Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана , мәдени құндылықтар ұғымдарының лингвистикалық мәні
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті
ШМҚ РМК Абай атындағы ҚазҰПУ
БЕКІТЕМІН
Абай атындағы ҚазҰПУ
ректоры Т. Балықбаев
______________
"____ " 2019 ж.
ӘОЖ 378.016:7376
ҒТМРА14.35.07
Мемлекеттік тіркеу № 0118РК00335
ЖТН: AP05130242
Инв.№
ЖОҒАРЫ КӨРКЕМДІК БІЛІМ БЕРУДЕГІ ҰЛТТЫҚ САНА МЕН МӘДЕНИҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ КОНТЕКСТІНДЕ ӨРКЕНДЕУІтақырыбындағы
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ
Е С Е Б І
(аралық)
Ғылыми жұмыс және халықаралық
ынтымақтастық жөніндегі
проректор ______________Құлсариева А.Т.
Жобаның жетекшісі ______________ Сманова А.С
Алматы 2019
ОРЫНДАУШЫЛАР ТІЗІМІ
Жобаның жетекшісі,
п.ғ.к., қауымд.профессор _______________ Сманова А.С ( кіріспе, қорытынды).
Жобаның орындаушылар _______________ Ибраева К.Е (реферат).
_______________Какимова Л.Ш (1-бөлім).
_______________Бекболатова Қ.М (1.1-тарау).
_______________ Жиренов С.А (1.1-тарау).
_______________ Небесаева Ж.О (1.2-тарау).
________________Берікбол Р.Р (1.3-тарау).
Ғылыми зерттеу жобаларының
мониторинг және норма
бақылау бөлімінің бастығы _______________ Кириллова Г.Р.
РЕФЕРАТ
Есеп 44 беттен, 1 бөлімнен, 3-тараудан 36-пайдаланылған қайнар көзден, 4-қосымшадан тұрады.
Кілтті сөздер: көркем білім беру, ұлттық сана, мәдени құндылықтар, педагогикалық шарттар, педагогикалық технология,сәндік қолданбалы өнер, Артдизайн, Аруарт, этнодизайн, экодизайн.
Ғылыми жобаның жаңалығы жоғары көркемдік білім берудегі Мәңгілік ел идеясы контекстінде ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың өркендеуі концепциясының педагогикалық шарттарын анықтау, тәжірибеге бағдарланған оқу үдерісін қәзіргі педагогикалық технологиялар тиімділігімен жүзеге асыру.
Зерттеу әдіснамасы - ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың лингвистикалық мәні, философиялық, тарихи, әлеуметтік-педагогикалық, мәдени, психологиялық концепциялар, өнертанымдық білімдер, жүзеге асырылатын ортаны айқындау болып табылады.
Зерттеу объектісі - жоғары көркемдік білім берудегі оқу-тәрбие және тәжірибеге бағдарланған даярлау үдерісі.
Жұмыстың мақсаты - жоғары көркем білім берудегі ұлттық генетикалық таңбамыздан хабар беретін - ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың өркендеуін жүзеге асырудың материалдарын нақтылап, бейнелеу өнері, сәндік қолөнер, музыкалық білім бағытындағы концепцияның қолданыс ортасын ғылыми-әдістемелік негіздеу.
Зерттеу барысында жоғары көркем білімнің жаңартылған мазмұны ашылады; көркемдік білім берудегі отандық және шетелдік тәжірибеге талдау жасалды; ұлттық сана, мәдени құндылықтар ұғымдарының тілдік мәні; Көркемдік білім берудегі заманауи педагогикалық технологиялардың тиімділігі анықталды, бейнелеу өнері, қолөнер мен қолөнер және музыкалық білім беру материалдары Мәңгілік ел идеясы аясында ұлттық сананы және мәдени құндылықтарды жандандыруда жүйеленді; Тәжірибеге бағдарланған Аруарт оқу-өндірістік орталығы құрылды, оның мақсаты мен міндеттері анықталды.
Қолдану аумағы - жоғары көркемдік білім берудің оқу-тәрбие үдерісінде, қосымша білім беру мекемелері тәжірибесінде, біліктілікті көтеру орталықтарында.
Енгізу дәрежесі - зерттеу нәтижелері жоғары көркем білім беру (бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, музыкалық білім беру) элективті пәндер мазмұнына, қазақтың ұлттық музыкасын, қолөнері мен этникалық дизайнын дамытуға бағытталған АруАрт практикалық-бағдарлау орталығының қызметіне енгізілген.
Нәтижелердің тиімділігі - Аруарт (Art Design) тәжірибеге бағдарланған орталықтың қызметі арқылы ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды жандандыру үшін жоғары көркем білім беру тұжырымдамасын жүзеге асырумен анықталады. Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау бойынша әдістемелік ұсыныстар дайындалып, шетелдік жоба консультантының қатысуымен халықаралық дөңгелек үстел өткізілді. Зерттеу нәтижелері ғылыми журналдарда, халықаралық конференциялардың материалдарында жарияланған.
РЕФЕРАТ
Отчет 44 стр, 1 раздел, 3-подраздел, 36-источников, 4-прил.
Научная новизна проекта заключается в определении педагогических условий концепции высшего художественного образования (изобразительное, декоративное искусство, музыкальное образование) в возрождении национального сознания и культурных ценностей в контексте идеи Мәңгілік ел; а также реализован практико-ориентированный образовательный процесс с применением эффективных технологий обучения.
Методология исследования: философские, исторические, социально-педагогические, культурологические, психологические концепции, искусствоведческие теории, лингвистическое значение национального сознания и культурных ценностей в высшем художественном образовании, определена образовательная среда для реализации концептуальных положений исследования.
Объектом исследования являются практико-ориентированная учебно-воспитательная подготовка в высшем художественном образовании.
Цель исследования - раскрытие значения художественного образования как феномена генетического кода нации и научно-методическое обоснование концепциивысшего художественного образования (изобразительное, декоративное искусство, музыкальное образование).
В процессе исследования раскрыто обновленное содержание высшего художественного образования; проанализирован отечественный и зарубежный опыт художественного образования; лингвистическая сущность понятий национальное сознание, культурные ценности; выявлена эффективность современных педагогических технологий в художественном образовании, систематизированы материалы изобразительного искусства, декоративно-прикладного искусства и музыкального образования в возрождении национального сознания и культурных ценностей в контексте идеи Мәңгілік ел; внедрен практико-ориентированный учебно-производственный центр Аруарт и определены его цель и задачи.
Область применения - результаты исследования могут применяться в учебно-воспитательном процессе образовательных учреждений разных типов, в системе повышения квалификации и переподготовки специалистов.
Степень внедрения - результаты исследования внедрены в содержание элективных дисциплин в высшем художественном образовании (изобразительное и декоративно-прикладное искусство, музыкальное образование), в деятельность практико-ориентированного учебного центра АруАрт, направленного на освоение казахской национальной музыки,декоративно-прикладного искусства и этнодизайна.
Эффективность результатов определена реализацией концепции высшего художественного образования по возрождению национального сознания и культурных ценностей через деятелтьность созданного практико-ориентированногоцентра Аруарт (АртДизайн). Подготовлены методические рекомендации по изготовлению изделий изобразительного и декоративно-прикладного искусства, проведен международный круглый стол с участием зарубежного консультанта проекта. Опубликованы результаты исследования в научных журналах, материалах международных конференции.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана, мәдени құндылықтар ұғымдарының лингвистикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдениқұндылықтардың Мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуі (бейнелеу өнері, сәндік қолөнер және музыкалық білім) педагогикалық шарттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.2 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдениқұндылықтардың Мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуіне ықпал етуші заманауи педагогикалық технологиялар ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 АруАрт оқу-өндірістік орталығының құрылуы мен жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36-44
АНЫҚТАМАЛАР
Ұлттық сана - белгілі бір ұлттық қауымға енетін адамдардың осы қауымның идеалдарын, мәдени нормаларын, тұрмыстық стереотиптерін меңгеруін, сондай-ақ, олардың жалпы ортадағы әлеуметтік-этникалық топтың мүдделер мен жағдайларын түсінуді сипаттайтын елестетулер деңгейі болып табылады.
Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы, тұрмыска кажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
Шеберлік-(мастерство) - кәсіби немесе әуесқойлық білімдердің каңдай да болсын түрінде істі терең танушылықпен, дамыған іскерлікпен үйлестіріп тиімді әрекеттерді жүзеге асырушылық.
Кәсіби маман - үлкен тәжірибеге ие, өз саласында жоғары шеберлігі бар, шығармашылық еңбекпен айналысатын және өзін-өзі жұмыспен қамтушылар қатарына жататын, яғни өзінің тәжірибесі бар, өз ісіне ие адамдары айтады. Кәсіби бағдарлау - әр адамның жекелік қасиеттеріне, қызығушылығына, қабілетіне, қоғамдық қажеттілікке байланысты мамандық таңдап алуына ықпал жасау.
Киім - адамның денесіне киюге арналған бұйым, жасанды жамылғы түрлері. Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғайды. Оның тұтыну мәнімен бірге ғұрыптық және белгілі бір мақсатқа қызмет ететін маңызы бар.
Сән - ( modus деген латын сөзі) - өлшем, тәсіл, іс - қимыл бейнесі.
Стиль ( лат. Stylus) - мәнер, сипат, ерекшелік.
Костюм ( франц. Costume - киім - кешек ) - белгілі бір ұлттың, дәуірдің, әр түрлі қоғамдық топтардың тұрақты киім үлгісі.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖКББ - жоғары көркемдік білім беру
БӨ - бейнелеу өнері
СҚ - сәндік қолөнер
МБ- музыкалық білім
КІРІСПЕ
Көкейкестілігі. Бүгінгі таңда қоғамдық өмір мен тұрмыстың әр саласында болып жатқан жаңалықтар білім беру жүйесінен дербес айналып өтпесі анық. Ал білім беру жүйесі бүтіндей қоғамдық жүйенің қозғаушы күші, басты барометрі екендігі ықылым заманнан бері келе жатқан құбылыс. Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк - экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай - ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi - рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы - ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады [1].
Білім беру жүйесі өз ішінен кәсіби салалық ғылымдарға сәйкес түрлі бағытта дамиды. Білім беру кеңістігіндегі үлкен бір сала көркем білім беру жүйесіне негізделеді. Көркемдік білім беру жүйесі өнер мен ғылымның жетістіктерін арқау еткен синкретті сала болып табылады.
Тақырыптың жаңашылдығыКөркемдік білім беру үрдісі әлемді өнер арқылы, эстетикалық талғам арқылы, ғылым арқылы (өнер, эстетика, ғылым) тануға мүмкіндік беретін қатпары қалың, сан тараулы жолдан тұратын ғылым саласы деуге де болады. Отандық ғылымдағы көркемдік білім берудің дамуы мен қалыптасуы ұлт тарихы мен мәдениетінің тарихымен сабақтас сала деп те атауға болады. Білім кеңістігі мен оқу үдерісінде сырт қарағанда көркемдік білім беру үдерісіне қатысты пәндердің (музыка, сәндік қолөнері, сурет, т.б.) өзге пәндермен салыстырғанда бәсі төмен, статусы әлсіз (сағат саны аз) елеусіздеу саналатын пәндердің бірінен саналады. Ал шын айтуына келгенде көркемдік білім беру ұлттық өнер мен мәдениеттің жаршысындай саналатын пәндердің бірі. Көркемдік білім беру жүйесіндегі өнер жалпыхалықтық және ұлттық өнерге негізделеді.
Ғылыми жоба жұмысының басқадай ғылыми зерттеулермен байланысы жан-жақты себебі, жоғары көркем білім беру педагогикалық мамандықтарда қарастырылуына орай, психология, философия, әлеуметтану, мәдениеттану ғылыми зерттеулерімен тығыз байланыста жүзеге асырыалды. Зерттеу нысанымыз жоғары көркем білім беру үдерісіндегі оқу, тәрбие және тәжірибеге бағытталған оқыту болғандықтан, өнертану, тарих, бейнелеу өнері, сәндік қолөнер, музыкалық білім бағыттарындағы өзара пәндік зерттеу мәселелеріне де негізделген. Білім беру жүйесінің құраушылары оқу әдістемелік материалдар сапасына, инновациялық қырларына, теориялық материалдардың мазмұнына, таңдау пәндерінің жаңашылдығы мен білім беру бағдарламалары құзіреттілігіне өзара жақын байланыста жүргізілуі жалғасын табуда.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана, мәдени құндылықтар ұғымдарының лингвистикалық мәні
Көркемдік білім беру үрдісі дегенде өнер деген ұғым қатар айтылатын егіз ұғым іспетті категория. Ал өнер дегенді немесе Өнер терминін екі мағынада анықтауға болады. Кең мағынасында өнер адам баласының жасампаздығын білдіреді де, ендіру, жасау, құру деген негізден өрбиді. Яғни, өнер халықтың тұрмысы мен мәдениетімен бірге жасасып, бірге өмір сүретін сала. Өнердің жасампаздығы мен дамуы, халықтың тұрмыстық өмірі мен тарихына, қоғамдағы өзгерістері мен ғылыми техникалық прогресіне тікелей қатысты болатындығын есте ұстау қажет. Әрбір ұлт тарихына зер салатын болсақ, әрбір этнос өз өнерін тұрмыстық өмірде және арнайы бала тәрбиесінде саналы түрде өнерге баланы жас ерекшелігіне сәйкес ерте жастан баулуға мән беріп отырғандығы тектен текке жолға қойылған құбылыс деп қарауға болмайды.
Сол сияқты қазақ халқы да бала тәрбиесінде ерте кезден-ақ өз ұрпағын өнерге баулып, баланың әлемді эстетикалық тұрғыдан қабылдауына ықпал етуші көркемдік тәрбиесіне басымдық берген. Көркемдік білім беру жүйесінің өзегі өнерге негізделген ілім болғандықтан, көптеген ғылыми пәндердің тоғысынан тұратын ғылым деп те атауға болады. Ал ғылым көрсеткішінің бір парасына терминдік бірліктер жатады. Әр ғылым саласының қолданыс аясына сәйкес терминдік қабаты болады. Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдік қабаттың қалыптасуы - қазақ лингвистикасы мен білім беру ісіндегі үздіксіз үдеріс. Демек, көркемдік білім саласындағы терминдік бірліктер тұтастай жинақтап, қалыптасу кезеңіне қарай жүйелеп, қолданыс ерекшелігін саралап, лингвистикалық табиғатын зерттеуді қажет етеді.
Білім беру жүйесіндегі яки ғылыми кеңістіктегі қандайда бір терминдер болмасын өзіндік қолданысқа ие болады. Терминдердің қолданысы термин табиғатына сәйкес, халықаралық сипаттағы терминдер және ұлттық мәнді терминдер ретінде прагматикалық сипатқа ие болады. Көркемдік білім саласындағы терминдердің қолданысына қарап, олардың әралуан саланы қамтитынына көз жеткізуге болады. Мәселен, көркемдік білім беру жүйесінің мазмұнына сөз өнері, музыка өнері, мүсін өнері, кескіндеме өнері, театр өнері, кино өнері, би өнері, сәулет өнері, графика өнері, дизайн өнері, қолданбалы сән өнері, зергерлік өнер, т.б. көптеген өнер түрлері жатады. Осы аталған өнер түрлерінің барлығының өздеріне тән терминдік қолданысы бар екендігін ескерсек, осының барлығының басын қосатын көркемдік білім жүйесінің терминдік қабаты күрделі құрылымдық жүйе екендігін аңғаруға болады.
Ғылым әлемінде терминология ғылымы мен терминдік бірліктер айырықша орын алатын категория. Білім беру жүйесіндегі терминдер тақырыбы мен олардың теориялық мәнін, практикалық маңызын анықтауда білім беру саласымен сабақтастықта қарастыратын мәселелер жеткілікті. Терминологиялық кеңістікте салалық терминдерге қатысты көптеген еңбектер ғылыми өндірісте жүргендігі белгілі. Алайда солардың ішінде әлі де болса теориялық және практикалық жағынан жетілдіруге тиісті терминдердің қатарына көркемдік білім беру саласының терминдерін атап өтуге болады. Көркемдік білім беру саласына қатысты терминдерді жүйелеу арқылы білім алушыларға теориялық және терминдік мәліметтерді алуына қолжетімді жасауға болады. Күнделікті тұрмыс пен өндірістегі тәжірибиеге сәйкес, терминдік сөздер мен арнайы атаулар жүйесі кез келген салада, соның ішінде көркем білім беру кеңістігінде қолданылатынын әрі онда олардың елеулі бөлігі орысша нұсқасында берілетінін байқауға болады. Осы себепті термин сөздердің білім саласында, түрлі сынып оқулықтарында, қайсысының және қаншасының қалай қолданылу жайын арнайы түрде қарастыру, анықтау өзекті мәселе болып табылады.
Жалпы термин және терминологиялық бірлік дегенге аз-кем тоқталсақ. Қазақ тіл білімінде терминологиялық лексика ең өткір мәселелердің қатарына жатады. Қазақ лингвистикасында терминдерді арнайы зерттеп, ғылыми-терминологиялық негіздерін анықтауда А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, А.Ысқақов, М.Балақаев, Ә.Қайдар, Ш.Сарыбаев, Ө.Айтбайұлы, Ш.Құрманбайұлы т.б. ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше.
Академик Ө. Айтбайұлы: Жалпы, термин жасау дағдысында Ахмет Байтұрсынұлы ұстанған ең басты принципті анық аңғарамыз. Оның бірі және ең негізгісі - термин жасауда қазақ сөзінің өз мүмкіндігін сарқа пайдалану. Термин жасау принципінде ана тілдің ішкі сырын жете пайдаланды дегенде де, біз А. Байтұрсынұлының өзге озық ел тілдерінің грамматикалық категориялар түзудегі тәжірибесін терең меңгергенін байқамай тұра алмаймыз, - дейді [2]. Ғалымның пікірінше ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасы қазақ тіл білімі ғылымының ғана емес, бүтіндей ғылыми жүйесінің негізі деп айтсақ артық айтқандық бола қоймайды.
Ұлт және этнос ұғымдарының өзара байланысы туралы мәселе ғылыми көздерде әлі күнге дейін қызу пікірталас тудыруда. Этнос және ұлт ұғымдарының анық емес қолданылуы әлеуметтік философияда, этнологияда ғана емес, мәдениеттануда да, психологияда да ұлттық этникалық ұлтты ауыстыру тенденциясы бар екендігіне әкелді. Этникалық қауымдастықтар ұлттық, этникалық санамен ұлттық, этникалық мәдениеті бар ұлттық мәдениетке ие. Олар ұлттық салт-дәстүр, ұлттық киім, ұлттық тағамдар дегенде, көбінесе олар белгілі бір этникалық мәдениеттің тиісті көріністерін білдіреді деп санайтын К.Колинмен келісуге болмайды. Сонымен бірге, ұлттық идея, ұлттық мүдде, ұлттық қауіпсіздік және т.б. сияқты тіркестер енді этникалық топтарға ғана емес, тұтастай ұлтқа қатысты, яғни. жоғары дәрежедегі адамзат қоғамына [3, 29б.].
Этнос, ұлт - көптеген әлеуметтік параметрлер бойынша бір-бірімен байланысты, бірақ ғылымның тақырыбына және оның зерттеу міндеттеріне байланысты әртүрлі семантикалық және функционалдық жүктемелерді көтеретін адамдар ұғымымен қатар адамдар ұғымы да екіұштылыққа ие. Ол әрдайым этникалық түске ие бола бермейді және әдебиетте контекстке байланысты мемлекеттің барлық халқы және ұлт, ұлт мағынасында қолданылады. Осыған байланысты біз В.Г.Бабаков пен В.М.Семеновтің көзқарастарын береміз, соған сәйкес, семантикалық жақындығына қарамастан және көптеген жағдайларда негізделген, қарастырылған анықтамалардың өзара алмасуы, олардың әрқайсысы объективті сенімділікке ие. Сонымен, этнос ұғымында ғалымдар территориялық-лингвистикалық және мәдени-психологиялық компоненттерді жинақтайды, ұлт анықтамасында әлеуметтік процестер этникалық сипаттамадан басқа маңызды атрибуты деп аталады, ал адамдар термині әлеуметтік қауымдастық ретінде, олардың пікірінше сыныптарды бөледі және бөледі қоғамның әлеуметтік қабаттары [4, 26 б.].
Айта кету керек, этнос және ұлт теориясы туралы ғылыми әдебиеттерде ғылыми ұстаным басым, оған сәйкес этностар этноәлеуметтік субьект ретінде қарастырылады, ал мемлекет жетекші рөл атқаратын және олардың көпшілігі көп ұлтты болғандықтан, әлеуметтік-этникалық құрылымдар ретінде түсініледі [5, 18 б.].
Сондай-ақ этникалық көріністер ұлттың міндетті атрибуты болып табылатындығын атап өткен жөн. Ағылшын тарихшысы Э.Смит ұлт этникалық топ негізінде құрылады, сондықтан этникалық құндылықтар ұлттық бірегейліктің негізі болып табылады деген пікірді айтады [6].
Ұлттық (этникалық) өзін-өзі тану процесс ретінде объективті және субъективті, логикалық және тарихи факторларды қамтиды. Оның мазмұны ажырамас және анропо-, этно-, ұлттық- және социогенез аясында өтеді. Осы немесе басқа адамдардың генетикалық дамуының осы аспектілерінің әрқайсысы ұлттық өзін-өзі тануда көрініс табады және оның қалыптасуына әсер етеді.
Зерттеушілердің көпшілігіне ұлттық өзіндік сана құрылымындағы когнитивті (танымдық), аффективті (эмоционалды) және реттеуші (мінез-құлықтық) элементтер кіреді (В.Н. Павленко, С.А. Таглин, З.Ф. Мубинова Г.Ф. Хасанова, Л.П. Чағай) [7-10]. Зерттеушілер ұлттық сана-сезімнің өзіндік жақтары бар екенін - идеологиялық және психологиялық тұрғыдан және екі деңгейде әрекет ететінін дәлелдеді: жеке тұлға және тұтастай алғанда қоғам. Алайда,оларэтникалыққауымдастықтыңж екебасындағыайырмашылықтардыадамның этникалықсәйкестігіменанықтап, абсолюттітүрдебөлудұрысемесдепескер теді. Жеке деңгейдегі этникалық (ұлттық) өзін-өзітануды нақты зерттеу адамның объектісі - ұлттық қауымдастықтың өкілі немесе дәлірек айтқанда топтағы адам болып табылады [11, 4 б.].
Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдік бірліктер ұлттық өнердің қалыптасуымен басталып, өнертану ілімінің даму тарихымен сабақтасып, замануи үдеріске сәйкес даму үстіндегі лексикалық бірлік болып табылады. Қоғам өмірінде елеулі өзгерістер тілімізде бұрыннан бар сөзбен немесе жаңа жасалған баламамен алмастыру үрдісі термин табиғатына тән десекте болады. Көркемдік білім беру жүйесіндегі графика, дизайн, артдизайн, галерея, картина, композиция, кубизм, мозаика, натюрморт, т.б. көптеген терминдік бірліктер өзге тілдерден қабылданған терминдермен қатар, ұлт тіліндегі кенеп, кескіндеме, құрылым, көрме, жақтау, сурет галериясы, бейнелеу, жинақ, бояу, т.б. терминдер ұлт тілінде жарыса қолданылып жүр. Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдердің халықаралық және ұлттық терминдердің жарыса қолданысы, өнердің ұлттық және жалпыхалықтық (интернациналдық) сипатқа ие екендігімен байланыстыруға болады. Байқап отырғанымыздай көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдер мен терминологиялық лексиканың лингвистикалық болмысы көп қырлы және күрделі ұғым. Сондықтан да осы күнге дейінгі қолданыстағы көркемдік білім беру терминдері прагматикасы лингвистикалық мәнін көрсететін және оның барлық типологиялық түрлерін қамтитын терминологияда қабылданған бірізді тұжырым жоқ.
Көркемдік білім беру саласындағы терминдер мен ондағы терминологиялық жүйесі қалыптасқан, кәсіби, өндірістік, ғылыми тұрғыдан орныққан терминдік қабаты қалыптасқан сала. Көркемдік білім беру саласындағы әрбір терминдік жүйесінің күнделікті қолданылатын сөздерден өзіндік лингвистикалық ерекшелігі болады. Өнертану саласы терминдері белгілі бір ғылыми-өндірістік концепциямен сабақтасып, арнайы ғылыми зерттеулердің теориясы мен практикалық нәтижесі арқылы көрініс табады. Көркемдік білім беру жүйесі терминдері сала атауына қатысты туындап, белгілі бір лексикалық бірлік күрделі ұғымды анықтайтын термин бола алады. Көркемдік білім беру терминдері қолданбалы өнер саласы атаулары лексикасының терминденуінен туындайды. Көркемдік білім беру саласы я болмаса қолданбалы өнер яки өнертану терминдерінің қай қайсысы болмасын ғылыми өндірістің дамуы нәтижесінде ғана, ғылыми мәтіндерде, өндірісте, тұрмыста, күнделікті қолданыста, бұқаралық ақпараттық құралдарында, мектеп оқулықтарында көрініс тауып кең өрісті сипат алады.
Жалпы тілдегі немесе ғылыми өндірістегі терминдерге қатысты лингвистика ғылымында қалыптасқан төмендегідей анықтамалар бар:
- термин ұғымммен байланысты;
- термин нақтылығы;
- терминнің бір мағыналығы;
- терминнің стильдік жағынан бейтараптығы және экспрессияның жоқтығы;
- терминнің аталымдық қасиеті;
- терминнің жүйелілігі.
Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдердің лингвистикалық мәнін көрсетуде өзіндік критерийлер қалыптаса бастағанымен, тілдік сипаты мен қолданысына келгенде зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдердің семантикасы көп жағдайда оның өнертану саласындағы ұғымдар мен лексикалық бірліктердің қолданыс ерекшелігіне байланысты, сондықтан өнертану ғылымы терминдерінің мағынасы осы жүйедегі басқа терминдердің мағынасымен үйлеседі. Мұнда көркем білім саласы терминінің екі жақты қасиеті айқын көрінеді, яғни термин табиғатының логикалық жүйесіндегі ғылыми ұғымның логикалық анықтамасында орын алатын таңбасы және термин лингвистикалық категория ретінде қаралады. Бірінші жағдайда, термин нақты ұғымды көрсетіп, бір мағыналылыққа негізделіп дәл атауға ие болса, екінші жағдайда ол бірқатар лексикалық белгілермен өзіндік қасиеттерді сипаттай алуы тиіс. Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің семантикасына заттардың атауы, процестердің түрлері, құбылыстар мен жекелеген қасиеттер жатады.
Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің лингвистикалық сипатын зерттеуде терминдік бірліктердің тілдік қабаттағы басқа да лексикалық бірліктерден айырмашылығын көрсететін бірнеше белігілері бар. Олар:
- көркемдік білім терминдері өнертану ғылымының ұғым-түсініктерін білдіреді;
- көркемдік білім терминдерінің өнертану саласындағы жиілік қолданысы жоғары;
- көркемдік білім терминдері эстетикалық кеңістік категориясының көрсеткіші;
- көркемдік білім терминдері лексикалық бірлік болып табылады;
- көркемдік білім терминдері арнаулы лексикалық немесе кәсіби лексикалық бірлік;
- көркемдік білім терминдері ұлттық өнер мен мәдениеттің тілдік мәйегі ретінде танылады;
- көркемдік білім терминдері әдеби тілдің қазынасын толықтырушы бірлік т.б.
Сонымен көркемдік білім терминдері тілдің негізгі бірлігі. Көркемдік білім терминдері теориялық және практикалық мәні жоғары, қолданбалы сипаты басым лексикалық бірлік. Жалпы терминнің лингвистикалық табиғатын қарастырып, оған жан-жақты сипаттама беруде ғалымдардың терминдерге беретін көптеген анықтамалары бар. Т.Л. Канделаки: Термин - нақты ұғымды білдіріп арнаулы сала аясындағы ұғымды белгілейтін сөз немесе сөз тіркесі [12, 46 б.] десе, Ш.Құрманбайұлы термин мағынасының дәлдігіне қатыстыі: Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның мазмұнын қамтып, ұғымның негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы берілуі. Терминологиядағы шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талап та орындала бермеуі мүмкін. Біз термин мағынасының дәлдігі туралы сөз қозғағанда бұл талапты оның дефинициясының дәл берілуіне қатысты қойған дұрыс деп пайымдаймыз [13, 10 б.].
Академик Ө. Айтбайұлы термин дәлдігін қамтамасыз ететін үш түрлі факторды атап көрсетеді: 1) термин білдіруге тиісті ұғым белгілерін дәл іріктеп алу; 2) термин жасау кезінде пайдаланылатын орын компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау; 3) термин жасау барысында осы аталған бөліктердің (элементтердің) органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс [14, 26 б.]. Терминнің тілдік бірлік ретіндегі ерекшелігі, оның лексикалық бірлік қызметінде де айқындалады.
А.Алдаш: Лингвистика ғылымындағы маңызды түсініктер жайында ақпарат ұсынудың басты себебі - ресмиіскери, әлеуметтік тұрмыстық және еңбек қарым-қатынастарында бірнеше тіл қатар игерілетін қазіргі көпэтносты қазақстандық қоғам мүшелерінің когнициясында қазақ тілінің коммуникативтік категорияларының орнығу жолдарына қатысты аз-кем пікір түйіндеу. Бұл ретте біздің негізгі нысанамыз - қазақ тілін жетік меңгерген немесе қазақ тілінде түсінісе алатын қоғам мүшелері; өйткені олардың тілдік санасы мен коммуникативтік санасында қазақыландырылған жаңа терминдер қандай деңгейде, қолданысы қандай, қолданысқа түсуі үшін адам когнициясына кедергі тудыратындар не деген мәселелер ұлттық ойсананы, қоғамның саяси бағытына саналы көзқарасты қалыптастыруда айрықша маңызды [15, 17 б.].
Көркем білім беру жүйесінің терминдік бірліктері номинативтік сипатқа ие. Көркемдік білім беру жүйесінің ұғымдары белгілі бір ғылым саласына жататындықтан, термин де белгілі бір саланың элементі болып табылады және сол кеңістікте актив қолданылады. Көркемдік жүйе шығармашылық үдеріспен байланысты болғанымен, ондағы терминдердің қолданысы мен мағынасының шектеулігі олардың лингвистикалық айқындығын көрсететін ерекшеліктерінің біріне ондағы мағына дәлдігі жатады.
Сонымен көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің лингвистикалық мәні мен тілдік құрылымына, оның мағыналық өрісі, қолданыс аясы, тілдік таңбалық сипатын жатқызуға болады. Көркемдік білім беру терминдерінің лингвистикалық бірлік ретінде үш түрлі аспектілік (семантикалық, синтаксистік және прагматикалық) мәнде қарастырылады. Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің мазмұнына қатысты семантикалық тұрғыдан бір мағыналылық, ұғымдық дәлдік, тілдік нақтылық секілді түсініктермен ерекшеленеді:
1) көркемдік білім беру терминінің өзі белгілейтін өнертанымдық ұғымға сәйкес болады;
2) көркемдік білім беру терминдер жүйесі бір формада бір ғана мағынадақолданылады;
3) көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің қолданбалы сипаты басым, мағыналық мәні күрделі болып келеді.
Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің арнаулы ұғымдық аппараты мен ғылыми дәлдігі лингвистикалық аяда толық зерделеуді қажет етеді. Термин табиғатына байланысты теориялық және практикалық бағыттағы жұмыстарды ғылыми сала аралық деңгейде қарастырудың нәтижесінде, ғылыми-педагогикалық айналымдағы терминдерді қатысымдық құрал ретінде тұтынушы тіл иелеріне ғылыми мәнмәтінінді іске асыратын сөйлеу қызметінде белгілі бір функцияларды атқаруымен сипатталады. Өйткені көркемдік жүйедегі термин заттарға атау беруші құрал, гипотеза жасаушы ғылыми теориялар құру процесінде эвристикалық рөл атқарады. Жоғарыда айтылған теориялық және практикалық мәселелердің барлығы, көркемдік білім беру жүйесі термин феноменінің соншалық көп қырлы әрі қызықты екендігін көрсетеді.
Білім беру жүйесі - әр алуан салаға негізделген ауқымы кең күрделі арна. Отандық білім беру саласының бір саласы көркемдік білім беруге бағытталған. Көркемдік білім беру жүйесі көркем өнердің өрісімен астасқан, әлемдік өнер туындысымен сабақтас, ұлттық өнермен тамырлас бағыт екендігі белгілі. Көркемдік білім беру арқылы өнер әлемінің табиғатын тануға, болмысын білуге, әлемдік көркем өнер мен ұлттық өнердің сабақтастығын көруге болады. Отандық білім беру жүйесіндегі көркем өнердің қалыптасуы мен дамуын сөз еткенде, ұлттың өткен тарихымен халықтың мәдени өміріннен тысқары қарауға болмайды. Өнер - этностың жасампаз руханиятының нәтижесі. Өнердің өн бойында этностың ұлттық болмысы мен ұлттық менталитеті астасып жататындығы анық. Бүгінгі таңдағы технократизмнің қарыштап дамыған заманында ұлттың болмыстың айнасы іспеттес өнерді көркемдік білім беру арқылы оқытудың маңызы орасан зор.
Көркемдік білім мазмұнын - музыкалық өнер, театр және көрермендік-сахналық өнер, бейнелеу өнері және дизайн, қолданбалы сән өнері, мәдениеттану, кино, ТВ және бұқаралық мәдениет, этномәдени зерттеулер және фольклор, т.б. секілді көптеген шығармашылық мамандықтарға қатысты кәсіби салалық ілімдер жиынтығынан тұрады. Көркемдік білім өнертану ғылымының мазмұнымен сабақтас егіз ұғым ретінде қарастыруға болады. Ал өнер дегеніміз - көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады. Өнердің мақсаты - дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Шығарманың суреттеу тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материалдық арқауы өнер түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды [16].
Өнер этностың ұлттық болмысының ертеден келе жатқан мәдени-рухани құндылығы мен тұрмыстық мәдени өмірінің көрсеткіші болып табылады. Ал ақиқат өмірде өнердің қандай да бір түрі болмасын ұлт тілімен тұтасып жатқандығы белгілі. Өнердің әралуан түрлері мен олардың бітім болмысы тіл арқылы таңбаланып, сөз арқылы бедерленетіндігін ескерсек, өнердің тілге, тілдің өнерге қатысы барын көруге болады. Өнер болмысының мазмұнын танытуда тілдің атқаратын қызметі жоғары. Тіл арқылы өнердің ұғымдық атауы мен таңбалық мәні, терминдік сипаты, эстетикалық маңызы бейнеленеді.
Өнердің мәдени өмір мен тұрмыстық өмірдегі қажеттілігі көркемдік білім арқылы беріледі. Білім беру жүйесіндегі көркемдік білім өзінің күрделі құрылымымен, эстетикалық мәдениеттің білім мазмұнына негізделуімен ерекшеленеді. Көркемдік білім беруде ұлттық өнер туындыларының тарихы, қалыптасу кезеңдері, теориялық негіздері, практикалық мәні, қолданбалы сипаты секілді мәселелер қарастырылады. Көркемдік білім берудегі ұлттық өнердің түрлері мен салалары қаншалықты маңызды болса, көркемдік білім беруді жеткізу мен жарыққа шығарудағы ұлттық тілдің маңызы соншалықты қуатты екендігін назарда ұстау қажет.
Көркемдік білім беруде ұлттық өнердің түрлері мен салаларын мәдениеттің белгілі бір құбылысы, ұлт руханиятының материалдық және рухани мәдениетінің көрсеткіші ретінде бағалауға болады. Көркемдік білім беру арқылы эстетикалық мәдениеттің мазмұны ұлттық құндылықтармен ұштасып берілсе, этникалық көрсеткіш тіл арқылы бедерленеді. Көркемдік білім беру ұлттық сананың жаңғыруы мен жасампаздығына, қала берді мәңгілігіне негізделеді. Ал мұндай жұмыстар республика көлемінде мемлекеттік деңгейде кешенді түрде жүргізіліп жатқандығы Елбасымыздың Мәңгілік Ел идеясының аясында қарастырылып жатқандығын атап өтуге болады. Яғни, біздің бұл зерттеу жұмысымыз Мемлекеттіміздің негізгі басым бағыттарының бірі Мәңгілік Ел идеясы контексінде көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды жоғары оқу орындарының білім алушыларына кешенді түрде оқыту арқылы, ұлттық құндылықтарды бағалау мен дәріптеуге, заманауи үлгіге сәйкес тұтынуға, күнделікті тұрмыстық қажеттілікке жарату арқылы ұлттық сананың орнығуына ықпал ету болып табылады.
Ұлттық сана - белгілі бір ұлттық қауымға енетін адамдардың осы қауымның идеалдарын, мәдени нормаларын, тұрмыстық стереотиптерін меңгеруін, сондай-ақ, олардың жалпы ортадағы әлеуметтік-этникалық топтың мүдделер мен жағдайларын түсінуді сипаттайтын елестетулер деңгейі болып табылады [17]. Сондай-ақ, ұлттық өзіндік сана - белгілі ұлт өкілі ретінде индивидтің өзі туралы салыстырмалы түрде тұрақты, ұғынылған және қайталанбайтын жүйе. Ұлттық өзіндік сана - ұлттық қоғамдық шындықты өзінше қабылдап, оны салт-дәстүр, ұлт тілі, ұлттық өнер арқылы білдіруі. Сана объективті дүниені және өзінің жеке болмысын ой елегінен өткізуге белсене қатысатын адамның психикалық процестерінің бірлігін көрсетеді. Ол адамның еңбек, қоғамдық-өндірістік қызметі барысында пайда болады және сананың өзі сияқты тілмен тығыз байланысты. Адам объектілерге түсініп ұғына қарайтындықтан, оның дүниеге қатынас тәсілі ғана сана деп аталады [18].
1. Ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды қалыптастырудың бір тетігі ретінде көркемдік білім беру мазмұнына заманауи үлгіге (әдістемелік үлгі) сәйкес ұлттық сана мен ұлттық категорияларды ғылыми негізде қарастыру арқылы қол жеткізуге болады. Көркемдік білім беру мазмұнына ұлттық сана, ұлттық мүдде, ұлттық ұйысу, ұлттық жігер, ұлттық өнер, ұлттық тіл, т.б.секілді категорияларды кешенді түрде енгізу арқылы, болашақ ұрпақтың бойына ұлттық мәдени құндылықтарды дарытуға болады.
2. Көркемдік білім берудің өзегі ұлттық сана мен ұлттық құндылық деген ұғымдармен астасып, ұлттық тілмен ұласқан жағдайда ғана өміршең болады. Бұған дәлел ретінде әлемдегі дамыған зайырлы мемлекеттердің көркемдік білім беру жүйесінің өзегінде ұлттық мүдденің бастапқы орында тұратындығы, соның нәтижесінде сол мемлекеттің беделі басым, қуатты күшті болатындығын көруге болады. Демек, қазақ көркем білім беру жүйесінің фундаменті ұлттық сана мен ұлттық құндылықтың біртұтастығына негізделген, ұлттық тілдің негізінде мәдени кодқа түскен жағдайда мәңгілікке жол тартары анық.
3. Көркемдік білім беру мазмұны заттық мәдениет арқылы эстетикалық мәдениет пен рухани мәдениетті оқытуды басты нысан ретінде қарастырады. Эстетикалық мәдениет пен заттық және рухани мәдениет үлгілері көркемдікке негізделеді. Ал бұл мәселелер көркемдік білім берудің негізгі материалы болып табылады. Эстетикалық мәдениет субъекттінің рухани күш-жігерінің нәтижесінде туып, практикалық тәжірибе арқылы өңделеді. Көркем білім берудегі эстетикалық құндылықтар әралуан құралдар мен құрылғылардың қатысуы арқылы туындайды. Мәселен музыкант, дизайнер, суретші, тоқымашы, тігінші, т.б. әралуан кәсіби құралдар мен құрылғыларды пайдаланады. Бүгінгі заманауи дамыған көркемдік білім беру жүйесіндегі көркем шығармашылықтың барша қызметтерінің өздеріне тән қасиеттері болады. Мәселен: өнер - көркемдік таным нәтижесі, өнер - эстетикалық құндылық және көркем тәрбие, өнер - мәдени танымдық код, өнер - кәсіп, еңбек, секілді адамның әлемге (өнерге) қатысты мәдени танымдық әрекетінің жемісі болып табылады.
0.1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдениқұндылықтардың мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуі (бейнелеу өнері, сәндік қолөнер және музыкалық білім) педагогикалық шарттарын анықтау
Көркемдік білім беру жүйесіндегі өнер жалпыхалықтық және ұлттық өнерге негізделеді. Көркемдік білім беру ұлт мәдениеті мен өнерінің мазмұнына құрылған ұлттық құндылықтарды дәріптейтін, ұлттық сананың болмысын көрсететін әдістемелік ілім. Көркемдік білім ұлттық өнермен астасқан, ұлт тарихымен сабақтас, заманауи өндіріспен байланысты үрдіс.
Педагогикалық шарттар осы үрдістің негізгі механизмі ол сана мен құндылықтардың өркендеуіне бастайды. Біз педагогикалық шарттарды жүзеге асыру кезінде, құндылықтар мен сана бір - біріне қызмет жасау арқылы өркендейді деген ойды алға тартып отырмыз. Құндылықтарды көркем білім беру жағдайында студенттерге оқыту арқылы оның бойында ұлттық сананы қалыптастырамыз. Ол дұрыс құрылған педагогикалық шарттар арқылы жұзеге асады. Құндылықтар арқылы білім алған, ұлттық сана бойында қалыптасқан, тұлғада елдік сана оянып дамиды. Осы тұлға енді өзі сусынданған құндылықтарды отбасында, қызметінде, шығармашылығында насихаттау, қолдану арқылы оның өркендеуіне қызмет жасайды. Осыдан бойында ұлттық сана бар ұрпақ қалыптасады. Сол ұрпақ құндылықтарымызды өркендетіп жаңа белестерге көтереді. Мәңгілік Ел ұлттық идеясын жеткізетін саналы ұрпақпен құндылықтарымыз.
Зерттеу жұмысымыздың педагогикалық шарттарын анықтап алу тақырыбымыздың негізгі проблемасы болғандықтан, алдымен шарт сөзіне талдау жасап көрелік. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде шарт сөзіне мынадай анықтама береді [19, 153б.]. Шарт сөзі - 1. Өзара міндеттер алу жөніндегі келісім.
2.Міндет, борыш.
3. Керектілік, қажеттілік.
Ал, принцип - жетекші идея, ғылыми заңдылық немесе негізгі ереже, қойылатын басты талап[20, 367б.]. Педагогика оқулығында педагогикалық принциптерге мынадай анықтама беріледі: педагогические принципы - это принципы деятельности. Представляющие сабой наиболие общее нормотивное знание, которые педогогика получает, когда она реализует свою конструктивно-техническую функцию [21, 56 б.]. Біз жоғарыда берілген анықтамаларға сәйкес, сондай-ақ Б.Т.Лихочов [22]. Ю.К. Бабанский [23]т.б. педагогикалық принциптер туралы анықтамаларды негізге ала отырып, мынандай принциптерді басшылыққа алуды жөн көрдік:
1) жоба аясында көркемдік білім беру, тәрбиелеу принциптері Мәңгілік ел идеясы құндылықтарына лайық келуі;
2) бейнелеу өнері, сәндік қолөнер және музыкалық білм студенттеріне берген білімжаңартылған білім беру мазмұны принциптеріне үйлесім табу;
3) этнопедагогикалық дидактикалық принциптердің, ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды өркендету мазмұнымен үйлесімділігі;
4) ұлттық сана мен мәдени құндылықтар арқылы тәрбиелеу принципі қазақ орта мектебіндегі ұл-қыздарды адамгершілікке, ізгіліктілікке, еңбек сүйгіштікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу принципіне сәйкес бағытталуы.
Міне, бұл принциптерді басшылыққа ала отырып, жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың Мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуінің педагогикалық шарттарын қарастырамыз.
Педагогикалық шарттар және дидактикалық шарттар деген ұғымдар педагогика ғылымындағы негізгі ұғымдар болып саналады. Педагогикалық шарттар дегеніміз - қойылған міндетке жеткізуді қамтамасыз ететін оқыту мазмұны және ұйымдастыру тұрлерінің объективті мүмкіндіктері мен оларды жүзеге асырудың материалдық мүмкіндігінің жиынтығы. Педагогикалық шарттар ұғымы оқыту мен тәрбиелеудің мақсат-міндеттерін, мазмұнын, әдістері мен ұйымдастыру түрлерін қарастырады. Сондықтан педагогикалық шарт ұғымын дидактикалық мақсатты түрде таңдау, құрастыру және пайдалану деп түсінеміз. Педагогикалық шарттар ұғымын ғалымдар өз зерттеу объектісіне қарай қарастырады. М.Х. Балтабаев анықтаған музыка мұғалімдерінің жалпы көркемдік дайындығының педагогикалық шарттары:
а) оқу процесіне ауыспалы курстар енгізу;
б) студенттің пәнаралық сипаттағы жүйелі білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үлгісін игеру мәселелерін жатқызды [24].
Ш.К. Беркімбаеваның пікірінше [25, 73 б.]. тәрбиені ұйымдастырудың педагогикалық шарттарына: мақсат, міндет, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал-құралдар және нәтиже жатады. Сонымен қатар тәрбиеге ықпал етуші шарттарды да (мотивациялық, кадырлық, материалдық-техникалық, ғылыми-әдістемелік қаржылық, ұйымдастырушылық, нормативтік, құқықтық және ақпараттық ) қалыс қалдырмаған.
Тәрбие теориясында (А.Я. Зись [26]), мектептегі бейнелеу өнерін өткізу әдісінде Б.А.Әлмұхамбетов [27], музыкада М.А.Оразалиева [28], Р.К. Дүйсембінова мәселені кешенді түрде шешуді әдістеменің әлеуметтік маңызды мақсаттар мен міндеттерге сай келуін қамтамасызететін міндетті шарт ретінде қарастырады.
Біз осы анықтамаларға қосыла отырып шарттардың белгілі бір объектілерге бағытталып, әр объектінің өзіне тән шарттарын белгілеу керек деп ойлаймыз. Бұл объектілердің әрқайсының өзіндік құрлымына байланысты қойылатын шарттары бар екендігі мәлім.
М.Н.Скаткиннің педагогикалық шарттар дегеніміз - зерттеу обектісі болып отырған феноменнің қалыптасуына маңызды әсер ететін педагогикалық процестің сыртқы факторларының жиынтығы деп берген анықтамасын Д.Уркинбаева зерттеу жұмысында негізге алып. Студенттердің эстеикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесін зерттеуінде өзінің ұсынған педагогикалық шарттарын мотивациялық, мазмұндық және кәсібилік деп топтаған. Ұсынылған шарттардың ішіндегі ең маңыздысы - жоғары оқу орындарында Еңбек технологиясы және кәсіптік оқыту мамандықтары бойынша арнайы курстар енгізу мәселесі [29] - деп көрсеткен. Осыған орай, біз обектімізге байланысты студенттердің, болашақ көркем білім беру маманы ретінде өнер арқылы, олардың ұлттық санасын оятып, мәдени құндылықтарды бағалай, сақтай білетін мәдениетті маман тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын өзімізше анықтап беруді дұрыс деп таптық. Сонымен жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың Мәңгілік Ел идеясы контекстінде өркендеуінің педагогикалық шарттары екі жағдайда жүзеге асады. Ол оқу үрдісі кезінде және оқудан тыс. Екі жағдайда шартты жүзеге асыру бойынша жасалатын жұмыстар өзара байланысты бір-бірін толықтырып дамытып отырады.
Бейнелеу өнері, сәндік қолөнер, музыкалық білім материалдарын жоба аясында оқу тәрбие үрдісіне пайдалана, қарастыра келе, жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың мәңгілік ел идеясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті
ШМҚ РМК Абай атындағы ҚазҰПУ
БЕКІТЕМІН
Абай атындағы ҚазҰПУ
ректоры Т. Балықбаев
______________
"____ " 2019 ж.
ӘОЖ 378.016:7376
ҒТМРА14.35.07
Мемлекеттік тіркеу № 0118РК00335
ЖТН: AP05130242
Инв.№
ЖОҒАРЫ КӨРКЕМДІК БІЛІМ БЕРУДЕГІ ҰЛТТЫҚ САНА МЕН МӘДЕНИҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ КОНТЕКСТІНДЕ ӨРКЕНДЕУІтақырыбындағы
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ
Е С Е Б І
(аралық)
Ғылыми жұмыс және халықаралық
ынтымақтастық жөніндегі
проректор ______________Құлсариева А.Т.
Жобаның жетекшісі ______________ Сманова А.С
Алматы 2019
ОРЫНДАУШЫЛАР ТІЗІМІ
Жобаның жетекшісі,
п.ғ.к., қауымд.профессор _______________ Сманова А.С ( кіріспе, қорытынды).
Жобаның орындаушылар _______________ Ибраева К.Е (реферат).
_______________Какимова Л.Ш (1-бөлім).
_______________Бекболатова Қ.М (1.1-тарау).
_______________ Жиренов С.А (1.1-тарау).
_______________ Небесаева Ж.О (1.2-тарау).
________________Берікбол Р.Р (1.3-тарау).
Ғылыми зерттеу жобаларының
мониторинг және норма
бақылау бөлімінің бастығы _______________ Кириллова Г.Р.
РЕФЕРАТ
Есеп 44 беттен, 1 бөлімнен, 3-тараудан 36-пайдаланылған қайнар көзден, 4-қосымшадан тұрады.
Кілтті сөздер: көркем білім беру, ұлттық сана, мәдени құндылықтар, педагогикалық шарттар, педагогикалық технология,сәндік қолданбалы өнер, Артдизайн, Аруарт, этнодизайн, экодизайн.
Ғылыми жобаның жаңалығы жоғары көркемдік білім берудегі Мәңгілік ел идеясы контекстінде ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың өркендеуі концепциясының педагогикалық шарттарын анықтау, тәжірибеге бағдарланған оқу үдерісін қәзіргі педагогикалық технологиялар тиімділігімен жүзеге асыру.
Зерттеу әдіснамасы - ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың лингвистикалық мәні, философиялық, тарихи, әлеуметтік-педагогикалық, мәдени, психологиялық концепциялар, өнертанымдық білімдер, жүзеге асырылатын ортаны айқындау болып табылады.
Зерттеу объектісі - жоғары көркемдік білім берудегі оқу-тәрбие және тәжірибеге бағдарланған даярлау үдерісі.
Жұмыстың мақсаты - жоғары көркем білім берудегі ұлттық генетикалық таңбамыздан хабар беретін - ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың өркендеуін жүзеге асырудың материалдарын нақтылап, бейнелеу өнері, сәндік қолөнер, музыкалық білім бағытындағы концепцияның қолданыс ортасын ғылыми-әдістемелік негіздеу.
Зерттеу барысында жоғары көркем білімнің жаңартылған мазмұны ашылады; көркемдік білім берудегі отандық және шетелдік тәжірибеге талдау жасалды; ұлттық сана, мәдени құндылықтар ұғымдарының тілдік мәні; Көркемдік білім берудегі заманауи педагогикалық технологиялардың тиімділігі анықталды, бейнелеу өнері, қолөнер мен қолөнер және музыкалық білім беру материалдары Мәңгілік ел идеясы аясында ұлттық сананы және мәдени құндылықтарды жандандыруда жүйеленді; Тәжірибеге бағдарланған Аруарт оқу-өндірістік орталығы құрылды, оның мақсаты мен міндеттері анықталды.
Қолдану аумағы - жоғары көркемдік білім берудің оқу-тәрбие үдерісінде, қосымша білім беру мекемелері тәжірибесінде, біліктілікті көтеру орталықтарында.
Енгізу дәрежесі - зерттеу нәтижелері жоғары көркем білім беру (бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, музыкалық білім беру) элективті пәндер мазмұнына, қазақтың ұлттық музыкасын, қолөнері мен этникалық дизайнын дамытуға бағытталған АруАрт практикалық-бағдарлау орталығының қызметіне енгізілген.
Нәтижелердің тиімділігі - Аруарт (Art Design) тәжірибеге бағдарланған орталықтың қызметі арқылы ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды жандандыру үшін жоғары көркем білім беру тұжырымдамасын жүзеге асырумен анықталады. Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау бойынша әдістемелік ұсыныстар дайындалып, шетелдік жоба консультантының қатысуымен халықаралық дөңгелек үстел өткізілді. Зерттеу нәтижелері ғылыми журналдарда, халықаралық конференциялардың материалдарында жарияланған.
РЕФЕРАТ
Отчет 44 стр, 1 раздел, 3-подраздел, 36-источников, 4-прил.
Научная новизна проекта заключается в определении педагогических условий концепции высшего художественного образования (изобразительное, декоративное искусство, музыкальное образование) в возрождении национального сознания и культурных ценностей в контексте идеи Мәңгілік ел; а также реализован практико-ориентированный образовательный процесс с применением эффективных технологий обучения.
Методология исследования: философские, исторические, социально-педагогические, культурологические, психологические концепции, искусствоведческие теории, лингвистическое значение национального сознания и культурных ценностей в высшем художественном образовании, определена образовательная среда для реализации концептуальных положений исследования.
Объектом исследования являются практико-ориентированная учебно-воспитательная подготовка в высшем художественном образовании.
Цель исследования - раскрытие значения художественного образования как феномена генетического кода нации и научно-методическое обоснование концепциивысшего художественного образования (изобразительное, декоративное искусство, музыкальное образование).
В процессе исследования раскрыто обновленное содержание высшего художественного образования; проанализирован отечественный и зарубежный опыт художественного образования; лингвистическая сущность понятий национальное сознание, культурные ценности; выявлена эффективность современных педагогических технологий в художественном образовании, систематизированы материалы изобразительного искусства, декоративно-прикладного искусства и музыкального образования в возрождении национального сознания и культурных ценностей в контексте идеи Мәңгілік ел; внедрен практико-ориентированный учебно-производственный центр Аруарт и определены его цель и задачи.
Область применения - результаты исследования могут применяться в учебно-воспитательном процессе образовательных учреждений разных типов, в системе повышения квалификации и переподготовки специалистов.
Степень внедрения - результаты исследования внедрены в содержание элективных дисциплин в высшем художественном образовании (изобразительное и декоративно-прикладное искусство, музыкальное образование), в деятельность практико-ориентированного учебного центра АруАрт, направленного на освоение казахской национальной музыки,декоративно-прикладного искусства и этнодизайна.
Эффективность результатов определена реализацией концепции высшего художественного образования по возрождению национального сознания и культурных ценностей через деятелтьность созданного практико-ориентированногоцентра Аруарт (АртДизайн). Подготовлены методические рекомендации по изготовлению изделий изобразительного и декоративно-прикладного искусства, проведен международный круглый стол с участием зарубежного консультанта проекта. Опубликованы результаты исследования в научных журналах, материалах международных конференции.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана, мәдени құндылықтар ұғымдарының лингвистикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдениқұндылықтардың Мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуі (бейнелеу өнері, сәндік қолөнер және музыкалық білім) педагогикалық шарттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.2 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдениқұндылықтардың Мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуіне ықпал етуші заманауи педагогикалық технологиялар ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3 АруАрт оқу-өндірістік орталығының құрылуы мен жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36-44
АНЫҚТАМАЛАР
Ұлттық сана - белгілі бір ұлттық қауымға енетін адамдардың осы қауымның идеалдарын, мәдени нормаларын, тұрмыстық стереотиптерін меңгеруін, сондай-ақ, олардың жалпы ортадағы әлеуметтік-этникалық топтың мүдделер мен жағдайларын түсінуді сипаттайтын елестетулер деңгейі болып табылады.
Сән және қолданбалы өнер - сән өнерінің бір саласы, тұрмыска кажетті көркем, жиһаздық заттарды жасайтын шығармашылық түрі.
Шеберлік-(мастерство) - кәсіби немесе әуесқойлық білімдердің каңдай да болсын түрінде істі терең танушылықпен, дамыған іскерлікпен үйлестіріп тиімді әрекеттерді жүзеге асырушылық.
Кәсіби маман - үлкен тәжірибеге ие, өз саласында жоғары шеберлігі бар, шығармашылық еңбекпен айналысатын және өзін-өзі жұмыспен қамтушылар қатарына жататын, яғни өзінің тәжірибесі бар, өз ісіне ие адамдары айтады. Кәсіби бағдарлау - әр адамның жекелік қасиеттеріне, қызығушылығына, қабілетіне, қоғамдық қажеттілікке байланысты мамандық таңдап алуына ықпал жасау.
Киім - адамның денесіне киюге арналған бұйым, жасанды жамылғы түрлері. Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғайды. Оның тұтыну мәнімен бірге ғұрыптық және белгілі бір мақсатқа қызмет ететін маңызы бар.
Сән - ( modus деген латын сөзі) - өлшем, тәсіл, іс - қимыл бейнесі.
Стиль ( лат. Stylus) - мәнер, сипат, ерекшелік.
Костюм ( франц. Costume - киім - кешек ) - белгілі бір ұлттың, дәуірдің, әр түрлі қоғамдық топтардың тұрақты киім үлгісі.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЖКББ - жоғары көркемдік білім беру
БӨ - бейнелеу өнері
СҚ - сәндік қолөнер
МБ- музыкалық білім
КІРІСПЕ
Көкейкестілігі. Бүгінгі таңда қоғамдық өмір мен тұрмыстың әр саласында болып жатқан жаңалықтар білім беру жүйесінен дербес айналып өтпесі анық. Ал білім беру жүйесі бүтіндей қоғамдық жүйенің қозғаушы күші, басты барометрі екендігі ықылым заманнан бері келе жатқан құбылыс. Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк - экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай - ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi - рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы - ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады [1].
Білім беру жүйесі өз ішінен кәсіби салалық ғылымдарға сәйкес түрлі бағытта дамиды. Білім беру кеңістігіндегі үлкен бір сала көркем білім беру жүйесіне негізделеді. Көркемдік білім беру жүйесі өнер мен ғылымның жетістіктерін арқау еткен синкретті сала болып табылады.
Тақырыптың жаңашылдығыКөркемдік білім беру үрдісі әлемді өнер арқылы, эстетикалық талғам арқылы, ғылым арқылы (өнер, эстетика, ғылым) тануға мүмкіндік беретін қатпары қалың, сан тараулы жолдан тұратын ғылым саласы деуге де болады. Отандық ғылымдағы көркемдік білім берудің дамуы мен қалыптасуы ұлт тарихы мен мәдениетінің тарихымен сабақтас сала деп те атауға болады. Білім кеңістігі мен оқу үдерісінде сырт қарағанда көркемдік білім беру үдерісіне қатысты пәндердің (музыка, сәндік қолөнері, сурет, т.б.) өзге пәндермен салыстырғанда бәсі төмен, статусы әлсіз (сағат саны аз) елеусіздеу саналатын пәндердің бірінен саналады. Ал шын айтуына келгенде көркемдік білім беру ұлттық өнер мен мәдениеттің жаршысындай саналатын пәндердің бірі. Көркемдік білім беру жүйесіндегі өнер жалпыхалықтық және ұлттық өнерге негізделеді.
Ғылыми жоба жұмысының басқадай ғылыми зерттеулермен байланысы жан-жақты себебі, жоғары көркем білім беру педагогикалық мамандықтарда қарастырылуына орай, психология, философия, әлеуметтану, мәдениеттану ғылыми зерттеулерімен тығыз байланыста жүзеге асырыалды. Зерттеу нысанымыз жоғары көркем білім беру үдерісіндегі оқу, тәрбие және тәжірибеге бағытталған оқыту болғандықтан, өнертану, тарих, бейнелеу өнері, сәндік қолөнер, музыкалық білім бағыттарындағы өзара пәндік зерттеу мәселелеріне де негізделген. Білім беру жүйесінің құраушылары оқу әдістемелік материалдар сапасына, инновациялық қырларына, теориялық материалдардың мазмұнына, таңдау пәндерінің жаңашылдығы мен білім беру бағдарламалары құзіреттілігіне өзара жақын байланыста жүргізілуі жалғасын табуда.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана, мәдени құндылықтар ұғымдарының лингвистикалық мәні
Көркемдік білім беру үрдісі дегенде өнер деген ұғым қатар айтылатын егіз ұғым іспетті категория. Ал өнер дегенді немесе Өнер терминін екі мағынада анықтауға болады. Кең мағынасында өнер адам баласының жасампаздығын білдіреді де, ендіру, жасау, құру деген негізден өрбиді. Яғни, өнер халықтың тұрмысы мен мәдениетімен бірге жасасып, бірге өмір сүретін сала. Өнердің жасампаздығы мен дамуы, халықтың тұрмыстық өмірі мен тарихына, қоғамдағы өзгерістері мен ғылыми техникалық прогресіне тікелей қатысты болатындығын есте ұстау қажет. Әрбір ұлт тарихына зер салатын болсақ, әрбір этнос өз өнерін тұрмыстық өмірде және арнайы бала тәрбиесінде саналы түрде өнерге баланы жас ерекшелігіне сәйкес ерте жастан баулуға мән беріп отырғандығы тектен текке жолға қойылған құбылыс деп қарауға болмайды.
Сол сияқты қазақ халқы да бала тәрбиесінде ерте кезден-ақ өз ұрпағын өнерге баулып, баланың әлемді эстетикалық тұрғыдан қабылдауына ықпал етуші көркемдік тәрбиесіне басымдық берген. Көркемдік білім беру жүйесінің өзегі өнерге негізделген ілім болғандықтан, көптеген ғылыми пәндердің тоғысынан тұратын ғылым деп те атауға болады. Ал ғылым көрсеткішінің бір парасына терминдік бірліктер жатады. Әр ғылым саласының қолданыс аясына сәйкес терминдік қабаты болады. Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдік қабаттың қалыптасуы - қазақ лингвистикасы мен білім беру ісіндегі үздіксіз үдеріс. Демек, көркемдік білім саласындағы терминдік бірліктер тұтастай жинақтап, қалыптасу кезеңіне қарай жүйелеп, қолданыс ерекшелігін саралап, лингвистикалық табиғатын зерттеуді қажет етеді.
Білім беру жүйесіндегі яки ғылыми кеңістіктегі қандайда бір терминдер болмасын өзіндік қолданысқа ие болады. Терминдердің қолданысы термин табиғатына сәйкес, халықаралық сипаттағы терминдер және ұлттық мәнді терминдер ретінде прагматикалық сипатқа ие болады. Көркемдік білім саласындағы терминдердің қолданысына қарап, олардың әралуан саланы қамтитынына көз жеткізуге болады. Мәселен, көркемдік білім беру жүйесінің мазмұнына сөз өнері, музыка өнері, мүсін өнері, кескіндеме өнері, театр өнері, кино өнері, би өнері, сәулет өнері, графика өнері, дизайн өнері, қолданбалы сән өнері, зергерлік өнер, т.б. көптеген өнер түрлері жатады. Осы аталған өнер түрлерінің барлығының өздеріне тән терминдік қолданысы бар екендігін ескерсек, осының барлығының басын қосатын көркемдік білім жүйесінің терминдік қабаты күрделі құрылымдық жүйе екендігін аңғаруға болады.
Ғылым әлемінде терминология ғылымы мен терминдік бірліктер айырықша орын алатын категория. Білім беру жүйесіндегі терминдер тақырыбы мен олардың теориялық мәнін, практикалық маңызын анықтауда білім беру саласымен сабақтастықта қарастыратын мәселелер жеткілікті. Терминологиялық кеңістікте салалық терминдерге қатысты көптеген еңбектер ғылыми өндірісте жүргендігі белгілі. Алайда солардың ішінде әлі де болса теориялық және практикалық жағынан жетілдіруге тиісті терминдердің қатарына көркемдік білім беру саласының терминдерін атап өтуге болады. Көркемдік білім беру саласына қатысты терминдерді жүйелеу арқылы білім алушыларға теориялық және терминдік мәліметтерді алуына қолжетімді жасауға болады. Күнделікті тұрмыс пен өндірістегі тәжірибиеге сәйкес, терминдік сөздер мен арнайы атаулар жүйесі кез келген салада, соның ішінде көркем білім беру кеңістігінде қолданылатынын әрі онда олардың елеулі бөлігі орысша нұсқасында берілетінін байқауға болады. Осы себепті термин сөздердің білім саласында, түрлі сынып оқулықтарында, қайсысының және қаншасының қалай қолданылу жайын арнайы түрде қарастыру, анықтау өзекті мәселе болып табылады.
Жалпы термин және терминологиялық бірлік дегенге аз-кем тоқталсақ. Қазақ тіл білімінде терминологиялық лексика ең өткір мәселелердің қатарына жатады. Қазақ лингвистикасында терминдерді арнайы зерттеп, ғылыми-терминологиялық негіздерін анықтауда А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, А.Ысқақов, М.Балақаев, Ә.Қайдар, Ш.Сарыбаев, Ө.Айтбайұлы, Ш.Құрманбайұлы т.б. ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше.
Академик Ө. Айтбайұлы: Жалпы, термин жасау дағдысында Ахмет Байтұрсынұлы ұстанған ең басты принципті анық аңғарамыз. Оның бірі және ең негізгісі - термин жасауда қазақ сөзінің өз мүмкіндігін сарқа пайдалану. Термин жасау принципінде ана тілдің ішкі сырын жете пайдаланды дегенде де, біз А. Байтұрсынұлының өзге озық ел тілдерінің грамматикалық категориялар түзудегі тәжірибесін терең меңгергенін байқамай тұра алмаймыз, - дейді [2]. Ғалымның пікірінше ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлының терминологиялық мұрасы қазақ тіл білімі ғылымының ғана емес, бүтіндей ғылыми жүйесінің негізі деп айтсақ артық айтқандық бола қоймайды.
Ұлт және этнос ұғымдарының өзара байланысы туралы мәселе ғылыми көздерде әлі күнге дейін қызу пікірталас тудыруда. Этнос және ұлт ұғымдарының анық емес қолданылуы әлеуметтік философияда, этнологияда ғана емес, мәдениеттануда да, психологияда да ұлттық этникалық ұлтты ауыстыру тенденциясы бар екендігіне әкелді. Этникалық қауымдастықтар ұлттық, этникалық санамен ұлттық, этникалық мәдениеті бар ұлттық мәдениетке ие. Олар ұлттық салт-дәстүр, ұлттық киім, ұлттық тағамдар дегенде, көбінесе олар белгілі бір этникалық мәдениеттің тиісті көріністерін білдіреді деп санайтын К.Колинмен келісуге болмайды. Сонымен бірге, ұлттық идея, ұлттық мүдде, ұлттық қауіпсіздік және т.б. сияқты тіркестер енді этникалық топтарға ғана емес, тұтастай ұлтқа қатысты, яғни. жоғары дәрежедегі адамзат қоғамына [3, 29б.].
Этнос, ұлт - көптеген әлеуметтік параметрлер бойынша бір-бірімен байланысты, бірақ ғылымның тақырыбына және оның зерттеу міндеттеріне байланысты әртүрлі семантикалық және функционалдық жүктемелерді көтеретін адамдар ұғымымен қатар адамдар ұғымы да екіұштылыққа ие. Ол әрдайым этникалық түске ие бола бермейді және әдебиетте контекстке байланысты мемлекеттің барлық халқы және ұлт, ұлт мағынасында қолданылады. Осыған байланысты біз В.Г.Бабаков пен В.М.Семеновтің көзқарастарын береміз, соған сәйкес, семантикалық жақындығына қарамастан және көптеген жағдайларда негізделген, қарастырылған анықтамалардың өзара алмасуы, олардың әрқайсысы объективті сенімділікке ие. Сонымен, этнос ұғымында ғалымдар территориялық-лингвистикалық және мәдени-психологиялық компоненттерді жинақтайды, ұлт анықтамасында әлеуметтік процестер этникалық сипаттамадан басқа маңызды атрибуты деп аталады, ал адамдар термині әлеуметтік қауымдастық ретінде, олардың пікірінше сыныптарды бөледі және бөледі қоғамның әлеуметтік қабаттары [4, 26 б.].
Айта кету керек, этнос және ұлт теориясы туралы ғылыми әдебиеттерде ғылыми ұстаным басым, оған сәйкес этностар этноәлеуметтік субьект ретінде қарастырылады, ал мемлекет жетекші рөл атқаратын және олардың көпшілігі көп ұлтты болғандықтан, әлеуметтік-этникалық құрылымдар ретінде түсініледі [5, 18 б.].
Сондай-ақ этникалық көріністер ұлттың міндетті атрибуты болып табылатындығын атап өткен жөн. Ағылшын тарихшысы Э.Смит ұлт этникалық топ негізінде құрылады, сондықтан этникалық құндылықтар ұлттық бірегейліктің негізі болып табылады деген пікірді айтады [6].
Ұлттық (этникалық) өзін-өзі тану процесс ретінде объективті және субъективті, логикалық және тарихи факторларды қамтиды. Оның мазмұны ажырамас және анропо-, этно-, ұлттық- және социогенез аясында өтеді. Осы немесе басқа адамдардың генетикалық дамуының осы аспектілерінің әрқайсысы ұлттық өзін-өзі тануда көрініс табады және оның қалыптасуына әсер етеді.
Зерттеушілердің көпшілігіне ұлттық өзіндік сана құрылымындағы когнитивті (танымдық), аффективті (эмоционалды) және реттеуші (мінез-құлықтық) элементтер кіреді (В.Н. Павленко, С.А. Таглин, З.Ф. Мубинова Г.Ф. Хасанова, Л.П. Чағай) [7-10]. Зерттеушілер ұлттық сана-сезімнің өзіндік жақтары бар екенін - идеологиялық және психологиялық тұрғыдан және екі деңгейде әрекет ететінін дәлелдеді: жеке тұлға және тұтастай алғанда қоғам. Алайда,оларэтникалыққауымдастықтыңж екебасындағыайырмашылықтардыадамның этникалықсәйкестігіменанықтап, абсолюттітүрдебөлудұрысемесдепескер теді. Жеке деңгейдегі этникалық (ұлттық) өзін-өзітануды нақты зерттеу адамның объектісі - ұлттық қауымдастықтың өкілі немесе дәлірек айтқанда топтағы адам болып табылады [11, 4 б.].
Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдік бірліктер ұлттық өнердің қалыптасуымен басталып, өнертану ілімінің даму тарихымен сабақтасып, замануи үдеріске сәйкес даму үстіндегі лексикалық бірлік болып табылады. Қоғам өмірінде елеулі өзгерістер тілімізде бұрыннан бар сөзбен немесе жаңа жасалған баламамен алмастыру үрдісі термин табиғатына тән десекте болады. Көркемдік білім беру жүйесіндегі графика, дизайн, артдизайн, галерея, картина, композиция, кубизм, мозаика, натюрморт, т.б. көптеген терминдік бірліктер өзге тілдерден қабылданған терминдермен қатар, ұлт тіліндегі кенеп, кескіндеме, құрылым, көрме, жақтау, сурет галериясы, бейнелеу, жинақ, бояу, т.б. терминдер ұлт тілінде жарыса қолданылып жүр. Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдердің халықаралық және ұлттық терминдердің жарыса қолданысы, өнердің ұлттық және жалпыхалықтық (интернациналдық) сипатқа ие екендігімен байланыстыруға болады. Байқап отырғанымыздай көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдер мен терминологиялық лексиканың лингвистикалық болмысы көп қырлы және күрделі ұғым. Сондықтан да осы күнге дейінгі қолданыстағы көркемдік білім беру терминдері прагматикасы лингвистикалық мәнін көрсететін және оның барлық типологиялық түрлерін қамтитын терминологияда қабылданған бірізді тұжырым жоқ.
Көркемдік білім беру саласындағы терминдер мен ондағы терминологиялық жүйесі қалыптасқан, кәсіби, өндірістік, ғылыми тұрғыдан орныққан терминдік қабаты қалыптасқан сала. Көркемдік білім беру саласындағы әрбір терминдік жүйесінің күнделікті қолданылатын сөздерден өзіндік лингвистикалық ерекшелігі болады. Өнертану саласы терминдері белгілі бір ғылыми-өндірістік концепциямен сабақтасып, арнайы ғылыми зерттеулердің теориясы мен практикалық нәтижесі арқылы көрініс табады. Көркемдік білім беру жүйесі терминдері сала атауына қатысты туындап, белгілі бір лексикалық бірлік күрделі ұғымды анықтайтын термин бола алады. Көркемдік білім беру терминдері қолданбалы өнер саласы атаулары лексикасының терминденуінен туындайды. Көркемдік білім беру саласы я болмаса қолданбалы өнер яки өнертану терминдерінің қай қайсысы болмасын ғылыми өндірістің дамуы нәтижесінде ғана, ғылыми мәтіндерде, өндірісте, тұрмыста, күнделікті қолданыста, бұқаралық ақпараттық құралдарында, мектеп оқулықтарында көрініс тауып кең өрісті сипат алады.
Жалпы тілдегі немесе ғылыми өндірістегі терминдерге қатысты лингвистика ғылымында қалыптасқан төмендегідей анықтамалар бар:
- термин ұғымммен байланысты;
- термин нақтылығы;
- терминнің бір мағыналығы;
- терминнің стильдік жағынан бейтараптығы және экспрессияның жоқтығы;
- терминнің аталымдық қасиеті;
- терминнің жүйелілігі.
Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдердің лингвистикалық мәнін көрсетуде өзіндік критерийлер қалыптаса бастағанымен, тілдік сипаты мен қолданысына келгенде зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Көркемдік білім беру жүйесіндегі терминдердің семантикасы көп жағдайда оның өнертану саласындағы ұғымдар мен лексикалық бірліктердің қолданыс ерекшелігіне байланысты, сондықтан өнертану ғылымы терминдерінің мағынасы осы жүйедегі басқа терминдердің мағынасымен үйлеседі. Мұнда көркем білім саласы терминінің екі жақты қасиеті айқын көрінеді, яғни термин табиғатының логикалық жүйесіндегі ғылыми ұғымның логикалық анықтамасында орын алатын таңбасы және термин лингвистикалық категория ретінде қаралады. Бірінші жағдайда, термин нақты ұғымды көрсетіп, бір мағыналылыққа негізделіп дәл атауға ие болса, екінші жағдайда ол бірқатар лексикалық белгілермен өзіндік қасиеттерді сипаттай алуы тиіс. Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің семантикасына заттардың атауы, процестердің түрлері, құбылыстар мен жекелеген қасиеттер жатады.
Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің лингвистикалық сипатын зерттеуде терминдік бірліктердің тілдік қабаттағы басқа да лексикалық бірліктерден айырмашылығын көрсететін бірнеше белігілері бар. Олар:
- көркемдік білім терминдері өнертану ғылымының ұғым-түсініктерін білдіреді;
- көркемдік білім терминдерінің өнертану саласындағы жиілік қолданысы жоғары;
- көркемдік білім терминдері эстетикалық кеңістік категориясының көрсеткіші;
- көркемдік білім терминдері лексикалық бірлік болып табылады;
- көркемдік білім терминдері арнаулы лексикалық немесе кәсіби лексикалық бірлік;
- көркемдік білім терминдері ұлттық өнер мен мәдениеттің тілдік мәйегі ретінде танылады;
- көркемдік білім терминдері әдеби тілдің қазынасын толықтырушы бірлік т.б.
Сонымен көркемдік білім терминдері тілдің негізгі бірлігі. Көркемдік білім терминдері теориялық және практикалық мәні жоғары, қолданбалы сипаты басым лексикалық бірлік. Жалпы терминнің лингвистикалық табиғатын қарастырып, оған жан-жақты сипаттама беруде ғалымдардың терминдерге беретін көптеген анықтамалары бар. Т.Л. Канделаки: Термин - нақты ұғымды білдіріп арнаулы сала аясындағы ұғымды белгілейтін сөз немесе сөз тіркесі [12, 46 б.] десе, Ш.Құрманбайұлы термин мағынасының дәлдігіне қатыстыі: Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның мазмұнын қамтып, ұғымның негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы берілуі. Терминологиядағы шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талап та орындала бермеуі мүмкін. Біз термин мағынасының дәлдігі туралы сөз қозғағанда бұл талапты оның дефинициясының дәл берілуіне қатысты қойған дұрыс деп пайымдаймыз [13, 10 б.].
Академик Ө. Айтбайұлы термин дәлдігін қамтамасыз ететін үш түрлі факторды атап көрсетеді: 1) термин білдіруге тиісті ұғым белгілерін дәл іріктеп алу; 2) термин жасау кезінде пайдаланылатын орын компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау; 3) термин жасау барысында осы аталған бөліктердің (элементтердің) органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс [14, 26 б.]. Терминнің тілдік бірлік ретіндегі ерекшелігі, оның лексикалық бірлік қызметінде де айқындалады.
А.Алдаш: Лингвистика ғылымындағы маңызды түсініктер жайында ақпарат ұсынудың басты себебі - ресмиіскери, әлеуметтік тұрмыстық және еңбек қарым-қатынастарында бірнеше тіл қатар игерілетін қазіргі көпэтносты қазақстандық қоғам мүшелерінің когнициясында қазақ тілінің коммуникативтік категорияларының орнығу жолдарына қатысты аз-кем пікір түйіндеу. Бұл ретте біздің негізгі нысанамыз - қазақ тілін жетік меңгерген немесе қазақ тілінде түсінісе алатын қоғам мүшелері; өйткені олардың тілдік санасы мен коммуникативтік санасында қазақыландырылған жаңа терминдер қандай деңгейде, қолданысы қандай, қолданысқа түсуі үшін адам когнициясына кедергі тудыратындар не деген мәселелер ұлттық ойсананы, қоғамның саяси бағытына саналы көзқарасты қалыптастыруда айрықша маңызды [15, 17 б.].
Көркем білім беру жүйесінің терминдік бірліктері номинативтік сипатқа ие. Көркемдік білім беру жүйесінің ұғымдары белгілі бір ғылым саласына жататындықтан, термин де белгілі бір саланың элементі болып табылады және сол кеңістікте актив қолданылады. Көркемдік жүйе шығармашылық үдеріспен байланысты болғанымен, ондағы терминдердің қолданысы мен мағынасының шектеулігі олардың лингвистикалық айқындығын көрсететін ерекшеліктерінің біріне ондағы мағына дәлдігі жатады.
Сонымен көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің лингвистикалық мәні мен тілдік құрылымына, оның мағыналық өрісі, қолданыс аясы, тілдік таңбалық сипатын жатқызуға болады. Көркемдік білім беру терминдерінің лингвистикалық бірлік ретінде үш түрлі аспектілік (семантикалық, синтаксистік және прагматикалық) мәнде қарастырылады. Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің мазмұнына қатысты семантикалық тұрғыдан бір мағыналылық, ұғымдық дәлдік, тілдік нақтылық секілді түсініктермен ерекшеленеді:
1) көркемдік білім беру терминінің өзі белгілейтін өнертанымдық ұғымға сәйкес болады;
2) көркемдік білім беру терминдер жүйесі бір формада бір ғана мағынадақолданылады;
3) көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің қолданбалы сипаты басым, мағыналық мәні күрделі болып келеді.
Көркемдік білім беру жүйесі терминдерінің арнаулы ұғымдық аппараты мен ғылыми дәлдігі лингвистикалық аяда толық зерделеуді қажет етеді. Термин табиғатына байланысты теориялық және практикалық бағыттағы жұмыстарды ғылыми сала аралық деңгейде қарастырудың нәтижесінде, ғылыми-педагогикалық айналымдағы терминдерді қатысымдық құрал ретінде тұтынушы тіл иелеріне ғылыми мәнмәтінінді іске асыратын сөйлеу қызметінде белгілі бір функцияларды атқаруымен сипатталады. Өйткені көркемдік жүйедегі термин заттарға атау беруші құрал, гипотеза жасаушы ғылыми теориялар құру процесінде эвристикалық рөл атқарады. Жоғарыда айтылған теориялық және практикалық мәселелердің барлығы, көркемдік білім беру жүйесі термин феноменінің соншалық көп қырлы әрі қызықты екендігін көрсетеді.
Білім беру жүйесі - әр алуан салаға негізделген ауқымы кең күрделі арна. Отандық білім беру саласының бір саласы көркемдік білім беруге бағытталған. Көркемдік білім беру жүйесі көркем өнердің өрісімен астасқан, әлемдік өнер туындысымен сабақтас, ұлттық өнермен тамырлас бағыт екендігі белгілі. Көркемдік білім беру арқылы өнер әлемінің табиғатын тануға, болмысын білуге, әлемдік көркем өнер мен ұлттық өнердің сабақтастығын көруге болады. Отандық білім беру жүйесіндегі көркем өнердің қалыптасуы мен дамуын сөз еткенде, ұлттың өткен тарихымен халықтың мәдени өміріннен тысқары қарауға болмайды. Өнер - этностың жасампаз руханиятының нәтижесі. Өнердің өн бойында этностың ұлттық болмысы мен ұлттық менталитеті астасып жататындығы анық. Бүгінгі таңдағы технократизмнің қарыштап дамыған заманында ұлттың болмыстың айнасы іспеттес өнерді көркемдік білім беру арқылы оқытудың маңызы орасан зор.
Көркемдік білім мазмұнын - музыкалық өнер, театр және көрермендік-сахналық өнер, бейнелеу өнері және дизайн, қолданбалы сән өнері, мәдениеттану, кино, ТВ және бұқаралық мәдениет, этномәдени зерттеулер және фольклор, т.б. секілді көптеген шығармашылық мамандықтарға қатысты кәсіби салалық ілімдер жиынтығынан тұрады. Көркемдік білім өнертану ғылымының мазмұнымен сабақтас егіз ұғым ретінде қарастыруға болады. Ал өнер дегеніміз - көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады. Өнердің мақсаты - дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Шығарманың суреттеу тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материалдық арқауы өнер түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды [16].
Өнер этностың ұлттық болмысының ертеден келе жатқан мәдени-рухани құндылығы мен тұрмыстық мәдени өмірінің көрсеткіші болып табылады. Ал ақиқат өмірде өнердің қандай да бір түрі болмасын ұлт тілімен тұтасып жатқандығы белгілі. Өнердің әралуан түрлері мен олардың бітім болмысы тіл арқылы таңбаланып, сөз арқылы бедерленетіндігін ескерсек, өнердің тілге, тілдің өнерге қатысы барын көруге болады. Өнер болмысының мазмұнын танытуда тілдің атқаратын қызметі жоғары. Тіл арқылы өнердің ұғымдық атауы мен таңбалық мәні, терминдік сипаты, эстетикалық маңызы бейнеленеді.
Өнердің мәдени өмір мен тұрмыстық өмірдегі қажеттілігі көркемдік білім арқылы беріледі. Білім беру жүйесіндегі көркемдік білім өзінің күрделі құрылымымен, эстетикалық мәдениеттің білім мазмұнына негізделуімен ерекшеленеді. Көркемдік білім беруде ұлттық өнер туындыларының тарихы, қалыптасу кезеңдері, теориялық негіздері, практикалық мәні, қолданбалы сипаты секілді мәселелер қарастырылады. Көркемдік білім берудегі ұлттық өнердің түрлері мен салалары қаншалықты маңызды болса, көркемдік білім беруді жеткізу мен жарыққа шығарудағы ұлттық тілдің маңызы соншалықты қуатты екендігін назарда ұстау қажет.
Көркемдік білім беруде ұлттық өнердің түрлері мен салаларын мәдениеттің белгілі бір құбылысы, ұлт руханиятының материалдық және рухани мәдениетінің көрсеткіші ретінде бағалауға болады. Көркемдік білім беру арқылы эстетикалық мәдениеттің мазмұны ұлттық құндылықтармен ұштасып берілсе, этникалық көрсеткіш тіл арқылы бедерленеді. Көркемдік білім беру ұлттық сананың жаңғыруы мен жасампаздығына, қала берді мәңгілігіне негізделеді. Ал мұндай жұмыстар республика көлемінде мемлекеттік деңгейде кешенді түрде жүргізіліп жатқандығы Елбасымыздың Мәңгілік Ел идеясының аясында қарастырылып жатқандығын атап өтуге болады. Яғни, біздің бұл зерттеу жұмысымыз Мемлекеттіміздің негізгі басым бағыттарының бірі Мәңгілік Ел идеясы контексінде көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды жоғары оқу орындарының білім алушыларына кешенді түрде оқыту арқылы, ұлттық құндылықтарды бағалау мен дәріптеуге, заманауи үлгіге сәйкес тұтынуға, күнделікті тұрмыстық қажеттілікке жарату арқылы ұлттық сананың орнығуына ықпал ету болып табылады.
Ұлттық сана - белгілі бір ұлттық қауымға енетін адамдардың осы қауымның идеалдарын, мәдени нормаларын, тұрмыстық стереотиптерін меңгеруін, сондай-ақ, олардың жалпы ортадағы әлеуметтік-этникалық топтың мүдделер мен жағдайларын түсінуді сипаттайтын елестетулер деңгейі болып табылады [17]. Сондай-ақ, ұлттық өзіндік сана - белгілі ұлт өкілі ретінде индивидтің өзі туралы салыстырмалы түрде тұрақты, ұғынылған және қайталанбайтын жүйе. Ұлттық өзіндік сана - ұлттық қоғамдық шындықты өзінше қабылдап, оны салт-дәстүр, ұлт тілі, ұлттық өнер арқылы білдіруі. Сана объективті дүниені және өзінің жеке болмысын ой елегінен өткізуге белсене қатысатын адамның психикалық процестерінің бірлігін көрсетеді. Ол адамның еңбек, қоғамдық-өндірістік қызметі барысында пайда болады және сананың өзі сияқты тілмен тығыз байланысты. Адам объектілерге түсініп ұғына қарайтындықтан, оның дүниеге қатынас тәсілі ғана сана деп аталады [18].
1. Ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды қалыптастырудың бір тетігі ретінде көркемдік білім беру мазмұнына заманауи үлгіге (әдістемелік үлгі) сәйкес ұлттық сана мен ұлттық категорияларды ғылыми негізде қарастыру арқылы қол жеткізуге болады. Көркемдік білім беру мазмұнына ұлттық сана, ұлттық мүдде, ұлттық ұйысу, ұлттық жігер, ұлттық өнер, ұлттық тіл, т.б.секілді категорияларды кешенді түрде енгізу арқылы, болашақ ұрпақтың бойына ұлттық мәдени құндылықтарды дарытуға болады.
2. Көркемдік білім берудің өзегі ұлттық сана мен ұлттық құндылық деген ұғымдармен астасып, ұлттық тілмен ұласқан жағдайда ғана өміршең болады. Бұған дәлел ретінде әлемдегі дамыған зайырлы мемлекеттердің көркемдік білім беру жүйесінің өзегінде ұлттық мүдденің бастапқы орында тұратындығы, соның нәтижесінде сол мемлекеттің беделі басым, қуатты күшті болатындығын көруге болады. Демек, қазақ көркем білім беру жүйесінің фундаменті ұлттық сана мен ұлттық құндылықтың біртұтастығына негізделген, ұлттық тілдің негізінде мәдени кодқа түскен жағдайда мәңгілікке жол тартары анық.
3. Көркемдік білім беру мазмұны заттық мәдениет арқылы эстетикалық мәдениет пен рухани мәдениетті оқытуды басты нысан ретінде қарастырады. Эстетикалық мәдениет пен заттық және рухани мәдениет үлгілері көркемдікке негізделеді. Ал бұл мәселелер көркемдік білім берудің негізгі материалы болып табылады. Эстетикалық мәдениет субъекттінің рухани күш-жігерінің нәтижесінде туып, практикалық тәжірибе арқылы өңделеді. Көркем білім берудегі эстетикалық құндылықтар әралуан құралдар мен құрылғылардың қатысуы арқылы туындайды. Мәселен музыкант, дизайнер, суретші, тоқымашы, тігінші, т.б. әралуан кәсіби құралдар мен құрылғыларды пайдаланады. Бүгінгі заманауи дамыған көркемдік білім беру жүйесіндегі көркем шығармашылықтың барша қызметтерінің өздеріне тән қасиеттері болады. Мәселен: өнер - көркемдік таным нәтижесі, өнер - эстетикалық құндылық және көркем тәрбие, өнер - мәдени танымдық код, өнер - кәсіп, еңбек, секілді адамның әлемге (өнерге) қатысты мәдени танымдық әрекетінің жемісі болып табылады.
0.1 Жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдениқұндылықтардың мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуі (бейнелеу өнері, сәндік қолөнер және музыкалық білім) педагогикалық шарттарын анықтау
Көркемдік білім беру жүйесіндегі өнер жалпыхалықтық және ұлттық өнерге негізделеді. Көркемдік білім беру ұлт мәдениеті мен өнерінің мазмұнына құрылған ұлттық құндылықтарды дәріптейтін, ұлттық сананың болмысын көрсететін әдістемелік ілім. Көркемдік білім ұлттық өнермен астасқан, ұлт тарихымен сабақтас, заманауи өндіріспен байланысты үрдіс.
Педагогикалық шарттар осы үрдістің негізгі механизмі ол сана мен құндылықтардың өркендеуіне бастайды. Біз педагогикалық шарттарды жүзеге асыру кезінде, құндылықтар мен сана бір - біріне қызмет жасау арқылы өркендейді деген ойды алға тартып отырмыз. Құндылықтарды көркем білім беру жағдайында студенттерге оқыту арқылы оның бойында ұлттық сананы қалыптастырамыз. Ол дұрыс құрылған педагогикалық шарттар арқылы жұзеге асады. Құндылықтар арқылы білім алған, ұлттық сана бойында қалыптасқан, тұлғада елдік сана оянып дамиды. Осы тұлға енді өзі сусынданған құндылықтарды отбасында, қызметінде, шығармашылығында насихаттау, қолдану арқылы оның өркендеуіне қызмет жасайды. Осыдан бойында ұлттық сана бар ұрпақ қалыптасады. Сол ұрпақ құндылықтарымызды өркендетіп жаңа белестерге көтереді. Мәңгілік Ел ұлттық идеясын жеткізетін саналы ұрпақпен құндылықтарымыз.
Зерттеу жұмысымыздың педагогикалық шарттарын анықтап алу тақырыбымыздың негізгі проблемасы болғандықтан, алдымен шарт сөзіне талдау жасап көрелік. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде шарт сөзіне мынадай анықтама береді [19, 153б.]. Шарт сөзі - 1. Өзара міндеттер алу жөніндегі келісім.
2.Міндет, борыш.
3. Керектілік, қажеттілік.
Ал, принцип - жетекші идея, ғылыми заңдылық немесе негізгі ереже, қойылатын басты талап[20, 367б.]. Педагогика оқулығында педагогикалық принциптерге мынадай анықтама беріледі: педагогические принципы - это принципы деятельности. Представляющие сабой наиболие общее нормотивное знание, которые педогогика получает, когда она реализует свою конструктивно-техническую функцию [21, 56 б.]. Біз жоғарыда берілген анықтамаларға сәйкес, сондай-ақ Б.Т.Лихочов [22]. Ю.К. Бабанский [23]т.б. педагогикалық принциптер туралы анықтамаларды негізге ала отырып, мынандай принциптерді басшылыққа алуды жөн көрдік:
1) жоба аясында көркемдік білім беру, тәрбиелеу принциптері Мәңгілік ел идеясы құндылықтарына лайық келуі;
2) бейнелеу өнері, сәндік қолөнер және музыкалық білм студенттеріне берген білімжаңартылған білім беру мазмұны принциптеріне үйлесім табу;
3) этнопедагогикалық дидактикалық принциптердің, ұлттық сана мен мәдени құндылықтарды өркендету мазмұнымен үйлесімділігі;
4) ұлттық сана мен мәдени құндылықтар арқылы тәрбиелеу принципі қазақ орта мектебіндегі ұл-қыздарды адамгершілікке, ізгіліктілікке, еңбек сүйгіштікке, мәдениеттілікке тәрбиелеу принципіне сәйкес бағытталуы.
Міне, бұл принциптерді басшылыққа ала отырып, жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың Мәңгілік ел идеясы контекстінде өркендеуінің педагогикалық шарттарын қарастырамыз.
Педагогикалық шарттар және дидактикалық шарттар деген ұғымдар педагогика ғылымындағы негізгі ұғымдар болып саналады. Педагогикалық шарттар дегеніміз - қойылған міндетке жеткізуді қамтамасыз ететін оқыту мазмұны және ұйымдастыру тұрлерінің объективті мүмкіндіктері мен оларды жүзеге асырудың материалдық мүмкіндігінің жиынтығы. Педагогикалық шарттар ұғымы оқыту мен тәрбиелеудің мақсат-міндеттерін, мазмұнын, әдістері мен ұйымдастыру түрлерін қарастырады. Сондықтан педагогикалық шарт ұғымын дидактикалық мақсатты түрде таңдау, құрастыру және пайдалану деп түсінеміз. Педагогикалық шарттар ұғымын ғалымдар өз зерттеу объектісіне қарай қарастырады. М.Х. Балтабаев анықтаған музыка мұғалімдерінің жалпы көркемдік дайындығының педагогикалық шарттары:
а) оқу процесіне ауыспалы курстар енгізу;
б) студенттің пәнаралық сипаттағы жүйелі білімін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үлгісін игеру мәселелерін жатқызды [24].
Ш.К. Беркімбаеваның пікірінше [25, 73 б.]. тәрбиені ұйымдастырудың педагогикалық шарттарына: мақсат, міндет, мазмұн, әдіс-тәсіл, амал-құралдар және нәтиже жатады. Сонымен қатар тәрбиеге ықпал етуші шарттарды да (мотивациялық, кадырлық, материалдық-техникалық, ғылыми-әдістемелік қаржылық, ұйымдастырушылық, нормативтік, құқықтық және ақпараттық ) қалыс қалдырмаған.
Тәрбие теориясында (А.Я. Зись [26]), мектептегі бейнелеу өнерін өткізу әдісінде Б.А.Әлмұхамбетов [27], музыкада М.А.Оразалиева [28], Р.К. Дүйсембінова мәселені кешенді түрде шешуді әдістеменің әлеуметтік маңызды мақсаттар мен міндеттерге сай келуін қамтамасызететін міндетті шарт ретінде қарастырады.
Біз осы анықтамаларға қосыла отырып шарттардың белгілі бір объектілерге бағытталып, әр объектінің өзіне тән шарттарын белгілеу керек деп ойлаймыз. Бұл объектілердің әрқайсының өзіндік құрлымына байланысты қойылатын шарттары бар екендігі мәлім.
М.Н.Скаткиннің педагогикалық шарттар дегеніміз - зерттеу обектісі болып отырған феноменнің қалыптасуына маңызды әсер ететін педагогикалық процестің сыртқы факторларының жиынтығы деп берген анықтамасын Д.Уркинбаева зерттеу жұмысында негізге алып. Студенттердің эстеикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесін зерттеуінде өзінің ұсынған педагогикалық шарттарын мотивациялық, мазмұндық және кәсібилік деп топтаған. Ұсынылған шарттардың ішіндегі ең маңыздысы - жоғары оқу орындарында Еңбек технологиясы және кәсіптік оқыту мамандықтары бойынша арнайы курстар енгізу мәселесі [29] - деп көрсеткен. Осыған орай, біз обектімізге байланысты студенттердің, болашақ көркем білім беру маманы ретінде өнер арқылы, олардың ұлттық санасын оятып, мәдени құндылықтарды бағалай, сақтай білетін мәдениетті маман тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын өзімізше анықтап беруді дұрыс деп таптық. Сонымен жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың Мәңгілік Ел идеясы контекстінде өркендеуінің педагогикалық шарттары екі жағдайда жүзеге асады. Ол оқу үрдісі кезінде және оқудан тыс. Екі жағдайда шартты жүзеге асыру бойынша жасалатын жұмыстар өзара байланысты бір-бірін толықтырып дамытып отырады.
Бейнелеу өнері, сәндік қолөнер, музыкалық білім материалдарын жоба аясында оқу тәрбие үрдісіне пайдалана, қарастыра келе, жоғары көркемдік білім берудегі ұлттық сана мен мәдени құндылықтардың мәңгілік ел идеясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz