Әдебиет танытқыштың әлемдік әдебиеттану ғылым контексіндегі көрінісі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Бұл күндері жаңа Қазақстан құру жолын - да саяси жаңару мен жаңғыру мәселесі қоғамдық ортада жан-жақты қолдау табуда. Мемлекет басшысының Қазақстанды азаматтық қоғамы қалыптасқан тиімді мемлекетке айналдыру бастамалары мен идеялар тұжырымдамасының негіздері жалпы халықтың көңілінен шықты.
Қазақстан жұртын қатты қа - паландырған Қасіретті қаң - тар сабақтары қоғамдағы түр - лі әлеуметтік топтардың ортақ көзқарастарына, ұлт зиялылары - ның көшбастаушылық қызметі мен елтұтқа ерік-жігеріне де ауыр сын болғаны анық. Осындай қылкөпір жағдайда халықтың сөзін сөйлейтін ел серкелері мен жақ - сы-жайсаңдарын жан-жа - ғы - мыздан алаңдап іздегеніміз рас.
Қоғамды тазарту арқылы әді - летті қоғам құруда күрескерлік мі - незі мен қайсарлық қасиеттері күшті, аузы дуалы адамдарға шы - нын - да да ауадай қажеттілік бар.
Ал мұндай текті жандар мен тегеурінді кісілер біздің қоғамда болған және олардың өмірлік өнегесі өшкен емес. Осындай ұлы тұлғалардың бірі болған, ұлт ұстазына айналған Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын әр қоғам талабы деңгейінде саралап, әсіресе, тәлімдік мақсатта қолданудың берері мол.
Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев: Әділетті Қазақстанды құрамыз десек, саяси-экономикалық реформа жасау жеткіліксіз. Ең бастысы, қоғамдық сана, азаматтардың ниеті өзгеруі керек. Онсыз басқа жұмыстың бәрі бекер. Мен бұл туралы Ұлттық құрылтайдың екінші отырысында нақты айттым.
Ұлттың жаңа сапасын қалыптастыру еліміз үшін айрықша маңызды. Әрбір азаматымыз, әсіресе, жастар ең жақсы қасиеттерді бойына сіңіруі қажет. Оның бәрі бірігіп, біртұтас қоғамдық қасиетке айналады.
Әркім отаншыл, білімпаз, еңбекқор, тәртіпті, адал, әділ, үнемшіл әрі жанашыр болса, алынбайтын асу жоқ. Абайдың Толық адам ілімінен бастау алатын Адал азамат тұжырымдамасының түпкі мәні - осы.
Тағы да қайталаймын: Әділетті Қазақстан және Адал азамат ұғымдары егіз құндылық ретінде әрдайым қатар жүруге тиіс. Шын мәнінде, адалдық жоқ жерде ешқашан әділдік болмайды.
Әрбір адам ісі мен сөзі бір жерден шығатын Адал азамат болса, әділдік орнайды.
Қазақстан - біздің жалғыз ғана Отанымыз. Оның іргесі берік, керегесі кең, төрт құбыласы түгел болуы - өз қолымызда. Бабалардан мирас болған ұлан-ғайыр жерді қорғау, оны өркендету - біздің перзенттік парызымыз.
Мен еліміздің әрбір азаматын осы қасиетті парызға адал болуға шақырамын[1], - деп, рухани бастауларымыздың маңыздылығын ерекше атаған болатын.
Ендеше қазіргі қоғам үшін барды бағалай білетін, белсенді, жоғары моральды, әдепті де рухани байлығы мол адамдардың аса қажет[2] болса, осы тұрғыда алаштың арда ұлы Ахмет Байтұрсынов еңбектерін оқытудың өзектілігі тіпті тереңдей түседі.
Қай уақытта болмасын оқыту мен тәрбиелеу қатар жүруі қажеттігі уақыт тезінде дәлелденген. Ал, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын кәсіби мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарында оқыту, болашақ мұғалімдерге педагогикалық ой-идеяларға жетелеу - келешектің үлесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Белгілі ақын, дарынды қазақ жазушысы Сәкен Сейфуллиннің Өзге оқыған қайраткерлер атақ қуып жүргенде, ұйқыдағы қара халықтың жоғын жоқтап, мұң-мұқтажына көңіл бөлген Патшалық Ресей заманында бір ғана тұлға болды, ол -- Ахмет Байтұрсынұлы болатын -- деген пікірі, сол заманды көзімен көріп, көңіліне тоқыған адамның шын көңілінен шыққан ақиқат еді. Қилы заманның небір қитұрқы жауыздығы мен саясаттың құрбаны болған Ахмет Байтұрсынұлы - бүгінгі біздер, келер ұрпақ мақтаныш етер кемеңгер тұлға. Алаш ардақтысының әр салада істеген ісі, тәуекел әрекеттері, ұлтына деген қалтқысыз сүйіспеншіліктің куәсіндей болғаен еңбектері мен шығармашылық мұрасы - бүгінгі күн мен келешек қоғам ұрпақтарын тәрбиелейтін мәңгілік шамшырақ, үлкен аманат. Осы аманнатты көзіміздің қарашығындай қорғап, жан-жақты зерттеу - өзекті мәселелердің бірі.
Жаңа әлемге бет алған Жаңа Қазақстанымыз үшін дүлей заманның аласапыран дауылына қарамай, жеке мемлекет құрамыз, ұлт ретінде сақталамыз деген алаш арыстарының ұшан-теңіз еңбегі өте қажет. Бүгінгі көшбасшы ұландарымыз осындай арыстарымыздың рухында тәрбиеленуі тиіс. Сол кездің өзінде - ақ, Ахмет Байтұрсынұлының басшылығымен қазақ зиялылары қазақтың шекарасын бекітіп, керегесін кеңейтіп, әдебиетінің іргесін қалады, ұлттық мәдениетін дамытты.
Ахмет Байтұрсынов - ұлты үшін құрбан болған ардақты тұлғалардың бірі, дарынды ақын, көрнекті ғалым, тілші, әдебиеттанушы, реформатор, қоғам қайраткері, педагог, қазақ терминологиясының негізін салушы. Осылардың ішінде, ұлттық әдебиеттануымыздың негізіне айналған Әдебиет танытқыш еңбегінің маңызы өте зор.
1926 жылы сол кездегі астана Қызылордада арнайы тексерістен өтіп, Ташкентте басылған Әдебиет танытқыш - ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеттануы деңгейін көрсететін алғашқы әрі іргелі зерттеу болды. Зерттеудегі жазудағы мақсатын зиялының Қазақта бай әдебиет бар, соның асыл мақсұтын таныту деген пікірімен тұжырымдауға болады.
Ахмет Байтұрсынұлының бұл еңбегі де алаш зиялысының өзіндей тағдыр талқысына түсті. Кеңестік саясаттың қолына түскендері өртеліп, жыртылды. Дегенмен, сол уақыттағы қорқыныш-қатерге қарамай, келер ұрпақ үшін аса бағалы еңбекті сақтап қалғандар да болды. Соның нәтижесінде, бүгінде ұлттық әдебиеттануымыздың іргетасына саналатын еңбекпен қауышып отырмыз. Соңғы зерттеулерде Әдебиет танытқыш еңбегінде автордың кейбір ойлары аяқталмай қалған немесе еңбектің кейбір парақтары жыртылған десе де, бүгінгі әдебиеттануымыз үшін қымбат қазына болып отыр.
Ұлт ұстазының терең кемелдігі мен ақыл ойынан туған зерттеу еңбекте ұлттық әдебиеттану ғылымының түйткілді және ғылыми мәселелері жан-жақты түсіндіріледі. Автор көркем өнер туралы қисын-ере - же - лермен қазақтың телегей-теңіз рухани мұрасын талдап бере алды. Ұлт әдебиеті ерекшелігін, сипатын, өрісін көрсете білді. Сол себепті бұл зерттеуді әлемдік құндылық деп бағалаймыз.
Әдебиет танытқышта автордың әлемдік теоретик-ғалымдарының, әсіресе Аристотель, Әл-Фараби, Лотман, М.Бахтин, т.б. тұлға - лар - дың өнер, көркемсөз туралы ой-пайым - дарымен, сондай-ақ, өзімен қатар көптеген орыс және шетелдік әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектерімен терең танысқандығын, озық идеяларымен жетілдіріп, ұлттық сипатта талдап бергендігін байқаймыз.
Осы тұрғыдан алғанда, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын жоғары оқу орындарында оқытудың жаңаша әдістемесін көрсету, жалпы ұлттық әдебиеттанудың өзекті мәселелерін ғылыми негіздеп отыру мәселесі - бүгінгі күннің аса көкейкесті тақырыптарының бірі екені даусыз.
Өткен ғасырдың 20-30 жылдары ұлтымыз үшін қалтқысыз еңбек еткен Алаш зиялыларының ұлағаты мен өнегесіне деген қоғамның сұранысы зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқыту деп атауымызға негіз болды.
Зерттеу пәні. Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегі.
Зерттеу болжамы. Егер жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов секілді алаш азаматтарының шығармашылығы кеңінен енгізіліп, оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері негізінде оқытылып, жаңаша сұранысқа сай жетілдірілген жағдайда, студенттердің төл әдебиетінің құдіретін терең сезінуімен қатар, ұлттық құндылықтарды өз бойына сіңірген жеке тұлға ретінде қалыптасуына толыққанды жағдай жасалар еді.
Әрине, сөз өнері - өскелең ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеп, қанаттандырудың негізгі арнасы екендігі сөзсіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты болып жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың Әдебиет танытқыш еңбегі негізінде педагогикалық шарттарын анықтау алынды.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Әлемдік әдебиеттану ғылымына сипаттама беру, оның ішінде Әдебиет танытқыш еңбегінің ұлттық ғылымдағы маңызын зерделеу;
2. Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттанушы ғалым ретіндегі ғылыми жаңашылдығын негіздеу;
3. Жоғары оқу орындарында Ахмет шығармашылығын оқытудың педагогикалық тұғырларын сипаттау;
4. Әдебиет танытқыш еңбегі бойынша инфографиялық оқу құралдарын әзірлеу;
5. Әдебиет танытқышты оқытудың әдістемесі бойынша оқу-тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын жоғары оқу орындарында оқыту арқылы студенттерді жан-жақты рухани қаруланған маман ретінде тәрбиелеудің теориялық негіздері айқындалды;
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі көрсетілді;
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың тиімді педагогикалық қырлары айқындалды;
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Ғылыми-зерттеу жұмысында тұжырымдалған жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың педагогикалық шарттарын жаңа білім мазмұнын жетілдіруде, қазақ әдебиетінің ұлттық мазмұнын тереңдетіп, студенттер мен оқушының ұлттық тұрғыда тереңнен қанаттанып, рухтануын арттыру мақсатындағы әдебиет сабақтарында ескеруге болады.
Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай-ақ жоғарғы оқу орындарында қазіргі әдебиетті оқыту процесінде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың теориялық негіздері мен педагогикалық шарттары.
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы - білім алушыларды ұлттық тәрбиемен қаруландыратын, жан-жақты дамыған тұлға қалыптастыратын мазмұндық-тәрбиелік құрылым.
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдері мен нәтижелері.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындап, теориялық тұрғыда дәйектеуде көрнекті әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеулері мен көркем әдебиет пен ақын-жазушылар шығармашылығының тұлға қалыптастырудағы өзіндік үлесі дәйектелген монографиялық еңбектері, халық педагогикасындағы жетекші ұстанымдар мен оқытудың жаңаша идеялары басшылыққа алынды. Атап айтатын болсақ, әдебиеттану бағытындағы М. Әуезов [2], Қ. Жұмалиев [3], З. Қабдолов [4], Р. Бердібаев [5], М. Атымов [6], Т. Кәкішев [7], С. Қирабаев [8], Р. Нұрғали [9], Ж. Дәдебаев [10], Қ. Әбдезұлы [11], Б. Майтанов [12], З. Бисенғали [13], С. Негимов [14], А. Ісмақова [15], Т. Рахымжанов [16], Ә. Бөпежанова [17], тағы басқалардың зерттеулеріндегі ой-тұжырымдарға сүйенсек, педагогикада Т.Тәжібаев[18], Қ.Жарықбаев[19], Қ.Бөлеев[20], М.Көккөзова[21], А.Құдиярова[22], М.Ахметова[23], Қ.Ыбырайымжанов[24], Т.Әлсатов[25], С.Қалиев[26], С.Ұзақбаева[27], М.Абдукаримов [28], М.Елубаева[29], М.Түсіпбекова[30], Ж.Бекмағамбетов[31], М.Жұбанова [32], К.Құнантаева[33], Н.Абишева[34], т.б. зерттеулеріндегі басшылыққа алынған әдіс-тәсілдерінен үйрендік. Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлының теоретиялық ұғым-түсініктерін әлемдік контексте талдауда алыс-жақын шетел ғалымдары, т.б. ой-пікірлері арқылы дәйектедік.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми-теориялық, әдістемелік еңбектерді талдау, зерделеу, сараптау мен талдап-қорыту, озық іс-тәжірибелерді пайдалану, т.б. әдістері қолданылды.
Зерттеудің байқаудан, сыннан өтуі, тәжірибеге енгізілуі. Магистрлік диссертациялық жұмыстың теориялық мәні мен мазмұнының тұжырымдары республикалық журналда мақала түрінде жарияланып, республикалық ғылыми-теориялық конференцияларда тыңдалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ӘДЕБИЕТ ТАНЫТҚЫШ ЕҢБЕГІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әдебиет танытқыштың әлемдік әдебиеттану ғылым контексіндегі көрінісі
Әдебиет - кең ұғым. Ол жазба мәтіндердің әртүрлі типтері мен жанрларын қамтиды. Әдебиеттану - көркем әдебиет, оның шығу тегі, мәні мен дамуы туралы ғылым. Қазіргі әдебиеттану - күрделі де қозғалмалы пәндер жүйесі. Әдебиеттанудың негізгі үш саласы бар. Әдебиет теориясы әдебиеттің құрылысы мен дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді. Әдебиет тарихының пәні - ең алдымен әдебиеттің үдеріс ретіндегі өткені немесе осы процестің бір сәті ретінде. Әдебиет сынын әдебиеттің салыстырмалы түрде бүгінгі жағдайы қызықтырады. Сондай-ақ өткен дәуір әдебиетін қазіргі қоғамдық-көркемдік мәселелер тұрғысынан түсіндірумен айналысады.
Қазіргі әдебиеттануда Горбачевтің жариялылық және қайта құру дәуірінен басталған ХХ ғасыр соңы мен ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы әдебиетті қалай атауға болады деген қажеттілік барған сайын күшейе түсуде. Әрине, оны шартты түрде Хрущевтің жылымығы, Брежневтің тоқырауы, идеологиялық серпіліс деп атап жүрміз. Дегенмен, әдебиет пен онымен тығыз байланысты әдебиеттану үшін бұл, өте маңызды тарихи кезең болды. Жалпы ұлттық әдебиеттану үшін ең келелі зерттеулер жүргізілген, өзекті мәселелердің оң шешімін тапқан, бастысы ақтақтаңдар ашылып, арыстарымыздың оралған дәуірі болды.
Ал, әлемдік әдебиеттану әдебиеттану ғылымының өткен кезеңі туралы айтатын болсақ, антикалық заманнан бастау алады дегенімен де, әдебиеттанушы ғалым З.Қабдоловтың пікірінше: Дұрысында адам баласының көркемдік талғамының алғашқы белгілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын, Нил мен Нигер, Хуанхэ мен Янцзы, Инд мен Ганг, Tигp мен Евфрат жағалауларын мекендеген көне халықтардың рухани өмірі мен өнерінен пайда болған.
Вавилон жұртының Көрмегені жоқ кісі туралы дастаны немесе көне үнді халқының Ригведа, Махабхарата, Рамаяна жырлары тәрізді еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткіштерге бақсақ, адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік пен ездік, жақсылық пен жамандық білімдарлық пен надандық туралы талаптары мен талғамдары тіпті б.э.б. 3-2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы ұғымға айнала бастағанын аңғарамыз[35,53б.], - дейді.
Шындығында, әдебиет туралы ғылымның даму тарихы тым тереңде. Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы мен әдебиет сыны деген негізгі үш және жанама салаларға бөлініп қарастырылатын сөз өнерінің теориялық қисындарының ғылыми негізделуінде бірқатар еңбектердің орны ерекше. Атап айтатын болсақ, бастауында грек ойшылдары Сократ пен Платонның еңбектері, Аристотельдің Поэтикасы, әл-Фарабидің Ырғақтарды топ-топқа бөлу, Поэзия өнерінің канондары туралы, Поэзия өнері туралы, т.б. трактаттары болса, орта ғасырда Д.Дидроның Драмалық поэзия туралы, Г.Гегель Эстетика, Г. Лессинг Лаокон немесе бейнелеу өнері мен поэзияның шекарасы, Ю.Лотманның Поэтикалық тексті талдау, Көркем текст құрылымы, т.б.
Кез-келген халықтың болмасын сөз өнері оның рухани мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктерімен тығыз байланысып жатады. Сол себепті де, әдебиет пен эстетика, халықтың талғамы бір-бірінен көрініс тауып отыратыны ақиқат. Олай болса, әдеби теориялық дамуда А.Байтұрсыновтың Әдебиет теориясы еңбегі де әлемдік әдебиеттануда өзіндік орны бар зерттеу.
Оның ішінде, әдебиет теориясының негізін қалаушылар болып саналатын атақты Платон, Аристотельдің Поэтикасы мен әл-Фарабидің Поэзия өнері туралы трактат еңбектерімен салыстырмалы түрде қатар тұра алатын, әдебиеттің теориялық ұғым-түсініктері ғылыми негізделген еңбек деп бағалауға лайықты. Сөзіміз дәлелді болу үшін аталған еңбектерге қысқаша тоқтала өтсек.
Ғылыми тұрғыда түйіндейтін болсақ, әлемдік әдебиеттанудың, оның ішінде, теориялық тұжырымдардың бастауында Аристотель мен Әбу Наср әл-Фараби еңбектері тұр. Аристотельдің Поэзия өнері туралы трактатының, басқа да ежелгі дәуір эстетикасы туралы жазған еңбектерінің танымдық қуаты мол болып табылады. Әбу Наср әл-Фарабидің Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатының жалпы әлемдік әдебиеттанудағы маңызы зор. Ал өткен ғасыр еншісіндегі әлемдік әдебиеттану ғылымына зер салсақ, Р. Уэллек пен О. Уорреннің Әдебиет теориясын (1949) ерекше атауға болады. Ал, орыс әдебиеттану ғылымында Б. В. Томашевский, Л. И. Тимофеев, Ю.Лотман, М.М. Бахтиннің еңбектері (1895-1975) ерекшеленеді.
Әдебиет теориясы туралы ой-пікір, көзқарастар ерте заманнан бері айтылып келеді. Көркем әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктеріне, оның даму зандарына біздің жыл санауымызға дейінгі заманның ойшыл ғалымдары да көңіл аударып, кейбіреулері терең ғылыми пікірлер айтты. Әдебиеттің теориясы туралы ең алғашқы үздік еңбек ескі грек елінің философы Аристотельдің Поэтика кітабы болды (біздің жыл санауымыздан бұрынғы IV ғасырда). Аристотель өзінен бұрынғы философ, теоретиктерден әдебиет мәселелеріне басқаша қарады. Әдебиеттің қоғам тіршілігіне керектігін жоққа шығарып, оны мәңгілік идеяның көлеңкесі деп түсіндіретін идеалистік көзқарастарға қарсы, әдебиет нақты өмір шындығының сәулесі, әдебиеттің басты мәселесі - адам және ол өмірді таныту, тәлім-тәрбие беруді негізгі нысанасы етеді деген тәрізді материалистік пікірді ұсынушы бірінші адам Аристотель болды. Ол искусствоның бір түрі поэзияның ерекшеліктерін көрсетуші де, оның ғылымнан айырмашылығын бірінші рет түсіндіруші де Аристотель. Ол поэзияның тегі: эпос, лирика, драмаға жалпылап болса да сипаттамалар берді. Драмалық жанрдың бір түрі трагедия, оның суреттеу үшін алған өмір құбылысы, қаһармандары және алға қоятын мақсат-міндеттері жөнінде айтқан терең пікірлерінің мәні зор. Әрине, Аристотельдің көзқарасында материализмді идеализммен шатастырып ала берушілік сықылды өзіне тән қайшылықтар да бар. Әйтсе де оның Поэтика атты кітабы өз дәуірінде әдебиетке теориялық негіз, әдебиетті зерттеу үшін болашаққа жол салған еңбек.
Көп уақыттар бойы Аристотельдің Поэтикасы әдеби-теориялық ой-пікірдің ең биігі саналды. Оның себебі Аристотельдің бұл еңбегі ескі грек елінің Гомер, Эсхил, Софокл, Эврипид, Аристофан тәрізді ұлы ақын, драматургтарының жазушылық тәжірибесіне негізделгендігінен, өзінің теориялық көзқарасын, талдауларын сол құнды әдеби материалдарға сүйенгендігінен еді. Ол жазушылардан қалған қымбат мұралар кейінгі ғасырларда да өзінің мәнін жоғалтпады. Бұл Аристотельдің, әдебиет теориясы жөніндегі еңбегін өте құнды еткен ең негізгі жайттың бірі болды.
XIII ғасырға дейін, 1256 жылы Гер - ман Алеманн Аверроэс нұсқасын латын тіліне аударғанша, трактат туралы ешкім білген жоқ, бірақ бұл аударма нұсқасында шығарма көп өзгерістерге ұшырады. 1278 жылы М. Вильгельм трактатты латын тіліне аударды. 1498 жылы Джорджо Валл да өзінше латын тіліне аударды.
Поэтиканың грекше үлгісі 1508 жылы венециялық Альд Мануция бас - па үйінде басылып шығады. 1537 жылы Поэтика мәтіні Венецияда грек пен латын тілінде қатар, Алессандро Пацци аударған нұсқада жұрт қолына тиеді.
Аталған еңбек 1508 жылы басылғаннан бастап, осы күнге дейін 160 рет басылып шықты. Ал, бұл зерттеу еңбегінің құндылығы мен ғылыми маңызы туралы зерттеулер мен мақалалардың саны 1000-нан асты. Поэтика европаның барлық тілдеріне аударылған. Бір орыс әдебиетінде Поэтиканы Б. И. Орда (1854), В. И. Захарова (1885) және В.Г. Аппелрот (1893) аударған. Алайда, біз бүгінгі таңда басшылыққа Н.И.Новосадтың аудармасын басшылыққа аламыз. 1978 жылы М.Л.Гаспаров аударса да, 1927 жылғы Н.И. Новосадтың аудармасының қолданыста болуы - түпнұсқаға өте жақын Аппелроттың нұсқасындағы кейбір түсініксіз жерлер осы Н.И. Новосадтың аудармасында толығымен жөнделді. Негізіне В.Кристаның нұсқасын алған Н.И. Новосад аудармасы Аристотельдің Поэтикасының бүгінгі ғылымдағы баламасы деп айтуға болатын еңбек[36].
Негізінен алғанда, Поэтика - Аристотельдің өмірінің соңғы жылдарында оқыған дәрістері. Автордың оны өңдеуге уақыты болмаған. Сол себепті де, бұл еңбекте автор өздерінің ой-толғамдарын асығыс жазған, әрбір сөзді талғап беруге ұмтылмаған, қарапайым түсіндіруге тырысқан. Аристотельдің поэтикасы бізге бүлінген түрде ғана емес, толық емес түрде жеткен. Аристотель кітабының басында поэзияның түрлері туралы айтатындығын жеткізгенімен, трагедия мен эпос туралы ғана жазбалар бар, комедия жайлы тек бір-екілі ғана пікірлер ұшырасады. Ежелгі заман ойшылы Диоген Лаертес және басқа ежелгі авторлардың еңбектерінде көрсетілгендей, Поэтика тек бір кітаптан ғана емес, үш бөлімнен тұрған.
Аристотель өз кітабында шағын материалдардың өзін терең поэтикалық талдаулармен береді. Грек ауыз әдебиетінің үлгілерін талдай отырып, көрнекті ақындардың керемет таланты мен әлсіз дарындарды салыстыра отырып, теориялық түйіндеулер жасайды.
Аристотель теорияның алғашқы зерттеушісі болған жоқ, ол өзіне дейінгі ежелгі грек философтарының тұжырымдарына сүйенді. Ойшылдың ой-түйіндеулері өміршең сипатқа ие болды, өйткені, ол өзі сүйетін, жақсы білетін грек әдебиеті негізінде талдаулар жасады. Бұл оның құндылығын арттырды.
Аристотель Риторика мен Поэтиканы жазды. Оның пікірінше, риторика дегеніміз - кез-келген туындаған жағдайда тұжырымның мүмкін мағыналарын анықтап беретін ғылым. Сөйлеген кезде тұжырымдарға сендірудің үш негізі бар. Шешеннің тұлғалық болмысы, аудиторияның көңіл күйі және уәждің күштілігі. Сондықтан риториканы үйренуші қисынды пайымдап, мінезді бағалап және сезімдерді түсінуі керек. Алайда Риториканың екінші кітабында адамның жан тебіреністеріне толық талдау жасайды. Аристотель ашу, жек көру, қорқыныш, ұят, аяныш, наразылық, көре алмаушылық және қызғаныш сияқты эмоцияларға жан-жақты талдау жасайды. Оның түсіндіруі әрдайым айқын және жүйелі. Тіпті оларды бағалауда терең психологиялық зеректігін көрсетеді. Поэтика Риторикаға қарағанда тарихта аса танымал туынды. Аристотель эпикалық және трагикалық поэзия жайында жазған Поэтиканың алғашқы кітабы бізге жеткен. Комедияға арналған екінші кітабы жоғалып кеткен. Аристотельдік поэтиканы түсіну үшін Платонның поэзияға қатысты ойларын білу керек.
Поэтика - әдеби шығармалардың, поэтикалық формалардың, поэтикалық өнердің белгілі ғылыми-методологиялық шарттың негізінде айтылатын әдебиет бөлімінің саласы.
Поэтика термині кейде зерттелу объектісінің өзіне ауысады, мысалы, Мағжан поэтикасы, Шекспир поэтикасы және т.б.
Поэтика өзінің дамуында ғылым ретінде ұзақ жолдан өтті. Поэтика негізін қалаушы Аристотель болып есептеледі. Аристотель өзінің Поэтика еңбегінде әдебиетті сөзбен өрілген өмір дейді. Солай деп айта келе ұлы философ оның үш түріне тоқталады. Оқиғаға автордың өзі қатыспай сырттай бейнелеуі эпикалық тәсіл деп айта келе ол бұған мысал ретінде Гомер шығармаларын келтіреді. Екінші тәсіл - бұл әдеби тәсіл. Яғни, шығарманың негізгі нысанасы - автордың жан толғанысы, ішкі сезімі, лирикалық көңіл күйі. Енді ең ең соңғысына келер болсақ, ол - драмалық, ал тектің өзімідрама деп аталады. Драмада жазушының бейнелеген кейіпкерлері айтайын деген ойын өзінің іс қимылы, дауыс ырғағы, интонациясы арқылы сахнада береді [37, 172 б.].
Аристотель Поэтикасы - ұсынылған рецепттердің догматикалық жиынтығы емес, сонымен бірге дерексіз теориялық сызба да емес. Әдеби шығармаларға поэтиканың практикалық маңызын және оған тән нормативтікті сезініп, Аристотель практикалық сұрақтарды әдебиеттің белгілі бір фактілерін зерттеп отыру жолымен шешеді және ол поэзияның жалпы философиялық түсініктің негізіне сүйенеді. Аристотель Поэтикасы оның замандастарының поэтикалық шығармашылығымен, оның көркем өнерімен терең байланысты болғаны осыдан және беткей маңызы, ауқымды өнегесі де осыдан шығады. Осы тәртіптің дамуына үлкен үлесін қосқан. Аристотель өз еңбегінде ақынның міндеті өмірді көшіру емес, жалпы мағынасын ашу деп есептеді.
Аристотельдің Поэтикасы еуропалық әдебиет қана емес жалпы әлемдік әдебиеттану ғылымындағы басты теориялар мен ұғым-түсініктердің кейінгі дамуына шешуші әсер етті. Терминдердің тереңдігі мен сыйымдылығына және концептуалды аппаратының күрделілігіне байланысты оның тезаурусын аудару және түсіндіру әлі де күрделі әдеби мәселелердің бірі болып саналады.
Аристотельдің Поэтикасының кейінгі әлемдік мәдениетке ықпалын асыра бағалау қиын - бұл қазіргі еуропалық мәдениет үшін ең маңызды көне мәтіндердің бірі [38, 47]. Поэтика тақырыптар аясын айқындап, еуропалық әдебиет теориясының тезаурусын қалыптастырды [39, 6]. Дегенмен, бұл аударма еңбек болғандықтан, көбірек түсіндіруді қажет етеді. Ғалым А.Ф. Лосевтің тұжырымынша Ал бұл жердегі мәселе шығарманың автор қайтыс болғаннан кейінгі күрделі тағдырында ғана емес, сонымен қатар аристотельдік концепциялардың тым тереңдігінде, трактаттың өзінің диалектикалық, дамушы сипатында [40, 401].
Осы тұрғыда, Поэтиканың ең күрделі және сонымен бірге аз зерттелген терминдерінің бірі - μῦθοϛ термині. Орыс және еуропалық поэтологияның дамуын қорытындылайтын Ежелгі дәуірден ағартушылық дәуірге дейінгі еуропалық поэтика атты энциклопедиялық нұсқаулықта бұл терминге арнайы арналған бөлім жоқ, бірақ μῦθοϛ өзі басылымның тезаурусындағы әртүрлі аудармаларда айтылған.
Миф - Поэтиканың ғана емес, жалпы мәдениеттің де күрделі ұғымы. Е.В.Алымова атап өткендей, мифтің жұмбағы әлі шешілген жоқ және, мүмкін, ешқашан шешілмейді, өйткені миф дәл осы қызықты нәрсе, өйткені ол - шешілмейтін жұмбақ [41, 89].
Миф құбылысын түсінудің күрделілігі тарихи шарттылықпен де анықталады: мифті қабылдауымыз ежелгі немесе орта ғасырлардағы қалай болғанымен ерекшеленеді. А.Ф.Лосев Аристотельдің мифологияны діни емес, эстетикалық мағынада түсінетінін атап көрсетті және грек философының мифті оқиғалар жиынтығы ретінде ерекше қабылдауын атап өтті.
Миф арқылы Лосевтің пікірінше, Аристотель көркем шығарманың виртуоздық құрылымы, оқиғалардың байланысы деген мағынаны білдіреді [40, 370].
Сөйтіп, Поэтикада миф жанрдан поэтика категориясына айналды [39, 59]. Поэтиканың латын тіліндегі аудармаларында μῦθοϛ фабула ретінде берілген, ал аристотельдік терминнің дәл осы аудармасы еуропалық әдебиеттану ғылымына енді.
И.Х.Дворецкийдің латынша-орысша сөздігінде фабула сөзінің мынадай аудармалары келтірілген: 1) өсек, әңгіме, өсек, өсек, белгісіз біреу бастаған бос әңгіме; 2) бос дыбыс, ештеңе, жоқтық; 3) әңгімелесу, сұхбат, әңгімелесу; 4) әңгіме, ертегі, аңыз, ертегі, аңыз, көркем шығарма; 5) сюжет, сюжет; 6) драмалық шығарма, ойын.
Ал, ғылыми жағына үңілетін болсақ, терминологиялық мағынасында фабула сөзі алғаш рет Гереннияға арналған риторикада қолданылған. Трактат авторы баяндаудың үш түрін анықтайды: фабула, тарих және аргументум. Фабуланы ол мүлдем керемет нәрсе деп анықтайды; Historia - өткенде болған, бірақ қазіргі ұрпақ жадынан жойылған оқиғалар ретінде (яғни ақиқат), ал аргументті - жалған, бірақ ықтимал оқиғалар ретінде сипаттайды.
Поэтиканың алғашқы орыс аудармасы пайда болғанға дейін де орыс авторлары мен оқырмандары грек философының еуропалық аудармашыларының еңбектері туралы трактатымен таныс болды. Сонымен, Теофан Прокопович өзінің De arte poetica шығармасында Аристотельге бірнеше рет сілтеме жасайды және кейде мәтінге өте жақын поэтикалық түсіндірулерді қайталайды. Т. Прокоповичтің еңбегінде фабула термині бірнеше мағынада қолданылады: мүмкін емес нәрсе, поэтикалық шығарма, аңыз немесе аңыз, поэтикалық шығарманың мазмұны және ертегі поэзия жанры ретінде. Поэтиканың ғылыми-теориялық әсері Н. Ф. Остолоповтың Ежелгі және жаңа поэзия сөздігінде де айқын көрінеді.
Әдебиеттанушы ғалым Н.Ф.Остолопов трагедияны сипаттау кезінде ертегі терминін қолданады. Ол трагедияның осы элементін түсіндіруге егжей-тегжейлі тоқталмады, сондықтан біз оның бұл терминге қандай мазмұн енгізгенін анықтай алмаймыз. Сонымен қатар, Н.Ф. Остолопов ертегіні трагедияның бөлігі ретінде, ал ертегіні поэтикалық жанр ретінде ажыратты. Осымен қатар, ғалым-зерттеуші латын тілінен еуропалық әдебиет теориясының қолданысына енген сюжет сөзін аударды, бірақ ол терминнің көп мағыналылығы мен жалпы лексеманың эмоционалды таңбалануы мәселесіне тап болды. Алайда, оның тәжірибесі орыс әдеби теориясында жалғасын таппады.
Қазіргі өнер мен әдебиеттік келелі мәселелердің бәріне, әсіресе әлі күнге даулы қалыпта түрған проблемаларға бір ғана Аристотельден жауап іздеу ағаттық. Бірақ Поэтика грек әдебиеті мен өнерінің классикалық дәуірінен қалған бірден-бір жүйелі байыпталған поэзия теориясы екенін жоққа шығара алмаймыз. Бүгінгі әдебиеттану ғылымында поэтика көркем шығармашылық немесе сөз өнері туралы ғылым болса, Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі деп түсінген. Демек, Аристотельдің Поэтикасы - өнер туралы ойлар. Олай болса, әдебиеттану ғылымында теориялық қиын-қағидаттарды ұлттық әдебиеттануда ғылыми негіздеген А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқыш еңбегінің ғылыми маңыздылығы мен мұндалап көрінеді.
Әлемдік әдебиеттану ғылымында үлкен орын алатын келесі еңбек әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фарабидің трактаттары болып саналады.
Әбу Насыр Әл-Фараби - Аристотель мен Платонның шығармаларына жазылған түсініктемелердің авторы. Әл-Фараби Аристотельдің Категория, Герменевтика, Софистика, Риторика, Логика және Поэтика, сондай-ақ Порфирия және басқа ойшылдардың Философияға кіріспе сияқты еңбектеріне түсініктеме жазды. Фарабидің түпнұсқа шығармаларынан Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактаты, Поэзия өнерінің канондары туралы және Музыка туралы үлкен кітап трактаттары ең танымал.
Еуропада XII-XIII ғасырларда әл-Фарабидің еңбектері латын және иврит тілдеріне аударыла бастады. 1930-1932 жылдары Парижде француз ғалымы Барон Рудольф Д' Эрланже Музыка туралы үлкен кітаптың бірінші бөлігінің француз тіліне аударып, жариялады[42].
Әл-Фараби еңбектері еуропалық жаңғыруға үлкен әсер етіп, батыс пен Шығыстың мәдениеттері мен философияларын жақындастыратын көпір болды.
Әл-Фараби атақты ақын ғана емес, өз дәуіріндегі логика мен эстетиканы, музыка өнерін, өлең сөздің теориясын жетік меңгеріп, ғылыми тұрғыда зерттеген трактаттар жазды. Оның ішінде әдебиеттанудың өзекті салаларына арналған еңбектерінде әдебиеттің теориялық мәселелеріне байланысты теориялық, ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің танымдық сипаты кеңейіп, филологиялық білімдер жүйесі қалыптаса бастады, практикалық қолдану аясы да кеңейе түсті.
Әл-Фарабидің Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатында Аристотельден басталып ғасырлар бойы зерттеу нысанына айналып келе жатқан әдебиетті теориялық тұрғыдан тану жайындағы көзқарас жалғасын тапты. Онда поэзия туралы негізгі түсініктер кеңейіп, өнердің бір түрі ретіндегі ерекшелігі анықталды. Фараби өзі қарастырған музыка, риторика, сурет, өнерлерімен салыстырғанда поэзияның сөз өнері ретіндегі сипатын, негізгі қағидаларын ғылыми жүйелеу арқылы ашып береді.
Философ-ғалым М.Хайруллаевтың Фараби дүниетанымы атты монографиясы әл-Фараби философиясы турасында жазылған алғашқы ауқымды зерттеу еңбек деп атап көрсетіледі. Қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы қазақ фарабитанушысы А.Машановтан басқа әл-Фараби мұраларын жинауға ат салысқан, оның философиялық трактаттарының жауапты редакторы болған Ш. Е. Есенов, кезінде Қазақ КСР Ғылым академиясы жанынан Фарабитану тобын құру жайында бастама көтергендердің бірі Ә. Марғұлан, әл-Фарабидің математикалық, астрономиялық, педогогикалық мұраларын зерттеп, оқырман қауымға таныстыруда көп еңбек сіңірген ғалым А. Көбесов және ұлы ойшылдың мұраларын зерделеу барысында Фараби аттас басқа да ғалымдардың бар екенін және олардың еңбектерін саралай келе Әл-Фараби эстетикасы және Қазақ даласының жұлдыздары (І тарау) атты Әбу Насырға байланысты көлемді еңбек жазған белгілі арабтанушы-ғалым Ә. Дербісалі.
Әл-Фараби мұралары тек зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстарына ғана арқау болып қойған жоқ, сонымен қатар, оның бейнесі қаламгер-жазушылардың да шығармаларының негізгі тақырыбы болды. Тарихи тақырыпты жүйелі түрде тереңдеп меңгерген жазушыларымыздың бірі -- Әнуар Әлімжанов данышпан философ әл-Фараби жайын баяндайтын шығарма -- Ұстаздың оралуы атты романын жазды. Онда ақылгөй-ғалымның өмірі әр түрлі қырынан беріледі. Осы романға іргелі талдау жасаған көрнекті ғалым Р. Бердібаев әл-Фараби бейнесін Ол өзі жасаған музыкалық аспап -- қыпшағиға қосылып ән де айтатын, күй де тартатын, қаламды ғана емес, қаруды да ұстай білетін, досқа мейірімді, шапағатшыл, әділдік үшін басын қатерге тіге алатын тұтас тұлға ретінде елестеткенін, -- жазады[7,88].
Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған ғалым өзінің әдебиетке қатысты негізгі теориялық ой-пікірлерін: Риторика, Поэзия өнерінің каноны туралы трактат, Поэзия өнері туралы, Ғылымдарды классификациялау туралы трактат, Өлең және ұйқас туралы сөз және т. б. еңбектерінде саралайды. Оның осы айтылған еңбектерідегі теориялық ойлары мен көркемдік-эстетикалық пікірлері әлі күнге мәні мен маңызын жойған жоқ. Ғылымның айтылған саласын зерттеу барысында өзінен бұрынғы ұлы философтардың сара жолымен жүріп, олардың дәстүрлерін бойына сіңіріп, дамытты. Әдебиетші ғалым Н. Келімбетов Ежелгі дәуір әдебиеті атты кітабында әл-Фарабидің Өлең кітабы трактатынан мынадай сөздерді келтіреді: Біз поэзиясымен хабардар болған көптеген халықтарға қарағанда арабтар өз поэзиясында бәйіттің соңғы жағына көбірек мән береді.Сол үшін де араб бәйіттері белгілі бір өлшемдегі шектелген сөздермен толықтырылады, көркемделеді.Мұндай жағдайда қолданылатын сөз тіркестері ырғақты, белгілі бір бөлшектерге жіктелген болуы керек, тіпті ондағы әрбір ритм, ырғақ, буын, бунақ саны да шектеліп тұруы шарт.
Бәйіттегі сөздерде әңгіме не туралы айтылып жатқан болса, соған ұқсас етіп, бейнелі түрде айтылуы тиіс. Сонымен бірге бәйіттердің бір-біріне үндес болуы да талап етіледі [9,119].
Әл-Фарабидің әдеби мұрасын зерттеушілер оның Поэзия өнерінің каноны туралы трактатында поэзия жанры туралы ой-пікірлерін өрбіте келіп, осы өнер саласында жүрген ақындар мен олардың дарындылықтарының аражігін айыратынына көңіл аударады. Бұл бойынша автор шайырларды табиғи дарынына, арқалылығына, логикалық ойларына, ұйқас пен үйлесімді сақтауына қарап, үш топқа бөледі. Біріншісі -- өлең жазып, оны оқуға қабілетті, табиғи дарыны барлар. Бұлар поэзияның көптеген түрінде көркем бейнелілікке, тамаша ұйқастар мен теңеулер жасауға шебер. Сондай-ақ, олар өлең өнерінің сырымен, сын-сипатымен, теориясымен жақсы таныс болмаса да, алғырлығы мен асқан дарындылығының арқасында жырлары өткір, әрі тілге жеңіл, жүрекке жылы тиеді.
Әл-Фараби поэзияны мазмұндық сипатына қарай 13 жанрлық түрге бөліп, әрқайсысына нақты анықтамалар береді. Олар: трагедия, дифирамб, комедия, ямб, драма, айнос, диаграмма, сатира, поэма, эпос, риторика, амфигенезис, акустика. Трактатта өлең жазудағы ақындық шеберлік, софистикалық және еліктеу құбылыстары туралы ұғымының айырмашылықтары, поэзияны ғылыми тұрғыда тексеру жолдары секілді мәселелер де қарастырылған. Ғалым ақындық шеберліктің қалыптасуында ақындық түйсік пен қабылдау және олардың көркемдік суреттелуінің басты роль атқаратын себебі, өзара үйлесімдікте келуі мен сезімге әсер ету деп табады. Ал поэзияны зерттеуде ақындық пайымдаудың өлең өлшемі мен мазмұнына байланысты көрінуін басты назарда ұстау қажеттігі айтылады. Ақындық түйіндеуді - өлшем мен мазмұнға топтастыруға болады. Өлшеміне қарай топтау әуенділікке, болмаса екпінге, тұжырымдау қай тілде екеніне байланысты, сонымен қатар музыканың деңгейіне де қатысты. Мазмұнына қарай ғылыми тұжырымдау шама-шарқынша тап басып болжау, поэзияны талдаушының, поэтикалық мәтін зерттеушінің, әр түрлі халық поэзиясы мен оның әрбір мектебін білетіндердің харекетіне кіреді[43] -деп жазады әл-Фараби.
Трактатта әл-Фараби өлең өлшемдері мен фабула мәселесіне араб, парсы және ертедегі грек поэзиясына салыстырмалық талдауларға бару арқылы теориялық тұжырым жасағаны байқалады. Әл-Фарабидің поэзия қағидаларына тікелей қатынасы болмаса да өз кезеңіндегі ақындарды үш топқа бөлуі, әрқайсысына сипаттама беруі әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Олардың алғашқысы - өлең жазу қағидаларымен толық таныс болмаса да табиғат берген үлкен таланттың арқасында тамаша туындылар жаза алатындар, ал екінші тобына жататындар - табиғи дарыны болмаса да поэзия қағидаларын толық меңгеру арқылы өлең жазатындар, үшіншісі осы екеуіне еліктеушілер деп бөлінеді.
Өз кезіндегі араб поэзиясына теориялық талдау жасау арқылы өлең құрылысын тексеруді мақсат етіп, өлең өнерінің ішкі заңдылықтарын ашып берген.
1. Бәйіттер белгілі немесе тыңнан табылған яки дәстүрлі бейнелі, нақысты сөздермен аяқтауға тиісті. Бұл арқылы шумақтың көркемдігіне ісер етеді.
2. Образды сөз ұқсатылып отырған затты көзге нақты елестетуі қажет.
3. Образды сөздің ұйқасы міндетті түрде сақталуы керек.
4. Образды сөздер бунаққа бөлінуі шарт.
5. Бунақ саны ұйқас, буын, екпінді және екпінсіз буындар үйлесімінің біркелкі қайталануына тікелей қатысты болуы қажет.
6. Бунақтар қатары әрбір өлең өлшемінде айқын болуы қажет.
7. Бунақтар саны бірдей болуы, шумақты оқуда тепе-теңдікті сақтайды.
8. Сөз ағыны әр тармақта белгілі жүйемен орналасуы қажет.
9. Әр тармақтың ұйқасы бірдей және айқын болуы шарт.
10. Тармақтағы образды сөз де ұқсатылған затқа сәйкес келуі қажет.
11. Сөз ағынының өзі де үйлесімдікте болуы қажет.
Бұл заңдылықтардан шығатын қорытынды өлең ырғағы мен ұйқастары бір-бірімен үйлесімде болу керек. Әл-Фараби анықтаған заңдылықтар осы күнде де маңызын жоймаған. Трактаттарында өзекті мәселелерді көтеріп, әдебиет саласына тигізген еңбегі мол. Оларды санамалап айтып шықсақ:
Әл-Фараби өз еңбектерінде әдебиеттің өнер екенін танытты, адамзат қоғамындағы орны, тәрбиелік, эстетикалық мәнін айқындады. Бұл бір.
Екіншіден, әдебиетті теориялық тұрғыдан тану туралы ғылыми саласының негізін салушылардың бірі ретінде танылды. Аристотель Поэтикасынан бері келе жатқан теориялық ұғымдарды толықтыра таратты, ғылыми тұрғыда орнықтырды.
Үшіншіден, поэтикалық образдық және өлең сөздің көркемдік ерекшелігі туралы ұғымдарды қалыптастырды, ғылыми дәлелдеді.
Төртіншіден, өз дәуіріндегі поэзияны жанрлық түрлерге бөліп, ғылыми анықтамасын алғаш рет жазу арқылы зерттеушілік айналымға қосты. Бұл түркі халықтары әдебиетінің жанрлық дамуына өз әсерін тигізбей қалмады.
Бесіншіден, әл-Фараби - тілші. Тіл білімінің өзекті мәселелері туралы еңбектері өз кезеңіндегі зерттеушілік ойға үлкен үлес болып қосылды[44].
Ертедегі түркі поэзиясында классикалық өлең өлшемдерін басшылыққа алып өлең жазуға деген талпыныс болмады деу қиын. Әдеби-теориялық ой-пікір жетекшілік роль атқару арқылы өлеңтану саласындағы таным-білікті қалыптастырды.
Ойшыл өз заманының көркем және эстетикалық шығармашылығының барлық мәселелеріне қатысты тұжырымдар жасаған. Әл-Фараби ұйғаруында өнер әрі адам қызметінің бір түрі, әрі әлемді танудың бір түрі. Ол Аристотельден кейін өнерді адам қызметінің бір түрі ретінде қарастырады.
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінің әлемдік сөз өнеріндегі үлесін қарастырғанда тағы бір еңбекке талдау жасамай кетуге болмайды. Ол - Ю.Лотманның Поэтикалық тексті талдау, Көркем текст құрылымы атты еңбектері.
Ю.М. Лотман мәдени-тарихи контекстке байланысты ырғақ мәселесіне ғылыми талдаулар жасайды. Өлеңде ырғақтың болмауы мүмкін еместігін айтады. Бұл орайда, Ю.Лотман пікірлерінің А.Байтұрсыновпен ұштасып жатқандығын байқаймыз. Ю.М. Лотманның еңбектері XVIII -- XX ғасырлардағы орыс поэзиясы мен ақындарының шығармашылығына арналған. Әсіресе, жас филологтардың тақта кітабына айналған Поэтикалық мәтінді талдау монографиясында әдебиет теориясының түрлі қағидаттарына ғылыми анықтамалар берілген. Ю.Лотманның сюжет және оның проза мен поэзиядағы ерекшеліктері, поэзияға тән сюжетті талдаудағы басты қисындары А.Байтұрсынұлымен үндеседі және кейінгі зерттеулерде басшылыққа алынып келеді.
Поэтикалық сюжеттер прозаға қарағанда айтарлықтай ерекшеленеді. Поэтикалық сюжет кез-келген оқиға, көптеген адамдар туралы баяндау емес, лирикалық әлемнің мәні, бір ғана құбылыс немесе оқиға туралы әңгімелеу. Бұл жағынан поэзия романға қарағанда мифке көбірек ұқсайды. Осы тұрғыда лириканы деректі материал ретінде алып қарастыратын зерттеуде ақынның шынайы емес, мифологиялық бейнесі жасалады. Өмір фактілері белгілі бір жағдайда ғана сюжетке айнала алады.
Бір мысал келтірейік. Егер біз Пушкиннің оңтүстікке жер аударылуы туралы деректі білмесек, оның поэзиясы беретін материалдарға ғана сүйенсек, бізде Пушкин жер аударылды ма, жоқ па? деген күмән туындайды.
Жер аударылған образдың қашқынға өзгеруін түсіну үшін осы сюжеттің туу себебін айқындайтын романтикалық мифке тоқталу қажет[45,17б.], - деген Ю.Лотман пікірі бүгінгі әдебиет теориясында құнды болып саналады.
Американдық ғалымдар Рене Уэллек пен Остин Уорреннің кітабы -әдебиет теориясы бойынша батыстағы ең танымал жұмыстардың бірі, әр түрлі тілдерде бірнеше басылымдардан өтті. Уэллек пен Уорреннің кейбір әдіснамалық принциптерінің кеңестік ғылым үшін дау-дамайға, тіпті әдебиеттің объективті танымдық мазмұнын жоққа шығарғанына қарамастан, белгілі бір ғылыми құндылыққа ие зерттеу болып саналады.
Авторлар оқырманды әдебиет тарихы мен теориясының, салыстырмалы әдебиеттанудың, верификацияның және текстологияның түйінді мәселелерімен таныстырады. Ғалымдар көркемдік бейнелеу, стиль, ритм мәселелерін қызықты қарастырады.
Кітап АҚШ-та алғаш рет 1949 жылы жарық көрді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Бұл күндері жаңа Қазақстан құру жолын - да саяси жаңару мен жаңғыру мәселесі қоғамдық ортада жан-жақты қолдау табуда. Мемлекет басшысының Қазақстанды азаматтық қоғамы қалыптасқан тиімді мемлекетке айналдыру бастамалары мен идеялар тұжырымдамасының негіздері жалпы халықтың көңілінен шықты.
Қазақстан жұртын қатты қа - паландырған Қасіретті қаң - тар сабақтары қоғамдағы түр - лі әлеуметтік топтардың ортақ көзқарастарына, ұлт зиялылары - ның көшбастаушылық қызметі мен елтұтқа ерік-жігеріне де ауыр сын болғаны анық. Осындай қылкөпір жағдайда халықтың сөзін сөйлейтін ел серкелері мен жақ - сы-жайсаңдарын жан-жа - ғы - мыздан алаңдап іздегеніміз рас.
Қоғамды тазарту арқылы әді - летті қоғам құруда күрескерлік мі - незі мен қайсарлық қасиеттері күшті, аузы дуалы адамдарға шы - нын - да да ауадай қажеттілік бар.
Ал мұндай текті жандар мен тегеурінді кісілер біздің қоғамда болған және олардың өмірлік өнегесі өшкен емес. Осындай ұлы тұлғалардың бірі болған, ұлт ұстазына айналған Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын әр қоғам талабы деңгейінде саралап, әсіресе, тәлімдік мақсатта қолданудың берері мол.
Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев: Әділетті Қазақстанды құрамыз десек, саяси-экономикалық реформа жасау жеткіліксіз. Ең бастысы, қоғамдық сана, азаматтардың ниеті өзгеруі керек. Онсыз басқа жұмыстың бәрі бекер. Мен бұл туралы Ұлттық құрылтайдың екінші отырысында нақты айттым.
Ұлттың жаңа сапасын қалыптастыру еліміз үшін айрықша маңызды. Әрбір азаматымыз, әсіресе, жастар ең жақсы қасиеттерді бойына сіңіруі қажет. Оның бәрі бірігіп, біртұтас қоғамдық қасиетке айналады.
Әркім отаншыл, білімпаз, еңбекқор, тәртіпті, адал, әділ, үнемшіл әрі жанашыр болса, алынбайтын асу жоқ. Абайдың Толық адам ілімінен бастау алатын Адал азамат тұжырымдамасының түпкі мәні - осы.
Тағы да қайталаймын: Әділетті Қазақстан және Адал азамат ұғымдары егіз құндылық ретінде әрдайым қатар жүруге тиіс. Шын мәнінде, адалдық жоқ жерде ешқашан әділдік болмайды.
Әрбір адам ісі мен сөзі бір жерден шығатын Адал азамат болса, әділдік орнайды.
Қазақстан - біздің жалғыз ғана Отанымыз. Оның іргесі берік, керегесі кең, төрт құбыласы түгел болуы - өз қолымызда. Бабалардан мирас болған ұлан-ғайыр жерді қорғау, оны өркендету - біздің перзенттік парызымыз.
Мен еліміздің әрбір азаматын осы қасиетті парызға адал болуға шақырамын[1], - деп, рухани бастауларымыздың маңыздылығын ерекше атаған болатын.
Ендеше қазіргі қоғам үшін барды бағалай білетін, белсенді, жоғары моральды, әдепті де рухани байлығы мол адамдардың аса қажет[2] болса, осы тұрғыда алаштың арда ұлы Ахмет Байтұрсынов еңбектерін оқытудың өзектілігі тіпті тереңдей түседі.
Қай уақытта болмасын оқыту мен тәрбиелеу қатар жүруі қажеттігі уақыт тезінде дәлелденген. Ал, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын кәсіби мамандар даярлайтын жоғары оқу орындарында оқыту, болашақ мұғалімдерге педагогикалық ой-идеяларға жетелеу - келешектің үлесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек.
Белгілі ақын, дарынды қазақ жазушысы Сәкен Сейфуллиннің Өзге оқыған қайраткерлер атақ қуып жүргенде, ұйқыдағы қара халықтың жоғын жоқтап, мұң-мұқтажына көңіл бөлген Патшалық Ресей заманында бір ғана тұлға болды, ол -- Ахмет Байтұрсынұлы болатын -- деген пікірі, сол заманды көзімен көріп, көңіліне тоқыған адамның шын көңілінен шыққан ақиқат еді. Қилы заманның небір қитұрқы жауыздығы мен саясаттың құрбаны болған Ахмет Байтұрсынұлы - бүгінгі біздер, келер ұрпақ мақтаныш етер кемеңгер тұлға. Алаш ардақтысының әр салада істеген ісі, тәуекел әрекеттері, ұлтына деген қалтқысыз сүйіспеншіліктің куәсіндей болғаен еңбектері мен шығармашылық мұрасы - бүгінгі күн мен келешек қоғам ұрпақтарын тәрбиелейтін мәңгілік шамшырақ, үлкен аманат. Осы аманнатты көзіміздің қарашығындай қорғап, жан-жақты зерттеу - өзекті мәселелердің бірі.
Жаңа әлемге бет алған Жаңа Қазақстанымыз үшін дүлей заманның аласапыран дауылына қарамай, жеке мемлекет құрамыз, ұлт ретінде сақталамыз деген алаш арыстарының ұшан-теңіз еңбегі өте қажет. Бүгінгі көшбасшы ұландарымыз осындай арыстарымыздың рухында тәрбиеленуі тиіс. Сол кездің өзінде - ақ, Ахмет Байтұрсынұлының басшылығымен қазақ зиялылары қазақтың шекарасын бекітіп, керегесін кеңейтіп, әдебиетінің іргесін қалады, ұлттық мәдениетін дамытты.
Ахмет Байтұрсынов - ұлты үшін құрбан болған ардақты тұлғалардың бірі, дарынды ақын, көрнекті ғалым, тілші, әдебиеттанушы, реформатор, қоғам қайраткері, педагог, қазақ терминологиясының негізін салушы. Осылардың ішінде, ұлттық әдебиеттануымыздың негізіне айналған Әдебиет танытқыш еңбегінің маңызы өте зор.
1926 жылы сол кездегі астана Қызылордада арнайы тексерістен өтіп, Ташкентте басылған Әдебиет танытқыш - ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеттануы деңгейін көрсететін алғашқы әрі іргелі зерттеу болды. Зерттеудегі жазудағы мақсатын зиялының Қазақта бай әдебиет бар, соның асыл мақсұтын таныту деген пікірімен тұжырымдауға болады.
Ахмет Байтұрсынұлының бұл еңбегі де алаш зиялысының өзіндей тағдыр талқысына түсті. Кеңестік саясаттың қолына түскендері өртеліп, жыртылды. Дегенмен, сол уақыттағы қорқыныш-қатерге қарамай, келер ұрпақ үшін аса бағалы еңбекті сақтап қалғандар да болды. Соның нәтижесінде, бүгінде ұлттық әдебиеттануымыздың іргетасына саналатын еңбекпен қауышып отырмыз. Соңғы зерттеулерде Әдебиет танытқыш еңбегінде автордың кейбір ойлары аяқталмай қалған немесе еңбектің кейбір парақтары жыртылған десе де, бүгінгі әдебиеттануымыз үшін қымбат қазына болып отыр.
Ұлт ұстазының терең кемелдігі мен ақыл ойынан туған зерттеу еңбекте ұлттық әдебиеттану ғылымының түйткілді және ғылыми мәселелері жан-жақты түсіндіріледі. Автор көркем өнер туралы қисын-ере - же - лермен қазақтың телегей-теңіз рухани мұрасын талдап бере алды. Ұлт әдебиеті ерекшелігін, сипатын, өрісін көрсете білді. Сол себепті бұл зерттеуді әлемдік құндылық деп бағалаймыз.
Әдебиет танытқышта автордың әлемдік теоретик-ғалымдарының, әсіресе Аристотель, Әл-Фараби, Лотман, М.Бахтин, т.б. тұлға - лар - дың өнер, көркемсөз туралы ой-пайым - дарымен, сондай-ақ, өзімен қатар көптеген орыс және шетелдік әдебиеттанушы ғалымдардың еңбектерімен терең танысқандығын, озық идеяларымен жетілдіріп, ұлттық сипатта талдап бергендігін байқаймыз.
Осы тұрғыдан алғанда, Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын жоғары оқу орындарында оқытудың жаңаша әдістемесін көрсету, жалпы ұлттық әдебиеттанудың өзекті мәселелерін ғылыми негіздеп отыру мәселесі - бүгінгі күннің аса көкейкесті тақырыптарының бірі екені даусыз.
Өткен ғасырдың 20-30 жылдары ұлтымыз үшін қалтқысыз еңбек еткен Алаш зиялыларының ұлағаты мен өнегесіне деген қоғамның сұранысы зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқыту деп атауымызға негіз болды.
Зерттеу пәні. Ахмет Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегі.
Зерттеу болжамы. Егер жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов секілді алаш азаматтарының шығармашылығы кеңінен енгізіліп, оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері негізінде оқытылып, жаңаша сұранысқа сай жетілдірілген жағдайда, студенттердің төл әдебиетінің құдіретін терең сезінуімен қатар, ұлттық құндылықтарды өз бойына сіңірген жеке тұлға ретінде қалыптасуына толыққанды жағдай жасалар еді.
Әрине, сөз өнері - өскелең ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеп, қанаттандырудың негізгі арнасы екендігі сөзсіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты болып жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың Әдебиет танытқыш еңбегі негізінде педагогикалық шарттарын анықтау алынды.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Әлемдік әдебиеттану ғылымына сипаттама беру, оның ішінде Әдебиет танытқыш еңбегінің ұлттық ғылымдағы маңызын зерделеу;
2. Ахмет Байтұрсыновтың әдебиеттанушы ғалым ретіндегі ғылыми жаңашылдығын негіздеу;
3. Жоғары оқу орындарында Ахмет шығармашылығын оқытудың педагогикалық тұғырларын сипаттау;
4. Әдебиет танытқыш еңбегі бойынша инфографиялық оқу құралдарын әзірлеу;
5. Әдебиет танытқышты оқытудың әдістемесі бойынша оқу-тәжірибелік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын жоғары оқу орындарында оқыту арқылы студенттерді жан-жақты рухани қаруланған маман ретінде тәрбиелеудің теориялық негіздері айқындалды;
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың ғылыми-әдістемелік негізі көрсетілді;
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың тиімді педагогикалық қырлары айқындалды;
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Ғылыми-зерттеу жұмысында тұжырымдалған жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың педагогикалық шарттарын жаңа білім мазмұнын жетілдіруде, қазақ әдебиетінің ұлттық мазмұнын тереңдетіп, студенттер мен оқушының ұлттық тұрғыда тереңнен қанаттанып, рухтануын арттыру мақсатындағы әдебиет сабақтарында ескеруге болады.
Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай-ақ жоғарғы оқу орындарында қазіргі әдебиетті оқыту процесінде, арнайы курстар мен семинарлар жүргізгенде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың теориялық негіздері мен педагогикалық шарттары.
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы - білім алушыларды ұлттық тәрбиемен қаруландыратын, жан-жақты дамыған тұлға қалыптастыратын мазмұндық-тәрбиелік құрылым.
Жоғары оқу орындарында Ахмет Байтұрсынов шығармашылығын оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдері мен нәтижелері.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындап, теориялық тұрғыда дәйектеуде көрнекті әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеулері мен көркем әдебиет пен ақын-жазушылар шығармашылығының тұлға қалыптастырудағы өзіндік үлесі дәйектелген монографиялық еңбектері, халық педагогикасындағы жетекші ұстанымдар мен оқытудың жаңаша идеялары басшылыққа алынды. Атап айтатын болсақ, әдебиеттану бағытындағы М. Әуезов [2], Қ. Жұмалиев [3], З. Қабдолов [4], Р. Бердібаев [5], М. Атымов [6], Т. Кәкішев [7], С. Қирабаев [8], Р. Нұрғали [9], Ж. Дәдебаев [10], Қ. Әбдезұлы [11], Б. Майтанов [12], З. Бисенғали [13], С. Негимов [14], А. Ісмақова [15], Т. Рахымжанов [16], Ә. Бөпежанова [17], тағы басқалардың зерттеулеріндегі ой-тұжырымдарға сүйенсек, педагогикада Т.Тәжібаев[18], Қ.Жарықбаев[19], Қ.Бөлеев[20], М.Көккөзова[21], А.Құдиярова[22], М.Ахметова[23], Қ.Ыбырайымжанов[24], Т.Әлсатов[25], С.Қалиев[26], С.Ұзақбаева[27], М.Абдукаримов [28], М.Елубаева[29], М.Түсіпбекова[30], Ж.Бекмағамбетов[31], М.Жұбанова [32], К.Құнантаева[33], Н.Абишева[34], т.б. зерттеулеріндегі басшылыққа алынған әдіс-тәсілдерінен үйрендік. Сондай-ақ, А.Байтұрсынұлының теоретиялық ұғым-түсініктерін әлемдік контексте талдауда алыс-жақын шетел ғалымдары, т.б. ой-пікірлері арқылы дәйектедік.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми-теориялық, әдістемелік еңбектерді талдау, зерделеу, сараптау мен талдап-қорыту, озық іс-тәжірибелерді пайдалану, т.б. әдістері қолданылды.
Зерттеудің байқаудан, сыннан өтуі, тәжірибеге енгізілуі. Магистрлік диссертациялық жұмыстың теориялық мәні мен мазмұнының тұжырымдары республикалық журналда мақала түрінде жарияланып, республикалық ғылыми-теориялық конференцияларда тыңдалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ӘДЕБИЕТ ТАНЫТҚЫШ ЕҢБЕГІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Әдебиет танытқыштың әлемдік әдебиеттану ғылым контексіндегі көрінісі
Әдебиет - кең ұғым. Ол жазба мәтіндердің әртүрлі типтері мен жанрларын қамтиды. Әдебиеттану - көркем әдебиет, оның шығу тегі, мәні мен дамуы туралы ғылым. Қазіргі әдебиеттану - күрделі де қозғалмалы пәндер жүйесі. Әдебиеттанудың негізгі үш саласы бар. Әдебиет теориясы әдебиеттің құрылысы мен дамуының жалпы заңдылықтарын зерттейді. Әдебиет тарихының пәні - ең алдымен әдебиеттің үдеріс ретіндегі өткені немесе осы процестің бір сәті ретінде. Әдебиет сынын әдебиеттің салыстырмалы түрде бүгінгі жағдайы қызықтырады. Сондай-ақ өткен дәуір әдебиетін қазіргі қоғамдық-көркемдік мәселелер тұрғысынан түсіндірумен айналысады.
Қазіргі әдебиеттануда Горбачевтің жариялылық және қайта құру дәуірінен басталған ХХ ғасыр соңы мен ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарындағы әдебиетті қалай атауға болады деген қажеттілік барған сайын күшейе түсуде. Әрине, оны шартты түрде Хрущевтің жылымығы, Брежневтің тоқырауы, идеологиялық серпіліс деп атап жүрміз. Дегенмен, әдебиет пен онымен тығыз байланысты әдебиеттану үшін бұл, өте маңызды тарихи кезең болды. Жалпы ұлттық әдебиеттану үшін ең келелі зерттеулер жүргізілген, өзекті мәселелердің оң шешімін тапқан, бастысы ақтақтаңдар ашылып, арыстарымыздың оралған дәуірі болды.
Ал, әлемдік әдебиеттану әдебиеттану ғылымының өткен кезеңі туралы айтатын болсақ, антикалық заманнан бастау алады дегенімен де, әдебиеттанушы ғалым З.Қабдоловтың пікірінше: Дұрысында адам баласының көркемдік талғамының алғашқы белгілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын, Нил мен Нигер, Хуанхэ мен Янцзы, Инд мен Ганг, Tигp мен Евфрат жағалауларын мекендеген көне халықтардың рухани өмірі мен өнерінен пайда болған.
Вавилон жұртының Көрмегені жоқ кісі туралы дастаны немесе көне үнді халқының Ригведа, Махабхарата, Рамаяна жырлары тәрізді еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткіштерге бақсақ, адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік пен ездік, жақсылық пен жамандық білімдарлық пен надандық туралы талаптары мен талғамдары тіпті б.э.б. 3-2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы ұғымға айнала бастағанын аңғарамыз[35,53б.], - дейді.
Шындығында, әдебиет туралы ғылымның даму тарихы тым тереңде. Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы мен әдебиет сыны деген негізгі үш және жанама салаларға бөлініп қарастырылатын сөз өнерінің теориялық қисындарының ғылыми негізделуінде бірқатар еңбектердің орны ерекше. Атап айтатын болсақ, бастауында грек ойшылдары Сократ пен Платонның еңбектері, Аристотельдің Поэтикасы, әл-Фарабидің Ырғақтарды топ-топқа бөлу, Поэзия өнерінің канондары туралы, Поэзия өнері туралы, т.б. трактаттары болса, орта ғасырда Д.Дидроның Драмалық поэзия туралы, Г.Гегель Эстетика, Г. Лессинг Лаокон немесе бейнелеу өнері мен поэзияның шекарасы, Ю.Лотманның Поэтикалық тексті талдау, Көркем текст құрылымы, т.б.
Кез-келген халықтың болмасын сөз өнері оның рухани мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктерімен тығыз байланысып жатады. Сол себепті де, әдебиет пен эстетика, халықтың талғамы бір-бірінен көрініс тауып отыратыны ақиқат. Олай болса, әдеби теориялық дамуда А.Байтұрсыновтың Әдебиет теориясы еңбегі де әлемдік әдебиеттануда өзіндік орны бар зерттеу.
Оның ішінде, әдебиет теориясының негізін қалаушылар болып саналатын атақты Платон, Аристотельдің Поэтикасы мен әл-Фарабидің Поэзия өнері туралы трактат еңбектерімен салыстырмалы түрде қатар тұра алатын, әдебиеттің теориялық ұғым-түсініктері ғылыми негізделген еңбек деп бағалауға лайықты. Сөзіміз дәлелді болу үшін аталған еңбектерге қысқаша тоқтала өтсек.
Ғылыми тұрғыда түйіндейтін болсақ, әлемдік әдебиеттанудың, оның ішінде, теориялық тұжырымдардың бастауында Аристотель мен Әбу Наср әл-Фараби еңбектері тұр. Аристотельдің Поэзия өнері туралы трактатының, басқа да ежелгі дәуір эстетикасы туралы жазған еңбектерінің танымдық қуаты мол болып табылады. Әбу Наср әл-Фарабидің Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатының жалпы әлемдік әдебиеттанудағы маңызы зор. Ал өткен ғасыр еншісіндегі әлемдік әдебиеттану ғылымына зер салсақ, Р. Уэллек пен О. Уорреннің Әдебиет теориясын (1949) ерекше атауға болады. Ал, орыс әдебиеттану ғылымында Б. В. Томашевский, Л. И. Тимофеев, Ю.Лотман, М.М. Бахтиннің еңбектері (1895-1975) ерекшеленеді.
Әдебиет теориясы туралы ой-пікір, көзқарастар ерте заманнан бері айтылып келеді. Көркем әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктеріне, оның даму зандарына біздің жыл санауымызға дейінгі заманның ойшыл ғалымдары да көңіл аударып, кейбіреулері терең ғылыми пікірлер айтты. Әдебиеттің теориясы туралы ең алғашқы үздік еңбек ескі грек елінің философы Аристотельдің Поэтика кітабы болды (біздің жыл санауымыздан бұрынғы IV ғасырда). Аристотель өзінен бұрынғы философ, теоретиктерден әдебиет мәселелеріне басқаша қарады. Әдебиеттің қоғам тіршілігіне керектігін жоққа шығарып, оны мәңгілік идеяның көлеңкесі деп түсіндіретін идеалистік көзқарастарға қарсы, әдебиет нақты өмір шындығының сәулесі, әдебиеттің басты мәселесі - адам және ол өмірді таныту, тәлім-тәрбие беруді негізгі нысанасы етеді деген тәрізді материалистік пікірді ұсынушы бірінші адам Аристотель болды. Ол искусствоның бір түрі поэзияның ерекшеліктерін көрсетуші де, оның ғылымнан айырмашылығын бірінші рет түсіндіруші де Аристотель. Ол поэзияның тегі: эпос, лирика, драмаға жалпылап болса да сипаттамалар берді. Драмалық жанрдың бір түрі трагедия, оның суреттеу үшін алған өмір құбылысы, қаһармандары және алға қоятын мақсат-міндеттері жөнінде айтқан терең пікірлерінің мәні зор. Әрине, Аристотельдің көзқарасында материализмді идеализммен шатастырып ала берушілік сықылды өзіне тән қайшылықтар да бар. Әйтсе де оның Поэтика атты кітабы өз дәуірінде әдебиетке теориялық негіз, әдебиетті зерттеу үшін болашаққа жол салған еңбек.
Көп уақыттар бойы Аристотельдің Поэтикасы әдеби-теориялық ой-пікірдің ең биігі саналды. Оның себебі Аристотельдің бұл еңбегі ескі грек елінің Гомер, Эсхил, Софокл, Эврипид, Аристофан тәрізді ұлы ақын, драматургтарының жазушылық тәжірибесіне негізделгендігінен, өзінің теориялық көзқарасын, талдауларын сол құнды әдеби материалдарға сүйенгендігінен еді. Ол жазушылардан қалған қымбат мұралар кейінгі ғасырларда да өзінің мәнін жоғалтпады. Бұл Аристотельдің, әдебиет теориясы жөніндегі еңбегін өте құнды еткен ең негізгі жайттың бірі болды.
XIII ғасырға дейін, 1256 жылы Гер - ман Алеманн Аверроэс нұсқасын латын тіліне аударғанша, трактат туралы ешкім білген жоқ, бірақ бұл аударма нұсқасында шығарма көп өзгерістерге ұшырады. 1278 жылы М. Вильгельм трактатты латын тіліне аударды. 1498 жылы Джорджо Валл да өзінше латын тіліне аударды.
Поэтиканың грекше үлгісі 1508 жылы венециялық Альд Мануция бас - па үйінде басылып шығады. 1537 жылы Поэтика мәтіні Венецияда грек пен латын тілінде қатар, Алессандро Пацци аударған нұсқада жұрт қолына тиеді.
Аталған еңбек 1508 жылы басылғаннан бастап, осы күнге дейін 160 рет басылып шықты. Ал, бұл зерттеу еңбегінің құндылығы мен ғылыми маңызы туралы зерттеулер мен мақалалардың саны 1000-нан асты. Поэтика европаның барлық тілдеріне аударылған. Бір орыс әдебиетінде Поэтиканы Б. И. Орда (1854), В. И. Захарова (1885) және В.Г. Аппелрот (1893) аударған. Алайда, біз бүгінгі таңда басшылыққа Н.И.Новосадтың аудармасын басшылыққа аламыз. 1978 жылы М.Л.Гаспаров аударса да, 1927 жылғы Н.И. Новосадтың аудармасының қолданыста болуы - түпнұсқаға өте жақын Аппелроттың нұсқасындағы кейбір түсініксіз жерлер осы Н.И. Новосадтың аудармасында толығымен жөнделді. Негізіне В.Кристаның нұсқасын алған Н.И. Новосад аудармасы Аристотельдің Поэтикасының бүгінгі ғылымдағы баламасы деп айтуға болатын еңбек[36].
Негізінен алғанда, Поэтика - Аристотельдің өмірінің соңғы жылдарында оқыған дәрістері. Автордың оны өңдеуге уақыты болмаған. Сол себепті де, бұл еңбекте автор өздерінің ой-толғамдарын асығыс жазған, әрбір сөзді талғап беруге ұмтылмаған, қарапайым түсіндіруге тырысқан. Аристотельдің поэтикасы бізге бүлінген түрде ғана емес, толық емес түрде жеткен. Аристотель кітабының басында поэзияның түрлері туралы айтатындығын жеткізгенімен, трагедия мен эпос туралы ғана жазбалар бар, комедия жайлы тек бір-екілі ғана пікірлер ұшырасады. Ежелгі заман ойшылы Диоген Лаертес және басқа ежелгі авторлардың еңбектерінде көрсетілгендей, Поэтика тек бір кітаптан ғана емес, үш бөлімнен тұрған.
Аристотель өз кітабында шағын материалдардың өзін терең поэтикалық талдаулармен береді. Грек ауыз әдебиетінің үлгілерін талдай отырып, көрнекті ақындардың керемет таланты мен әлсіз дарындарды салыстыра отырып, теориялық түйіндеулер жасайды.
Аристотель теорияның алғашқы зерттеушісі болған жоқ, ол өзіне дейінгі ежелгі грек философтарының тұжырымдарына сүйенді. Ойшылдың ой-түйіндеулері өміршең сипатқа ие болды, өйткені, ол өзі сүйетін, жақсы білетін грек әдебиеті негізінде талдаулар жасады. Бұл оның құндылығын арттырды.
Аристотель Риторика мен Поэтиканы жазды. Оның пікірінше, риторика дегеніміз - кез-келген туындаған жағдайда тұжырымның мүмкін мағыналарын анықтап беретін ғылым. Сөйлеген кезде тұжырымдарға сендірудің үш негізі бар. Шешеннің тұлғалық болмысы, аудиторияның көңіл күйі және уәждің күштілігі. Сондықтан риториканы үйренуші қисынды пайымдап, мінезді бағалап және сезімдерді түсінуі керек. Алайда Риториканың екінші кітабында адамның жан тебіреністеріне толық талдау жасайды. Аристотель ашу, жек көру, қорқыныш, ұят, аяныш, наразылық, көре алмаушылық және қызғаныш сияқты эмоцияларға жан-жақты талдау жасайды. Оның түсіндіруі әрдайым айқын және жүйелі. Тіпті оларды бағалауда терең психологиялық зеректігін көрсетеді. Поэтика Риторикаға қарағанда тарихта аса танымал туынды. Аристотель эпикалық және трагикалық поэзия жайында жазған Поэтиканың алғашқы кітабы бізге жеткен. Комедияға арналған екінші кітабы жоғалып кеткен. Аристотельдік поэтиканы түсіну үшін Платонның поэзияға қатысты ойларын білу керек.
Поэтика - әдеби шығармалардың, поэтикалық формалардың, поэтикалық өнердің белгілі ғылыми-методологиялық шарттың негізінде айтылатын әдебиет бөлімінің саласы.
Поэтика термині кейде зерттелу объектісінің өзіне ауысады, мысалы, Мағжан поэтикасы, Шекспир поэтикасы және т.б.
Поэтика өзінің дамуында ғылым ретінде ұзақ жолдан өтті. Поэтика негізін қалаушы Аристотель болып есептеледі. Аристотель өзінің Поэтика еңбегінде әдебиетті сөзбен өрілген өмір дейді. Солай деп айта келе ұлы философ оның үш түріне тоқталады. Оқиғаға автордың өзі қатыспай сырттай бейнелеуі эпикалық тәсіл деп айта келе ол бұған мысал ретінде Гомер шығармаларын келтіреді. Екінші тәсіл - бұл әдеби тәсіл. Яғни, шығарманың негізгі нысанасы - автордың жан толғанысы, ішкі сезімі, лирикалық көңіл күйі. Енді ең ең соңғысына келер болсақ, ол - драмалық, ал тектің өзімідрама деп аталады. Драмада жазушының бейнелеген кейіпкерлері айтайын деген ойын өзінің іс қимылы, дауыс ырғағы, интонациясы арқылы сахнада береді [37, 172 б.].
Аристотель Поэтикасы - ұсынылған рецепттердің догматикалық жиынтығы емес, сонымен бірге дерексіз теориялық сызба да емес. Әдеби шығармаларға поэтиканың практикалық маңызын және оған тән нормативтікті сезініп, Аристотель практикалық сұрақтарды әдебиеттің белгілі бір фактілерін зерттеп отыру жолымен шешеді және ол поэзияның жалпы философиялық түсініктің негізіне сүйенеді. Аристотель Поэтикасы оның замандастарының поэтикалық шығармашылығымен, оның көркем өнерімен терең байланысты болғаны осыдан және беткей маңызы, ауқымды өнегесі де осыдан шығады. Осы тәртіптің дамуына үлкен үлесін қосқан. Аристотель өз еңбегінде ақынның міндеті өмірді көшіру емес, жалпы мағынасын ашу деп есептеді.
Аристотельдің Поэтикасы еуропалық әдебиет қана емес жалпы әлемдік әдебиеттану ғылымындағы басты теориялар мен ұғым-түсініктердің кейінгі дамуына шешуші әсер етті. Терминдердің тереңдігі мен сыйымдылығына және концептуалды аппаратының күрделілігіне байланысты оның тезаурусын аудару және түсіндіру әлі де күрделі әдеби мәселелердің бірі болып саналады.
Аристотельдің Поэтикасының кейінгі әлемдік мәдениетке ықпалын асыра бағалау қиын - бұл қазіргі еуропалық мәдениет үшін ең маңызды көне мәтіндердің бірі [38, 47]. Поэтика тақырыптар аясын айқындап, еуропалық әдебиет теориясының тезаурусын қалыптастырды [39, 6]. Дегенмен, бұл аударма еңбек болғандықтан, көбірек түсіндіруді қажет етеді. Ғалым А.Ф. Лосевтің тұжырымынша Ал бұл жердегі мәселе шығарманың автор қайтыс болғаннан кейінгі күрделі тағдырында ғана емес, сонымен қатар аристотельдік концепциялардың тым тереңдігінде, трактаттың өзінің диалектикалық, дамушы сипатында [40, 401].
Осы тұрғыда, Поэтиканың ең күрделі және сонымен бірге аз зерттелген терминдерінің бірі - μῦθοϛ термині. Орыс және еуропалық поэтологияның дамуын қорытындылайтын Ежелгі дәуірден ағартушылық дәуірге дейінгі еуропалық поэтика атты энциклопедиялық нұсқаулықта бұл терминге арнайы арналған бөлім жоқ, бірақ μῦθοϛ өзі басылымның тезаурусындағы әртүрлі аудармаларда айтылған.
Миф - Поэтиканың ғана емес, жалпы мәдениеттің де күрделі ұғымы. Е.В.Алымова атап өткендей, мифтің жұмбағы әлі шешілген жоқ және, мүмкін, ешқашан шешілмейді, өйткені миф дәл осы қызықты нәрсе, өйткені ол - шешілмейтін жұмбақ [41, 89].
Миф құбылысын түсінудің күрделілігі тарихи шарттылықпен де анықталады: мифті қабылдауымыз ежелгі немесе орта ғасырлардағы қалай болғанымен ерекшеленеді. А.Ф.Лосев Аристотельдің мифологияны діни емес, эстетикалық мағынада түсінетінін атап көрсетті және грек философының мифті оқиғалар жиынтығы ретінде ерекше қабылдауын атап өтті.
Миф арқылы Лосевтің пікірінше, Аристотель көркем шығарманың виртуоздық құрылымы, оқиғалардың байланысы деген мағынаны білдіреді [40, 370].
Сөйтіп, Поэтикада миф жанрдан поэтика категориясына айналды [39, 59]. Поэтиканың латын тіліндегі аудармаларында μῦθοϛ фабула ретінде берілген, ал аристотельдік терминнің дәл осы аудармасы еуропалық әдебиеттану ғылымына енді.
И.Х.Дворецкийдің латынша-орысша сөздігінде фабула сөзінің мынадай аудармалары келтірілген: 1) өсек, әңгіме, өсек, өсек, белгісіз біреу бастаған бос әңгіме; 2) бос дыбыс, ештеңе, жоқтық; 3) әңгімелесу, сұхбат, әңгімелесу; 4) әңгіме, ертегі, аңыз, ертегі, аңыз, көркем шығарма; 5) сюжет, сюжет; 6) драмалық шығарма, ойын.
Ал, ғылыми жағына үңілетін болсақ, терминологиялық мағынасында фабула сөзі алғаш рет Гереннияға арналған риторикада қолданылған. Трактат авторы баяндаудың үш түрін анықтайды: фабула, тарих және аргументум. Фабуланы ол мүлдем керемет нәрсе деп анықтайды; Historia - өткенде болған, бірақ қазіргі ұрпақ жадынан жойылған оқиғалар ретінде (яғни ақиқат), ал аргументті - жалған, бірақ ықтимал оқиғалар ретінде сипаттайды.
Поэтиканың алғашқы орыс аудармасы пайда болғанға дейін де орыс авторлары мен оқырмандары грек философының еуропалық аудармашыларының еңбектері туралы трактатымен таныс болды. Сонымен, Теофан Прокопович өзінің De arte poetica шығармасында Аристотельге бірнеше рет сілтеме жасайды және кейде мәтінге өте жақын поэтикалық түсіндірулерді қайталайды. Т. Прокоповичтің еңбегінде фабула термині бірнеше мағынада қолданылады: мүмкін емес нәрсе, поэтикалық шығарма, аңыз немесе аңыз, поэтикалық шығарманың мазмұны және ертегі поэзия жанры ретінде. Поэтиканың ғылыми-теориялық әсері Н. Ф. Остолоповтың Ежелгі және жаңа поэзия сөздігінде де айқын көрінеді.
Әдебиеттанушы ғалым Н.Ф.Остолопов трагедияны сипаттау кезінде ертегі терминін қолданады. Ол трагедияның осы элементін түсіндіруге егжей-тегжейлі тоқталмады, сондықтан біз оның бұл терминге қандай мазмұн енгізгенін анықтай алмаймыз. Сонымен қатар, Н.Ф. Остолопов ертегіні трагедияның бөлігі ретінде, ал ертегіні поэтикалық жанр ретінде ажыратты. Осымен қатар, ғалым-зерттеуші латын тілінен еуропалық әдебиет теориясының қолданысына енген сюжет сөзін аударды, бірақ ол терминнің көп мағыналылығы мен жалпы лексеманың эмоционалды таңбалануы мәселесіне тап болды. Алайда, оның тәжірибесі орыс әдеби теориясында жалғасын таппады.
Қазіргі өнер мен әдебиеттік келелі мәселелердің бәріне, әсіресе әлі күнге даулы қалыпта түрған проблемаларға бір ғана Аристотельден жауап іздеу ағаттық. Бірақ Поэтика грек әдебиеті мен өнерінің классикалық дәуірінен қалған бірден-бір жүйелі байыпталған поэзия теориясы екенін жоққа шығара алмаймыз. Бүгінгі әдебиеттану ғылымында поэтика көркем шығармашылық немесе сөз өнері туралы ғылым болса, Аристотель поэтиканы сол әдеби творчествоның, яки сөз өнерінің өзі деп түсінген. Демек, Аристотельдің Поэтикасы - өнер туралы ойлар. Олай болса, әдебиеттану ғылымында теориялық қиын-қағидаттарды ұлттық әдебиеттануда ғылыми негіздеген А.Байтұрсынұлының Әдебиет танытқыш еңбегінің ғылыми маңыздылығы мен мұндалап көрінеді.
Әлемдік әдебиеттану ғылымында үлкен орын алатын келесі еңбек әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фарабидің трактаттары болып саналады.
Әбу Насыр Әл-Фараби - Аристотель мен Платонның шығармаларына жазылған түсініктемелердің авторы. Әл-Фараби Аристотельдің Категория, Герменевтика, Софистика, Риторика, Логика және Поэтика, сондай-ақ Порфирия және басқа ойшылдардың Философияға кіріспе сияқты еңбектеріне түсініктеме жазды. Фарабидің түпнұсқа шығармаларынан Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактаты, Поэзия өнерінің канондары туралы және Музыка туралы үлкен кітап трактаттары ең танымал.
Еуропада XII-XIII ғасырларда әл-Фарабидің еңбектері латын және иврит тілдеріне аударыла бастады. 1930-1932 жылдары Парижде француз ғалымы Барон Рудольф Д' Эрланже Музыка туралы үлкен кітаптың бірінші бөлігінің француз тіліне аударып, жариялады[42].
Әл-Фараби еңбектері еуропалық жаңғыруға үлкен әсер етіп, батыс пен Шығыстың мәдениеттері мен философияларын жақындастыратын көпір болды.
Әл-Фараби атақты ақын ғана емес, өз дәуіріндегі логика мен эстетиканы, музыка өнерін, өлең сөздің теориясын жетік меңгеріп, ғылыми тұрғыда зерттеген трактаттар жазды. Оның ішінде әдебиеттанудың өзекті салаларына арналған еңбектерінде әдебиеттің теориялық мәселелеріне байланысты теориялық, ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің танымдық сипаты кеңейіп, филологиялық білімдер жүйесі қалыптаса бастады, практикалық қолдану аясы да кеңейе түсті.
Әл-Фарабидің Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатында Аристотельден басталып ғасырлар бойы зерттеу нысанына айналып келе жатқан әдебиетті теориялық тұрғыдан тану жайындағы көзқарас жалғасын тапты. Онда поэзия туралы негізгі түсініктер кеңейіп, өнердің бір түрі ретіндегі ерекшелігі анықталды. Фараби өзі қарастырған музыка, риторика, сурет, өнерлерімен салыстырғанда поэзияның сөз өнері ретіндегі сипатын, негізгі қағидаларын ғылыми жүйелеу арқылы ашып береді.
Философ-ғалым М.Хайруллаевтың Фараби дүниетанымы атты монографиясы әл-Фараби философиясы турасында жазылған алғашқы ауқымды зерттеу еңбек деп атап көрсетіледі. Қазақ ғалымдарының ішінде алғашқы қазақ фарабитанушысы А.Машановтан басқа әл-Фараби мұраларын жинауға ат салысқан, оның философиялық трактаттарының жауапты редакторы болған Ш. Е. Есенов, кезінде Қазақ КСР Ғылым академиясы жанынан Фарабитану тобын құру жайында бастама көтергендердің бірі Ә. Марғұлан, әл-Фарабидің математикалық, астрономиялық, педогогикалық мұраларын зерттеп, оқырман қауымға таныстыруда көп еңбек сіңірген ғалым А. Көбесов және ұлы ойшылдың мұраларын зерделеу барысында Фараби аттас басқа да ғалымдардың бар екенін және олардың еңбектерін саралай келе Әл-Фараби эстетикасы және Қазақ даласының жұлдыздары (І тарау) атты Әбу Насырға байланысты көлемді еңбек жазған белгілі арабтанушы-ғалым Ә. Дербісалі.
Әл-Фараби мұралары тек зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстарына ғана арқау болып қойған жоқ, сонымен қатар, оның бейнесі қаламгер-жазушылардың да шығармаларының негізгі тақырыбы болды. Тарихи тақырыпты жүйелі түрде тереңдеп меңгерген жазушыларымыздың бірі -- Әнуар Әлімжанов данышпан философ әл-Фараби жайын баяндайтын шығарма -- Ұстаздың оралуы атты романын жазды. Онда ақылгөй-ғалымның өмірі әр түрлі қырынан беріледі. Осы романға іргелі талдау жасаған көрнекті ғалым Р. Бердібаев әл-Фараби бейнесін Ол өзі жасаған музыкалық аспап -- қыпшағиға қосылып ән де айтатын, күй де тартатын, қаламды ғана емес, қаруды да ұстай білетін, досқа мейірімді, шапағатшыл, әділдік үшін басын қатерге тіге алатын тұтас тұлға ретінде елестеткенін, -- жазады[7,88].
Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған ғалым өзінің әдебиетке қатысты негізгі теориялық ой-пікірлерін: Риторика, Поэзия өнерінің каноны туралы трактат, Поэзия өнері туралы, Ғылымдарды классификациялау туралы трактат, Өлең және ұйқас туралы сөз және т. б. еңбектерінде саралайды. Оның осы айтылған еңбектерідегі теориялық ойлары мен көркемдік-эстетикалық пікірлері әлі күнге мәні мен маңызын жойған жоқ. Ғылымның айтылған саласын зерттеу барысында өзінен бұрынғы ұлы философтардың сара жолымен жүріп, олардың дәстүрлерін бойына сіңіріп, дамытты. Әдебиетші ғалым Н. Келімбетов Ежелгі дәуір әдебиеті атты кітабында әл-Фарабидің Өлең кітабы трактатынан мынадай сөздерді келтіреді: Біз поэзиясымен хабардар болған көптеген халықтарға қарағанда арабтар өз поэзиясында бәйіттің соңғы жағына көбірек мән береді.Сол үшін де араб бәйіттері белгілі бір өлшемдегі шектелген сөздермен толықтырылады, көркемделеді.Мұндай жағдайда қолданылатын сөз тіркестері ырғақты, белгілі бір бөлшектерге жіктелген болуы керек, тіпті ондағы әрбір ритм, ырғақ, буын, бунақ саны да шектеліп тұруы шарт.
Бәйіттегі сөздерде әңгіме не туралы айтылып жатқан болса, соған ұқсас етіп, бейнелі түрде айтылуы тиіс. Сонымен бірге бәйіттердің бір-біріне үндес болуы да талап етіледі [9,119].
Әл-Фарабидің әдеби мұрасын зерттеушілер оның Поэзия өнерінің каноны туралы трактатында поэзия жанры туралы ой-пікірлерін өрбіте келіп, осы өнер саласында жүрген ақындар мен олардың дарындылықтарының аражігін айыратынына көңіл аударады. Бұл бойынша автор шайырларды табиғи дарынына, арқалылығына, логикалық ойларына, ұйқас пен үйлесімді сақтауына қарап, үш топқа бөледі. Біріншісі -- өлең жазып, оны оқуға қабілетті, табиғи дарыны барлар. Бұлар поэзияның көптеген түрінде көркем бейнелілікке, тамаша ұйқастар мен теңеулер жасауға шебер. Сондай-ақ, олар өлең өнерінің сырымен, сын-сипатымен, теориясымен жақсы таныс болмаса да, алғырлығы мен асқан дарындылығының арқасында жырлары өткір, әрі тілге жеңіл, жүрекке жылы тиеді.
Әл-Фараби поэзияны мазмұндық сипатына қарай 13 жанрлық түрге бөліп, әрқайсысына нақты анықтамалар береді. Олар: трагедия, дифирамб, комедия, ямб, драма, айнос, диаграмма, сатира, поэма, эпос, риторика, амфигенезис, акустика. Трактатта өлең жазудағы ақындық шеберлік, софистикалық және еліктеу құбылыстары туралы ұғымының айырмашылықтары, поэзияны ғылыми тұрғыда тексеру жолдары секілді мәселелер де қарастырылған. Ғалым ақындық шеберліктің қалыптасуында ақындық түйсік пен қабылдау және олардың көркемдік суреттелуінің басты роль атқаратын себебі, өзара үйлесімдікте келуі мен сезімге әсер ету деп табады. Ал поэзияны зерттеуде ақындық пайымдаудың өлең өлшемі мен мазмұнына байланысты көрінуін басты назарда ұстау қажеттігі айтылады. Ақындық түйіндеуді - өлшем мен мазмұнға топтастыруға болады. Өлшеміне қарай топтау әуенділікке, болмаса екпінге, тұжырымдау қай тілде екеніне байланысты, сонымен қатар музыканың деңгейіне де қатысты. Мазмұнына қарай ғылыми тұжырымдау шама-шарқынша тап басып болжау, поэзияны талдаушының, поэтикалық мәтін зерттеушінің, әр түрлі халық поэзиясы мен оның әрбір мектебін білетіндердің харекетіне кіреді[43] -деп жазады әл-Фараби.
Трактатта әл-Фараби өлең өлшемдері мен фабула мәселесіне араб, парсы және ертедегі грек поэзиясына салыстырмалық талдауларға бару арқылы теориялық тұжырым жасағаны байқалады. Әл-Фарабидің поэзия қағидаларына тікелей қатынасы болмаса да өз кезеңіндегі ақындарды үш топқа бөлуі, әрқайсысына сипаттама беруі әлі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Олардың алғашқысы - өлең жазу қағидаларымен толық таныс болмаса да табиғат берген үлкен таланттың арқасында тамаша туындылар жаза алатындар, ал екінші тобына жататындар - табиғи дарыны болмаса да поэзия қағидаларын толық меңгеру арқылы өлең жазатындар, үшіншісі осы екеуіне еліктеушілер деп бөлінеді.
Өз кезіндегі араб поэзиясына теориялық талдау жасау арқылы өлең құрылысын тексеруді мақсат етіп, өлең өнерінің ішкі заңдылықтарын ашып берген.
1. Бәйіттер белгілі немесе тыңнан табылған яки дәстүрлі бейнелі, нақысты сөздермен аяқтауға тиісті. Бұл арқылы шумақтың көркемдігіне ісер етеді.
2. Образды сөз ұқсатылып отырған затты көзге нақты елестетуі қажет.
3. Образды сөздің ұйқасы міндетті түрде сақталуы керек.
4. Образды сөздер бунаққа бөлінуі шарт.
5. Бунақ саны ұйқас, буын, екпінді және екпінсіз буындар үйлесімінің біркелкі қайталануына тікелей қатысты болуы қажет.
6. Бунақтар қатары әрбір өлең өлшемінде айқын болуы қажет.
7. Бунақтар саны бірдей болуы, шумақты оқуда тепе-теңдікті сақтайды.
8. Сөз ағыны әр тармақта белгілі жүйемен орналасуы қажет.
9. Әр тармақтың ұйқасы бірдей және айқын болуы шарт.
10. Тармақтағы образды сөз де ұқсатылған затқа сәйкес келуі қажет.
11. Сөз ағынының өзі де үйлесімдікте болуы қажет.
Бұл заңдылықтардан шығатын қорытынды өлең ырғағы мен ұйқастары бір-бірімен үйлесімде болу керек. Әл-Фараби анықтаған заңдылықтар осы күнде де маңызын жоймаған. Трактаттарында өзекті мәселелерді көтеріп, әдебиет саласына тигізген еңбегі мол. Оларды санамалап айтып шықсақ:
Әл-Фараби өз еңбектерінде әдебиеттің өнер екенін танытты, адамзат қоғамындағы орны, тәрбиелік, эстетикалық мәнін айқындады. Бұл бір.
Екіншіден, әдебиетті теориялық тұрғыдан тану туралы ғылыми саласының негізін салушылардың бірі ретінде танылды. Аристотель Поэтикасынан бері келе жатқан теориялық ұғымдарды толықтыра таратты, ғылыми тұрғыда орнықтырды.
Үшіншіден, поэтикалық образдық және өлең сөздің көркемдік ерекшелігі туралы ұғымдарды қалыптастырды, ғылыми дәлелдеді.
Төртіншіден, өз дәуіріндегі поэзияны жанрлық түрлерге бөліп, ғылыми анықтамасын алғаш рет жазу арқылы зерттеушілік айналымға қосты. Бұл түркі халықтары әдебиетінің жанрлық дамуына өз әсерін тигізбей қалмады.
Бесіншіден, әл-Фараби - тілші. Тіл білімінің өзекті мәселелері туралы еңбектері өз кезеңіндегі зерттеушілік ойға үлкен үлес болып қосылды[44].
Ертедегі түркі поэзиясында классикалық өлең өлшемдерін басшылыққа алып өлең жазуға деген талпыныс болмады деу қиын. Әдеби-теориялық ой-пікір жетекшілік роль атқару арқылы өлеңтану саласындағы таным-білікті қалыптастырды.
Ойшыл өз заманының көркем және эстетикалық шығармашылығының барлық мәселелеріне қатысты тұжырымдар жасаған. Әл-Фараби ұйғаруында өнер әрі адам қызметінің бір түрі, әрі әлемді танудың бір түрі. Ол Аристотельден кейін өнерді адам қызметінің бір түрі ретінде қарастырады.
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегінің әлемдік сөз өнеріндегі үлесін қарастырғанда тағы бір еңбекке талдау жасамай кетуге болмайды. Ол - Ю.Лотманның Поэтикалық тексті талдау, Көркем текст құрылымы атты еңбектері.
Ю.М. Лотман мәдени-тарихи контекстке байланысты ырғақ мәселесіне ғылыми талдаулар жасайды. Өлеңде ырғақтың болмауы мүмкін еместігін айтады. Бұл орайда, Ю.Лотман пікірлерінің А.Байтұрсыновпен ұштасып жатқандығын байқаймыз. Ю.М. Лотманның еңбектері XVIII -- XX ғасырлардағы орыс поэзиясы мен ақындарының шығармашылығына арналған. Әсіресе, жас филологтардың тақта кітабына айналған Поэтикалық мәтінді талдау монографиясында әдебиет теориясының түрлі қағидаттарына ғылыми анықтамалар берілген. Ю.Лотманның сюжет және оның проза мен поэзиядағы ерекшеліктері, поэзияға тән сюжетті талдаудағы басты қисындары А.Байтұрсынұлымен үндеседі және кейінгі зерттеулерде басшылыққа алынып келеді.
Поэтикалық сюжеттер прозаға қарағанда айтарлықтай ерекшеленеді. Поэтикалық сюжет кез-келген оқиға, көптеген адамдар туралы баяндау емес, лирикалық әлемнің мәні, бір ғана құбылыс немесе оқиға туралы әңгімелеу. Бұл жағынан поэзия романға қарағанда мифке көбірек ұқсайды. Осы тұрғыда лириканы деректі материал ретінде алып қарастыратын зерттеуде ақынның шынайы емес, мифологиялық бейнесі жасалады. Өмір фактілері белгілі бір жағдайда ғана сюжетке айнала алады.
Бір мысал келтірейік. Егер біз Пушкиннің оңтүстікке жер аударылуы туралы деректі білмесек, оның поэзиясы беретін материалдарға ғана сүйенсек, бізде Пушкин жер аударылды ма, жоқ па? деген күмән туындайды.
Жер аударылған образдың қашқынға өзгеруін түсіну үшін осы сюжеттің туу себебін айқындайтын романтикалық мифке тоқталу қажет[45,17б.], - деген Ю.Лотман пікірі бүгінгі әдебиет теориясында құнды болып саналады.
Американдық ғалымдар Рене Уэллек пен Остин Уорреннің кітабы -әдебиет теориясы бойынша батыстағы ең танымал жұмыстардың бірі, әр түрлі тілдерде бірнеше басылымдардан өтті. Уэллек пен Уорреннің кейбір әдіснамалық принциптерінің кеңестік ғылым үшін дау-дамайға, тіпті әдебиеттің объективті танымдық мазмұнын жоққа шығарғанына қарамастан, белгілі бір ғылыми құндылыққа ие зерттеу болып саналады.
Авторлар оқырманды әдебиет тарихы мен теориясының, салыстырмалы әдебиеттанудың, верификацияның және текстологияның түйінді мәселелерімен таныстырады. Ғалымдар көркемдік бейнелеу, стиль, ритм мәселелерін қызықты қарастырады.
Кітап АҚШ-та алғаш рет 1949 жылы жарық көрді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz