Жырау - қазақ әдебиетінің көрнекі өкілі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
0.1 Жыраулық және ақындық поэзияның даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.2 Жыраулар мен ақындар мұрасының ауыз әдебиетімен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
0.3 ХҮІІ ғасырдағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті мұраларының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1 ЖЫРАУЛАР МЕН АҚЫНДАР МҰРАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1 Тәуелсіздік - жыраулар поэзиясының басты тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ..30
0.2 Жыраулар поэзиясындағы публицистикалық сарын ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
0.3 Жыраулар поэзиясындағы отбасы құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
0.4 Жыраулар поэзиясындағы рухани құндылық тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақ хандығы дәуіріндегі жы - раулар поэзиясында ерлік тақырыбының басымдық алып, өз мемлекетінің тәуелсіздігі мен оның даңқын арттыру жолында күрескен батырлардың ержүректігі мен қайтпас қай - сарлығын жыр - лау ең өзекті мәселе болды. Жырау - лар билеушілердің және адамдар жоқшылық дегенді білмей, молшылықта өмір сүретін қоғам - ның мінсіз бейнелерін жасады. Олар өздерінің поэтикалық монолог-толғауларында маңызды мемлекеттік проблемалармен қатар, әдеп пен мораль, ар-намыс пен қадір-қасиет мәселелерін қорғады. Өмір мен өлім туралы, дүниенің құбылмалылығы мен жалғандығы туралы өз ойларын толғады.
Жыраулар поэзиясы ұлттық болмысымыздың қалыптасуында аса қуатты ықпалдылығымен ерек - шеленді. Мемлекетті басқар - ған хандардан бастап, балаға тә - лім-тәрбие беретін эстетикалық есті дүниелер қалдырды. Қазақ хал - қы сөз өнерін киелі санайды. Сөз - сүйектен, таяқ еттен өтеді дейді дана халқымыз.
Өмірден ерте кеткен ақын, профессор А.Егеубай жыраулар поэзиясының қазақ ұлтының рухани қалыптасуына жасаған ықпалы туралы: Жыраулар толғаған адамшылық, имандылық, қаһармандық, жігерлілік һәм жайсаңдық жаңа қалыптаса бастаған қазақ ұлысының рухани келбетін кестелеуі тиіс еді. Солай болды да. Қазақ елінің ажары мен жан дүниесі сол шығармалардан танылды. Білім-білік, ақиқат, тіл, жаратылыс жайлы толғамдар да сол арнада желі тартты. Ежелгі түркі дүниесінің бар болмысы мен арман-мүддесі бір кезеңде қазақтың классикалық мәдениеті арқылы жаңғыра көрінді. Жырау - лар дәуірінің ішкі мәніне үңілсек, төрт-бес ғасыр бойына тұтастай құбылыс ретінде дамыған әлеуетті әлеуметтік-көркемдік ұлы самғау бұрын-соңды болмаған еді. Ол поэзияда, елдік құрылыста, тұр - мыста материалдық һәм рухани мәдениетте бірдей айқын мүсін - делді, - дейді.
Жыраулар поэзиясы - дербес мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген Қазақ хандығы атты дәуірдің әдеби мұрасы. Көрнекті ғалым-жазушы М.Мағауиннің айтуынша: Қазақ халқының жалпы түркілік ортақ этнос құрамынан бөлініп, дербес Орда құрған хандық заманы төрт ғасырға жуық ұзақ дәуірге созылды. Ол тағы бірде ХV - ХVІІІ ғасырларда жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мұратын бірінші орынға қойды. Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипатта қалыптасты. Алаштың жайсаң жанын, өр рухын бедерлей таңбалап, келер ұрпақ үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар биігіне көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды, дейді. Яғни, жыраулар поэзиясы - қазақ сөз өнерінің әлемдік классикалық шығармалар шоғырына қосылатын біздің ұлттық рухани қазынамыз.
Жыраулар шығармаларында ой-пікірлерін ашық айтып, әмірші, хандарды, сұлтандарды бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ қағидаттарын ұстанып сынап отырған. Жыраулар өздерінің сынында мемлекет мүдделерін жеке бас мүдделерінен жоғары қойған.
Жыраулар поэзиясының атасы, абызы Асан Қайғы болатын.
Оның толғауларынан Қазақ хандығының құрылу дәуірінің тарихи белгілерін көреміз. Ғалым Б.Кенжебаев: Асан Қайғының шығармалары өз тұсының айнасы, ол өз дәуіріндегі қазақ халқының мұңын, тілегін көрсетеді, деп жазған еді.
Асан Қайғы - халқының бір - лігін, мемлекеттің тұтастығын сақтаған жырау.
Оған төмендегі толғау мысал болады:
...Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Оймауыттай тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде кеңес қылмадың,
Жемнен де елді көшірдің.
Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң, тойынды.
Ойыл көздің жасы еді,
Ойылда кеңес қылмадың,
Ойылдан елді көшірдің.
Асан Қайғының, Қазтуғанның, Доспамбеттің, Шалкиіздің, Жием - - беттің, Марғасқаның, Ақтамбердінің, Тәтіқараның, Үмбетейдің, Бұқардың толғау - ларында қазақтың ата мекендері шығармалардың тақырыптық-идеялық, көркемдік-стильдік әр - түрлі ерекшеліктеріне орай жырланады. Жыраулар поэзиясындағы жер-су атауларының ішінде Алтын Орда дәуіріндегі қазақ халқының иеленген мекендері сағынышпен, қимастық сезіммен жырланады. Атап айтқанда, Еділ, Жайық, Сырдария, Қара Ертіс өзендері, Азау (Азов) теңізі, Түркістан, Ташкент қалалары, т.б. мекендер жыр арқауының негізін құрайды.
Бүгінгі таңда жыраулар поэзия - сының көркемдік ерекшелігі мен құндылығы - Тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елінің өс - кін ұрпақтарын еліне, жеріне, Тәуелсіз Қазақстанына деген сүйіспеншілігі мен отансүйгіштік сезімін оятып қалыптастырады. Қазақ елінің мемлекеттілігін, ежелгі ата жұртын мәңгілік мақтанышпен, асқақ сезіммен жырлау - жыраулар поэзиясында қалыптасқан ұлттық болмысымыздың нақты көрінісі.
Қазақ хандығының мемле - кеттік құрылуы дәуірінде өмір сүрген көркем сөз шеберлері - қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясының қалыптасуында Доспамбет пен Шалкиіз жырау - лардың алатын орны ерекше. Доспамбет жырау поэзиясында атамекенді сүю, ардақтау, отаншылдық-патриоттық рух өте басым.
Бетегелі Сарыарқаның
бойында,
Соғысып өлген өкінбес! деп, одан соң:
... Айналайын Ақ Жайық,
Ат салмай өтер күн қайда?!
... Кетбұғадай билерден
Кеңес сұрар күн қайда?! дейді.
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан
Бозбаламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?!
дейді.
Доспамбет жыраулар поэзия - сында өзіндік қолтаңбасы бар, жорықшы, батыр жырау болған. Қазақ хандығы дәуірінде мемлекет мүддесін жоғары ұстанған ақын, елінің бірлігін, тұтастығын жырлаған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің басты мақсатына жыраулық және ақындық поэзияның Қазақ ұлттық менталитетіне және ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуына тигізген әсері және оның рухани байлықтарымызды сараптаудағы өзіндік құндылықтарын талдау жатады.
Зерттеу объектісіне жыраулық мәдениетті қоғамдық сананың құрамдас бөлігі әрі тұрақты мәдени құбылыс ретінде әлеуметтік-философиялык тұрғыдан зерттеу жатады.
Зерттеу пәні ретінде жыраулық және ақындық поэзияның пен қоғамдық сананың қарым-қатынасы және жыраулық мәдениеттің ұлттық мәдениеттің деңгейінде жан-жақты көрініс табу ерекшіліктері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында отандық және әлемдік әдебиеттегі алғашқы ізденістердің бірі болғандықтан және соны әдістеме қолданылғандықтан төмендегідей ғылыми нәтижелер айқындалды:
жыраулық және ақындық поэзияның тек қана архаиқалық санаға тән құбылыс емес, ол сондай-ақ қоғамдық сананың құрамындағы тұрақты бөлігі әрі этномәдениеттің қайнар көзі екендігі мәдениет философиясы тұрғысынан талданады;
Қазақ философиялық ойлауының дүниетанымның бір түрі ретіндегі ақын-
жыраулар мұрасы құрамына діни, философиялық, әдеби факторлары мен
білімдерді қамтитын сана ретінде қарастырылады;
жыраулық және ақындық поэзияның ұлттық мәдениеттің өмір сүру тетіктерінің бірі,қоғамдық сананы ұйымдастырушы, ұлттың басын біріктіруші күш ретінде зерделенеді;
Зерттеудің теориялык және әдістемелік негіздері. Зертету батыстық, ресейлік және отандық акпарат арналарынан сусындағанымен, өзіндік әдістемслік және деректемелік Бұлақтарымен айшықталынады.
Қазақ хандығы дәуірінің жырлары кейіпкерлерінің кейбіреулері тарихи деректерде там-түмдап кездеседі. Сондықтан, Бұл дәуір әдеби мұраларын карастырғанда, тарихи мырза, билерді жыр кейіпкерінің өмірдегі прототипі деп қараудан сақ болу керек. Бұл әлі терең зерттеуді қажет ететін күрделі, қат-қабаты көп мәселе. Хандық дәуіріндегі Қазақ әдебитеінде батырлық, ерлікті жалғыз дастанмен емес, толғау, арнау, мадақ, өсиет түрінде шығаратын қолбасы-жыраулар дарыны назар аударарлық. Мұндай қолбасы-жырау шығармаларында дала жауынгерінің арман-тілеп, қайғы-мұңы, қуаныш-шаттығы, көшпелі өмір заң-жоралғысы, салт-санасы, қысқасы қоғам қайшылықтары философиялық терең иірімдермен көрінеді. [1, 65 б.].
Зерттеудің әдістемелік негіздерінде ислам аясындағы түркі мәдениетіндегі ментальдық өзғерістерді концептуальды сараптау ерекше рөл аткарады. Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы барысындағы этномәдениет ерекшеліктерін ой елегінен өткізу (ақындық-жыраулық, сал-серілік, би-шсшсндік дәстүрлер) диссертацияның маңызды аркауына жатады.
Диссертацияда қолданылган басты методтарға жататындары: тарихилық пси логиқалықтың бірлігі, гермсневтиқалық және салыстырмалы зерттеу, құрылымдық-фупкцияналдық талдау және т.б.
Зерттеудің тсориялық және қолданбалы маңызы. Жұмыстың нәтижелерін философия, саясаттану, мәдениеттану пәндерінде пайдаланып, жыраулык мәдениет ұғымын әлеуметтік ғылымдарда әлеуметтік философияның жәй күйін көрсететін лекция ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар диссертация негізінде қазақ ұлттық негізін ашып көрсетуге болады. Бұл жұмыс жыраулык мәдениеттің коғамдық санадағы дүниетанымдық ролін көрсетуге талпыныс жасайды.
Диссертациялык жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен (алты параграфтан), қорытынды және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады.
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Жыраулық һәм ақындық поэзияның даму жолдары
Әдебиетімізде өзінің жанрлық белгі сипаттары арқылы ертеден-ақ жеке
сала болып дамыған ақындық және жыраулық поэзияның алатын орны ерекше. Жыраулар әлеуметтік мәні зор ірі, келелі мәселелерді жырласа, ақындар өмірмен қоян-қолтық, бетпе-бет келіп, санқилы тақырыпта өлеңдер
шығарады.Көне дәуірлерден бері фольклорлық туындылармен өзектесе, жарыса дамып келген бұл сала халқымыз бастан кешкен тарихи оқиғалардың көркем шежіресі іспеттес ел тұрмысының сан алуан қырларын қамтып, бейнелеуге әркез елеулі үлес қосып отырған. [2, 31 б].
Халықымыздың поэзиялық мұрасын атадан балаға ұластырып, айтып жеткізушілер - жыраулар мен ақындар.Ол мұралар ішінде жыраулар мен ақындар төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жырлар да, сол дәуірде туған эпостық туындылар да болуы мүмкін.Демек, жыраулар мен ақындар желілі жырларды тудыруға атсалысып, өзі қадір тұтқан поэзиялық мұраларды жырлап, таратып отырған.Ақын,жырулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткен тарих іздері сайрап жатыр.
Толғау жанрының қалыптасып, өркен жаю кезеңінің ірі өкілдері Асан
Қайғыдан басталып, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Ер Шобандар сол өздерінен бұрынғы қалыпты дәстүрді жалғастырып дамытты.Бұл тұста толғаудың әлеуметтік қоғамдық мәні артып, арнау, дидактика үлгісіндегі жырлармен толыса түсті.Асан Қайғы өмір сүрген кезеңнің қат -- қабат қиындығы мен күрделігі де елеулі әсер етті. Керей мен Жәнібек бастаған елдің көшіп, Шу бойында жеке хандық құруының өзі өте маңызды мәселе еді.Асан көші-қонға қарсы болса да, болашаққа зор үміт артып, қазақтың алғашқы ханы Жәнібек (ХҮғ.) ел басқару ісіне жиі араласып отырады. Осы мәселелерге сәйкес ол Әй, хан, мен айтпасам білмейсің, Қырында киік жайлаған, Алты атанға қос артып атты толғауларын тудырып, ел бірлігі мен іргелі қоныс жайында арнайы тоқталады.Ханның мін кемшіліктерін бетіне айтады. Бейқамдық пен менсінбеудің мастанудың жақсылыққа алып келмейтінін ескертеді.
Ақындық және жыраулық поэзияның өзіндік сипат-белгілерін бұлардың өмір шындығын суреттеудегі көркемдік тәсілдері мен белгілі бір тарихи кезеңге шыққан авторлардың нақтылығынан, ғасырлар бойы өзара үзілмей келе жатқан дәстүр жалғастығын танытатын стильдік ерекшеліктерін көреміз. Дәл осы аталған поэзияның жазба әдебиетіміздің негізін қалаған ұлы Абайға дейін де, одан кейін де дамып келгені мәлім.
Белгілі бір дәуір талабына орай ұлы Абай бір кезде:
Шортанбай, Дулат пенен Бұхар жырау
Өлең бірі-жамау, бірі -құрау.
Әттең, дүние -ай, сөз таныр кісі болса, [3, 31 б]
Кемшілігі әр жерде- ақ көрініп тұр-ау, -- деп, өзіне дейінгі бір топ ел
ішінде аты белгілі ақын, жырауларды қатты сынға алса да, олардың
шығармаларын оқып білді. М.Әуезов кезінде дәл басып танып: Жырау демек,
ақын деу емес. Жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Бұның өз шығармасы - толғау. Жыраудың мақсаты міндеті - не болса сол көңіл ашар, әлдене дерліктей сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл, дәуір
болжамын, тарихи оқиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Көбінесе әрі жырау, әрі би болады, -- деп бағаласа, ақындық дарынның ерекшелігін Е.Ысмайылов: Ақын өмірдегі құбылысты, тарихи оқиғаны өзінің ой -- өрісі дәрежесінде таниды. Ақын естігенінен гөрі, көзі көргенін тез сезіп, жылдам жырлап кетеді,-деп жазады. Бұл тұста ең алдымен М.Мағауиннің Қобыз сарыны атты кітабы мен Қ.Сыдиықовтың Ақын - жыраулар, Е.Тұрсыновтың Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері деген зерттеулерін,
Ә.Дербісалиннің Дәстүр және жалғастығы атты монографиясы мен Ерте
дәуірдегі қазақ әдебиеті атты бірлескен еңбекті бөліп атауға болады.[4, 45
б].
М.Мағауин аталған зерттеуінде ХҮ - ХҮІІІ ғасырларда жасаған ақын,
жыраулар шығармашылығын алғаш рет жеке алып арнайы қарастырумен қатар, сол кітаптың Ақын және жырау атты соңғы тарауында бұл күрделі мәселені жыр құрлысы ( ұйқас, ырғақ, бунақ, тармақ т.б.) ерекшеліктері тұрғысынан да байыппен ашып талдайды.
Жырау деген термин өзіміздегі жырлау, жыр айту, жырламақ
сөзінен келіп шыққан. Мұның түп төркіні байырғы жыр, жыршы деген
ұғымдармен астасып жатыр. Ш.Уәлиханов кезінде жырдың белгілі бір әуенмен қобыз сүймелдеуі арқылы орындалып, батырлардың ерлік істерін дәріптеуге құрылатынын айта келіп: Жыр дегеніміз- рапсодия Жырламақ етістігінің өзі белгілі бір әуенмен жырлау мағынасын білдіреді. Бір жәйт: батырдың өмірі мен ерліктеріне қатысты оқиғаның бәрі қара сөзбен баяндалады, жыр поэма қаһарманы мен басты кейіпкерлерді сөйлету қажеттігі туған кезде ғана қолданылады, -- деп жазды. [1, 35 б].
Рас, жыр, жыршы деген ұғымдар әдебиеттімізде ерте кезеңдерде- ақ
туып қалыптасқан. Бұған өз жанынан шығарып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырып салма ақындар жатқызылып келген. Қазақтағы жыр өлеңнің түр мазмұн құрлысындағы айырмашылық белгілерін алғаш танып әңгімелеген кісінің бірі - Құрбанғали Халидұлы ол ақын мен жыршының өлеңшілердей емес, өз жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар деп санап: Ақындардың бір бөлігін жыршы дейді. Бұлар ақынмен тең түседі. Шығармаларында айырмашылық бар.
Ақын шығармасын өлең дейді. Олардың бір жолы төрт немесе одан да көп сөзден тұрады. Ал жыр болса, одан гөрі қисынға құрылған қиыннан қиысқан үш сөзден тұрады. Мысалы, Бұхар жыршының жыры (поэзиясы), Асан атаның мақал сөздері және Абылай хан қайтыс болғандағы Бұхардың көңіл айтуы да жырға жатады. В.В.Радлов жырды шумаққа бөлінбейтін импровизация, қайғылы жыр жоқтау деп жіктеп, ал жырауды - жыршы, көнені жырлаушы, алдын болжаушы (предсказатель) деп түсіндіреді.
Сондай- ақ, қазақ жырының көнелі сипатын
әңгімелегенде Қайсібір жырларда көне түрік ұйқастарының заңдылық іздері
сайрап жатыр, бұны, әсіресе сондағы аллитерация, акростих және ішкі
ұйқастар мен көне мәтелдерден айқын аңғаруға болады,- дейді. Сөйтіп, жыр
мен жыраудың импровизация тарихында ең көне тип екендігі Ш.Уәлиханов,
Ә.Марғұлан, В.В.Радлов, Жирмунский, Х.Зарифов, М.Әуезов, С.Мұқанов,
М.Мағауин, Ә.Дербісалин, З.Ахметов, Х.Сүйіншалиев, Н.Келімбетов,
Е.Ысмайлов, Р.Бердібаев, Н.С.Смирнова, Е.Тұрсынов, Қ.Айымбетов зеттулерінде түгел мақұлданған. Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, З.Ахметов сияқты әдебиетшілер жыраулардың эпикалық жыр тудырудағы рөлімен қатар, алдын болжағыш, білгір көрегендік қасиеттері баса көрсетеді.
Е.Ысмайылов жыраулардың қоғамдық рөлін аса жоғары бағалай келіп:
Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып көбінесе заман- дәуір, өткен
мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар мен
болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған,- деп ой түйсе, Ә.Марғұлан:
Жырау ру басы ақсақал, халықтың көкейтесті арманының мұңшысы, жыршысы ретінде өте қажетті тұстарда ғана болмаса, суырып салып жыр бермеген.
Ел құрметіне бөленген жырауларға жұрт болашағына қауіп төніп, қалың бұқара жол таба алмай, тығырық тығылған екіталай ауыр сағаттарда ғана ақыл салып, кеңес сұрайтын болған. Болашақты барлап болжам айту - көреген де білгір жыраулардың поэтикалық өнердің басты тәсілі болып саналған,- деп жазады. Ал, З.Ахметов жыраудың әлеуметтік қызметтін эпостық жырлармен байланыстыра қарап: Жыраулар творчестовасының жанрлық ерекшеліктері,олар өз жырларын қазақ халқының көне поэтикалық үлгісі-толғаулар арқылы таратқан. Жырау сөзінің көп мағынасы эпостарда ғана сақталып қалған. Мұны эпостық кейіпкерге айналған Сыпыра бейнесінен анық аңғарамыз.Бертін келе бұл ұғым
өзгерген, жаңа мағынасында қолдана бастады,-дейді.
Жыраулар импровизация дәстүрін қалаушылар емес, оларды жалғастырушылар Ә.Тәжібаев: Жырау- сөз жоқ ақын. Ақын болмай жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын
бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық - ертеден келе жатқан
халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы,- деп жыраулық дәстүрді
әдебиетте орны бөлек, жеке сала ретінде қарасытырады.Ал, Ә.Марғұлан:
Жыраулар эпикалық жырды жасаушылар болумен қатар, қоғамдық өмірдің
барысын, болашақты болжап айтатын жеке профессионалдық топтың да ірі
өкілдері. Бұл пікірді Ә. Қоңыратбаев әрі қарай жалғастырып:Ертегі, ұсақ
салт жырлары жәй айтушылардан басталса, эпос профессионал жыраулардың
үлесінде болған- дейді. Бұл- әдебиетіміздің дамуындағы өзге де қайталанбас
басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады. [1, 38 б].
Қазақ жырларының сан ғасырлық шығармашылығын негізінен үш кезеңге бөліп қарастырған жөн сияқты. Бірінші топқа жыраулық дәстүрдің негізін қалағаналғашқы өкілдері: Қорқыт, Аталық ( Кетбұға), Сыпыра жыраулар жатады. Бұл дәуір ХІ-ХІҮ ғасырларды қамтиды.Жыраулықтың қалыптасу кезеңін белгілейтін екінші топқа Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет шығармалары кіреді.
Мұның кезеңі ХҮ-ХҮІ ғасырлар.Үшінші топты жыраулықтың әбден
толықсып, кемелденген кезеңіндегі өкілдері: Үмбетей, Жиембет,
Тәтіқара,Ақтамберді, Бұқар жыраулар құрайды. Бұған ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырлар
жатады.Сондықтан бұл кезеңдердің ерекшеліктерін ашып әңгімелеуді жыраулық поэзиясының бірде-бір көрінісі- толғау жанрының қалыптасуынан бастау қажет. Толғау - әдебиетіміздің өз ерекшеліктерімен көрініп, көне дәуірлерде туып қалыптасқан поэзиялық шығарманың бір түрі-, дейді Б.Әбілқасымов.
Толғау қазақтың жыр толғау, толғап айту деген сөзінен алынып, жеке
термин ретінде әдебиетімізде кейінгі Кеңестік дәуірде ғана қалыптасты.
Толғаулар өзінің жүйелі табиғатымен оқиғасы бар жырға тонның ішкі
бауырындай жақын, үндес. Бізге жеткен толғаулардың халық өмірінің аса бір
жауапты, күрделі қиын бір тұсында айтылып таралғаны аңғарылады. Жыраулар толғаған суырып- салма жырлар философиялық ойға құрылған тұжырымдармен де, жеке адам бейнесін жасаған салиқалы да тартымды, мазмұнымен де дараланады. Мұнда ел, жер, халық тағдыры, болашағы жүйелі сөз болады. Осы ерекшеліктермен мұны эпикалық жырларға көп ұқсатады. Мәселен, Сыпыра жырларының жеке күйінде жетпей, эпостарда кездесуі де көп мәселенің сырын аңғартса керек.
Әрбір әдеби туындылардың алғаш пайда болуы мен қалыптаса дамуы соның
авторларының аренаға шығуы мен тікелей байланысты десек, толғау жанырының ең алғашқы өкілдерінің бірі деп, ең алдымен, Сыпыра жырауды айта аламыз.
Рас, оған дейін де кейбір деректерге қарағанда Ұлық жыршы, яки Аталық жыраудың (13ғ) бар екенін білеміз. Тіпті бұдан ілгері, Шоқан Уәлиханов айтқандай: Өзгелерге жыр жырлау өнерін үйреткен бірінші жыршы -Қорқыт ата бар. Өкінішке орай, Қорқыт атаның жырлары белгісіз бір себептермен бізге жетпей, оның орнына сол туралы тек үзік-үзік аңыздар мен әпсаналар ғана сақталып қалған. Ал, Ұлық жыршы, яки Аталық жырауға (кейде Кетбұға деп те аталады) келсек, оның Жошы хан өлгенде әкесінің айтқаны деген жалғыз жоқтау жыры мәлім. Оғызнаме дастанында да Оғыз қағанға жыр толғап, болашақты болжайтын керемет толғаулар айтады.
Дегенмен, әйгілі Қорқыт ата кітабында әрбір келелі оқиғаларды
баяндау алдына үнемі Қорқыт атынан бірде Дерсе, енді бірде Баяндүр ханға
арналып айтылатын сөздердегі Қорқыт атам сөз сөйлеп, жыр толғады. Бұл
хикаяны өзі шығарып, өзі жырлады деп, үнемі қайталанып келетін жолдардың өзінен- ақының жырды суырып салып айтқан Көмекей әулие -жырау болғаны айқын аңғарылады. Осы баяндаулар өзінің арнау үлгісінде келуі мен ұлағатты мазмұны арқылы да қалыпты жыраулар поэзиясына жақын тұр. Бір кезде толғау түрінде айтылған бұл жырлар кейін қара сөзге айналған тәрізді. Бұлардан Сыпыра жырау жырларының табиғаты біршама өзгешелеу.
Сыпыра жыраудың аты да, толғауы да белгілі бір себептерге орай
эпикалық жырлар (Ер Тарғын) мен ертегілерде (Құбагүл) ғана ұшырасады.
Бұларда ол ел-жұртқа қадірлі ақыл иесі, көп жасап, көпті көрген дана, алдын
болжағыш абыз, сәуегей кісі болып суреттеледі. Ханда, қара да ақыл таппай
қысылып тығырыққа тірелгенде, көпті көрген көне Сыпырадан кеңес сұрайды.
Мұның бәрінде де Сыпыра Алтын Орданың белгілі ханы Тоқтамыстың қасындағы көреген биі, кемеңгер ақылшысы ретінде сипатталады. Қазақ жырлары мен ноғай ертегілеріндегі Сыпыра бейнесі бір-біріне табиғи өте ұқсас, көп жасағаннан адам көрер түсі жоқ, аузында отыз тісі жоқ деп сиықсыз да ұсқынсыз қарт болып сипатталады. Сол аңыз -- ертегілер мен батырлық жырларда жиі аталып, өзінің 180жыл
жасаған өмірінде тоғыз ханды қолынан өткізіп, тоғыз ханды түзеткен Сыпыра туралы тарихи деректер жоқтың қасы. Алайда, Сыпыра жырау туралы айтқанда, ең алдымен, білікті ғалым Ә.Марғұлан еңбектерін негізге алған жөн. Ол кісі дала эпостарын жасаудағы жалпы жыраулардың, соның ішінде Сыпыраның рөлін өте жоғары бағалай отырып, оны XV-XVII ғасырлардағы көптеген қазақ ақындарының көшбасшысы және ноғай-қазақ эпостарын (Ноғайлы жыры) бірден- бiр жасaушы кісі -- деп көрсеткен еді. Заман талабына сәйкес жыраулар қашанда хан қасынан табылып отырған, демек, бұған Сыпыра жырау өмірі де
айқын дәлел. Ол әр алуан жырларда ең әуелі Тоқтамыс хан мен Ер Тарғын
батырды татуластырушы, енді бірде Едіге мен Тоқтамыс арсындағы кек-
жанжалды басушы, тағы бірде Тоқтамыс ханға қарсы көтерілген халық толқуын кемеңгерлікпен тоқтатушы данышпан ретінде көзге түседі.
Сөйтіп, жыраулар, көбінесе, өзінің көріпкел, болжағыштық, дана
кемеңгерлік қасиеттері арқылы әр кезеңде белгілі бір ханның қысылғанда
кеңес сұрар ақылгөй жыршысы, салауатты биі болғанын көреміз. Бұған дәлел
ретінде көне дәуірдегі Қорқыт пен Дерсе, яки Баяндүр хан, Ұлық жыршы мен
Оғыз қаған, Ұлық жыршы мен Шыңғыс ханнан бастап, бертіндегі Сыпыра мен Тоқтамыс, Асан қайғы мен Жәнібек, Шәлгез бен Би Темір, Жиембет пен Есім, Бұқар менен Абылай хандардың іс-әрекет, қарым- қатынастарын айта аламыз. Бұл туралы кезінде: Әрбір хан өз қасында ақылшы болатын биді таңдағанда, ең алдымен, сөз тапқыш, өткір деген суырылған шешеннен, судырлаған ақыннан алатын. Бұлардың саяси салмағы зор болғандықтан, аузынан шыққан сөз де олқы болмауға тиіс. Көлденең кісі мін таба алмайтындай, қоржындай ауыр, оқтай жұмыр, өтімді болуы керек. Бұлар қазақтың жоғарғы табынан шығып, ел меңгеру
жолындағы саясат адамдары болғандықтан, көпке айтқан сөздерінің бәрі ел
мұңына, ел қамына арналған сөздер болады, -деп М.Әуезов айтқандай,
жыраулардың әлгіндей өз бастарындағы артық қасиеттерінен тыс, азулы жуан, саны көп рулардан шығуы да тіпті өзінің ел тағдыры шешілетін ауыр
кезеңдерде қол бастайтын әскербасы- батыр болуы да хан қасынан табылуға
мәжүр еткен.
Олардың хан қаһарынан қаймықпай қашан да батыл сөйлеп,
шындықты тайсалмай бетке айтуы да осыдан. Қазақтағы Әр ханның тұсында бір сұрқытай деген мәтелдің шығу төркіні де осы айтылған оймен терең сабақтас.
Бұған ақындар өмірі де айғақ бола алады. Мәселен, Сыпыра тұлғасы үнемі
біздегі батырлар жыры мен ертегілердің басты қаһарманы ретінде суреттелу
арқылы өзінің жыр толғаумәнерімен де, көреген сәуегейлігімен де қалыпты
жырау болып танылды. Ер Тарғын жырында айтылғандай, ел-жұрт одан ханның екіжүзділігіне, алдауына қатты ренжіп кеткен батырдың қайтып келер-келмесін болжап айт дегенде, ол ел бірлігі мен жұрт татулығына орай хан тобындағыларды әдейі сақтандыра татулыққа шақыра сөйлесе, ал Тарғын
батырға арналған толғауында Сыпыра жырау ханның екіжүзділігі мен аярлығын бетіне басып, батырды ел мүддесі үшін бірлікке, ерлікке шақырады, хан берген сыйлықпен бітіс, хан қызын алып қайтесің? деп салиқалы кеңес береді. Бұл толғауда шешендік тәсіл мен ұтымды дәлел, қисынды қайталаулар жиі де орынды қолданылады. Жырау Тарғын батыр мен ханның екіжүзді әрекетте өзара жауласуға бет бұрған тұстарын бейнелі де әсерлі оймен кестелейді.Мұндай тәсілдің жыраулық поэзияда өте сирек ұшырасатынын мәлім.Жырау әуелі сұңқар мен көгілдірін ерткен қу бейнесін еске алып:
Әй, батырым,батырым,
Таудан тарлан ақырса,
Тас мұрынын ару сұңқар сызғырса,
Көгілдірін ерітіп,
Көлден қулар ұшар ма?[1, 44 б].
Бұл толғау 7-8 буынды құрлысымен де, ойды астарлап,жұмбақтап айтатын бейнелілік тәсілдермен де тұрақты қайталауларды ұтымды қолданумен де эпикалық жыр ішінде айтылғанына қарамастан,қастерлі толғау жанырын еске салады. Сонымен әдебиетіміздің ең алғаш эпикалық жырлардың ішінде келсе де, авторлығы мәлім толғау жанры туып пайда болды.Олар заман, дәуір талабына орай хан мен би, сұлтандар қасынан табылып, солардың сұраған мәселелері мен
болашақ туралы сан қилы толғаулар тудырып отырған. Сөйтіп,бұл туындыларәлеуметтік мазмұнға құрылған сипаттары мен ел болашағын жырлауы тұрғысынан дараланып келген, осы дәстүр кейінгі жырлардан да мол көрініп, кең көрніс тауып, мазмұны мен көркемдігі жағынан кемелдене түсті.
1.2 Жыраулар мен ақындар мұрасының ауыз әдебиетімен байланысы
Жыраулар мен ақындар мұрасы халық ауыз әдебиетімен тақырып, мазмұн, жанрлық жағынан сабақтас, байланысты келеді. Эпостарда, тұрмыс-салт өлеңдеріндегі елдік, ерлік, игілік, ізгілік - адам өмірінің сан алуан
мәселелері ақын, жыраулар поэзиясының да тұрақты тақырыбына айналады.
Ақын, жыраулар халық ауыз әдебиетіндегі толғау, өлең, ерлік жырлары,
айтыс сияқты жанр үлгілерін қолдана білді.
Жыраулар негізінен жыр үлгісіндегі толғау түрін көбірек пайдаланды.
Толғау көшпелі өмір кешкен елдің ақпа-төкпе ақыны селдетіп қолма-қол
айтуға, табан астынан жедел жырлауға ең лайық түр болды. Ақындар жыр толғау мен қара өлеңді қатар пайдалана білді. Жыраулар мен ақындардың саяси -- әлеуметтік, философиялық -- дидактикалық, лирикалық толғаныстарының хан мен батырды асқақ жыр күйінде өр пафоспен мадақтап, не кектене мінеп айтқан тебіреністерінің көбі толғау түрінде көрінеді.
Демек, толғауда ақын, жыраудың қуанып, шаттанған, не кектеніп ызаланған жан тебірінісі де, сол дәуірдегі әлеуметтік ірі оқиғаларға айтқан парасатты пайымдаулары да, яки дүние, өмір, адам, табиғат, заман сырын таразыға салып тебіренген философиялық- дидактикалық пікірі де бой көресетеді.Толғауларда тебіреніс сезім де, терең ой да, ұшқыр қиял да, өр пафос та өріле келеді. ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы жыраулар мен ақындар толғауларындағы осы сипаттар ХІХ - ХХ ғасырдағы халық поэзиясы өкілдеріне һәм казіргі жазба ақындарға да өнеге
болды. Жазба ақындар шығармашылығыда бұрын толғау табиғатынан танылатын қасиеттерді енді лирика атқара бастады. Толғау табиғатында тек лирикаға тән тебіреніс, толғаныс қана емес, үндеп, жарлап жалындай келетін жауынгерлік рух, өмір, дәуір, заман, т.б. сан алуан мәселелерді кеңінен қамтып, шабытпен шалқыта бейнелейтін көсем сөз - публицистиканың да сипаты танылады. Жыраулар мен ақындар мұрасында халық ауыз әдебиетінің, әсіресе тұрмыс- салт жырларының бірқатар жанрлық үлгісі кездеседі.
Мысалы, қоштасу Доспамбет: Айнабұлақ басы тең, Қазтуған: Алаң да алаң, алаң жұрт, естірту, жұбату Үмбетейдің, Бұхардың Бөгенбай өлімін Абылайға естіртулері, жұбату Бұхардың Әз Тәуке ханның баласы өлгенде айтқаны, жоқтауҮмбетей: Бөгенбай өліміне, Бұхар: Күпшек санды күреңді, жұмбақ-жауап Бұхар: Ханға жауап айтпасам, ақындық, шешендік сын Асан: Құйрығы жоқ жалы жоқ...,Тәтіқара: Ассалаумағалайкум, жайсаңдар мен қасқалар, Шәлгез: Еділден шыққан Сызашық, Бұхар: Рулының оғы қалса табылар, Жиырма деген жасыңыз, Әй, Абылай сен он бір жасыңда Шал: Дүние дегеншолақ депті, Жақсы жаман туралы, Шал ақынның сыны, Қыздар туралы,Алғаның жақсы болса қара жердей, Жігіт туралы, Кедейлік туралы,
Ұлғайып қартаяды жастан адам, Он бесте тартып міндім аттың жалын т.б.,
айтыстар Шал: Шал мен Күлімжан қыз, Шал мен кемпір, Жігіт пен Шал,
Шал мен Дегдар қыз. Ақыл - толғауындағы Асан: Еділ бол да Жайық бол,
Бұхар: Жар басына қонбаңыз ... Нақыл Асан: Заманыңды жамандап,
Шалкиізде: Шақырмақ бұл жай тастар, Жыраулардың бір сала толғаулары-
арнаулар. Асанның Жәнібекке айтқан толғаулары: Қырында киік жайлаған,
Әй, хан, мен айтпасам білмейсің, Шәлкиіздің би Темірге айтқаны,
Үмбетейдің Бәкеге, Жарқашарға, Бұхарға арналған толғаулары, Бұхардың
Ай, Абылай, Абылай аталған толғаулары т.б [5, 2 б]
Арнаулар мазмұны жағынан әрқилы. Асан Әз Жәнібек ханға айтқан
толғауларының бірінде әуелі байсалды байыппен жай, жұмсақ айтып көзін
жеткізіп алып барып ақылсыздығын әшкерлесе, екіншісінде ашына тура сынайды. Батыл да, тура тілдеу қақ маңдайдан қасқита тартып жібергендей бетпе-бет шенеу Марғасқа Ей, Қатағанның хан Тұрсын, Бұхар жырау Атаңды білмес құл едің, Шал ақын Басеке, мал жануар басқа бітер, Үйіңнен ит жалынып шықпайтұғын, Өзіңдей жатып ішер насқа бітер арнауларына тән сипат. Арнаулар тілек, ақыл Шәлкиіздің Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны, ақыл, нақыл Үмбетей: Бекболат биге, Бұхар: Абылай ханның қасында мақтау, мадақтау Жәңгір ханға арнаған Жанұзақ толғаулары түрінде келеді.
Ақын, жыраулар естірту, жұбатуларда әуелі алыстан мысалдай келіп,
қайғы хабарын естіртуге бірте-бірте сатылай келу, сосын басу, жұбату айту,
жоқтауларда дүниеден өткен батырлардың не ханның ел есіне қалаулы, елеулі істерін еске алу сияқты бағзы көркемдік тәсілдерді бері ұстанады. Ақпа- төкпе сөз зергерінің бір басында жыраулық билік, абыздық қасиеттердің болуы оларға өмірдің, дәуірдің сан алуан мәселесі хақында ақындық, шешендік сын айтуына жағдай жасады.
Жыраулар мен ақындар поэзиясында шешендік сынның кездесуі заңды
құбылыс. Жыраулар мен ақындар ел өмірінің елеулі мәселелері туралы шешімді сөз айтар аузы дуалы абызы, беделді биі болса, оның ағыла,тебірене
толғауында бұлдыртпай шегелей айтатын, шешендік шешімдердің болуы орынды еді...
Бұхар жырау:
Ағайынның аразы
Елдің сәнін кетірер,
Абысынның аразы
Ауыл сәнін кетірер...деп, татулыққа ,бірлікке шақырады.
Өмірдің әр алуан мәселелері туралы осындай шешендік сипаттағы
тармақтармен қатар ақын, жыраулар тіршілік мәні, өмірдің бел-белестеріне
баға беруде де сыншылдық танытады. Халық ауыз әдебиетіндегі балалар
ойынында кездесетін санамалап суреттеу (Бір дегенің білеу...) тәсілін
ақын, жыраулар өмірдің әр кезеңін сипаттауда, не адам мінез-құлқы
нормаларын (Бұқар: Біріншіден де жаман) бейнелеуде де үйлесімді
қолданады. Санамалап, нақпа-нақтап сипаттау ақын-жыраулардың негізгі
айтпақ ойын әсерлі жеткізуге лайықты тәсіл екендігі аңғарылады. Саты-саты
өмір бел-белестеріне саналап баға беру Бұқар, Дулат, Шал, Шернияз, т.б.
ақын, жырауларда, тіршілікте адам басына түсер ауыр істерді сипаттау Бұқар, Ақтан сияқты қазақ жыраулары мен ақындарына ғана емес, бұл әдіс барабин татарлары, қарақалпақ, қырғыз, башқұрт поэзиясында да кездеседі. Мұның өзі түркі тілдес тайпалардың о бастағы әдеби бастауы бір болғандығын әйгілейтін деректер. Кейін әр халық өзінің ойлау, әдет-ғұрыптық дағдысына орай икемдеп, түрліше өзгерістер егізген. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар мен ақындар ішінде Шал шығармаларында ғана айтыс үлгілері ұшырасады. Әрине,
Шал айтыстары ұзақ көсіле, есіле шайқасқан өнер сайысы емес, қысқа, қалжың, шағын сөз қағысы ретіндегі түре айтыстар.
Халық ауыз әдебиетіндегі жұмбақ түрі Асан толғауларындағы Қилы-қилы
заман болмай ма деп басталатын шумақтарда, жауап түрі Бұқардың Асан
жұмбағын шешкен Ханға жауап айтпасам деген толғауында кездеседі. Жұмбақ-жауап іспеттес Асан мен Бұқар тармақтары жырау-абыздарға тән алысты болжай бұлдырата тұспалдай айтуы жағынан көркемдік тәсілдің табу түрлеріне де ұқсайды. Халықтың сан ғасыр бойындарғы өмір тәжірибесінің түйіні іспеттімақал-мәтелдер үлгісімен ақын, жыраулар өз шығармаларында ақыл, нақылдың не бір алуанын туғыза білді. Асанның Еділ бол да, Жайық бол, Есті көрсеңкем деме, Атадан алтау тудым деп, Ақтамбердінің, Атты міңсең зорды мін, Бұқардың Жар басына қоңбаңыз, Ай, Абылай, Абылай толғаулары тура нұсқап айтылған өсиет ақыл сөз үлгілері. Ал дәл нұсқап отырмай-ақ өмірде болған істер нәтижесін үлгі, ғибрат етіп жай ғана меңзеп айтатын нақыл түрлері ақын, жырауларда аса мол:
Арғымағын жамандап,
Тұлпар қайдан табарсың?!
Тұйғыныңды жамандап,
Сұнқар қайдан табарсың?!
(Асан Қайғы)
Асау тулап жықпаса,
Артқы айылдың беркі игі.
Жағаға дұшпан қолы тимеске,
Артында туысқанның көбі игі.
(Шәлгез)
Кетеген болса,түйең жау,
Тебеген болса, биең жау,
Ұрысқақ болса,ұлың жау,
Керіскек болса, келінің жау.
Ақыл, нақылдар толғауларға философиялық-дидактикалық сипат береді. Жыраулар мұрасындағы көптеген толғаулар дидактикалық сарынға құрылады.
Абайға дейінгі әдебиет тарихында дидактикалық сарынның басымдығын академик Қ.Жұмалиев орынды байқап, Оларды негізінде дидактикалық поэзия деп атасақ та артық болмайды,- дейді. Расында да, жыраулар мен ақындарда философиялық-дидактикалық толғасымен қатар өмірдің өзге мәселелерін қозғаған тебіреністер мен өлеңдер де кездеседі.
Бұл тұста М.Мағауиннің толғауларды шартты түрде болса да философиялық, лирикалық деп екіге бөле қарауы қисынды. Кейбір нақылдар құрмында халық мақал-мәтелдері және оған түсінік ретіндегі тіркестер болады. Бұқар жырау:
Ежелгі дос жау болмас,
Айтысқан оның серті бар.
Ежелгі дұшпан ел болмас,
Көңілінің тұтқыр кірі бар. Міне осындағы бірінші, үшінші тармақ --
халық даналығы, екінші, төртінші тармақ -- Бұқардың сөзі, ол халық
даналығындағы мазмұн, ойды айқындап, түсіндіріп тұр. Сондай-ақ Шежірелі қартың болса хатың деген, Кітапқа қарттың сөзі жақын деген тармақтарында Шал ақын халық сөзін өзі иемденбей, бағзы бұрынғылар айтқан дегендей ишаратпен толғаған. Ақыл, нақыл сөздерді туғызуда ақын, жыраулардың халық ауыз әдебиетінен пайдаланғаны, ұстартқаны, жаңадан туғызғаны, сол сияқты ақын, жыраулар жасаған ақыл, нақылдың халықтық мұраға айналғаны да аз емес.
Мұндай алмасу бағзы дәуірден күні бүгінгі дейін желісі үзілмей келе жатқан халық әдебиетін де, ақын, жыраулар шығармашылығын да байыта, құнарландыра түсетін аса қажетті процесс. Академик С. Д. Лихачев сөзімен айтқанда Мәдени мұралардың жалғастығы- олардың ең маңызды қасиеті,- деген.
1.3 ХҮІІ ғасырдағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті мұраларының тәрбиелік мәні
Қазақтың халық ауыз әдебиетін жазылған ата дәстүрінде жастардың
үлкендер бар жерге адуандап кіріп, асқақтай сөйлеуі сөкеттік саналады.Ауыл
ақсақалдарының қолын алу үшін, жастар атынан түсіп, үйге дейін жаяу аяңдап келген.Сырттан жасы үлкен адам кірген кезде, орнынан тұрып қарсы алу, оларды атқа қолтығынан демеп мінгізу, сөйлесу,әңгімелесу барысында ізет пен ілтипат танытып отыру, жасы кішілерге тән әдеп салттары болды. Осы орайда ата жолын, қонақ кәдені, сыбағаны, жеңге назын, келін ізетін, күйеу мізетін, сәлем салуды, көңіл айтуды тағы да басқаларға ден қойған ұл мен қыз осындай ұғымдардың тек атын ғана емес, затын да білуге талпынатынына шек келтіруге болмайды.
Ата-ананың тәрбиесі бала мінезінің іргетасы. Ұяда не көрсе, ұшқанда
соны іледі деп түйіндейді мұны халық даналығы. Сондықтан балаға өмірінің
алғашқы жылдарынан-ақ адамгершілік сезімдерін егудің орны бөлек.Жастайынан бойға сіңген мінез басқа бір зор күш әсерінен болмаса, есейгенде сақталады. Сүтпен біткен мінез, сүйекпен кетеді деген мақал, ең алдымен, тәрбие мәселесіне қаншалықты терең мән берілетінін көрсетеді. Тәрбие - табалдырықтан басталады деген нақылдың өзі өмірден алынған шындық.
Сондықтан да халық өмір есігін енді ғана ашқан бөбек тәрбиесін бесіктен бастайды. Бесік жырында халқымыз өзінің сол бөбекке деген тілегін, үмітін, жақсы азамат болып, өмірден өз орнын тапса екен деген арманын білдіреді.
Әлди,әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем
Қонақ келсе, қой бөпем.
Құнан қойды сой бөпем.
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің? ... деп, ұрпақ тәрбиесіне айрықша мән беру сәби жүрегін тербеп, адамгершілікке жетелейді. Кең байтақ өлкемізде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып ұяттылық, әдептілік, көргенділік, мейірімділік,
шарапаттылық салтанат құрып, үйлесім тауып жатты.Бұл адамзат баласының әу бастан өз өміріне серік еткен тұрмыс салттарының ең көкейтестісі. Міне,
сол қымбат қасиеттердің бәрі отбасы, ошақ қасында бүршік атып, бұтағын
жаяды. Отанға деген сүйіспеншілікті, оған адалдықты, өз іс-әрекеттерімен
оның мүдделеріне қызмет етуге ұмтылысты, сондай-ақ, туған жеріне,
тұрақтаған мекеніне бауыр басушылықты білдіреді. Қазақ патриотизімін,
отаншылдығын қалыптастыруда жыраулар поэзиясының алатын орны ерекше. Бұл жөнінде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде былай ой түйеді: Халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау сияқты бұл дәуірдегі ұлттың шығармашылығында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыдыСондықтан да Отан отбасынан басталады демекшіміз.
Жыраулар - Қазақ хандығы мемлекетіндегі қазақ халқының әрбір азаматының асыл сапаны иеленуін, сол жақсылықты ұрпақтарға жалғастыруын мұрат тұтқан қайраткерлер. Жеке адам - - - дардың қасиеттері арқылы халықтың, оның ұрпақтарының өнегелі тұлға, үлгілі әулет құрай - тын - дығын жыр жолдарында айғақтайды.
Шалкиіз жырау дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе де жоқ, әлем бір қалыпта тұрмайды, бәрі өткінші деген пікірді уағыздайды. Жырау әрбір адам ақырын жүріп анық басуы тиіс, асқанға бір тосқан болатынын да еске салады.
Жыраулар қазақ халқының ертеңгі болашағы, балалардың да татулықпен, бірлікпен қа - лып - тасып өсуін жырлайды. Жастайынан ауызбіршілікпен, достықпен қалыптасып өскен жас ұрпақтың халқын баянды бақытқа жеткізгені - тарихта дәлелденген ақиқат.
Ақтамбердінің қазақтың жаңа жас буынына арналған тәрбиелік өсиетінің осындай тағылымды жақтары бүгінгі Қазақ елінің өскін ұрпақтарына үлгі-өнеге болмақ.
Балаларға өсиет:
Қылмаңыздар кепиет,
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке, дейді ақылман Ақтамберді.
Ақтамбердінің жырлап кеткен өсиет сөздері бүгінгі таңда өзіндік құндылығымен ерекшелене түседі. Бүгінгі жаһандану дәуірінде тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елі үшін бірлігін сақтауға, мемлекеттілігінің тұтастығын қамтамасыз етуге жыраулар поэзиясының беретін тәлім-тәрбиелік жақтары ұшан теңіз.
Жыраулар - Қазақ хандығы халқымыздың барлық жастағы адамдарының асыл, саналы қасиет - ті болуын мұрат еткен нағыз тәрбиешілер. Жыраулар поэзиясы - қазақ сөз өнеріндегі шынайы ұлттық сипаттың негізгі көркемдік іргетасы. Сондықтан, халықтық тәрбие дәстүрін жырау - лар поэзиясы арқылы тереңдете ұғындыру - өмір талабынан туын - даған мәселе.
Қорыта айтқанда, Қазақ хан - - - - дығы дәуірінде жыраулар поэзиясының басты тақырыбы - халықтың топтасқандығы мен бірлігі және әскери күш-қуа - тын нығайту мәселелері бол - ды. Сондай-ақ, жыраулар шығар - маларында әміршіге тіке - лей арнау да, мадақ өлеңдер де, болмыс туралы философиялық толға - ныстар да, ізгілік пен зұлымдық, жақсы мен жаман, достық пен дұшпандық туралы толғаулар молынан. Жыраулар өз туындыларын, толғауларын кейінгі ұрпақтарына мәңгілік мұра етіп қалдыру жолында көркемдігі жоғары поэзия тілімен, таптыр - мас теңеулер, жарқын метафоралар, синтаксистік жә - не психологиялық параллель - дер арқылы баяндаған. Бұл туындылардың Тәуелсіз Қазақ - станның өркендеп дамуына тигізетін ықпалы орасан зор деп білеміз.
Жыраулық поэзия - 15 - 18 ғ-лардағы қазақтың халық поэзиясы. Біздің дәуірімізге, негізінен, ауызша жетті. 15 ғ-дың орта шенінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
0.1 Жыраулық және ақындық поэзияның даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.2 Жыраулар мен ақындар мұрасының ауыз әдебиетімен
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
0.3 ХҮІІ ғасырдағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті мұраларының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1 ЖЫРАУЛАР МЕН АҚЫНДАР МҰРАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
0.1 Тәуелсіздік - жыраулар поэзиясының басты тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ..30
0.2 Жыраулар поэзиясындағы публицистикалық сарын ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
0.3 Жыраулар поэзиясындағы отбасы құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
0.4 Жыраулар поэзиясындағы рухани құндылық тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қазақ хандығы дәуіріндегі жы - раулар поэзиясында ерлік тақырыбының басымдық алып, өз мемлекетінің тәуелсіздігі мен оның даңқын арттыру жолында күрескен батырлардың ержүректігі мен қайтпас қай - сарлығын жыр - лау ең өзекті мәселе болды. Жырау - лар билеушілердің және адамдар жоқшылық дегенді білмей, молшылықта өмір сүретін қоғам - ның мінсіз бейнелерін жасады. Олар өздерінің поэтикалық монолог-толғауларында маңызды мемлекеттік проблемалармен қатар, әдеп пен мораль, ар-намыс пен қадір-қасиет мәселелерін қорғады. Өмір мен өлім туралы, дүниенің құбылмалылығы мен жалғандығы туралы өз ойларын толғады.
Жыраулар поэзиясы ұлттық болмысымыздың қалыптасуында аса қуатты ықпалдылығымен ерек - шеленді. Мемлекетті басқар - ған хандардан бастап, балаға тә - лім-тәрбие беретін эстетикалық есті дүниелер қалдырды. Қазақ хал - қы сөз өнерін киелі санайды. Сөз - сүйектен, таяқ еттен өтеді дейді дана халқымыз.
Өмірден ерте кеткен ақын, профессор А.Егеубай жыраулар поэзиясының қазақ ұлтының рухани қалыптасуына жасаған ықпалы туралы: Жыраулар толғаған адамшылық, имандылық, қаһармандық, жігерлілік һәм жайсаңдық жаңа қалыптаса бастаған қазақ ұлысының рухани келбетін кестелеуі тиіс еді. Солай болды да. Қазақ елінің ажары мен жан дүниесі сол шығармалардан танылды. Білім-білік, ақиқат, тіл, жаратылыс жайлы толғамдар да сол арнада желі тартты. Ежелгі түркі дүниесінің бар болмысы мен арман-мүддесі бір кезеңде қазақтың классикалық мәдениеті арқылы жаңғыра көрінді. Жырау - лар дәуірінің ішкі мәніне үңілсек, төрт-бес ғасыр бойына тұтастай құбылыс ретінде дамыған әлеуетті әлеуметтік-көркемдік ұлы самғау бұрын-соңды болмаған еді. Ол поэзияда, елдік құрылыста, тұр - мыста материалдық һәм рухани мәдениетте бірдей айқын мүсін - делді, - дейді.
Жыраулар поэзиясы - дербес мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген Қазақ хандығы атты дәуірдің әдеби мұрасы. Көрнекті ғалым-жазушы М.Мағауиннің айтуынша: Қазақ халқының жалпы түркілік ортақ этнос құрамынан бөлініп, дербес Орда құрған хандық заманы төрт ғасырға жуық ұзақ дәуірге созылды. Ол тағы бірде ХV - ХVІІІ ғасырларда жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мұратын бірінші орынға қойды. Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипатта қалыптасты. Алаштың жайсаң жанын, өр рухын бедерлей таңбалап, келер ұрпақ үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар биігіне көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды, дейді. Яғни, жыраулар поэзиясы - қазақ сөз өнерінің әлемдік классикалық шығармалар шоғырына қосылатын біздің ұлттық рухани қазынамыз.
Жыраулар шығармаларында ой-пікірлерін ашық айтып, әмірші, хандарды, сұлтандарды бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ қағидаттарын ұстанып сынап отырған. Жыраулар өздерінің сынында мемлекет мүдделерін жеке бас мүдделерінен жоғары қойған.
Жыраулар поэзиясының атасы, абызы Асан Қайғы болатын.
Оның толғауларынан Қазақ хандығының құрылу дәуірінің тарихи белгілерін көреміз. Ғалым Б.Кенжебаев: Асан Қайғының шығармалары өз тұсының айнасы, ол өз дәуіріндегі қазақ халқының мұңын, тілегін көрсетеді, деп жазған еді.
Асан Қайғы - халқының бір - лігін, мемлекеттің тұтастығын сақтаған жырау.
Оған төмендегі толғау мысал болады:
...Қырында киік жайлаған,
Суында балық ойнаған,
Оймауыттай тоғай егіннің
Ойына келген асын жейтұғын,
Жемде кеңес қылмадың,
Жемнен де елді көшірдің.
Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң, тойынды.
Ойыл көздің жасы еді,
Ойылда кеңес қылмадың,
Ойылдан елді көшірдің.
Асан Қайғының, Қазтуғанның, Доспамбеттің, Шалкиіздің, Жием - - беттің, Марғасқаның, Ақтамбердінің, Тәтіқараның, Үмбетейдің, Бұқардың толғау - ларында қазақтың ата мекендері шығармалардың тақырыптық-идеялық, көркемдік-стильдік әр - түрлі ерекшеліктеріне орай жырланады. Жыраулар поэзиясындағы жер-су атауларының ішінде Алтын Орда дәуіріндегі қазақ халқының иеленген мекендері сағынышпен, қимастық сезіммен жырланады. Атап айтқанда, Еділ, Жайық, Сырдария, Қара Ертіс өзендері, Азау (Азов) теңізі, Түркістан, Ташкент қалалары, т.б. мекендер жыр арқауының негізін құрайды.
Бүгінгі таңда жыраулар поэзия - сының көркемдік ерекшелігі мен құндылығы - Тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елінің өс - кін ұрпақтарын еліне, жеріне, Тәуелсіз Қазақстанына деген сүйіспеншілігі мен отансүйгіштік сезімін оятып қалыптастырады. Қазақ елінің мемлекеттілігін, ежелгі ата жұртын мәңгілік мақтанышпен, асқақ сезіммен жырлау - жыраулар поэзиясында қалыптасқан ұлттық болмысымыздың нақты көрінісі.
Қазақ хандығының мемле - кеттік құрылуы дәуірінде өмір сүрген көркем сөз шеберлері - қазақ әдебиетіндегі жыраулар поэзиясының қалыптасуында Доспамбет пен Шалкиіз жырау - лардың алатын орны ерекше. Доспамбет жырау поэзиясында атамекенді сүю, ардақтау, отаншылдық-патриоттық рух өте басым.
Бетегелі Сарыарқаның
бойында,
Соғысып өлген өкінбес! деп, одан соң:
... Айналайын Ақ Жайық,
Ат салмай өтер күн қайда?!
... Кетбұғадай билерден
Кеңес сұрар күн қайда?! дейді.
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орындықтай қара сабадан
Бозбаламен күліп-ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?!
дейді.
Доспамбет жыраулар поэзия - сында өзіндік қолтаңбасы бар, жорықшы, батыр жырау болған. Қазақ хандығы дәуірінде мемлекет мүддесін жоғары ұстанған ақын, елінің бірлігін, тұтастығын жырлаған.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің басты мақсатына жыраулық және ақындық поэзияның Қазақ ұлттық менталитетіне және ұлттық мәдениетіміздің қалыптасуына тигізген әсері және оның рухани байлықтарымызды сараптаудағы өзіндік құндылықтарын талдау жатады.
Зерттеу объектісіне жыраулық мәдениетті қоғамдық сананың құрамдас бөлігі әрі тұрақты мәдени құбылыс ретінде әлеуметтік-философиялык тұрғыдан зерттеу жатады.
Зерттеу пәні ретінде жыраулық және ақындық поэзияның пен қоғамдық сананың қарым-қатынасы және жыраулық мәдениеттің ұлттық мәдениеттің деңгейінде жан-жақты көрініс табу ерекшіліктері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында отандық және әлемдік әдебиеттегі алғашқы ізденістердің бірі болғандықтан және соны әдістеме қолданылғандықтан төмендегідей ғылыми нәтижелер айқындалды:
жыраулық және ақындық поэзияның тек қана архаиқалық санаға тән құбылыс емес, ол сондай-ақ қоғамдық сананың құрамындағы тұрақты бөлігі әрі этномәдениеттің қайнар көзі екендігі мәдениет философиясы тұрғысынан талданады;
Қазақ философиялық ойлауының дүниетанымның бір түрі ретіндегі ақын-
жыраулар мұрасы құрамына діни, философиялық, әдеби факторлары мен
білімдерді қамтитын сана ретінде қарастырылады;
жыраулық және ақындық поэзияның ұлттық мәдениеттің өмір сүру тетіктерінің бірі,қоғамдық сананы ұйымдастырушы, ұлттың басын біріктіруші күш ретінде зерделенеді;
Зерттеудің теориялык және әдістемелік негіздері. Зертету батыстық, ресейлік және отандық акпарат арналарынан сусындағанымен, өзіндік әдістемслік және деректемелік Бұлақтарымен айшықталынады.
Қазақ хандығы дәуірінің жырлары кейіпкерлерінің кейбіреулері тарихи деректерде там-түмдап кездеседі. Сондықтан, Бұл дәуір әдеби мұраларын карастырғанда, тарихи мырза, билерді жыр кейіпкерінің өмірдегі прототипі деп қараудан сақ болу керек. Бұл әлі терең зерттеуді қажет ететін күрделі, қат-қабаты көп мәселе. Хандық дәуіріндегі Қазақ әдебитеінде батырлық, ерлікті жалғыз дастанмен емес, толғау, арнау, мадақ, өсиет түрінде шығаратын қолбасы-жыраулар дарыны назар аударарлық. Мұндай қолбасы-жырау шығармаларында дала жауынгерінің арман-тілеп, қайғы-мұңы, қуаныш-шаттығы, көшпелі өмір заң-жоралғысы, салт-санасы, қысқасы қоғам қайшылықтары философиялық терең иірімдермен көрінеді. [1, 65 б.].
Зерттеудің әдістемелік негіздерінде ислам аясындағы түркі мәдениетіндегі ментальдық өзғерістерді концептуальды сараптау ерекше рөл аткарады. Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы барысындағы этномәдениет ерекшеліктерін ой елегінен өткізу (ақындық-жыраулық, сал-серілік, би-шсшсндік дәстүрлер) диссертацияның маңызды аркауына жатады.
Диссертацияда қолданылган басты методтарға жататындары: тарихилық пси логиқалықтың бірлігі, гермсневтиқалық және салыстырмалы зерттеу, құрылымдық-фупкцияналдық талдау және т.б.
Зерттеудің тсориялық және қолданбалы маңызы. Жұмыстың нәтижелерін философия, саясаттану, мәдениеттану пәндерінде пайдаланып, жыраулык мәдениет ұғымын әлеуметтік ғылымдарда әлеуметтік философияның жәй күйін көрсететін лекция ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар диссертация негізінде қазақ ұлттық негізін ашып көрсетуге болады. Бұл жұмыс жыраулык мәдениеттің коғамдық санадағы дүниетанымдық ролін көрсетуге талпыныс жасайды.
Диссертациялык жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен (алты параграфтан), қорытынды және пайдаланылған деректер тізімінен тұрады.
1 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДАМУ ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Жыраулық һәм ақындық поэзияның даму жолдары
Әдебиетімізде өзінің жанрлық белгі сипаттары арқылы ертеден-ақ жеке
сала болып дамыған ақындық және жыраулық поэзияның алатын орны ерекше. Жыраулар әлеуметтік мәні зор ірі, келелі мәселелерді жырласа, ақындар өмірмен қоян-қолтық, бетпе-бет келіп, санқилы тақырыпта өлеңдер
шығарады.Көне дәуірлерден бері фольклорлық туындылармен өзектесе, жарыса дамып келген бұл сала халқымыз бастан кешкен тарихи оқиғалардың көркем шежіресі іспеттес ел тұрмысының сан алуан қырларын қамтып, бейнелеуге әркез елеулі үлес қосып отырған. [2, 31 б].
Халықымыздың поэзиялық мұрасын атадан балаға ұластырып, айтып жеткізушілер - жыраулар мен ақындар.Ол мұралар ішінде жыраулар мен ақындар төл шығармалары да, оларға әріден жеткен бағзы жырлар да, сол дәуірде туған эпостық туындылар да болуы мүмкін.Демек, жыраулар мен ақындар желілі жырларды тудыруға атсалысып, өзі қадір тұтқан поэзиялық мұраларды жырлап, таратып отырған.Ақын,жырулар мұрасында сол дәуірдегі талай тайпалар басынан өткен тарих іздері сайрап жатыр.
Толғау жанрының қалыптасып, өркен жаю кезеңінің ірі өкілдері Асан
Қайғыдан басталып, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Ер Шобандар сол өздерінен бұрынғы қалыпты дәстүрді жалғастырып дамытты.Бұл тұста толғаудың әлеуметтік қоғамдық мәні артып, арнау, дидактика үлгісіндегі жырлармен толыса түсті.Асан Қайғы өмір сүрген кезеңнің қат -- қабат қиындығы мен күрделігі де елеулі әсер етті. Керей мен Жәнібек бастаған елдің көшіп, Шу бойында жеке хандық құруының өзі өте маңызды мәселе еді.Асан көші-қонға қарсы болса да, болашаққа зор үміт артып, қазақтың алғашқы ханы Жәнібек (ХҮғ.) ел басқару ісіне жиі араласып отырады. Осы мәселелерге сәйкес ол Әй, хан, мен айтпасам білмейсің, Қырында киік жайлаған, Алты атанға қос артып атты толғауларын тудырып, ел бірлігі мен іргелі қоныс жайында арнайы тоқталады.Ханның мін кемшіліктерін бетіне айтады. Бейқамдық пен менсінбеудің мастанудың жақсылыққа алып келмейтінін ескертеді.
Ақындық және жыраулық поэзияның өзіндік сипат-белгілерін бұлардың өмір шындығын суреттеудегі көркемдік тәсілдері мен белгілі бір тарихи кезеңге шыққан авторлардың нақтылығынан, ғасырлар бойы өзара үзілмей келе жатқан дәстүр жалғастығын танытатын стильдік ерекшеліктерін көреміз. Дәл осы аталған поэзияның жазба әдебиетіміздің негізін қалаған ұлы Абайға дейін де, одан кейін де дамып келгені мәлім.
Белгілі бір дәуір талабына орай ұлы Абай бір кезде:
Шортанбай, Дулат пенен Бұхар жырау
Өлең бірі-жамау, бірі -құрау.
Әттең, дүние -ай, сөз таныр кісі болса, [3, 31 б]
Кемшілігі әр жерде- ақ көрініп тұр-ау, -- деп, өзіне дейінгі бір топ ел
ішінде аты белгілі ақын, жырауларды қатты сынға алса да, олардың
шығармаларын оқып білді. М.Әуезов кезінде дәл басып танып: Жырау демек,
ақын деу емес. Жыраудың ақын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Бұның өз шығармасы - толғау. Жыраудың мақсаты міндеті - не болса сол көңіл ашар, әлдене дерліктей сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл, дәуір
болжамын, тарихи оқиғаның мазмұн бағасын сөз қылады. Көбінесе әрі жырау, әрі би болады, -- деп бағаласа, ақындық дарынның ерекшелігін Е.Ысмайылов: Ақын өмірдегі құбылысты, тарихи оқиғаны өзінің ой -- өрісі дәрежесінде таниды. Ақын естігенінен гөрі, көзі көргенін тез сезіп, жылдам жырлап кетеді,-деп жазады. Бұл тұста ең алдымен М.Мағауиннің Қобыз сарыны атты кітабы мен Қ.Сыдиықовтың Ақын - жыраулар, Е.Тұрсыновтың Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері деген зерттеулерін,
Ә.Дербісалиннің Дәстүр және жалғастығы атты монографиясы мен Ерте
дәуірдегі қазақ әдебиеті атты бірлескен еңбекті бөліп атауға болады.[4, 45
б].
М.Мағауин аталған зерттеуінде ХҮ - ХҮІІІ ғасырларда жасаған ақын,
жыраулар шығармашылығын алғаш рет жеке алып арнайы қарастырумен қатар, сол кітаптың Ақын және жырау атты соңғы тарауында бұл күрделі мәселені жыр құрлысы ( ұйқас, ырғақ, бунақ, тармақ т.б.) ерекшеліктері тұрғысынан да байыппен ашып талдайды.
Жырау деген термин өзіміздегі жырлау, жыр айту, жырламақ
сөзінен келіп шыққан. Мұның түп төркіні байырғы жыр, жыршы деген
ұғымдармен астасып жатыр. Ш.Уәлиханов кезінде жырдың белгілі бір әуенмен қобыз сүймелдеуі арқылы орындалып, батырлардың ерлік істерін дәріптеуге құрылатынын айта келіп: Жыр дегеніміз- рапсодия Жырламақ етістігінің өзі белгілі бір әуенмен жырлау мағынасын білдіреді. Бір жәйт: батырдың өмірі мен ерліктеріне қатысты оқиғаның бәрі қара сөзбен баяндалады, жыр поэма қаһарманы мен басты кейіпкерлерді сөйлету қажеттігі туған кезде ғана қолданылады, -- деп жазды. [1, 35 б].
Рас, жыр, жыршы деген ұғымдар әдебиеттімізде ерте кезеңдерде- ақ
туып қалыптасқан. Бұған өз жанынан шығарып айтуға мүмкіндігі бар әр алуан суырып салма ақындар жатқызылып келген. Қазақтағы жыр өлеңнің түр мазмұн құрлысындағы айырмашылық белгілерін алғаш танып әңгімелеген кісінің бірі - Құрбанғали Халидұлы ол ақын мен жыршының өлеңшілердей емес, өз жанынан шығарып айтатын дарын қасиеті бар деп санап: Ақындардың бір бөлігін жыршы дейді. Бұлар ақынмен тең түседі. Шығармаларында айырмашылық бар.
Ақын шығармасын өлең дейді. Олардың бір жолы төрт немесе одан да көп сөзден тұрады. Ал жыр болса, одан гөрі қисынға құрылған қиыннан қиысқан үш сөзден тұрады. Мысалы, Бұхар жыршының жыры (поэзиясы), Асан атаның мақал сөздері және Абылай хан қайтыс болғандағы Бұхардың көңіл айтуы да жырға жатады. В.В.Радлов жырды шумаққа бөлінбейтін импровизация, қайғылы жыр жоқтау деп жіктеп, ал жырауды - жыршы, көнені жырлаушы, алдын болжаушы (предсказатель) деп түсіндіреді.
Сондай- ақ, қазақ жырының көнелі сипатын
әңгімелегенде Қайсібір жырларда көне түрік ұйқастарының заңдылық іздері
сайрап жатыр, бұны, әсіресе сондағы аллитерация, акростих және ішкі
ұйқастар мен көне мәтелдерден айқын аңғаруға болады,- дейді. Сөйтіп, жыр
мен жыраудың импровизация тарихында ең көне тип екендігі Ш.Уәлиханов,
Ә.Марғұлан, В.В.Радлов, Жирмунский, Х.Зарифов, М.Әуезов, С.Мұқанов,
М.Мағауин, Ә.Дербісалин, З.Ахметов, Х.Сүйіншалиев, Н.Келімбетов,
Е.Ысмайлов, Р.Бердібаев, Н.С.Смирнова, Е.Тұрсынов, Қ.Айымбетов зеттулерінде түгел мақұлданған. Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, З.Ахметов сияқты әдебиетшілер жыраулардың эпикалық жыр тудырудағы рөлімен қатар, алдын болжағыш, білгір көрегендік қасиеттері баса көрсетеді.
Е.Ысмайылов жыраулардың қоғамдық рөлін аса жоғары бағалай келіп:
Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып көбінесе заман- дәуір, өткен
мен келешек, адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар мен
болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған,- деп ой түйсе, Ә.Марғұлан:
Жырау ру басы ақсақал, халықтың көкейтесті арманының мұңшысы, жыршысы ретінде өте қажетті тұстарда ғана болмаса, суырып салып жыр бермеген.
Ел құрметіне бөленген жырауларға жұрт болашағына қауіп төніп, қалың бұқара жол таба алмай, тығырық тығылған екіталай ауыр сағаттарда ғана ақыл салып, кеңес сұрайтын болған. Болашақты барлап болжам айту - көреген де білгір жыраулардың поэтикалық өнердің басты тәсілі болып саналған,- деп жазады. Ал, З.Ахметов жыраудың әлеуметтік қызметтін эпостық жырлармен байланыстыра қарап: Жыраулар творчестовасының жанрлық ерекшеліктері,олар өз жырларын қазақ халқының көне поэтикалық үлгісі-толғаулар арқылы таратқан. Жырау сөзінің көп мағынасы эпостарда ғана сақталып қалған. Мұны эпостық кейіпкерге айналған Сыпыра бейнесінен анық аңғарамыз.Бертін келе бұл ұғым
өзгерген, жаңа мағынасында қолдана бастады,-дейді.
Жыраулар импровизация дәстүрін қалаушылар емес, оларды жалғастырушылар Ә.Тәжібаев: Жырау- сөз жоқ ақын. Ақын болмай жұрт қадірлейтін жырау атану мүмкін емес. Ақындығы күшті жыраулардың жалынды жырлары үнемі жаңғырып, кейінгі ұрпаққа сиқын
бұзбай көрікті күйінде жетіп отырады. Ал, жыраулық - ертеден келе жатқан
халық поэзиясының үлкен бір дәстүрлі саласы,- деп жыраулық дәстүрді
әдебиетте орны бөлек, жеке сала ретінде қарасытырады.Ал, Ә.Марғұлан:
Жыраулар эпикалық жырды жасаушылар болумен қатар, қоғамдық өмірдің
барысын, болашақты болжап айтатын жеке профессионалдық топтың да ірі
өкілдері. Бұл пікірді Ә. Қоңыратбаев әрі қарай жалғастырып:Ертегі, ұсақ
салт жырлары жәй айтушылардан басталса, эпос профессионал жыраулардың
үлесінде болған- дейді. Бұл- әдебиетіміздің дамуындағы өзге де қайталанбас
басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады. [1, 38 б].
Қазақ жырларының сан ғасырлық шығармашылығын негізінен үш кезеңге бөліп қарастырған жөн сияқты. Бірінші топқа жыраулық дәстүрдің негізін қалағаналғашқы өкілдері: Қорқыт, Аталық ( Кетбұға), Сыпыра жыраулар жатады. Бұл дәуір ХІ-ХІҮ ғасырларды қамтиды.Жыраулықтың қалыптасу кезеңін белгілейтін екінші топқа Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет шығармалары кіреді.
Мұның кезеңі ХҮ-ХҮІ ғасырлар.Үшінші топты жыраулықтың әбден
толықсып, кемелденген кезеңіндегі өкілдері: Үмбетей, Жиембет,
Тәтіқара,Ақтамберді, Бұқар жыраулар құрайды. Бұған ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырлар
жатады.Сондықтан бұл кезеңдердің ерекшеліктерін ашып әңгімелеуді жыраулық поэзиясының бірде-бір көрінісі- толғау жанрының қалыптасуынан бастау қажет. Толғау - әдебиетіміздің өз ерекшеліктерімен көрініп, көне дәуірлерде туып қалыптасқан поэзиялық шығарманың бір түрі-, дейді Б.Әбілқасымов.
Толғау қазақтың жыр толғау, толғап айту деген сөзінен алынып, жеке
термин ретінде әдебиетімізде кейінгі Кеңестік дәуірде ғана қалыптасты.
Толғаулар өзінің жүйелі табиғатымен оқиғасы бар жырға тонның ішкі
бауырындай жақын, үндес. Бізге жеткен толғаулардың халық өмірінің аса бір
жауапты, күрделі қиын бір тұсында айтылып таралғаны аңғарылады. Жыраулар толғаған суырып- салма жырлар философиялық ойға құрылған тұжырымдармен де, жеке адам бейнесін жасаған салиқалы да тартымды, мазмұнымен де дараланады. Мұнда ел, жер, халық тағдыры, болашағы жүйелі сөз болады. Осы ерекшеліктермен мұны эпикалық жырларға көп ұқсатады. Мәселен, Сыпыра жырларының жеке күйінде жетпей, эпостарда кездесуі де көп мәселенің сырын аңғартса керек.
Әрбір әдеби туындылардың алғаш пайда болуы мен қалыптаса дамуы соның
авторларының аренаға шығуы мен тікелей байланысты десек, толғау жанырының ең алғашқы өкілдерінің бірі деп, ең алдымен, Сыпыра жырауды айта аламыз.
Рас, оған дейін де кейбір деректерге қарағанда Ұлық жыршы, яки Аталық жыраудың (13ғ) бар екенін білеміз. Тіпті бұдан ілгері, Шоқан Уәлиханов айтқандай: Өзгелерге жыр жырлау өнерін үйреткен бірінші жыршы -Қорқыт ата бар. Өкінішке орай, Қорқыт атаның жырлары белгісіз бір себептермен бізге жетпей, оның орнына сол туралы тек үзік-үзік аңыздар мен әпсаналар ғана сақталып қалған. Ал, Ұлық жыршы, яки Аталық жырауға (кейде Кетбұға деп те аталады) келсек, оның Жошы хан өлгенде әкесінің айтқаны деген жалғыз жоқтау жыры мәлім. Оғызнаме дастанында да Оғыз қағанға жыр толғап, болашақты болжайтын керемет толғаулар айтады.
Дегенмен, әйгілі Қорқыт ата кітабында әрбір келелі оқиғаларды
баяндау алдына үнемі Қорқыт атынан бірде Дерсе, енді бірде Баяндүр ханға
арналып айтылатын сөздердегі Қорқыт атам сөз сөйлеп, жыр толғады. Бұл
хикаяны өзі шығарып, өзі жырлады деп, үнемі қайталанып келетін жолдардың өзінен- ақының жырды суырып салып айтқан Көмекей әулие -жырау болғаны айқын аңғарылады. Осы баяндаулар өзінің арнау үлгісінде келуі мен ұлағатты мазмұны арқылы да қалыпты жыраулар поэзиясына жақын тұр. Бір кезде толғау түрінде айтылған бұл жырлар кейін қара сөзге айналған тәрізді. Бұлардан Сыпыра жырау жырларының табиғаты біршама өзгешелеу.
Сыпыра жыраудың аты да, толғауы да белгілі бір себептерге орай
эпикалық жырлар (Ер Тарғын) мен ертегілерде (Құбагүл) ғана ұшырасады.
Бұларда ол ел-жұртқа қадірлі ақыл иесі, көп жасап, көпті көрген дана, алдын
болжағыш абыз, сәуегей кісі болып суреттеледі. Ханда, қара да ақыл таппай
қысылып тығырыққа тірелгенде, көпті көрген көне Сыпырадан кеңес сұрайды.
Мұның бәрінде де Сыпыра Алтын Орданың белгілі ханы Тоқтамыстың қасындағы көреген биі, кемеңгер ақылшысы ретінде сипатталады. Қазақ жырлары мен ноғай ертегілеріндегі Сыпыра бейнесі бір-біріне табиғи өте ұқсас, көп жасағаннан адам көрер түсі жоқ, аузында отыз тісі жоқ деп сиықсыз да ұсқынсыз қарт болып сипатталады. Сол аңыз -- ертегілер мен батырлық жырларда жиі аталып, өзінің 180жыл
жасаған өмірінде тоғыз ханды қолынан өткізіп, тоғыз ханды түзеткен Сыпыра туралы тарихи деректер жоқтың қасы. Алайда, Сыпыра жырау туралы айтқанда, ең алдымен, білікті ғалым Ә.Марғұлан еңбектерін негізге алған жөн. Ол кісі дала эпостарын жасаудағы жалпы жыраулардың, соның ішінде Сыпыраның рөлін өте жоғары бағалай отырып, оны XV-XVII ғасырлардағы көптеген қазақ ақындарының көшбасшысы және ноғай-қазақ эпостарын (Ноғайлы жыры) бірден- бiр жасaушы кісі -- деп көрсеткен еді. Заман талабына сәйкес жыраулар қашанда хан қасынан табылып отырған, демек, бұған Сыпыра жырау өмірі де
айқын дәлел. Ол әр алуан жырларда ең әуелі Тоқтамыс хан мен Ер Тарғын
батырды татуластырушы, енді бірде Едіге мен Тоқтамыс арсындағы кек-
жанжалды басушы, тағы бірде Тоқтамыс ханға қарсы көтерілген халық толқуын кемеңгерлікпен тоқтатушы данышпан ретінде көзге түседі.
Сөйтіп, жыраулар, көбінесе, өзінің көріпкел, болжағыштық, дана
кемеңгерлік қасиеттері арқылы әр кезеңде белгілі бір ханның қысылғанда
кеңес сұрар ақылгөй жыршысы, салауатты биі болғанын көреміз. Бұған дәлел
ретінде көне дәуірдегі Қорқыт пен Дерсе, яки Баяндүр хан, Ұлық жыршы мен
Оғыз қаған, Ұлық жыршы мен Шыңғыс ханнан бастап, бертіндегі Сыпыра мен Тоқтамыс, Асан қайғы мен Жәнібек, Шәлгез бен Би Темір, Жиембет пен Есім, Бұқар менен Абылай хандардың іс-әрекет, қарым- қатынастарын айта аламыз. Бұл туралы кезінде: Әрбір хан өз қасында ақылшы болатын биді таңдағанда, ең алдымен, сөз тапқыш, өткір деген суырылған шешеннен, судырлаған ақыннан алатын. Бұлардың саяси салмағы зор болғандықтан, аузынан шыққан сөз де олқы болмауға тиіс. Көлденең кісі мін таба алмайтындай, қоржындай ауыр, оқтай жұмыр, өтімді болуы керек. Бұлар қазақтың жоғарғы табынан шығып, ел меңгеру
жолындағы саясат адамдары болғандықтан, көпке айтқан сөздерінің бәрі ел
мұңына, ел қамына арналған сөздер болады, -деп М.Әуезов айтқандай,
жыраулардың әлгіндей өз бастарындағы артық қасиеттерінен тыс, азулы жуан, саны көп рулардан шығуы да тіпті өзінің ел тағдыры шешілетін ауыр
кезеңдерде қол бастайтын әскербасы- батыр болуы да хан қасынан табылуға
мәжүр еткен.
Олардың хан қаһарынан қаймықпай қашан да батыл сөйлеп,
шындықты тайсалмай бетке айтуы да осыдан. Қазақтағы Әр ханның тұсында бір сұрқытай деген мәтелдің шығу төркіні де осы айтылған оймен терең сабақтас.
Бұған ақындар өмірі де айғақ бола алады. Мәселен, Сыпыра тұлғасы үнемі
біздегі батырлар жыры мен ертегілердің басты қаһарманы ретінде суреттелу
арқылы өзінің жыр толғаумәнерімен де, көреген сәуегейлігімен де қалыпты
жырау болып танылды. Ер Тарғын жырында айтылғандай, ел-жұрт одан ханның екіжүзділігіне, алдауына қатты ренжіп кеткен батырдың қайтып келер-келмесін болжап айт дегенде, ол ел бірлігі мен жұрт татулығына орай хан тобындағыларды әдейі сақтандыра татулыққа шақыра сөйлесе, ал Тарғын
батырға арналған толғауында Сыпыра жырау ханның екіжүзділігі мен аярлығын бетіне басып, батырды ел мүддесі үшін бірлікке, ерлікке шақырады, хан берген сыйлықпен бітіс, хан қызын алып қайтесің? деп салиқалы кеңес береді. Бұл толғауда шешендік тәсіл мен ұтымды дәлел, қисынды қайталаулар жиі де орынды қолданылады. Жырау Тарғын батыр мен ханның екіжүзді әрекетте өзара жауласуға бет бұрған тұстарын бейнелі де әсерлі оймен кестелейді.Мұндай тәсілдің жыраулық поэзияда өте сирек ұшырасатынын мәлім.Жырау әуелі сұңқар мен көгілдірін ерткен қу бейнесін еске алып:
Әй, батырым,батырым,
Таудан тарлан ақырса,
Тас мұрынын ару сұңқар сызғырса,
Көгілдірін ерітіп,
Көлден қулар ұшар ма?[1, 44 б].
Бұл толғау 7-8 буынды құрлысымен де, ойды астарлап,жұмбақтап айтатын бейнелілік тәсілдермен де тұрақты қайталауларды ұтымды қолданумен де эпикалық жыр ішінде айтылғанына қарамастан,қастерлі толғау жанырын еске салады. Сонымен әдебиетіміздің ең алғаш эпикалық жырлардың ішінде келсе де, авторлығы мәлім толғау жанры туып пайда болды.Олар заман, дәуір талабына орай хан мен би, сұлтандар қасынан табылып, солардың сұраған мәселелері мен
болашақ туралы сан қилы толғаулар тудырып отырған. Сөйтіп,бұл туындыларәлеуметтік мазмұнға құрылған сипаттары мен ел болашағын жырлауы тұрғысынан дараланып келген, осы дәстүр кейінгі жырлардан да мол көрініп, кең көрніс тауып, мазмұны мен көркемдігі жағынан кемелдене түсті.
1.2 Жыраулар мен ақындар мұрасының ауыз әдебиетімен байланысы
Жыраулар мен ақындар мұрасы халық ауыз әдебиетімен тақырып, мазмұн, жанрлық жағынан сабақтас, байланысты келеді. Эпостарда, тұрмыс-салт өлеңдеріндегі елдік, ерлік, игілік, ізгілік - адам өмірінің сан алуан
мәселелері ақын, жыраулар поэзиясының да тұрақты тақырыбына айналады.
Ақын, жыраулар халық ауыз әдебиетіндегі толғау, өлең, ерлік жырлары,
айтыс сияқты жанр үлгілерін қолдана білді.
Жыраулар негізінен жыр үлгісіндегі толғау түрін көбірек пайдаланды.
Толғау көшпелі өмір кешкен елдің ақпа-төкпе ақыны селдетіп қолма-қол
айтуға, табан астынан жедел жырлауға ең лайық түр болды. Ақындар жыр толғау мен қара өлеңді қатар пайдалана білді. Жыраулар мен ақындардың саяси -- әлеуметтік, философиялық -- дидактикалық, лирикалық толғаныстарының хан мен батырды асқақ жыр күйінде өр пафоспен мадақтап, не кектене мінеп айтқан тебіреністерінің көбі толғау түрінде көрінеді.
Демек, толғауда ақын, жыраудың қуанып, шаттанған, не кектеніп ызаланған жан тебірінісі де, сол дәуірдегі әлеуметтік ірі оқиғаларға айтқан парасатты пайымдаулары да, яки дүние, өмір, адам, табиғат, заман сырын таразыға салып тебіренген философиялық- дидактикалық пікірі де бой көресетеді.Толғауларда тебіреніс сезім де, терең ой да, ұшқыр қиял да, өр пафос та өріле келеді. ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы жыраулар мен ақындар толғауларындағы осы сипаттар ХІХ - ХХ ғасырдағы халық поэзиясы өкілдеріне һәм казіргі жазба ақындарға да өнеге
болды. Жазба ақындар шығармашылығыда бұрын толғау табиғатынан танылатын қасиеттерді енді лирика атқара бастады. Толғау табиғатында тек лирикаға тән тебіреніс, толғаныс қана емес, үндеп, жарлап жалындай келетін жауынгерлік рух, өмір, дәуір, заман, т.б. сан алуан мәселелерді кеңінен қамтып, шабытпен шалқыта бейнелейтін көсем сөз - публицистиканың да сипаты танылады. Жыраулар мен ақындар мұрасында халық ауыз әдебиетінің, әсіресе тұрмыс- салт жырларының бірқатар жанрлық үлгісі кездеседі.
Мысалы, қоштасу Доспамбет: Айнабұлақ басы тең, Қазтуған: Алаң да алаң, алаң жұрт, естірту, жұбату Үмбетейдің, Бұхардың Бөгенбай өлімін Абылайға естіртулері, жұбату Бұхардың Әз Тәуке ханның баласы өлгенде айтқаны, жоқтауҮмбетей: Бөгенбай өліміне, Бұхар: Күпшек санды күреңді, жұмбақ-жауап Бұхар: Ханға жауап айтпасам, ақындық, шешендік сын Асан: Құйрығы жоқ жалы жоқ...,Тәтіқара: Ассалаумағалайкум, жайсаңдар мен қасқалар, Шәлгез: Еділден шыққан Сызашық, Бұхар: Рулының оғы қалса табылар, Жиырма деген жасыңыз, Әй, Абылай сен он бір жасыңда Шал: Дүние дегеншолақ депті, Жақсы жаман туралы, Шал ақынның сыны, Қыздар туралы,Алғаның жақсы болса қара жердей, Жігіт туралы, Кедейлік туралы,
Ұлғайып қартаяды жастан адам, Он бесте тартып міндім аттың жалын т.б.,
айтыстар Шал: Шал мен Күлімжан қыз, Шал мен кемпір, Жігіт пен Шал,
Шал мен Дегдар қыз. Ақыл - толғауындағы Асан: Еділ бол да Жайық бол,
Бұхар: Жар басына қонбаңыз ... Нақыл Асан: Заманыңды жамандап,
Шалкиізде: Шақырмақ бұл жай тастар, Жыраулардың бір сала толғаулары-
арнаулар. Асанның Жәнібекке айтқан толғаулары: Қырында киік жайлаған,
Әй, хан, мен айтпасам білмейсің, Шәлкиіздің би Темірге айтқаны,
Үмбетейдің Бәкеге, Жарқашарға, Бұхарға арналған толғаулары, Бұхардың
Ай, Абылай, Абылай аталған толғаулары т.б [5, 2 б]
Арнаулар мазмұны жағынан әрқилы. Асан Әз Жәнібек ханға айтқан
толғауларының бірінде әуелі байсалды байыппен жай, жұмсақ айтып көзін
жеткізіп алып барып ақылсыздығын әшкерлесе, екіншісінде ашына тура сынайды. Батыл да, тура тілдеу қақ маңдайдан қасқита тартып жібергендей бетпе-бет шенеу Марғасқа Ей, Қатағанның хан Тұрсын, Бұхар жырау Атаңды білмес құл едің, Шал ақын Басеке, мал жануар басқа бітер, Үйіңнен ит жалынып шықпайтұғын, Өзіңдей жатып ішер насқа бітер арнауларына тән сипат. Арнаулар тілек, ақыл Шәлкиіздің Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны, ақыл, нақыл Үмбетей: Бекболат биге, Бұхар: Абылай ханның қасында мақтау, мадақтау Жәңгір ханға арнаған Жанұзақ толғаулары түрінде келеді.
Ақын, жыраулар естірту, жұбатуларда әуелі алыстан мысалдай келіп,
қайғы хабарын естіртуге бірте-бірте сатылай келу, сосын басу, жұбату айту,
жоқтауларда дүниеден өткен батырлардың не ханның ел есіне қалаулы, елеулі істерін еске алу сияқты бағзы көркемдік тәсілдерді бері ұстанады. Ақпа- төкпе сөз зергерінің бір басында жыраулық билік, абыздық қасиеттердің болуы оларға өмірдің, дәуірдің сан алуан мәселесі хақында ақындық, шешендік сын айтуына жағдай жасады.
Жыраулар мен ақындар поэзиясында шешендік сынның кездесуі заңды
құбылыс. Жыраулар мен ақындар ел өмірінің елеулі мәселелері туралы шешімді сөз айтар аузы дуалы абызы, беделді биі болса, оның ағыла,тебірене
толғауында бұлдыртпай шегелей айтатын, шешендік шешімдердің болуы орынды еді...
Бұхар жырау:
Ағайынның аразы
Елдің сәнін кетірер,
Абысынның аразы
Ауыл сәнін кетірер...деп, татулыққа ,бірлікке шақырады.
Өмірдің әр алуан мәселелері туралы осындай шешендік сипаттағы
тармақтармен қатар ақын, жыраулар тіршілік мәні, өмірдің бел-белестеріне
баға беруде де сыншылдық танытады. Халық ауыз әдебиетіндегі балалар
ойынында кездесетін санамалап суреттеу (Бір дегенің білеу...) тәсілін
ақын, жыраулар өмірдің әр кезеңін сипаттауда, не адам мінез-құлқы
нормаларын (Бұқар: Біріншіден де жаман) бейнелеуде де үйлесімді
қолданады. Санамалап, нақпа-нақтап сипаттау ақын-жыраулардың негізгі
айтпақ ойын әсерлі жеткізуге лайықты тәсіл екендігі аңғарылады. Саты-саты
өмір бел-белестеріне саналап баға беру Бұқар, Дулат, Шал, Шернияз, т.б.
ақын, жырауларда, тіршілікте адам басына түсер ауыр істерді сипаттау Бұқар, Ақтан сияқты қазақ жыраулары мен ақындарына ғана емес, бұл әдіс барабин татарлары, қарақалпақ, қырғыз, башқұрт поэзиясында да кездеседі. Мұның өзі түркі тілдес тайпалардың о бастағы әдеби бастауы бір болғандығын әйгілейтін деректер. Кейін әр халық өзінің ойлау, әдет-ғұрыптық дағдысына орай икемдеп, түрліше өзгерістер егізген. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы жыраулар мен ақындар ішінде Шал шығармаларында ғана айтыс үлгілері ұшырасады. Әрине,
Шал айтыстары ұзақ көсіле, есіле шайқасқан өнер сайысы емес, қысқа, қалжың, шағын сөз қағысы ретіндегі түре айтыстар.
Халық ауыз әдебиетіндегі жұмбақ түрі Асан толғауларындағы Қилы-қилы
заман болмай ма деп басталатын шумақтарда, жауап түрі Бұқардың Асан
жұмбағын шешкен Ханға жауап айтпасам деген толғауында кездеседі. Жұмбақ-жауап іспеттес Асан мен Бұқар тармақтары жырау-абыздарға тән алысты болжай бұлдырата тұспалдай айтуы жағынан көркемдік тәсілдің табу түрлеріне де ұқсайды. Халықтың сан ғасыр бойындарғы өмір тәжірибесінің түйіні іспеттімақал-мәтелдер үлгісімен ақын, жыраулар өз шығармаларында ақыл, нақылдың не бір алуанын туғыза білді. Асанның Еділ бол да, Жайық бол, Есті көрсеңкем деме, Атадан алтау тудым деп, Ақтамбердінің, Атты міңсең зорды мін, Бұқардың Жар басына қоңбаңыз, Ай, Абылай, Абылай толғаулары тура нұсқап айтылған өсиет ақыл сөз үлгілері. Ал дәл нұсқап отырмай-ақ өмірде болған істер нәтижесін үлгі, ғибрат етіп жай ғана меңзеп айтатын нақыл түрлері ақын, жырауларда аса мол:
Арғымағын жамандап,
Тұлпар қайдан табарсың?!
Тұйғыныңды жамандап,
Сұнқар қайдан табарсың?!
(Асан Қайғы)
Асау тулап жықпаса,
Артқы айылдың беркі игі.
Жағаға дұшпан қолы тимеске,
Артында туысқанның көбі игі.
(Шәлгез)
Кетеген болса,түйең жау,
Тебеген болса, биең жау,
Ұрысқақ болса,ұлың жау,
Керіскек болса, келінің жау.
Ақыл, нақылдар толғауларға философиялық-дидактикалық сипат береді. Жыраулар мұрасындағы көптеген толғаулар дидактикалық сарынға құрылады.
Абайға дейінгі әдебиет тарихында дидактикалық сарынның басымдығын академик Қ.Жұмалиев орынды байқап, Оларды негізінде дидактикалық поэзия деп атасақ та артық болмайды,- дейді. Расында да, жыраулар мен ақындарда философиялық-дидактикалық толғасымен қатар өмірдің өзге мәселелерін қозғаған тебіреністер мен өлеңдер де кездеседі.
Бұл тұста М.Мағауиннің толғауларды шартты түрде болса да философиялық, лирикалық деп екіге бөле қарауы қисынды. Кейбір нақылдар құрмында халық мақал-мәтелдері және оған түсінік ретіндегі тіркестер болады. Бұқар жырау:
Ежелгі дос жау болмас,
Айтысқан оның серті бар.
Ежелгі дұшпан ел болмас,
Көңілінің тұтқыр кірі бар. Міне осындағы бірінші, үшінші тармақ --
халық даналығы, екінші, төртінші тармақ -- Бұқардың сөзі, ол халық
даналығындағы мазмұн, ойды айқындап, түсіндіріп тұр. Сондай-ақ Шежірелі қартың болса хатың деген, Кітапқа қарттың сөзі жақын деген тармақтарында Шал ақын халық сөзін өзі иемденбей, бағзы бұрынғылар айтқан дегендей ишаратпен толғаған. Ақыл, нақыл сөздерді туғызуда ақын, жыраулардың халық ауыз әдебиетінен пайдаланғаны, ұстартқаны, жаңадан туғызғаны, сол сияқты ақын, жыраулар жасаған ақыл, нақылдың халықтық мұраға айналғаны да аз емес.
Мұндай алмасу бағзы дәуірден күні бүгінгі дейін желісі үзілмей келе жатқан халық әдебиетін де, ақын, жыраулар шығармашылығын да байыта, құнарландыра түсетін аса қажетті процесс. Академик С. Д. Лихачев сөзімен айтқанда Мәдени мұралардың жалғастығы- олардың ең маңызды қасиеті,- деген.
1.3 ХҮІІ ғасырдағы қазақ мәдениеті мен әдебиеті мұраларының тәрбиелік мәні
Қазақтың халық ауыз әдебиетін жазылған ата дәстүрінде жастардың
үлкендер бар жерге адуандап кіріп, асқақтай сөйлеуі сөкеттік саналады.Ауыл
ақсақалдарының қолын алу үшін, жастар атынан түсіп, үйге дейін жаяу аяңдап келген.Сырттан жасы үлкен адам кірген кезде, орнынан тұрып қарсы алу, оларды атқа қолтығынан демеп мінгізу, сөйлесу,әңгімелесу барысында ізет пен ілтипат танытып отыру, жасы кішілерге тән әдеп салттары болды. Осы орайда ата жолын, қонақ кәдені, сыбағаны, жеңге назын, келін ізетін, күйеу мізетін, сәлем салуды, көңіл айтуды тағы да басқаларға ден қойған ұл мен қыз осындай ұғымдардың тек атын ғана емес, затын да білуге талпынатынына шек келтіруге болмайды.
Ата-ананың тәрбиесі бала мінезінің іргетасы. Ұяда не көрсе, ұшқанда
соны іледі деп түйіндейді мұны халық даналығы. Сондықтан балаға өмірінің
алғашқы жылдарынан-ақ адамгершілік сезімдерін егудің орны бөлек.Жастайынан бойға сіңген мінез басқа бір зор күш әсерінен болмаса, есейгенде сақталады. Сүтпен біткен мінез, сүйекпен кетеді деген мақал, ең алдымен, тәрбие мәселесіне қаншалықты терең мән берілетінін көрсетеді. Тәрбие - табалдырықтан басталады деген нақылдың өзі өмірден алынған шындық.
Сондықтан да халық өмір есігін енді ғана ашқан бөбек тәрбиесін бесіктен бастайды. Бесік жырында халқымыз өзінің сол бөбекке деген тілегін, үмітін, жақсы азамат болып, өмірден өз орнын тапса екен деген арманын білдіреді.
Әлди,әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем
Қонақ келсе, қой бөпем.
Құнан қойды сой бөпем.
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің? ... деп, ұрпақ тәрбиесіне айрықша мән беру сәби жүрегін тербеп, адамгершілікке жетелейді. Кең байтақ өлкемізде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып ұяттылық, әдептілік, көргенділік, мейірімділік,
шарапаттылық салтанат құрып, үйлесім тауып жатты.Бұл адамзат баласының әу бастан өз өміріне серік еткен тұрмыс салттарының ең көкейтестісі. Міне,
сол қымбат қасиеттердің бәрі отбасы, ошақ қасында бүршік атып, бұтағын
жаяды. Отанға деген сүйіспеншілікті, оған адалдықты, өз іс-әрекеттерімен
оның мүдделеріне қызмет етуге ұмтылысты, сондай-ақ, туған жеріне,
тұрақтаған мекеніне бауыр басушылықты білдіреді. Қазақ патриотизімін,
отаншылдығын қалыптастыруда жыраулар поэзиясының алатын орны ерекше. Бұл жөнінде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде былай ой түйеді: Халық рухының ұшқыны ақындардың, сазгерлер мен айтқыш абыздардың жүрегінде тұтанып, жалындай бастады. Асан қайғы, Шалкиіз, Бұқар жырау сияқты бұл дәуірдегі ұлттың шығармашылығында шынайы қазақ руханияты қалыптасып дамыдыСондықтан да Отан отбасынан басталады демекшіміз.
Жыраулар - Қазақ хандығы мемлекетіндегі қазақ халқының әрбір азаматының асыл сапаны иеленуін, сол жақсылықты ұрпақтарға жалғастыруын мұрат тұтқан қайраткерлер. Жеке адам - - - дардың қасиеттері арқылы халықтың, оның ұрпақтарының өнегелі тұлға, үлгілі әулет құрай - тын - дығын жыр жолдарында айғақтайды.
Шалкиіз жырау дүниеде тұрақты, мәңгілік ештеңе де жоқ, әлем бір қалыпта тұрмайды, бәрі өткінші деген пікірді уағыздайды. Жырау әрбір адам ақырын жүріп анық басуы тиіс, асқанға бір тосқан болатынын да еске салады.
Жыраулар қазақ халқының ертеңгі болашағы, балалардың да татулықпен, бірлікпен қа - лып - тасып өсуін жырлайды. Жастайынан ауызбіршілікпен, достықпен қалыптасып өскен жас ұрпақтың халқын баянды бақытқа жеткізгені - тарихта дәлелденген ақиқат.
Ақтамбердінің қазақтың жаңа жас буынына арналған тәрбиелік өсиетінің осындай тағылымды жақтары бүгінгі Қазақ елінің өскін ұрпақтарына үлгі-өнеге болмақ.
Балаларға өсиет:
Қылмаңыздар кепиет,
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке, дейді ақылман Ақтамберді.
Ақтамбердінің жырлап кеткен өсиет сөздері бүгінгі таңда өзіндік құндылығымен ерекшелене түседі. Бүгінгі жаһандану дәуірінде тәуелсіздігіне қол жеткізген Қазақ елі үшін бірлігін сақтауға, мемлекеттілігінің тұтастығын қамтамасыз етуге жыраулар поэзиясының беретін тәлім-тәрбиелік жақтары ұшан теңіз.
Жыраулар - Қазақ хандығы халқымыздың барлық жастағы адамдарының асыл, саналы қасиет - ті болуын мұрат еткен нағыз тәрбиешілер. Жыраулар поэзиясы - қазақ сөз өнеріндегі шынайы ұлттық сипаттың негізгі көркемдік іргетасы. Сондықтан, халықтық тәрбие дәстүрін жырау - лар поэзиясы арқылы тереңдете ұғындыру - өмір талабынан туын - даған мәселе.
Қорыта айтқанда, Қазақ хан - - - - дығы дәуірінде жыраулар поэзиясының басты тақырыбы - халықтың топтасқандығы мен бірлігі және әскери күш-қуа - тын нығайту мәселелері бол - ды. Сондай-ақ, жыраулар шығар - маларында әміршіге тіке - лей арнау да, мадақ өлеңдер де, болмыс туралы философиялық толға - ныстар да, ізгілік пен зұлымдық, жақсы мен жаман, достық пен дұшпандық туралы толғаулар молынан. Жыраулар өз туындыларын, толғауларын кейінгі ұрпақтарына мәңгілік мұра етіп қалдыру жолында көркемдігі жоғары поэзия тілімен, таптыр - мас теңеулер, жарқын метафоралар, синтаксистік жә - не психологиялық параллель - дер арқылы баяндаған. Бұл туындылардың Тәуелсіз Қазақ - станның өркендеп дамуына тигізетін ықпалы орасан зор деп білеміз.
Жыраулық поэзия - 15 - 18 ғ-лардағы қазақтың халық поэзиясы. Біздің дәуірімізге, негізінен, ауызша жетті. 15 ғ-дың орта шенінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz