьевтың қазақтардың тарихы мен тұрмысын зерттеуде үлкен
еңбек сіңіргенін және қазақтарды басқарушы ретінде әділдігімен ерекшеленді
деп өзінің қорытындысын берген [1.139-б.]. Сонымен қатар бұл еңбекте сол
уақытта қазақ даласында болып өткен барлық экспедициялар, олардың жүргізген
зерттеулерінің нәтижелері туралы толық, әрі құнды мәліметтер ала аламыз.
Арал өңірінде жүріп өткен А.И. Бутаковпен пен А.И. Макшеевтың экспедициясы,
1850-1851 жылдары П.И. Небольсиннің Орынбор, Орал, Астрахань және көптеген
қазақ ауылдарына жасаған сапарлары, 1856-1857 жылдары қазақ даласының
оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарына П.П. Семенов Тянь-Шанскийдің сапары
туралы Масанов терең сипаттама береді, сапар нәтижесінде жазылған ғылыми
еңбектері жайлы айтады. Негізінен автор Географиялық Қоғамның қазақ даласын
этнографиялық жағынан зерттеулері туралы неғұрлым көбірек жазады. Сонымен
бірге Қоғам құрамында қазақ жерінде ашылған Орынбор, Түркістан, Семей
бөлімшелерінің қызметі баяндалады. Автордың бұл еңбекті жазу барысында
қазақ зиялыларының атқарған қызметі туралы шынайы мәлімет және әділ баға
беруге тырысқандығын көре аламыз. Ол жағын Ш.Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин,
Ш. Құдайбердіұлы, М.С.К. Бабаджанов еңбектері туралы баяндау кезінде көре
аламыз. Әр бөлімнің атқарған қызметі, жергілікті өлкетанушылар мен
зерттеушілердің жинақтаған мәліметтері сол жерді мекен еткен халақтың
тарихы мен этнографиясы, археологиялық және сәулет өнерінің ескерткіштері
жайлы құнды мәліметтер береді. Еңбектің ең соңында Масанов Орыс
Географиялық Қоғамының жұмысына қорытынды береді және Ресейлік мекемелер
қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын зерттеуде үлкен жұмыс атқарғанын,
сондай-ақ сол уақыттағы прогрессивті орыс мәдениетін қазақ ауылдарына
таратқаны туралы айтады.
Орыс Географиялық Қоғамы туралы мәлімет беретін келесі еңбек 1978
жылы баспадан шыққан В.З. Галиевтың Ссыльные революционеры в Казахстане
(вторая половина XIX века) еңбегі. Бұл еңбек XIX ғасырда Ресей
патшалығының саясатына кері әсер етуші деп танылған қазақ жеріне жер
аударылған революционерлерге арналған. Олардың қатарына Е.П. Михаэлис, Г.Н.
Потанин және тағы басқалары кіреді. Бұл адамдар өздерінің ауыр жағдайына
қарамастан жергілікті халықпен тез араласып кетіп, оның тарихына, өміріне
тұрмысына, табиғаты мен жеріне үлкен қызығушылық танытты. Бұл
қызығушылықтарын өздерінің ізденістерінің жемісі болған ғылыми еңбектерінде
баяндады. Олардың барлығын ортақ мақсат пен мүдде – ол ғылым жолында қызмет
ету біріктірді.
Келесі сөзді А.С. Бейсенованың 1987 жылы шыққан Первооткрыватели
кітабы туралы болмақ. Автор өз еңбегін қазақ даласына жасалған алғашқы
экспедицияларға арнайды. Сонымен қатар басты назар осы экспедициялар
жинақтаған материалдар мен тың жаңалықтарына аударылады. А.С. Бейсенованың
осы төңірікте жазылған, 2001 жылы жарық көрген Исторические основы
географических исследований Казахстана еңбегі жайлы айтатын болсақ,
автордың бұл еңбегі алдыңғы еңбегінен өзгешелеу негізнен Қазақстан жерін
географиялық жағынан зерттеуге көп көңіл бөледі. Сол салада Орыс
Географиялық Қоғамының атқарған қызметі баяндалады.
Жұмыстың мақсаты. Курс жұмысының басты мақсаты осы таңда Орыс
Географиялық Қоғамының Қазақстан тарихы үшін маңызды материалдарды бір
жүйеге келтіру болып табылады.
Жұмыстың міндеттері. Жоғарыда аталған мақсатқа жету үшін келесі
міндеттер туындайды:
1. Орыс Географиялық Қоғамының 1845-1861 жылдарда атқарған қызметі
туралы сипаттау;
2. Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы мен жұмысына тоқталу;
3. Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімінің ғалымдары мен
өлкетанушыларының Қазақстанның оңтүстігіндегі халықты зерттеудегі
жеістіктерін баяндау;
4. Орыс Географиялық Қоғамының Семей бөлімшесінің құрылуы және
Қазақстанның шығысын зерттеудегі орнын ашып көрсету.
Жұмыстың географиялық шеңбері. Қазақстанның қазіргі территориясының
оңтүстігі мен оңтүстік-шығысын және Каспий мен Арал маңын, сондай-ақ
шығысын қамтиды.
Жұмыстың хронологиясы. Жұмыс Орыс Географиялық Қоғамының 1845 жылдан
бастап 1930 жылға дейінгі атқарған қызметі көрсетілген.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Курс жұмысын жазу барысында келесі
әдістер қолданылды:
1. Тарихи салыстырмалы
2. Тарихи типологиялық
3. Ретроспективті әдіс
4. Сан әдістер
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Курс жұмысының мәліметтерін
гуманитарлық бағыттағы, соның ішінде тарих пәнінің мамандарын дайындауда
пайдалануға болады. Сонымен қатар семинар, лекция сабақтарында, осы
тақырыпта арнайы курс жүргізу кезінде қолдануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың қысқаша мазмұны. Жұмыстың бірінші бөлімі Орыс Географиялық
Қоғамы деп аталады. Бұл бөлімде 1845 жылы Қоғамның құрылу сәтінен бастап
1861 жылға дейінгі қызметі жайлы айтылады. Бөлім Я.В. Ханыковтың Жетісу
бассейнін зерттеуі мен М.И. Иваниннің Ішкі Бөкей Ордасы мен Маңғышлақты
зерттеу жұмыстарынан басталады. Ары қарай А.И. Бутаков пен А.И. Макшеевтың,
П.И. Небольсиннің, Г.В. Колмогоров пен П.П. Семенов Тянь-Шанский, В.В.
Григорьев және тағы басқалардың қазақ жерін зерттеудегі жетістіктері туралы
мәлімет беріледі. Бөлімде қазақтың бір туар ұлы, этнограф, ағартушы-
демократ Ш.Ш. Уәлихановтың қызметі жайлы құнды мәліметтер
келтірілген.Сонымен қатар бұл бөлімде Орыс Географиялық Қоғамының құрамында
ашылған Орынбор бөлімшесінің қазақ жері мен халқын зерттеудегі орны жайлы
айтылады. Орынбор өңірінде қызмет еткен орыс шенеуніктері мен
өлкетанушылардың атқарған еңбегі өте зор екендігін көре аламыз.
Екінші бөлім Қазақстан тарихын зерттеудегі Орыс Географиялық
Қоғамының дамуы деп аталады. Бұл бөлім толықтай Қоғамның құрамында қазақ
жерінде ашылған Түркістан мен Семей бөлімшелерінің ғылыми ізденістері мен
оның жемістері туралы айтылады. Түркістандық өлкетанушылар мен Семей
өңіріндегі саяси жер аударылғандардың, сондай-ақ қазақ зиялыларының үлкен
жұмысын осы бөлімде анық көре аламыз. Жалпы қорыта айтқанда, Орыс
Географиялық Қоғамының қатарында болған мүшелерінің Қазақ тарихын
зерттеудегі атқарған еңбегі өте зор. Сол уақытта жасалған зерттеулер
бүгінгі тарихымыздың көптеген жақтарын оқып білуге мүмкіндік береді.
1. Орыс географиялық қоғамы
1.1 Қоғамның 1845-1861 жылдардағы қызметі.
XIX ғасырдың ортасы орыс этнографиясы тарихында елеулі орын алады.
1845 жылы Ресейде Орыс географиялық қоғамы құрылады. Қоғам құрамында
Этнография бөлімі ашылады. Бұл мекеменің 1845-1861 жылдардағы қызметі
Ресейдің әлеуметтік-экономикалық дамуымен, орыс тарихнамасындағы
буржуазиялық бағыттың және революциялық демократиялық ағымның дамуымен
тығыз байланыста, реформа алдындағы жағдайда өтті (В.Г. Белинский, А.И.
Герцен, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов). Сол себептен осы жылдар
Қоғамның және орыс этнографиясының тарихында ерекше кезең деп көрсетілді.
Орыс географиялық қоғамы өзінің қызметінің екі жылында орта азиялық
Қос өзен аймағы мен Қазақ даласының географиялық және этнографиялық
зерттелуіне үлкен көңіл бөлді. Сонымен қатар 1847-1861 жылдар аралығында ол
қазақ халқы туралы көптеген материалдар мен зерттеулер нәтижелерін
жариялады. Көбінде олардың авторлары Қоғам мүшелері және Қазақ даласында
қызмет еткен шенеуніктер еді. Сондай-ақ бұл басылымдардың беттерінде алғаш
рет XVIII ғасырдың аяғы және XIX ғасырдың басындағы орыс дипломаттары мен
офицерлерінің кейбір еңбектері жарық көрді. 1846 жылы Орыс Географиялық
Қоғамы Петербург және Орынбор мұрағаттарында сақталған материалдар бойынша
Орта Азия географиясын құруға шешім қабылдады [1.121-б.]. Сол жылы Я.В.
Ханыковтың ұсынысы бойынша Жалпы география бөлімі Қазақ даласының жаңа
картасын жасауға кірісті. Орыс геграфиялық қоғамының қазақтар туралы
жариялаған еңбектері ішінде Я.В. Ханыков пен М.И. Иваниннің мақалалары бар
еді.
Я.В. Ханыков (1818-1862) талантты орыс географы және картографы, бес
жыл бойында тек қана Қазақ даласының және Жетісудың бассейнінде жатқан
елдердің географиясын зерттеуге арнады. 1839 жылы ол өзінің алғашқы
Географическое обозрение Оренбургского края атты ғылыми жұмысын жазды.
Очерк состояния Внутренней киргизской орды в 1841 году атты екінші жұмысы
тарихи-этнографиялық бағытта жазылған және автордың өз ізденістерінің
жемісі болып табылады. Бұл еңбекте Бөкей ордасының ішкі ру-тайпалық
құрылымы, қысқы және жазғы тұрақтар орны, халық саны, саз және ағаш
үйлердің саны, сауда жағдайы мен орда тарихы баяндалған. Сонымен қатар
Ханыков Карта земель киргизов Внутренней и Малой орды (1845), Карта
Аральского моря и Хивинского ханства с их окрестностями (1855) атты
карталар жасады.
Орыс Географиялық Қоғамының келесі мүшесі М.И. Иванин (1801-1874)
Орынбор аймағында кейбір үзілістермен 1835 жылдан 1855 жылға дейін қызмет
етеді. Басында жергілікті корпустың офицері болып, кейін Ішкі Бөкей
ордасының Уақытша кеңесінің меңгерушісі болып қызмет істейді. Иванин
жұмысының ең қызықтысы болып Поездка на полуостров Мангышлак в 1846 году
атты мақаласы болып табылады [2.156-б.]. Мақалада сол уақытта аз
зерттелген Кіші жүздің адай руы туралы этнографиялық мәліметтер беріледі.
Автор Маңғышлақтың барлық бөліктерінде болып, суармалы жер өңдеуге және
қазақтардың шөлді игеруіне көңіл бөледі. Иванинді қазақтардың рухани
мәдениеті, қонақжайлылығы, ұлттық ойындары, болатын аурулары мен
медециналық білімдері, діни сенімдері, ходжаларға табынуы қызықтырды.
Арал маңындағы қазақтар туралы қызықты және тың мәліметтерді 1848-
1849 жылдары болған А.И. Бутаковтың (1816-1869) экспедициясы жинады. Бірақ
бұл экспедицияны әскери ведомства ұйымдастырғанымен, ғылыми нәтижелерін
Орыс Географиялық Қоғамы жариялады. А.И. Бутаков пен оның жол серігі А.И.
Макшеев Арал маңының шығыс және оңтүстігіндегі қазақтар суармалы жер
өңдеуге негізделген жартылай отырықшы, ал солтүстігінде – мал шаруашылығын
жүргізумен өмір сүретінін анықтады. Олар Арал теңізінің тек қана Барса-
Келмес аралын игерген еді. Бұл жерлердегі халықтың тұрмыс жағдайы өте
нашар, кедейлік деңгейде екенін авторлар бірнеше рет атап көрсетеді.
Табиғаттың сұрапыл жағдайы және хиуалықтардың үнемі болып отыратын
шабуылдары жергілікті халықтың жағдайын одан бетер қиындатуда еді [1.128-
б.]. Алайда, бұның барлығына қарамастан қазақтар саяхатшылардың
хабарлауына қарағанда жер өңдеді, суармалы құрылғылар салды, өзендердің
ескі салаларын тазартты, қолөнермен, саудамен айналысты.
Бутаковпен экспедиция құрамында болған Ұлы украиндық ақын Г.Г.
Шевченко Арал теңізінің көріністері мен этнографиялық суреттер альбомын
жасады. Қазіргі кезде Киев мұражайында сақталған ақынның суреттері
келеселер: Қазақ баласы пеш жағуда, Қазақтар от алдында, Қазақтар киіз
үйде, Қос-Аралдағы қазақ тұрағы, Ат үстіндегі қазақ [1.130-б.].
А.И. Бутаков пен А. И, Макшеев еңбектері мен Г.Г. Шевченконың
суреттерінің құндылығы болып мәліметтердің нақтылығы мен анықтылығында
болып табылады. Бутаковтың ғылыми жұмысы өте құнды болып келеді. Ол Арал
теңізінің нақты картасын жасады, Арал маңын табиғи –географиялық және
этнографиялық сипатта зерттеді.
Қазақ даласына алғашқы ғылыми сапарды Орыс Географиялы Қоғамының
қолдау көрсетуімен 1850 жылы этнограф П.И. Небольсин (1817-1893) жасады.
1850-1851 жылдарда ол Орынборда, Оралда, Астраханьда және көптеген қазақ
ауылдарында болды. Саяхат барысынды Небольсин келешекте өзінің
монографиялары мен ғылыми жұмыстарына негіз болған бай этнографиялық және
статистикалық материалдар жинады. Солардың ішінде ең жоғары бағаға Очерк
торговли России с Средней Азией еңбегі ие болды. Еңбектің Караваны в
степи атты бір бөлімі қазақ халқының этнографиясына арналып, 1852 жылы
жеке мақала болып басылып шықты. Сондай-ақ қазақтар туралы Очерки
волжского низовья, Борьба у бухарцев, киргизов, башкир, и у калмыков,
Рассказы проезжого (1854) еңбектері баяндайды [3.214-б.]. Өкінішке орай
Небольсин өз материалдарын әр түрлі баспаларда жүйесіз түрде жариялаумен
ғана шектелді.
XIX ғасырдың 50-жылдарында Орыс Географиялық Қоғамының қолдауы және
қатысуымен Қазақ даласына бірнеше географиялық, статистикалық экспедициялар
жіберілді. Жетісуда 1849 және 1851 жылдары қазақтардың тұрмысын, жерлеуін
сипаттайтын материалдар жинақтаған тау инжинері А. Влангали саяхаттаған
еді. Ертіс өзенінің бассейнінде болған С.И. Гуляев екі қызықты мақала жазып
қалдырды. Біріншісі О древностях, открываемых в Киргизкой степи мақаласы.
Бұл мақалада археологиялық ескерткіштер туралы болса, Заметки об Иртыше и
странах , им орашаемых мақаласында географиялық және этнографиялық
материалдар беріледі. Орал мен Алтайдың археологиялық ескерткіштерін 1853
жылы Э.И. Эйхвальд зерттеді. 1854 жылы Ішкі Бөкей ордасында Орыс
Географиялық Қоғамының тапсырмасы бойынша этнографиялық материалдарды И.П.
Корнилов жинады. Статистическое обозрение Сибири құнды еңбегін 1854 жылы
Ю.А. Гагмейстер жарыққа шығарады [4.115-б.].
Г.В. Кломогоров өзінің О промшленности и торговле киргизских
степях Сибирского ведомства мақаласында (1855) қазақ үй тұрмысының және
қолөнерін сипаттай отырып, алғаш рет қазақ қолөнершілерінің тұрмыс
құрылымы, еңбек еңбек жағдайына көңіл аударады. Ол қазақтар арасында үш жыл
болып, бұл сұрақтарды жақсы қарастырды. Алайда, өзі қонақта болған қазақ
ақсүйектерінің мүддесіне орай Колмогоров таптық қайшылықтар өткірлігін және
қазақ ауылдарындағы еңбекшілерді қанау жағдайын өз жұмысында үстірт
баяндауға тырысты [1.133-б.]. Г.В. Колмогоровтың О путях сообщения в
киргизских степях Сибирского ведомства (1859) еңбегі де маңызды болып
табылады.
1856-1857 жылдары Қазақ даласының шығыс және оңтүстік-шығыс
аймақтарында атақты орыс ғалымы П.П. Семенов Тянь-Шанский (1827-1914) болып
өтті. Оның басты мақсаты Тянь-Шаньды зерттеу еді. Семенов өзінің Тянь-
Шаньдағы саяхаттары туралы толық есеп жазған жоқ болатын. Ол Географиялық
Қоғамға бірнеше хаттармен және жазбалардың кейбір үзінділерін ғана
жариялауға жіберген болатын. Бірақ елу жыл өткен соң өзінің мемуарларының
екінші томында ол өзінің осы саяхатын толық баяндап береді. Семенов
мәліметтерінің ішінде ерекше қызуғышылықты автордың өзі субарбитор болып
қатысқан билер сотының сипаттаммасы туғызады. Саяхатшының сондай-ақ
Жетсудың археологиялық ескерткіштері, Ұлы жүздің шығуы мен тарихы сияқты
сұрақтар қызықтырады. Мысалы, ол албан мен дулаттар ежелгі Қытай
жылнамасындағы үйсіндермен жақындастығы туралы болжам айтады [1.133-б.].
Тянь-Шаньға сапарының материалдарын және А.И. Левшиннің, П.И. Кепеннің,
Е.В. Вельяминов-Зерновтың еңбектерін П.П. Семенов Географическо-
статистический словарь Российской империи (1863-1885, 5 т.) еңбегін жазуда
кеңінен пайдаланады. Оның көп мақалалары қазақ халқына арналған еді
(Киргиз-кайсаки и киргизы, Большая орда, Внутренняя киргизская орда).
Өкінішке орай біз қарастырып отырған жылдары Қазақ даласына арнайы
этнографиялық экспедициялар ұйымдастырылған жоқ. Ал географиялық
экспедициялар этнография ғылымының талаптарын толық қанағаттандыра алмады.
Сол себептен қалыптасқан жағдайды түзеу үшін Орыс Географиялық Қоғамы
Түркістан аймағы мен Жетісуға және Орта Азияның этнографиялық тұрғыдан аз
зерттелген аудандарына В.В. Радловты жібереді.
XIX ғасырдың ортасында Орынбор Петербургтен кейінгі Ресейде қазақ
халқын этнографиялық зерттеулерінің екінші ірі орталығы болады. Көптеген
орыс дипломатиялық сапарлар, әскери топографиялық отрядтар, ғылыми
экспедициялар, сауда керуендері Шығысқа сапарларын осы жерден бастады.
Белгілі болғандай патшалық шенеуніктер этнографиялық материалдарды қазақ
даласын сәтті басқару үшін пайдаланып отырған. Мұрағаттарда жиналған бұл
мәліметтер қазақтардың рулық-тайпалық құрылымы, олардың саны, мал
шаруашылығы мен жер өңдеу туралы, дәстүрлері, жанұялық және құқықтық
тәріптері, діни нанымдары туралы толық мәлімет береді.
Этнографиялық материалдар кей-кезде шенеуніктерімен тікелей ғылым
үшін жиналды. 1857-1862 жылдар аралығында Орынборда Мәскеу және Қазандық
мұражайлар үшін қазақ этнографиялық заттар жиналды [1.135-б.]. 1858 жылы 53-
ші дистанциясының бастығы сұлтаны Сүлеймен Джигангерев Торғайдың бір
ағысындағы ортағасырлық ғимараттың қирандаларына қазба жұмыстарын жүргізді.
Орынборлық және Самар генерал-губернаторлығының шенеуніктерінің арасында
өткен ғасырдың 50-жылдары жоғары білімді және ірі шығыстанушы ғалымдар
болды. Солардың ішінде атақты орыс шығыстанушылары В.В Григорьев, В.В.
Вильяминов-Зернов, Н.И. Ильминский, А.А. Бобровников бар еді.
В.В. Григорьев (1816-1881) патшалық ресейдің отарлық саясатын
қолдаушы, орыс буржуазиялық-дворяндық шығыстанудың академиялық бағыттың
белді мүшесі болды. Патшалық үкімет ондай шығыстанушыларды жан-жақты
пайдаланып, оларды жетекші әкімшілік орындауға отырғызып отырған. Сол
себептен 1851 жылы Я.В. Ханыков, В.В. Григорьев, В.В. Вельяминов-Зернов
Орынбор және Самар генерал-губернаторлығына қызметке жайдан-жай жіберілген
жоқ. Орынбордағы қызметі кезінде ол Қазақ даласына тереңдей бірнеше сапар
жасайды. Григорьевтың Қазақ даласындағы қызметін бағалауда зерттеушілеріің
пікірі бірдей емес. Кейбір пікрлер бойынша Григорьев үнемі реакциондық көз-
қарасты ұстанып, патшалық үкіметінің отарлау саясатын қолдап, оны жүргізуге
көмек көрсеткен. Оның 1860-1870 жылдарда Қазақ даласынан кеткен соң
жазылған еңбектері патшалық Ресейдің отарлық саясаты жасаған істерін
мадақтауға орыстандыру саясатын қолдайды. Революцияға дейінгі тарих пен
қазақ халқының этнографиясының шебер маманы А.И. Добросмыслов алғашқылардың
бірі болып Григорьев туралы пікірін атады: Василий Васильевич Григорьев
қырғыздарды олардың тұрмыстық және басқа жағдайларын ескере отырып үнемі
әділ басқарды. Сондай-ақ ол бұл халықтың ағарту ісі мен азаматтығының
дамуына үлкен үлес қосты [1.138-б.]. Кеңестік зерттеушілердің арасында тек
А.Ю. Якубовский ғана В.В. Григорьевке шынайы баға береді: Қазақтарды
басқарушы ретінде ол жоғарғы патшалық шенеуніктірден ерекшеленді. Бірнеше
жылдар бойында В.В. Григорьев парақорлықпен, орынборлық шенеуніктердің
қазақтарға ұстанған аяусыз қарым-қатынасымен белсенді күресті. Әсіресе
В.В.Григорьев қазақ ақсүйектерін қолдауды талап еткен генерал-губернатор
Безакпен көп күрес жүргізді [1.139-б.].
Орынборда Григорьев ғылыми зерттеулерін тоқтатқан жоқ. Географиялық
Қоғам өзінің 1856 жылғы есебінде В.В. Григорьевтың этнография бағытында
қазақ халқының шығу тегі мен құрамы туралы мәлімет жинаумен айналысып
жатқанын хабарлайды. В.В. Григорьев қазақтар мен Орталық Азия халықтары
туралы ерекше тарихи-этнографиялық материалдар жинаған. 1803 жылы ол
Орынборда баспаға Описание Хивинского ханства и дороги туда из
Сарайчиковской крепости қолжазбасын дайындайды. Қолжазба Қазақ даласының
батысының көне тарихынан қызықты мәліметтер береді. Сондай-ақ бірнеше
хаттар жазады. Солардың бірі Письмо из Зауральской степи (1862) хаты
Султан Мендали Пералиев деген лақап атпен жариялаған хатын ерекше
қорытындысы мен қазақ халқы туралы құнды мәліметтерімен үлкен танымалға ие
болды.
Григорьевтың замандасы, әріптесі және белгілі дәрежеде оқушысы
келесі талантты орыс тарихшысы В.В. Вельяминов-Зернов (1830-1904). Ол 1851-
1904 жылдарда Орынборда қызмет етіп, қазақ ауылдарында жиі әкімшіліктің
тапсырмасымен және филологиялық және этнографиялық бақылаулар үшін жиі
баратын. Ол орыс бекініс шептері (Ескі және Жаңа), Ембіде, Оңтүстік
Сібірде, Тарбағатай және Жоңғар Алатауының тау етектерінде болып,
Жетісудағы Қапал бекінісіне дейін жетеді. В.В. Вельяминов-Зерновтың ашқан
ғылымға аз белгілі мұрағаттық материалдарды ол өзінің ірі Историческое
известия о киргиз-кайсаках и сношениях России со Среднею Азиею со времени
кончины Абул-Хайрхана (1748-1765) атты еңбегінің негізі ретінде қолданды.
В.В. Вельяминов –Зерновты шығыстың қолжазбалары ерекше қызықтырды.
Орынборда ол Бұхар хандығының, Қазақ даласының және көршілес елдердің (XIII
ғасыр) тарихын баяндайтын Абдулла-намэ құнды дерек көзін сатып алып, оны
баспаға дайындаумен айналысты.
1856 жылы Петербургқа көшіп келген соң Қасым хандығының тарихын және
қазақ халқының көне тарихын зерттеумен айналысады. 1864 жылы өз
ізденістерінің нәтижесін Исследования о касимовских царях и царевичах
еңбегінің екінші бөлімінде баяндайды [1.142-б.]. Бұл еңбек XV- XVI
ғасырлардың шешілмеген сұрақтарын баяндайтын құнды және маңызды
монографиялық жұмыс болып табылады. Кітаптың негізгі дерек көзіне Бабур-
наме (1564), Тарих-и Рашиди (1541-1547), Хабиб-ас-иштар (1523,4),
Джахан-ара (1564,5), Абдаллах-наме (XVII ғасырдың басы) сияқты керемет
шығыс қолжазбалары жатты. В.В. Вельяминов-Зернов шығыс қолжазбаларын сөзбе-
сөз қазақтарға қатысты мәліметтерін жазып алып, түп нұсқа және орыс
тілдерінде де өз шығармасына қосады. Бұл мәліметтердің айналымға қосылуы
ғалымның қазақ халқының тарихнамасындағы басты жетістігі. Оның қазақ
халқының құрылуының аяқталуын XV ғасырдың II жартысына жатқызуы негізді
болды. Сонымен қатар бұл еңбекте қазақтардың үш жүзге бөлінуі себептері де
қарастырылды. Автордың ойы бойынша қазақтардың Ташкент пен Түркістанда
биліктерінің нығаюы олардың көпшілік көшпелілердің арасынан бөлініп шығып,
жартылай отаршылыққа көшіп жүздер одағын құрады. Орналасқан жеріне
байланысты Орта жүз деген атауды иеленді. Орта жүздің пайда болуымен қазақ
жерлері үш ордаға – жүзге : Ұлы, Орта және Кішіге бөлінді. Алайда бұл пікір
кеңестік ғылымда қолдау таппады. Ішкі саяси оқиғаларды сипаттаумен қатар
В.В. Вельяминов-Зерновтың кітабында алғаш рет қазақтардың Ноғай ордасы,
орта азиялық хандықтармен, Моғолстан және Сібір хандығымен қарым-қатынасы
туралы айтады. В.В. Вельяминов-Зернов қазақ халқының тарихын жазуда үлкен
үлес қосқан ірі орыс шығыстанушысы.
Ірі орыс түркологы және арабисі Н.И. Ильминский (1822-1891) өзінің
миссионерлік қызметімен белгілі болып, қазақ халқының этнографиясын
зерттеуде өз үлесін қосқан адам. Қазандық діни академиясының (1846-1858)
оқытушысы және Бабыр-наманы бірінші басып шығарушы (1857) [5.211-б.].
Орынборға көшіп келіп ондағы шекаралық комиссияның кіші тілмашы қызметіне
орналасады. Бұл жерде Н.И. Ильминский В.В. Григорьевтың қолдауымен қазақ
тілін жетік меңгеруді алдына мақсат етіп қояды. 1859 жылы Ильминский
Алтынсаринмен танысып, оның досына айналады. Кейін Алтынсаринның өлімінен
кейін Ильминский оның хаттарын, іскерлік құжаттары мен ол туралы
естеліктерін, ғылымға маңыздыларын жария етеді (1861). Қазақ ауылына сапары
кезінде ол тұрмыс, фольклор, тілді жақсы білетін адамдармен кездесуге,
оларды әңгімеге тартуға тырысатын. Осылайша ертегіші Марабайдан Ильминский
халық еретегісі Ер-Тарғынды жазып алып, 1861 жылы жариялайды. 1858 жылы
Ильминский Замечание о тамгах и ункунах (онгонах) атты мақаласын жария
етеді. Мақалада Рашид-ад-диннің шығармалары пайдаланылады.. Қазақтың
лингвистикалық материалдарын Ильминский 1860 жылы Ученые записки
Казанского университета еңбегінде жариялап, кейін бір жылдан соң
Материалы к изучению киргизского наречия жинағы қылып шығарады. Кітаптың
кіріспесінде ол: Қазақ тілі түрік түбірінің тәуелсіз саласы және
солтүстік түрік диалекті тобына жатады. Татар тілінен әсіресе фонетикасымен
ерекшеленеді, жағатай кітаптарында кездесетін көптеген грамматикалық
пішіндерге ие көне түрік және моңғол сөздеріне бай деп өз ойын баяндайды
[5.215-б.]. Сонымен қатар Ильминский 1861 жылы Самоучитель русской грамоты
для киргизов еңбегін жазады. Жоғарыда көрсетілген еңбектерді басып шығару
үшін ол алғашқылардың бірі болып орыс әліппесі негізінде қазақ әліппесін
қолданады.
Орынборда сондай-ақ қарастырып отырған кезеңде ірі орыс монголист-
филологы А.А. Бобровников (1821-1865) қызмет еткен. Оның еңбектері
монғолдық шапқыншылық кезеңі мен қазақ халқын құруға қатысқан бірқатар
түркі тайпаларының тарихын зерттеуде үлкен маңызға ие. А.А. Бобровников
алғашқылардың бірі болып өзінің Грамматика могольского-калмыцкого языка
(1849) еңбегінде қазақ халқының ірі бөлігінің бірі наймандардың түркі шығу
тегі туралы пікірін көпшілік талқысына ұсынған еді.
XIX ғасырдың ортасына қарай Ішкі орданың қазақ рулары қазақ халқының
ішінде этнографиялық жағынан ең көп зерттелген еді. Оған орда туралы
әдебиеттердің алуандығы дәлел. Жоғарыда берілген материалдардың қатарына
А.И. Терещенконың Следы Дешт-Кыпчака и Внутренняя киргиз-кайсацкая орда
және Э. Островскийдің Поездка во Внутреннюю киргизскую орду с ветеринарною
целью мақалаларын бай этнографиялық мәліметтері үшін қоса аламыз [2.92-
б.]. Орынбордан шығатын Оренбургские губернские ведомости әр жұма сайын
шығатын басылымында қазақ ауылдарында болған көз көргендердің қызықты
этнографиялық мәліметтері басылып шығып отыратын. М. Житков бұл басылымында
Поездка в Киргизскую степь, Сутки в киргизском ауле, при встрече осени
с зимою және М. Павловский Астрономические и метеорологические замечания
киргиз-кайсаков мақаласын жариялады. Газетте әсіресе Ресейдің қазақтар мен
жүргізген саудасы туралы мәліметтер көп басылып отырды. Я.В. Ханыков газет
үшін 1853 жылы Географические очерки Оренбургског края мақаласын жазады.
Батыс Сібірде XIX ғасырдың ортасында ірі мәдени орталыққа Омбы
айналып, 1822 жылдан кейін онда бірітіндеп Сібір ведомствасының қазақтарды
әкімшілік басқаруы шоғырлана бастады.
50-жылдары Омбыда шығыстанушы Н.Ф. Костылецкий (1818-1869) қазақ
халқының тұрмысы мен фольклорын терең зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Н.Ф.
Костылецкий 1840 жылы Қазан университетінің шығыстану факультетін
тәмәмдап, алайда ол өзінің казактык шығу тегіне байланысты шығыстанумен
айналыса алмады. Ол өте жоғары білімді алдыңғы қатарлы, прогрессивті көз-
қарас ұстанған адам еді. Кадеттерді тәрбиелеуде жұмысында сіңірген үлкен
еңбегі үшін петербурлық тексеруші генерал Анненков 1851 жылы Н.Ф.
Костылецкийді казактар қатарынан шығаруға қол жеткізеді. Н.Ф. Костылецкий
қазақтарға үлкен сыйлаушылықпен қарады және кішкентайынан қазақтар арасында
өскендіктен қазақ тілін ертеден үйренеді. Костылецйкийдің қағаздарында И.Н.
Березин Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу поэмасының үш нұсқасын тауып алған. Ол
поэманы терең зерттеуді, оның ертедегі түп нұсқасын анықтауды алдына мақсат
етіп қойған болар деп жорамал жасайды. Костылецкий поэмасының аудармасын 50-
жылдары жасаған. 1877 жылы Березин бұл аударманың үзінділерін және Едіге
поэмасының үзіндісін жариялайды.
Қазақ жерін зерттеуде елеулі еңбек еткен келесі орыс шығыстанушы
А.А. Сотников (1812 жылы туған). 1836 жылы Одессаның шығыс тілдер
училищесін аяқтап, 1839 жылы өз еркімен Омбыдағы Сібір қазақтарының
басқармасына қызметке орналасады. Осы жерден ол жыл сайын бірнеше рет қазақ
ауылдарына патшалық әкімшіліктің тапсырмаларын орындау үшін сапармен барған
еді. 1840 жылы ол Көкшетау, Алан-Қарағай және Үш Бұлақ аймақтарына көп
күндік сапармен барып және қырғыз заңдар жинағын жазу үшін материалдар
жинайды. Т.Н. Потаниннің естелігі бойынша А.А. Сотников қазақтардың
дәстүрлі заңдарын зерттеумен қатар қазақтардың генеологиясын да қарастырған
[1.167-б.].
Орыс Географиялық Қоғамы мен орыс шығыстануының тарихымен атақты
ғалым, этнограф және ағартушы-демократ Шоқан (Мұхаммед-Қанапия) Шыңғысұлы
Уәлихановтың (1835-1865) атқарған қызметі тығыз байланысты. Шоқан
Уәлиханов қазақ еліміздің мәдениет тарихы мен ғылымында артынан өшпес із
қалдырған көрнекті тұлға. Шоқанның ғылыми қызметі орыс шығыстану сахнасында
ғылымның кешенді түрде дамыған уақытында өткен болатын. Ол орыс шығыстану
мектебінің ең үздік дәстүрлерін бойына сіңірген еді. Г.Н. Потанин әділетті
түрде Уәлихановты алғашқы қазақтардың бірі болып өз есімін орыс
жазушыларының арасына қосты деген пікірін айтады [1.152-б.]. Ал оның
еңбектерінің редакторы Н.И. Веселовский ол туралы шығыстану көгінде
құйрықты жұлдыздай жарқ етті деп жазады. Ш.Ш. Уәлиханов артынан алуан
түрлі өте құнды аяқталған және аяқталмаған этнографиялық зерттеулерін
қалдырған. Оның еңбектерінде біз ерекше бай және жан-жақты терең ойлар мен
идеяларды, қорытындыларды, қызықты болжамдарды, фактілік мәліметтерді таба
аламыз. Бүгінгі ғылым үшін олар өз құндылығын жоғалтқан жоқ.
П.П. Семенов өзінің әйгілі 1856 жылғы Орталық Тянь-Шаньға саяхаты
сапарында Омбыда Г.Н. Потанинмен және Шоқан Уәлихановпен танысып, оның
болашақ ғылыми жұмыстарына бағыт сілтеді. Қырғыз елінде Ыстықкөл сапарында
жүрген Ш.Уәлиханов Семеновпен екінші мәрте кездесіп, Құлжа қаласына бірге
келеді. Шоқанның терең білімділігі, парасаттылығы, үлкен адамгершілігі
ғалымды тәнті еткен. Сонымен қатар Шоқанның білімін тереңдетуге, оның атақ-
даңқын бүкіл әлемге жайған, Алтышаһар (Қашқар) сапарына баруына себепкер
болған П.П. Семенов еді. 1857 жылы 27 ақпанда П.П.Семеновтың ұсынуымен 22
жасар Шоқан Уәлиханов Императорлық Орыс Географиялық Қоғамына мүшелікке
сайланады. П.П. Семенов : Қашқарға қырғыздардың ұлттық киімін кигізіп
жіберген күнде өзінің білімі мен дарындылығы арқасында, жалғыз Қашқар емес,
бүкіл Алтышаһардың бүгінгі жағдайы жөнінде Россия үшін аса бағалы
мәліметтер жинап және сол кездегі Қытай Түркістанында болып жатқан
бүліктердің себептерін анықтап, дұрыс түсінік бере алатын бірден-бір офицер
тек қана Уәлиханов - деп Шоқанды Қашқар сапарына жіберуге ұсыныс жасады
[6.9 -б.].
1858-1859 жылдары Шоқан Еуропа ғалымдары үшін есігі жабық Қашқарияға
барып, бүкіл Алтышаһардың жағдайы туралы ғылыми құнды мәліметтер жинап,
белгілі географ А. Шлагинтвейттің қаза болуы себептері мен жағдайларын
бірінші болып анықтап, Шығыс Түркістанды ғылыми жолмен зерттеудің
бастамасын жасады [6.9-б.]. Ш. Уәлиханов Тянь-Шань өлкесіне, яғни түгелдей
Ыстықкөл бассейнін алғашқы зерттеуші. Сондай-ақ Шоқан алғаш рет қырғыз
халқын, жерін жан-жақты терең зерттеумен қатар қырғыздың Манас жырын
тұңғыш қарап, әдебиеттану ғылымы әлеміне таныстырушы еді. Ш. Уәлихановтың
көптеген ғылыми еңбектері XIX ғасырдың екінші жартысында Санкт-Петербургте
Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының басылымдарында жарияланып отырды.
Ш.Уәлихановтың Ұлы жүз қазақтарының тарихын зерттеуде еңбегі зор.
XIX ғасырдың ортасына дейін XVIII ғасырда айтылған Ұлы жүздің этникалық
тобы мен қырғыздар қазақтардан өзгеше бір халықты құрайтыны туралы жалған
пікір ғылымда орын алып келген еді. Алайда Ұлы жүз бен қырғыз халқы сол
кезде аз зерттелгендіктен бұл пікірдің дұрыс еместігін дәлелдеу үшін
ғылымда шынайы мәліметтер болған жоқ. 1855-1859 жылдары Шоқан күрделі
зерттеулердің нәтижелерінде көптеген материалдар жинап, ғылымда орын алған
бұл олқылықты толтырды. Сонымен қатар ғалымды қазақ халқының шығу тегі
турлы сұрақтар толғандарды. Бұл сұрақтың шешімін табуды тарихтағы және
туған халқының этнографиясындағы негізгі мәселе деп білді. Этногенетикалық
мәселелерді шешу үшін ғалымның қолында шынайы және жан-жақты дерек көздері
болу керек екендігін Ш.Ш. Уәлиханов жақсы түсінді. Ғалым этнографиялық және
фольклорлық дерек көздерінің ежелгі тарихты зерттеу үшін маңыздлығын өзінің
Жоңғар очерктері, Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихы туралы жазбалар
еңбектерінде нақты көрсетеді [1.153-б.].
Шоқан этнографиялық және фольклорлық дерек көздерін іздеуге,
жинақтауға, зерттеуге, оларға сын жасауға, өз түсіндірмелерін баспаға
дайындауға үлкен көңіл бөлген. Оның бұл еңбегін келесі мақалалар мен
жазбаларда көре аламыз: Сот реформсы туралы жазбалар, Үлкен қазақ-қырғыз
ордасының аңыздары мен хикаялары, Қырғыздардағы шамандықтың белгілері,
Шон батыр [1.153-б.]. Сонымен қатар ол баспаға Орақ өлеңдері, Абылай
өлеңдері, Жоқтау үлгілері фольклорлық шығармасын дайындаған. Шығыс
тілдеріндегі дерек көздері мен жазбаларын зерттеуге Уәлиханов 1853-1856
жылдары кіріскен. Осы жылдары ол Проф. И.Н. Березинға хат және Проф.
И.Н. Березиннің Ханские ярлыки кітабын оқу кезіндегі жазбалар еңбегін
жазды. Бұл кітап Алтын Орда және Қырым хандарының тархандық таңбаларына
арналған еді. XIX ғасырдың ортасында тархандық таңбаларды зерттеумен
көптеген орыс ғалымдары айналысқан еді. Әсіресе бұл салада белгілі
шығыстанушы И.Н. Березин жемісті еңбек етті, Уәлихановты таңбалардағы
жазулар қызықтырып, И.Н. Березинге хат пен оның жұмыстарын рецензия жазып
жіберген болатын. Шоқанның тархандық таңбалар туралы еңбектері оның
шығармаларының бірінші томында жарияланды. Ғалым таңбалар мәтініне тарихи-
этнографиялық және лингвистикалық сараптама жасады.
Көптеген шығыстың қолжазбаларының арасынан Уәлихановтың назарын Рашд-
ад-диннің Джами-ат-тауарих және Қадырғали Хошум Жалайридің Джамиат-
тауарих еңбектері қатты қызықтырды. Рашид-ад-диннің еңбегін И.Н.
Березиннің орыс тіліндегі аудармасын Шоқан 1860 жылы Петербургке келген
кезде сатып алып, еңбекті зерттеуге кіріседі. Басылымды зерттей отырып ол
ең алдымен аудармасына және түсіндірмелеріне баға беруді алдына мақсат етіп
қояды. Шоқан Рашид-ад-диннің шығармасын жоғары бағалап, оның беретін
мәліметтерін қытайлық дерек көздеріне қарағанда нақтырақ екенін айтады.
Ш.Ш. Уәлиханов, Л.И. Левшин мен А. Вамбери ұстанған қазақ халқының
моңғолдық кезеңге дейін қалыптасқаны туралы болжамын толықтай жоққа
шығарып, бұл оқиғаны қазақ мемлекеттілігінің пайда болуы мен XIV ғасырдың
екінші жартысында татар-моңғолдық ордалардың ыдырауы кезеңімен
байланыстырды [6.8-б.]. Қазақ халқы қалыптасқан соң оның құрамына жеке
рулық-тайпалық құрылымдар құйылғанын Ш.Ш. Уәлиханов жақсы түсінді. Қазақ
халқының рулық-тайплық құрылымын, жеке рулар мен тайпалардың шығу тегін
зерттей отырып, бұл халықтың негізін Кіші жүзді құрайтын тайпалар құраған
деген шешемгі келеді. Сонымен қатар Уәлиханов назарынан қазақтардың
антропологиялық қалыптасуы, олардың этникалық территориялары, тілі,
шаруашлығы, мәдениеті тыс қалған жоқ. Оның айтуы бойынша орта азиялық
түркілердің бас сүйегінің құрлысы мен бет әлпеттерінің түрлері өздерінің
көршілері парсылар мен монғолдардан ерекшеленеді. Қазақтар болса түркілер
мен монғолдардың араласуынан монғолдық тамырлардың сәл басымдылығымен
пайда болды деген ой айтады [6.8-б.].
Сонымен Орыс Географиялық Қоғамының 1845-1861 жылдардағы еңбегін
қортындылай келе, атқарылған жұмыстың үлкен маңыздылығын көре аламыз. Я.В.
Ханыков, М.И Иваниннің Кіші орда мен Орта Азия этнографиясын зерттеуде көп
еңбек етті. Ханыков қазақ жерін алғаш картаға түсірген болса, Иванин сол
кезде ғылымға аз белгілі болған Маңғышлақ пен адай руы жайлы тың және
қызықты мәліметтер ашты. Ал А.И. Бутаковтың қазақ жерінде болған
экспедициясы қазақ даласының оңтүсігі мен солтүстігіндегі шаруашылықтың
ерешеліктерін, тұрмыс жағдайын баяндап берді. Г.Г. Шевченконың қазақ
өмірінен сыр шертетін суреттері ғылымда өз орнын алды. П.П. Семенов Тянь-
Шанскийдің Қазақ даласын географиялық және этнографиялық зерттеуде көпеген
ғылыми құнды еңбектер қалдырды. Сонымен бірге Шоқан Уәлихановтың Орыс
Географиялық Қоғамының шеңберінде атқарған еңбегі жайлы үлкен мақтанышпен
айта аламыз. Алтышаһарды әлемге паш еткен жалғыз сапарының өзі ғылымда
маңызды орынғ ие екені сөзсіз.
1.2 Қоғамның Орынбор бөлімшесінің құрылуы және қызметі.
XIX ғасырдың екінші жартысында Орынбор Ресейдің Шығысындағы ірі
саяси және мәдени орталық бола отырып қазақ халқының этнографиялық тарихын
зерттеуде елеулі орын алып отырды. Бөлімді құрушы жергілікті зиялылар
өкілдері Орынбордың табиғаты мен халқын зерттеуде қомақты жыл қызмет еткен
едамдар еді. Солардың ішінде Ы. Алтынсарин, В.Н. Игнатьев, П.Н. Оводов,
А.О. Пальчевский, Л.Н. және В.Н. Плотниковтар, А.А. және А.А. Тилло сынды
азаматтар бар еді [1.168-б.].
Жергілікті іскер адамдар Оренбургские губернские ведомости
басылымында этнографиялық мақалалар, жазбалар жариялады, мұрағатты жаңа
және құнды материалдармен толтырды, ғылыми еңбектерін жазды. 1857-1868
жылдары олар Қазан мұражайы үшін этнографиялық экспонаттарды жинауға әрекет
жасайды. Сол жылдары Торғай өзенінің бассейнінде алғаш рет археологиялық
қазбалар жүргізілді. Этнографиялық жағынан үлкен қызығушылықты П.
Медведский мен А.Н. Тетеревниковтың еңбектері туғызды. Орынбордың
мұрағатының материалдарын кеңінен Киргизская степь Оренбургского
ведомства (1856) кітабының авторы Л. Мейер пайдаланады [1.169-б.]. Бұл
еңбек сипаты жағынан географиялық-статистикалық зерттеу болып табылады.
Алайда этнографиялық материалдарды айналып өтті.
1850-1860 жылдары Орынбор өлкесінде қазақ этнографы М.С.К.
Бабаджанов (1832-1898) Ішкі орданың тумасы еңбек етті. М.С.К. Баабаджанов
50-жылдың аяғында өзінің қалауымен Орыс Географиялық Қоғамымен тығыз қарым-
қатынас орнатып, үнемі қоғам атына өзінің мақалаларын, жазбаларын,
археологиялық және этнографиялық заттарын жібере бастады. 1861 жылы Қоғам
Кеңесі Этнография бөлімінің ұсынысымен оны мүшесі етіп қабылдап, үш жылдан
соң күміс медальмен марапаттайды. Бабаджанов ғылыми жұмысы үшін ресми
марапаттауға ие болған алғашқы қазақ еді. Бабаджановтың алғашқы ғылыми
жұмыстары орыс этнографы П.И. Небольсинға жазған хаттары түрінде жарық
көрді. Өз жұмыстарының бірінде Бабаджанов қазақтардың тұрпайы наным-
сенімдерін адасудың, надандықтың салдарлары деп сипаттайды. Новости о
кумызе мақаласында қымыздың қазақ халқы үшін маңыздылығын және бұл
сусынның емдік қасиеттері туралы айтады. Кішігірім мақалада Ішкі Ордада
табылған ұсақ археологиялық заттар туралы мәлімет береді.Сонымен қатар
сұлтан М.Г. Тәукен (1813-1894) этнограф болып қызмет етеді. Сұлтан М.Г.
Тәукен орыс қызметі мен ағарту ісін жақтаушы, Орынборлық кадет корпусының
Азиаттық бөлімінің алғашқы қазақ тәрбиеленушісі. Тәукен Орыс Географиялық
Қоғамымен, Қазан мұражайымен қарым-қатынаста болады және Еркін экономикалық
қоғамының коресспонденті болып қызмет еткен.
Орыс Географялық бөлімінің Орынборлық бөлімінің ашылуы туралы шешімі
1867 жылы мамырда қабылданды, бірақ бекіту отырысы 1868 жылы қаңтарда
болды. Бірінші отырыста бөлім мүшелер Қоғамның Жарғысы, Бөлім туралы
жағдайын және генерал-губернатор Н.А. Крыжановскийдің сөзін тыңдады.
Крыжановскийдің сөзінде бөлімнің келесі міндеттері көрсетілді : орыс
капитализімінің мүддесі үшін өлкенің өндіруші күштерін зерттеу, пайдалы
қазбалрын игеру мақсатында және жергілікті халықты орыстандыру жұмыстарын
жүргізу. Алайда Крыжановскийдің айтуы бойынша орыстандыру жұмысын Орынбор
өлкесін мекендейтін барлық тайпалардың тарихын, мінезін, дінін түпкілікті
зерттеу арқылы жүргізу қажет. Осылайша өлкенің этнографиялық зерттеуі
отарлық саясаттың мүддесіне орай жүрді.
Орынборлық бөлім төрт бөлімшеден тұрды. Этнографиялық бөлімді Н.П.
Теоршевский басқарды. Ол өзінің көмекшісі И.П. Покровскиймен үлкен жұмыстар
атқарды. Бөлімнің алғашқы мүшелері арасында қазақ халқының мәдениеті мен
тұрмысын жетік білетін келесі адамдар болды: В.Н: Плотников, Т. Сейдалин,
Н.М. Бекчурин, Р.Г. Игнатьев, И.А. Киреевский, А.И. Оводов, А.О.
Пальчевский, Л.Н. Плотников, А.А. Тилло [4.56-б.]. 1870 жылы бөлім өзінің
Жазбалар атты баспа мекемесін ашты, алайда ол өзінің төртінші
шығарылымынан кейін (1870, 1872, 1875, 1881) өз қызметін тоқтатады.
Орынборлық Бөлім қазақтардың этнографиясын зерттеуде үлкен еңбек
етті. Бөлім тапсырмасы бойынша мүшелері, негізінен орыс шенеуніктері қазақ
дәтүрлерін жинады, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін, шарушылық туралы
мәліметтерді жинады, халық санағымен айналысты, қысқы және жазғы жайылымдар
картасын жасады. Бөлімнің мүшесі И.А. Киреевский Үстірттің атауы туралы
кішігірім жазбалар жазды. Бұл еңбекте алғаш рет географиялық атаулардың
қазақ тіліндегі айтылуына байланысты жазылуы керектігін және Каспий мен
Арал арасындағы жерді Усть-урт немесе Усть-юрттың орнына бір сөзбен
Үстірт деп атау керек деп айтады. Бөлімнің басты жетістігі П.И. Рычковтың
Топография Оренбургской (1887), История Оренбургской (1896) негізгі
еңбектері мен Ландкарты и чертежи географические, на каторых
представляется Оренбургская губерния с смежнвыми с ней местами (1880)
қолжазбаларын қайта басып шығару болды.
Орыс Географиялық Қоғамының Орынборлық бөлімінің ең бір үздік мүшесі
қазақ ағартушысы, педагог, жазушы және этнограф Ыбырай Алтынсарин (1841-
1889) еді. Алтынсарин ұзақ уақыт В.В. Григорьев пен Н.И. Ильминский сияқты
атақты орыс шығыстанушылардың жетекшілігімен қызмет етеді. Қазақ халқының
этнографиясына қызығушылық Алтынсаринда жастайынан туып, өмір бойында
сақталды. Ол жүйелі түрде ғылыми материалдар жинады. Алтынсариннің алғашқы
ғылыми жұмыстары Орынбор ведомствосының қазақтарының құда түсу мен үйлену
кезіндегі дәстүрлері туралы очерк және Орынбор ведомствосының
қазақтарының қайтыс болуы мен жоқтау кезіндегі дәстүрлері туралы
очерктерін 1866-1868 жылдары жазылып, 1870 жылы Орынборлық бөліммен
жарияланады [1.173-б.]. Автормен таңдалған бұл дәстүрлер сол кездегі қазақ
ауылындағы патриархалды-феодалды қатынастарды өте жақсы сипаттап, оқырманды
қазақ өмірінің қоғамдық тұстарымен таныстырады. Орынборлық бөлімнің отырысы
Алтынсариннің бұл еңбегін қырғыздар этнографиясы жөніндегі өте құнды
жетістік деп жоғары бағасын бір ауыздан берген еді. Осыдан кейін
Алтынсаринның есімі Ресейдің ғылыми ортасында кең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz