Ғұмар Қараштың өмір жолын көрсету
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТРЛІГІ
СЕКЦИЯ: Қазақ әдебиеті
Тақырыбы:
Ақтөбе қаласы, №2 ЖОББМГ, 10 Ә сынып оқушылары: Төреханова Инкар, Сагындыкова Акнур
Жетекшісі: Якупова Роза Тубасовна
№2 ЖОББМГ қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі
Ақтөбе қаласы, 2023 жыл
Мазмұны
Аннотация
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
0.1 Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуы
0.2 Ғұмар Қараштың өмірі мен қызметі.
0.3 Ақын шығармашылығындағы тарихи кезең
0.4 Ақынның қоғамдық-саяси ойлары
Зерттеу бөлімі
Қарашева Надежда Бұрханқызы - Ғұмар Қараштың туған немересі
3. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
ХХ ғасырдың басы - қазақ қоғамындағы, қоғамдық-саяси ой-пікірлердің жаңғыру, жаңару кезеңі болды. Қазақ халқының ояну дәуірі болып саналатын осы уақыт кезеңінде қалыптасқан қоғамдық-саяси ой-пікірлер еуропалық даму жолын көздеген қазақ зиялыларының пайда болуына игі әсер етіп, өз жұртын соңынан ерткен көрнекті саяси қайраткерлерді тарих сахнасына шығарды.
Сонымен бірге ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясында кең орын алған қоғамдық-экономикалық қатынастардағы өзгерістер қазақ қоғамына да зор әсерін тигізіп, ұлттық интеллигенцияның өкілдері әртүрлі салада пайда болды. Алайда түркі халықтарының ұлттық интеллигенциясының өсіп өркендеуі қиын жағдайда жүрді. Себебі бір жағынан уақыт өткен сайын қоғамдық қатынастар аяқтан тартып, екінші жағынан халықтың дәстүрлі ұлттық мәдени құндылықтарының сақталуына және дамуына қауіп төнді.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде ғұмыр кешкен ұлы ойшылдардың еңбектерін оқуға, зерттеуге тыйым салынады, тіпті есімдерін атаудың өзі қылмыс санатына жатқызылды. Еңбектері еш, өмірлері сор, өшіп барып, қайта халыққа оралған қайраткерлерді зерттеу, насихаттау - тәуелсіздіктің басты міндеттерінің бірі.
Тақырыптың өзектілігі.
Ғұмар Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі Алаш қозғалысы, оған қатысқан қазақ зиялыларының өмірімен тығыз байланысты қаратыруды қажет етеді. Өйткені ХХ ғасырдың басында ұлт азаттық қозғалысқа қатысқан интеллигенция өкілдерінің дені ұлттық мәселені шешуді бірінші орынға қойған еді. Осы мақсатта бүкіл қазақтың зиялылары мүмкіндіктерінше құлшыныс жасады.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеттері. Қазақ рухани мәдениетінде өзіндік орны бар ақын Ғұмар Қараштың әдеби мұрасына талдау жасау мен шығармашылығындағы қоғамдық-саяси ойларын анықтау жұмыстың мақсаты. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
* Ғұмар Қараштың өмір жолын көрсету;
* Ақын шығармашылығына талдау жасау;
* Ғұмар Қараш еңбектеріндегі оқу ағарту ісінің дамуы мәселелерін зерттеу;
* Ақын шығармашылығындағы теңсіздік мәселесіне талдау жасау.
Ғ. Қараштың өмірін насихаттау ісіне өз үлесімді қоссам деген ойдың жетегінде аталмыш тақырыптағы зерттеу жұмысын қолға алдым.
Ғылыми жобаның зерттелу деңгейі.
Ғұмар Қараштың шығармашылығын зерттеуге, тіпті атын атауға Кеңес өкіметі барлық Алаш Орда қайраткерлеріне сияқты қатаң тыйым салды. Ақын туралы зерттеулер тәуелсіздік алғаннан кейін жарық көрді.
Ғұмар Қараш қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуы жайында еңбек қалдырған Қ. Аллабергеннің Отарлау саясатының ойрандары[1],
Жалпы Алаш қозғалысы тақырыбы бойынша жаңа әдістемелік және теориялық деңгейде ой-тұжырымдар жасаған көрнекті ғалым К. Нүрпейісов Алаш һәм Алашорда[2] көрсеткендей, 1930 жылдардың ортасынан 1980 жылдардың соңына дейін отандық тарихнамада Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілмеді. Осының әсерінен жарты ғасыр бойы Ғ.Қараштың аты аталса, тек идеологиялық жау тұрғысынан ғана аталуы тиіс болды. Қ.Ә.Жиренчин Политическое развитие Казахстана в ХІХ - начале ХХ веков[3]. Бұл еңбектерде ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси өзгерістер сипатталған.
Ғұмар Қараш тұлғасымен таныстыру мақсатында Қабибола Сыдиықұлының Халқымен қайта табысқан[4] еңбегі жазылған. Бұл мақалада автор көбіне адамдардың естеліктері арқылы жазуға тырысқан. Мақалада ақынның өмір жолы сипатталады.
С.Өзбекұлының 1998 жылы жарық көрген Арыстары Алаштың[5] еңбегінде Ғұмар Қараш Қазақстанның ХХ ғасыр басындағы дамуы кезеңінде қоғамдық-саяси және құқықтық ой-пікірге ерекше, молынан үлес қосып, артына өшпес із қалдырған ірі тұлға деп бағалайды, М. Тұрғынбайдың Ғұмар Қарашұлы[6] еңбектерінде ақынның өмір жолы баяндалған. Және де көптеген әдебиеттерде Ғұмар Қараштың дүниеге келген уақытын осы еңбектегідей 1876 жыл деп белгіленеді.
С. Мұқановтың ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті[7] еңбегінде Ғұмар Қарашқа үлкен орын берілген. Бірақ бұл еңбекте Сәбит Мұқанов ақынның шығармалары мен ой-пікіріне сын көзбен қараған.
Ө. Әбдиманұлы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті[8],
А. Исмайлов пен С. Өзбекұлының Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастары[9], С. Жұмағұл Ғасырына өң берген Ғұмар Қараш[10].
Соңғы жылдары ұлт қайраткерінің ақындығы, өмірі мен шығармашылығына арналған еңбектермен қатар Ғұмар Қараштың саяси-құқықтық көзқарасы жөнінде ғылыми тұжырымды пікірлер жазылған ғылыми зерттеулер жарық көрді. Бұл орайда әдебиеттанушы ғалым М.Тәжімұратовтың Ғұмар Қараш[11], Біз білмейтін Ғұмар Қараш[12] еңбектерінде ақынның шығармашылық мұрасын зерттеуде үлкен үлес қосты. Ә.Дербісәлин Қазақтың октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті[13], Б.Аташ пен Қ. Әлжан Ғұмар Қараш[14], И.Кенжалиев Ғұмар Қарашұлы туралы жаңа деректер[15] С.Ысмағұлова Қиын да сұлу тағдыр[16] И.Нәсекенұлы Арысымызды ардақтай білген абырой болар[17]
И.Мадановтың Кіші жүз шежіресі[18] еңбегінде ақын тамырының қалай таралғаны көрсетілген. В.Викторин Бөкей ордасына көшіп келген рулар[19] еңбегінде Ғұмар Қараш шыққан ноғайқазақ руының қысқаша тарихы жазылған.
Р. Жанғожин, Р. Созақбаев жазған Қайраткер Ғұмар Қарашев[20] мақалада ХХ ғасырдың бас кезіндегі оқу-ағарту ісіне Ғ.Қараштың атсалысып, атқарған еңбегі баяндалады.
Сонымен қатар ақын жайында американдық ғалым Т. Виннер Устное творчество и литература казахов Русской Центральной Азии[21] еңбегінде мәліметтер келтірілген.
Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары жазылған бірқатар ғылыми еңбектерде зерттеушілердің Ғ. Қараштың қоғамдық-әлеуметтік қызметіне көңіл аударғаны байқалады. Мәселен, С. Зимановтың кеңестік ұлт мәселелеріне байланысты зерттеулерінде, В.И. Ленин и советская национальная государственность в Казахстане[22] атты еңбегінде ХХ ғасырдың 20 жылдары Ғ. Қараштың қызметін сипаттайды.
С. Өзбекұлы Абай және адам құқы[23] еңбегінде Ғұмар Қараштың шығармашылығын, ХІХ ғасырдың ғұламасы - Абаймен салыстырып, екеуінің ойлары бір жерден шығатынын көрсетеді.
Ғұмар Қараштың қоғамдық көзқарастарының қалыптасуында ерекше әсер еткен 1905-1907 жылғы революция И. Кенжалиев Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары[24] еңбегінде сипатталады. Осы төңкерістен кейінгі Ғ. Қараштың өміріндегі өзгерістер осы еңбекте орын алды.
Ғ. Қараштың өмірі мен шығармашылығына қатысты мол дерек қорын қалдырған - зерттеуші Мұстафа Ысмағұлов. Ғұмар Қараш[25] еңбегіндегі деректерді Москва, Санкт-Петербург, Орынбор, Омбы, Астрахань, Алматы қалаларындағы мұрағат қорларынан жинақтады. Зерттеуші Е. Ысмайлов ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті[26] еңбегінде Ғұмар Қараш көзі ашық және әртүрлі саланы оңай меңгереді деген пікір қалдырған.
Ғұмар Қараштың дүниеге келуі құпияға толы, сонымен қатар оның өлімі жайында И. Кенжалиев Ғұмар Қарашты кім өлтірді[27] еңбегінде өз ойымен бөліседі.
Ғылыми жоба құрылымы. кіріспеден, негізгі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. Негізгі бөлім
Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуы
4.2. Ғұмар Қараштың өмірі мен қызметі.
Бізге жеткен деректерге қарағанда, Ғұмар Қараш 1876 (кейбір деректерде 1875 жыл) жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысының Бөкей ордасының Қырқұдық ауылында кедей шаруаның отбасында дүниеге келген[4, 3б.]. Ғұмар Қараш жайындағы зерттеулерге негіз болған С. Мұқановтың ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті деген еңбегі[7]. Себебі ең алғаш ақынның өмірі мен шығармашылығы сол кітапта қысқаша жазылған. Ал ол туралы мәліметтер қайдан, қашан алынғаны көрсетілмеген. Сол мәліметтердің сипатына қарағанда елден естіген ауызекі әңгіме болу керек. Ақынның туған жылының әртүрлі келтірілуі осы себептен болар. Мақсат Тәжімұратов бір мақаласында Біз Ғұмар Қарашты әлі күнге шейін жөнді білмейміз. Тіпті туған жылын да дәл айта алмай жүрміз[12, 8б.]- деуінде мән бар. Осы күнге дейін ақынның туған жылы әр деректе әртүрлі айтылып келеді.
Шежіре бойынша, Ғұмардың руы - Кіші жүз құрамына кіретін ноғайқазақ. Кіші жүз шежіресін түзуші, тарихшы Х. Мадановтың пікірінше: Кіші жүзде Әлімұлы, Байұлы, Жетіруға кірмейтін Ноғайқазақ руы бар. Ол ертедегі ноғайлы елінен бөлініп қалған Орақ Мамай, Қазтуғанның тұқымдары[18, 14б.].
Осы Ноғайқазақтар басым орналасқан аймақ, яғни Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауылының тұрғындары арасында Еділ-Жайық бойындағы ұлттар тарихын зерттеуші ғалым В. Викториннің жүргізген зерттеу нәтижесінде: Ноғайқазақтар өздерін біз таза қазақпыз, бабаларымыз ғана ноғай болған[19, 32б.] ,- деп санаған.
Ғұмар Қараштың немересі Нәдия Қарашева жасаған ата-тек кестесі бойынша зерттеуші М. Тәжімұратов Ғұмар тегін былайша тарқатады: Ноғайқазақ іштей: Қояс, Қазанқұлақ, Қостаңбалы, Үйсін дейтін 4 арысқа бөлінеді. Ғұмар соның ішіндегі Қоясы. Қоястан - Оразақай, Қонай, Жолай, Әжі туады. Оразақайдан - Нияз, Жылмамбет, Бозай. Нияздан - Жәңгір ханның он екі биінің бірі, Исатай мен Махамбет көтерілісі кезінде ханды құтқарып қалған делінетін Шомбал туады. Бозай тоғыз ұл көрген. Соның үлкені Наурызәліден, Қараш, Жанарыстан, Биарыстан, Қабан туған. Қараштан 5 бала - Арыстанбек Рақила, Оспан, Ғұмар, Сыдық[11, 58б.].
Ал Батыс Қазақстан облысына қарасты Жалпақтал ауданы, Көктерек ауылының тұрғыны, ноғайқазақ, белгілі мұғалім Темірболат Жұнысовтың қолжазбасында Ғұмар Қараш тегін біраз басқаша жазады. Шежірешінің жазуынша, Қоястан Құдайберді, Қара, Әлдей, Арқай, Оразақай, Бозай, Наурызғали туады. Наурызғалидан Биарыстан, Жанарыстан, Қараш. Жанарыстаннан Әубәкір, Ықсан, Қадырғали. Қараштан - Ғұмар[20, 32б.].
Ғұмар Қарашты көп зерттеушілер 1876 жылы туған деп көрсетсе, Исатай Кенжалиев өз мақаласында ақынның туған жылын 1874 жылы деп көрсетеді[15, 3б.]. Оған дәлел ретінде 1946 жылы Қалижан Бекхожинның бастауымен айтыс болып, онда Ғұмар Қараштың баласы Бұрқан: Әкем 47 жасында қазақ болды,-деген сөзін негіз етіп алады. Егер ақын 1921 жылы дүниеден өтсе онда ақынның 1874 жылы туылғаны дау туғызбайды. Мақсат Тәжімұратов та өз зерттеулерінде Ғұмар Қарашты туылған жылын осы шамада көрсетеді. Одан әрі біз ақынның өмір жолына шолу жасайық. Ғұмардың ағайыны, көп жыл жанында жүрген Ысқақ Жанасыровтың айтуынша, болашақ ақын жеті жасында әкеден жетім қалады. Әуелі ауыл молдасынан хат таныған Ғұмар, оқуды указной молда Ғұмар Жазықовтың қолында, сәл кейінірек Ысмағұл Қашғари мектебінде жалғастырады. Кейін Жалпақтал қаласында мешіт, медресе ұстаған Ғұбайдолла Ғаликеев хазіретке шәкірт болады. Медресені ойдағыдай аяқтаған Ғұмар Қарашев ендігі уақытта өзі алған білімнің негізінде, 1902-1910 жылдары аралығында Тіленшісай деген жерде жадитшілік негізінде шәкірттерді оқыту ісін қолға алады. Ол оқу процесін тек қана Құран, иманшарт сияқты исламның діни догмаларын оқып үйренуден басқа оқушыларға қазақша, орысша және татарша оқуды үйретіп, жағрафия, тарих сияқты ғылымдардан мағлұмат берген. Қазақ қайраткерінің мұндай жағымсыз әрекеттеріне жергілікті дін өкілдері қарсы болып ислам дінін бұзып, қазақ балаларын орыс қылды деген айып тағып, байбалам салады[5, 51б.]. Молдалардың Ғұмар Қарашев туралы қоғамдық пікір туғызғанына қарамастан, халық оның бастаған ісіне әділ бағасын береді, оқытуды жалғастыра беруін қалайды. 1921 жылы Ғұмар Қарашевтың жаңаша оқу саласында жасаған реформаторлық әрекеттері туралы М.Тұрғынбай деген қайраткер былай деп жазды: Ғұмар бірінші адам қызметінде қазақ елін қате сезім, нашар әдеттен құтқармақ болып, имам, шайқы соқыр молдалардың жолдары, істері қате екенін, әулиелік деген сөз, дене азып, жан қиналған соң пайда болған қияли дерт екенін, осы күндегі мұсылманның ісін пайғамбар заманындағы мұсылмандыққа жақын келмейтінін сол Өрнек кітабында айтып шығанды[6, 101б.].
Бірнеше тілді еркін меңгерген дарын иесі өз шығармаларын бастауды халық ауыз әдебиетінен, сондай-ақ, шығыс, батыс, орыс әдебиетінен де алады. Ақын өлеңдерінде Абай, Махамбет, Мұрат әсері мол болғандығын, Бұқар Дулат, Шәңгерей өнегесінің ізін жалғастырғанын көруге болады. Әсіресе, Замана жайынан толғауынан ежелгі жыраулық дәстүр айқын аңғарылады.
Асқар, асқар, асқар тау
Асқар таудан жоғары
Асыл елдің ер қазақ.
Жортуылдай жорытып,
Ор қояндай орғытып,
Жер шетіне аяғың
Басып едің ер қазақ[28, 51б.]! , - деп келетін шумақтар көз алдымызға көркем ауыз әдебиетінің үлгісін алып келмей ме? Өз бойындағы табиғи дарыны мен өзіне дейінгі ғұламалардың шығармаларын сусындауы оның жақсы әдебиетші ретінде қалыптасуына жол ашты. Ғұмар өздігінен әр саладағы орыс тіліндегі кітаптарды оқитын дәрежеге жетеді. Бұған куә - оның А.Некрасовтың Соғыс қаһары өлеңін аударуы, Л. Толстой философиясымен таныстығы сияқты жайлар.
Жасынан өлең жырға ынтық Ғ. Қараш өлеңдер шығарып, ел аузындағы әдеби мұраларды жинастырады. ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ даласына тарайтын арабша, түрікше татарша, қазақша басылымдарды оқып, заман, дәуір жайын аңғара бастайды, іздеп жүріп, әдеби, тарихи пәлсафалық кітаптарды оқиды. Сөйтіп, ислам діні қағидаларын жетік білген Ғұмардың енді дүниелік ғылымдардан да жақсы мағлұматы болады.
1911-1913 жылдарда Ғұмар Қарашев Е.Бұйрын, Б. Қаратаев, Ш. Төкеев, С. Меңдешев, М. Шомбалов сияқты озық-ойлы қазақ зиялылармен бірге жалпыұлттық, демократиялық және ағартушылық-реформаторлық, ал кейбір тұстарымен төңкерістік бағыт танытқан "Қазақстан" газетін шығаруды қолға алады. Газеттің ресми редакторы, қайраткер Елеусін Бұйрын болғанымен, Ғұмар Қарашев қазақша басылатын материалдарды сараптаушы болғанын және оған басшылық жасағанын аңғарамыз.
1913 жылы Ғұмар Қарашев Ахмет Байтұрсыновтың басшылық етуімен шығарған "Қазақ" газетін аса қуанышен қабылдап, оның қазақ халқының ұлттық санасының оянуына және саяси мәселелерді бағалауда орасан зор роль атқаратына сеніммен қарап, бұл басылымның бүкіл қазақ жұртына идеология болатынына ерекше ілтипат білдіреді. Осы мазмұндағы саяси көзқарасын ол Сүйінші деп аталатын өлеңінде білдіріп, былайша баяндайды:
Көңіл мерген, жүрек сұм,-
Бір жақсылық біліп тұр.
Ақшыл тісі ақсиып,
Келген жерден күліп тұр.
Киіз ойлы қазаққа -
Қазақ атты ұл туды.
Сүйінші, қазақ сүйінші!
Ием тірек беріп тұр.
Ием берсе кем бермес -
Кем беруді жол көрмес.
Мол бермесе ұл бермес,
Жүрек сезіп, сеніп тұр.
Өмір-бауын берік етіп,
Ел ұлтын көрік етіп,
Мұрадан "нәмпе" "ерік" етіп -
Берер кезі келіп тұр.
Тарыққанда тапқаның,
Зарыққанда татқаның,
Аспандағы айқын нұр,
Алабыңа еніп тұр.
Алатау мен Ыстық көл.
Сарыарқа мынау жазық шөл,
Еділ, Жайық арасы
Аралап хабар беріп тұр.
Ұран салып, үй тігіп,
Бас қосуға шақырып,
Болашақ кеше болғанда,
Құлағын салып, түріп тұр.
Қазақ атты ұл туды,
Түндік ашты күн туды.
Сүйінші, қазақ сүйінші!
Міне көзің көріп тұр[28, 132б.].
Сонымен Ғұмар Қараштың газет жабылған 1913 жыл мен 1917 жыл аралығындағы өмірі туралы дерек аса көп емес. Бұрынғыдай топырлап көп кітабы да шыққан жоқ. Кейбір деректерге қарағанда 1919 жылы Мұғалім журналында жариялаған Педагогика атты еңбегі 1917-1918 жылдары Уфада жазылған. Осындан кейін қолжазба күйінде жоғалып кеткен Қан мен тер дейтін кітабы Тәнсіз жан жоқ дейтін мақаласының алғашқы үлгісі болатын.
Ізденіс барысында біз Семей губерниялық революциялық комитеті шығып тұрған газеттен, оның 1917 жылдарда Уфа қаласында діни қызмет атқарғанын аңғарамыз, сол газетте мынадай мәлімет бар: Ғұмар 17-ші жылда Уфадағы муфтидің бір қазысы болып тұрды. Жалшы қазақ тобына Ғұмар баяндама жасап, дін мекемесі қазаққа айрықша көрілуіне лайықтауы. Сол жалпы қазақ тобынан кейін Уфадан өз еліне қайтты[16, 36б.].
1917 жылы революция басталар кезде Ғұмар Қараш Уфада болатын. Ол сонда муфтидің төртінші бөлімін басқарады. Бөлім міндеті - медресе шәкірттері мен жетім, жоқ-жітік балаларға жәрдем беру, оларды оқыту шараларын ұйымдастыру еді. Әрі Ғұмар Қараш муфтидің қазиы болып сайланды. Қазақ жеріне ақын 1917 жылдың мамыр айында оралады. Орда қаласында совет үкіметін орнатуға қатысқан Шафхат Бекмұхамедов өз естелігінде: 1917 жылы мамырда Бөкейліктің орталығы Ордада Бөкей қазақтарының жалпы съезі болып өтті. Ғұмар да бұл съезге бір аудан өкілі болып сайланған еді... Ғұмарды көтеріп, оны Москвада болатын Ресей мұсылмандарының жалпы съезіне өкіл етіп жіберді,-дейді [16, 42б.].
Ғұмар Қарашев 1917 жылғы ақпан төңкерісін жылы шыраймен қабылдап, ақ патшаның тақтан құлағанын барлық қазақ зиялылары сияқты қуаныпен қарсы алды. Демократия, ұлттық ояну, бостандық, теңдік идеясы - отар болып келген Қазақстанды азаттық жолына толық шығаруына сеніммен қарады. Дегенмен де Ғұмар Қарашев осы аралықта пайда болған қос өкіметтің саясатын жете түсінбейді. Қазақ қоғамының барлық озық-ойлы азаматтары Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймаутов сияқты ірі тұлғаларды Алаш туының астына бірігуін қолдаған[5, 53б.].
Халыққа қызмет етуді өмірінің мақсат-мұраты санаған азамат ақын 1918 жылы 24-ші қыркүйекте Бөкей губерниялық съезіне қатысады. Съезде халық ағарту мәселесі бойынша Мұхамедияр Тунгачин баяндама жасады. Ғабдолғазиз Мұсағалиев төрағалық етеді. Съезд бір ауыздан Ғ.Қарашты оқу ісін ұйымдастыру және оған қаржы сметасын жасау комиссиясының төрағасы етіп сайлайды. Ғұмар Қараш 1918 жылы сәуірде өткен Бөкей облыстық бірінші кеңестер съезінің, сол жылғы қыркүйек екінші, 1919 жылғы мамырдағы үшінші, 1920 жылғы мамырдағы төртінші съездің дилегаты болады. Соңғы съезд ұлт мәселесі жөнінде қызу айтыс туғанда, өткір де салауатты сөз айтқан Ғұмар Қараш өз сөзінде: Біз бүгін бұл жерде бір-бірімізге сын тағып, айыптауға келгеніміз жоқ... Ұлт мәселесі мемлекетіміздің бір немесе бірнеше жылда шешіліп кетеді деп айту өте қиын. Алда әлі талай жатқан белестер тұр. Халықтар достығының мызғымас болуы бір ұлттың аяққа таптауымен тікелей байланысты екенін ұмытпауымыз керек. Ғасырлар бойындағы ұлттық езгінің тепкісін көріп, отарлық саясаттың салдарынан мешеу қалған қазақ елі өзінің жарқын болашағын ынтымақтастықпен тікелей байланыстырды,-деп пікірін ашық айтты. Сондай-ақ, Ғұмар Қараш тіл туралы жазған бір мақаласында: Тіл болмаса, ұлт та болмайды. Ұлт білімі болмаса, онда тарихтың болмайтындығын өзінен-өзі белгілі. Тарихы жоқ ұлт, болашағы да болмайды,-деп жазды[32, 13б.].
Осы күнге дейін ғылымға беймәлім болып келген мәселе - Ғұмар Қараштың Орда қаласында тұңғыш болып Қазақстан жазушылар одағын құрудың негізін қалағандығы, жаңа құрылтай одаққа қалам қайраткерлерін тарту мақсатында Бөкей губерниялық партия комитеті арнайы анкеталар толтыру арқылы ұйымдастыру жұмыстарымен айналысқан. Сол кезде толтырылған анкеталардың бірі Нұғман Манаевтың атына жазылған екен. Анкетада Н. Манаев 1917 жылдың сәуір айынан бастап "Ұран" газетінің хатшысы екенін жазған. Бұл мәлімет Батыс Қазақстан облысының архивінен табылды[9, 23б.].
1919 жылдың қаңтар айында екінші мұғалімдер съезінде Мұғалім атты тәлім-тәрбие, ғылыми пән журналы шығарылсын деп қаулы алынып, редакцияның ұжымын басқаруға Ғ. Қараш бекітілді. Ұжым мүшелері болып Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Мұстафа Көнебаев, Ғани Бегалиев, Халел Есенбаев, Ғабдол Бөкейханов, Ғұбайдолла Мұқалиев, Нұғман Манаевтар сайланды. Журналдың оннан аса саны жарық көрді. Әзірге табылғаны екінші және төртінші сандары. Осы нөмірде Ғұмардың Уфада жазылып басуға үлгере алмай кеткен Педагогика деген көлемді ғылыми еңбегі жарияланған. Бұл - педагогика қағидаларын алғаш ана тілімізде сөйлеткен еңбек деп жазады Қабибола Сыдиықұлы[4, 41б.]. Сондай-ақ ол өз жұртының өнер-білімге енжарлығын жаны күйіне жырлап, журнал беттерінде оның намысына қозғау салуға тырысты.
Педагогика - Ғұмардың көп жылғы ұстаздық қызметінің, жан-жақты ізденісінің сөлі, қорытпасы. Ең алдымен мұнда тәрбиешілік - кітапханасы айқын көрінеді. Ғұмар өзі көріп-біліп өскен халықтық педагогикадан Сократ, Жан-Жак Руссо, Шопенгауерлерге дейінгі бір шоғыр оқымыстыны оқығанын оқып қана қоймай, ой елегінен өткізіп, қазақ баласының қалыбын, мінез-құлқын дөптеу түсінігін білгірлікпен іріктеп алып отырған анық.
Балаларға тәрбие берушілер мүмкін болғанша жастардан болуы керек,-дейді Ғұмар - Хатте егер қолдарынан келсе, мен бала тәрбиешісінің бала болуын артық көрер едім. Осылай болғанда тәрбие беруші өзінің шәкіртіне ең жақсы жолдас, ең сенімді сырлас болып, оның түрлі жұбаныш халдерін ортақтасар, бөлісер еді.
Бойға жеткен кісіменен баланың арасында ортақтық, бірлік шын аз, мұндай аралары шалғай жатқан екі жанның арасында бір-біріне жақындық байланысы берік бола алмақ емес. Балалар әр уақыт үлкендерге қызмет етіп, қызмет көрсетуі мүмкін. Бірақ жаны сәйкесіп, шын көңілден сүю, ол бір уақытта да болмайтын жұмыс[11, 205б.]. Ғұмар Қараш бұл жерде ұстаздық уақыты - тәрбие беру уақыты болғандықтан оған шын тәрбиеші, керек болса, бүкіл саналы өмірін арнауы керектігін меңзейді. Бұл өреде тәрбиенің кешенді түрде жүргізуі қажет екендігі мақаланың өнбойында тартылып жатыр. Ғұмар Қараш педагогика ғылымының бүгінге дейін жеткен биігі, тәжірибесі алға жайып отырған үш принцип - ақыл тәрбиесі, ой тәрбиесі, дене тәрбиесін ажырағысыз бірлікте қарастырды. Бұдан әрі Ғ. Қараш бүгінгі педагогика үшін де әлі күн тәртібінен түспеген тың қорытынды шығарады. Нашар тәрбие баланы өз тілегіменен сіздің тілегіңіз арасында шөре-шөре етіп қалдырады һәм екеуіңіздің араңыз оған қайсың қожалығың турасында бойлай талас шығады....
Педагогикадан бүгінгі күнде мәнін жоғалтпаған тәрбиеші үшін қағидаға айналар салмағы қорғасындай кесек ойлар тезис-тезис күйінде ұшырасып отырады. Мысалы: Шәкірттеріңізге ауыздай үгіт бермеңіз, пайдалы нәрсені өздері тәжірибе арқылы тапсын.
Жалқау жұрт қалған кейін қазақ халқы,
Өнер жоқ, білігі жоқ қазақ жарты
Қолданған өнерлері осы күнгі
Ойын ойнап, ішкі ішіп жасы-қарты[28, 155б.],-деп елінің жаман әдеттерін бетіне басады. Елінің қараңғы қамаудан шығуының жолы өнер білімде екенін ұғындырады. Осы ойын ол 1919 жылдан бастап шығып тұрған Дұрыстық жолы газеті арқылы да білдіріп отырған.
Дұрыстық жолында жарияланған Ғұмар Қараштың мақалаларынан, өлеңдерінен оның кеңес үкіметін дәріптеу, мадақтау сарыны анық байқалады. Осы газет бетінде ақынның Екеуі екі басқа, Қазақ федерация, Ұлт пен туған тіл, Құрдастың жолы сияқты публицистикалық, философиялық толғаныстағы мақалалары жарық көреді. Ғұмар Қараш 1919 жылы өзінің туып-өскен ауылы Қырқұдық атты ауыл шаруашылық артелін ұйымдастырады. Қырқұдық дегені қырдағы құдық деген сөз. Бұл турасында Исатай Насекенұлы өз мақаласында жазған[17, 118б.].
Қазан төңкерісінің мән-мақсатын, міндеттерін дұрыс ұғына алмағандығы туралы 1919 жылы Ғ. Қараштың өзі былайша түсіндіріп жазады: Ақ малтасын езіп ішіп алаңсыз отырған біздің қазақ жұртын революция тасқыны келіп, басқа еш нәрсеге әзірленбеген, қалай өтерін, қайда кетерін білмей отырған халықты қатты сасқалақтатты. Ал саяси таптық күресі азамат соғысына айналғанда, көбі қосақ арасында бос кетіп, құр далаға құрбан болды. Ескі патшалық режимнің бізге мирас болып қалған бұзықтықтар, кейіпсіз пысықтар атқа мініп қалған әдеттері бойынша: Құдай жаңа берді, шалуы жоқ, қағуы жоқ, момынның бәрі менікі деген бағытқа түсті[28, 211б.].
Дегенмен, Ғұмардың Кеңес өкіметі жағына өтіп, бағытын айқындап алуына түрткі болған жайт - 1918 жылдың тамызында Ордаға Мәскеудегі РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссарының Қазақ бөлімінің көшіп келуі болды. Ғұмар бөлімнің бастығы, ВЦИК мүшесі, қазақтан шыққан алғашқы болшевиктердің бірі Мұхамедияр Тұңғашиннің ықпалымен осы тұста жаңа құрылысқа бет бұрады.
Ол 1918 жылдың жаз айларында Орал қаласындағы азаматтар арасында Қызыл атты әскер қатарына еріктілерді тарту мақсатында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Оның тікелей араласуымен В.И. Чапаев дивизиясын жергілікті адамдармен жасақтау және жергілікті Кеңес өкіметі құрылысына қарсы күштерді талқандау, сол сияқты Гурьев қаласын, оның аймағында орналасқан бірнеше аудандарды Кеңес өкіметіне қарсы жаулардан тазарту тағы да басқа жұмыстар жүзеге асырылды[36, 106б.].
Ғұмар Қараштың жоғарыда көрсетілген сан қырлы қызметтері кезінде бағаланып, ел арасында үлкен абыройға ие болады. Орда қаласында жарық көрген Киргизская правда деп аталатын газет өзінің 1919 жылы 20-данасында Ғұмар Қарашты ой-өрісін, халық үшін жасаған қызметін ұлы Абайдың өзімен теңеп, былай деп жазды: Бүкіл қазақ даласында бұл секілді өз халқын оятуға ат салысып, жан-тәнімен күрескен батыл жандар саусақпен санарлық. Семей өңірінде Абай... Ал біздің Бөкей ордасында Шәңгерей Бөкеев, Ғұмар Қараш, Иманғали Меңдіханов[9, 141б.].
Қайраткердің осындай назар аударарлық, әр саланы қамтитын қызметі жауларға көп болып көрінді, оны жоюдың амалдары ойластырылды. Осы жерде айта кететін бір жай бар. Ол Ғұмар Қараш өлімі туралы. Осы тұрғыда зерттеушілердің пікірі әртүрлі. Көптеген кітапта Ғұмар Қараш 1921 жылы сәуірдің 12-ші жұлдызында ақ бандылар қолынан қазақ тапты деп берілген. Ал белгілі тарихшы Исатай Кенжалиев: Бұл пікірді жаңсақ айтылып жүрген пікір. 1921 жылы қайдағы ақ гвардияшылдар? Олардың тас-таланы шығып қалдығы да көрінбей кеткен еді ғой - дейді[15, 195б.]. Мақсат Тәжімұратов жасаған орынды жорамалдың бірі - Ғұмардың өліміне Нұрқай байдың тікелей әсер етуі[12, 34б.]. Себебі, ақын Нұрқайдың жас әйелі Жаманқызды аса жақсы көрген. Осы жағдай кектендірген байдың ел ішінде жүрген ақ бандыларды айдап салуы әбден ықтимал. Сонымен қатар, Ғұмардың бір кездегі ел ішіне жаңа оқу жүйесін енгізуіне қарсы болған хәдімшіл дүмше молдалар, ақынның дін мансабын тастап, жаңа дәуірге кемделуіне ызаланғандар - бәрі де пікірлес болып күш біріктірген. Жоғарыда айтылған Исатай Кенжалиев 1992 жылы Жұлдыз журналының бесінші санында жарық көрген Ғұмар Қарашты кім өлтірді деген мақаласында да ақын өліміне қатысты мәселелердің басын ашады. Соның бірі - Ғұмар Қарашты өлтірген Ефим Панченко деген мен қызыл партизандардың қылығы екенін бірнеше фактор арқылы дәлелдейді. Қалай болған күнде де Ғұмар Қараштың 1921 жылы сәуірдің 12-жұлдызында Құнан шапқан деген жерде айуандықпен өлтірілгені белгілі.
Ақын совет өкіметінің қызметкері Ишанғали Меңдіхановтың қайғылы қазасына қатты қамығып, Дұрыстың жолы газетіне мынадай арнау өлең жазған еді:
Қара жер әркімнің-ақ қонар жері,
Нұрлы жүз гүлдей семіп солар жері
Қияда шарықтаған сұңқар көңіл,
Бір күні жер мен жексен болар жері.
Ағайын-жақын, достың жылар жері,
Қайырылып, қанаттар сынар жері.
Табашыл тар көңілді жауыздардың
Қош болып, көңілдері тынар жері[28, 81б.],-деген өлеңінде ақын өз өлімінің де осы табашыл тар көңілді жауыздар қолынан болатынын білмеді-ау. Ғұмар Қараштың қайғылы қазақсы бірден Қазақстанның түкпір-түкпіріне тарап, халықты қайғыға бөлеген еді. М. Тұрғанбай Семей қаласынан шығатын Қазақ тілі басылымында ұмар Қараштың өмірі ен атқарған қызметі туралы көлемді мақала жазып былай п атап көрсетті:
Ғұмардың атын Ресейдегі қазақ елі түгел біледі деп айтсақ та өтірікші болмаймыз. Қазақ еліне ғылымды, пікірлі қызметкерлердің өте керек болып тұрған заманында Ғұмар сияқты зор ғалымның қашқындардың қолынан қылышпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕКЦИЯ: Қазақ әдебиеті
Тақырыбы:
Ақтөбе қаласы, №2 ЖОББМГ, 10 Ә сынып оқушылары: Төреханова Инкар, Сагындыкова Акнур
Жетекшісі: Якупова Роза Тубасовна
№2 ЖОББМГ қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі
Ақтөбе қаласы, 2023 жыл
Мазмұны
Аннотация
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
0.1 Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуы
0.2 Ғұмар Қараштың өмірі мен қызметі.
0.3 Ақын шығармашылығындағы тарихи кезең
0.4 Ақынның қоғамдық-саяси ойлары
Зерттеу бөлімі
Қарашева Надежда Бұрханқызы - Ғұмар Қараштың туған немересі
3. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
ХХ ғасырдың басы - қазақ қоғамындағы, қоғамдық-саяси ой-пікірлердің жаңғыру, жаңару кезеңі болды. Қазақ халқының ояну дәуірі болып саналатын осы уақыт кезеңінде қалыптасқан қоғамдық-саяси ой-пікірлер еуропалық даму жолын көздеген қазақ зиялыларының пайда болуына игі әсер етіп, өз жұртын соңынан ерткен көрнекті саяси қайраткерлерді тарих сахнасына шығарды.
Сонымен бірге ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясында кең орын алған қоғамдық-экономикалық қатынастардағы өзгерістер қазақ қоғамына да зор әсерін тигізіп, ұлттық интеллигенцияның өкілдері әртүрлі салада пайда болды. Алайда түркі халықтарының ұлттық интеллигенциясының өсіп өркендеуі қиын жағдайда жүрді. Себебі бір жағынан уақыт өткен сайын қоғамдық қатынастар аяқтан тартып, екінші жағынан халықтың дәстүрлі ұлттық мәдени құндылықтарының сақталуына және дамуына қауіп төнді.
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімде ғұмыр кешкен ұлы ойшылдардың еңбектерін оқуға, зерттеуге тыйым салынады, тіпті есімдерін атаудың өзі қылмыс санатына жатқызылды. Еңбектері еш, өмірлері сор, өшіп барып, қайта халыққа оралған қайраткерлерді зерттеу, насихаттау - тәуелсіздіктің басты міндеттерінің бірі.
Тақырыптың өзектілігі.
Ғұмар Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі Алаш қозғалысы, оған қатысқан қазақ зиялыларының өмірімен тығыз байланысты қаратыруды қажет етеді. Өйткені ХХ ғасырдың басында ұлт азаттық қозғалысқа қатысқан интеллигенция өкілдерінің дені ұлттық мәселені шешуді бірінші орынға қойған еді. Осы мақсатта бүкіл қазақтың зиялылары мүмкіндіктерінше құлшыныс жасады.
Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеттері. Қазақ рухани мәдениетінде өзіндік орны бар ақын Ғұмар Қараштың әдеби мұрасына талдау жасау мен шығармашылығындағы қоғамдық-саяси ойларын анықтау жұмыстың мақсаты. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
* Ғұмар Қараштың өмір жолын көрсету;
* Ақын шығармашылығына талдау жасау;
* Ғұмар Қараш еңбектеріндегі оқу ағарту ісінің дамуы мәселелерін зерттеу;
* Ақын шығармашылығындағы теңсіздік мәселесіне талдау жасау.
Ғ. Қараштың өмірін насихаттау ісіне өз үлесімді қоссам деген ойдың жетегінде аталмыш тақырыптағы зерттеу жұмысын қолға алдым.
Ғылыми жобаның зерттелу деңгейі.
Ғұмар Қараштың шығармашылығын зерттеуге, тіпті атын атауға Кеңес өкіметі барлық Алаш Орда қайраткерлеріне сияқты қатаң тыйым салды. Ақын туралы зерттеулер тәуелсіздік алғаннан кейін жарық көрді.
Ғұмар Қараш қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуы жайында еңбек қалдырған Қ. Аллабергеннің Отарлау саясатының ойрандары[1],
Жалпы Алаш қозғалысы тақырыбы бойынша жаңа әдістемелік және теориялық деңгейде ой-тұжырымдар жасаған көрнекті ғалым К. Нүрпейісов Алаш һәм Алашорда[2] көрсеткендей, 1930 жылдардың ортасынан 1980 жылдардың соңына дейін отандық тарихнамада Алаш қозғалысына байланысты зерттеулер жүргізілмеді. Осының әсерінен жарты ғасыр бойы Ғ.Қараштың аты аталса, тек идеологиялық жау тұрғысынан ғана аталуы тиіс болды. Қ.Ә.Жиренчин Политическое развитие Казахстана в ХІХ - начале ХХ веков[3]. Бұл еңбектерде ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси өзгерістер сипатталған.
Ғұмар Қараш тұлғасымен таныстыру мақсатында Қабибола Сыдиықұлының Халқымен қайта табысқан[4] еңбегі жазылған. Бұл мақалада автор көбіне адамдардың естеліктері арқылы жазуға тырысқан. Мақалада ақынның өмір жолы сипатталады.
С.Өзбекұлының 1998 жылы жарық көрген Арыстары Алаштың[5] еңбегінде Ғұмар Қараш Қазақстанның ХХ ғасыр басындағы дамуы кезеңінде қоғамдық-саяси және құқықтық ой-пікірге ерекше, молынан үлес қосып, артына өшпес із қалдырған ірі тұлға деп бағалайды, М. Тұрғынбайдың Ғұмар Қарашұлы[6] еңбектерінде ақынның өмір жолы баяндалған. Және де көптеген әдебиеттерде Ғұмар Қараштың дүниеге келген уақытын осы еңбектегідей 1876 жыл деп белгіленеді.
С. Мұқановтың ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті[7] еңбегінде Ғұмар Қарашқа үлкен орын берілген. Бірақ бұл еңбекте Сәбит Мұқанов ақынның шығармалары мен ой-пікіріне сын көзбен қараған.
Ө. Әбдиманұлы ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті[8],
А. Исмайлов пен С. Өзбекұлының Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастары[9], С. Жұмағұл Ғасырына өң берген Ғұмар Қараш[10].
Соңғы жылдары ұлт қайраткерінің ақындығы, өмірі мен шығармашылығына арналған еңбектермен қатар Ғұмар Қараштың саяси-құқықтық көзқарасы жөнінде ғылыми тұжырымды пікірлер жазылған ғылыми зерттеулер жарық көрді. Бұл орайда әдебиеттанушы ғалым М.Тәжімұратовтың Ғұмар Қараш[11], Біз білмейтін Ғұмар Қараш[12] еңбектерінде ақынның шығармашылық мұрасын зерттеуде үлкен үлес қосты. Ә.Дербісәлин Қазақтың октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті[13], Б.Аташ пен Қ. Әлжан Ғұмар Қараш[14], И.Кенжалиев Ғұмар Қарашұлы туралы жаңа деректер[15] С.Ысмағұлова Қиын да сұлу тағдыр[16] И.Нәсекенұлы Арысымызды ардақтай білген абырой болар[17]
И.Мадановтың Кіші жүз шежіресі[18] еңбегінде ақын тамырының қалай таралғаны көрсетілген. В.Викторин Бөкей ордасына көшіп келген рулар[19] еңбегінде Ғұмар Қараш шыққан ноғайқазақ руының қысқаша тарихы жазылған.
Р. Жанғожин, Р. Созақбаев жазған Қайраткер Ғұмар Қарашев[20] мақалада ХХ ғасырдың бас кезіндегі оқу-ағарту ісіне Ғ.Қараштың атсалысып, атқарған еңбегі баяндалады.
Сонымен қатар ақын жайында американдық ғалым Т. Виннер Устное творчество и литература казахов Русской Центральной Азии[21] еңбегінде мәліметтер келтірілген.
Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары жазылған бірқатар ғылыми еңбектерде зерттеушілердің Ғ. Қараштың қоғамдық-әлеуметтік қызметіне көңіл аударғаны байқалады. Мәселен, С. Зимановтың кеңестік ұлт мәселелеріне байланысты зерттеулерінде, В.И. Ленин и советская национальная государственность в Казахстане[22] атты еңбегінде ХХ ғасырдың 20 жылдары Ғ. Қараштың қызметін сипаттайды.
С. Өзбекұлы Абай және адам құқы[23] еңбегінде Ғұмар Қараштың шығармашылығын, ХІХ ғасырдың ғұламасы - Абаймен салыстырып, екеуінің ойлары бір жерден шығатынын көрсетеді.
Ғұмар Қараштың қоғамдық көзқарастарының қалыптасуында ерекше әсер еткен 1905-1907 жылғы революция И. Кенжалиев Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары[24] еңбегінде сипатталады. Осы төңкерістен кейінгі Ғ. Қараштың өміріндегі өзгерістер осы еңбекте орын алды.
Ғ. Қараштың өмірі мен шығармашылығына қатысты мол дерек қорын қалдырған - зерттеуші Мұстафа Ысмағұлов. Ғұмар Қараш[25] еңбегіндегі деректерді Москва, Санкт-Петербург, Орынбор, Омбы, Астрахань, Алматы қалаларындағы мұрағат қорларынан жинақтады. Зерттеуші Е. Ысмайлов ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті[26] еңбегінде Ғұмар Қараш көзі ашық және әртүрлі саланы оңай меңгереді деген пікір қалдырған.
Ғұмар Қараштың дүниеге келуі құпияға толы, сонымен қатар оның өлімі жайында И. Кенжалиев Ғұмар Қарашты кім өлтірді[27] еңбегінде өз ойымен бөліседі.
Ғылыми жоба құрылымы. кіріспеден, негізгі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
2. Негізгі бөлім
Ғұмар Қараштың қоғамдық-саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуы
4.2. Ғұмар Қараштың өмірі мен қызметі.
Бізге жеткен деректерге қарағанда, Ғұмар Қараш 1876 (кейбір деректерде 1875 жыл) жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысының Бөкей ордасының Қырқұдық ауылында кедей шаруаның отбасында дүниеге келген[4, 3б.]. Ғұмар Қараш жайындағы зерттеулерге негіз болған С. Мұқановтың ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті деген еңбегі[7]. Себебі ең алғаш ақынның өмірі мен шығармашылығы сол кітапта қысқаша жазылған. Ал ол туралы мәліметтер қайдан, қашан алынғаны көрсетілмеген. Сол мәліметтердің сипатына қарағанда елден естіген ауызекі әңгіме болу керек. Ақынның туған жылының әртүрлі келтірілуі осы себептен болар. Мақсат Тәжімұратов бір мақаласында Біз Ғұмар Қарашты әлі күнге шейін жөнді білмейміз. Тіпті туған жылын да дәл айта алмай жүрміз[12, 8б.]- деуінде мән бар. Осы күнге дейін ақынның туған жылы әр деректе әртүрлі айтылып келеді.
Шежіре бойынша, Ғұмардың руы - Кіші жүз құрамына кіретін ноғайқазақ. Кіші жүз шежіресін түзуші, тарихшы Х. Мадановтың пікірінше: Кіші жүзде Әлімұлы, Байұлы, Жетіруға кірмейтін Ноғайқазақ руы бар. Ол ертедегі ноғайлы елінен бөлініп қалған Орақ Мамай, Қазтуғанның тұқымдары[18, 14б.].
Осы Ноғайқазақтар басым орналасқан аймақ, яғни Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауылының тұрғындары арасында Еділ-Жайық бойындағы ұлттар тарихын зерттеуші ғалым В. Викториннің жүргізген зерттеу нәтижесінде: Ноғайқазақтар өздерін біз таза қазақпыз, бабаларымыз ғана ноғай болған[19, 32б.] ,- деп санаған.
Ғұмар Қараштың немересі Нәдия Қарашева жасаған ата-тек кестесі бойынша зерттеуші М. Тәжімұратов Ғұмар тегін былайша тарқатады: Ноғайқазақ іштей: Қояс, Қазанқұлақ, Қостаңбалы, Үйсін дейтін 4 арысқа бөлінеді. Ғұмар соның ішіндегі Қоясы. Қоястан - Оразақай, Қонай, Жолай, Әжі туады. Оразақайдан - Нияз, Жылмамбет, Бозай. Нияздан - Жәңгір ханның он екі биінің бірі, Исатай мен Махамбет көтерілісі кезінде ханды құтқарып қалған делінетін Шомбал туады. Бозай тоғыз ұл көрген. Соның үлкені Наурызәліден, Қараш, Жанарыстан, Биарыстан, Қабан туған. Қараштан 5 бала - Арыстанбек Рақила, Оспан, Ғұмар, Сыдық[11, 58б.].
Ал Батыс Қазақстан облысына қарасты Жалпақтал ауданы, Көктерек ауылының тұрғыны, ноғайқазақ, белгілі мұғалім Темірболат Жұнысовтың қолжазбасында Ғұмар Қараш тегін біраз басқаша жазады. Шежірешінің жазуынша, Қоястан Құдайберді, Қара, Әлдей, Арқай, Оразақай, Бозай, Наурызғали туады. Наурызғалидан Биарыстан, Жанарыстан, Қараш. Жанарыстаннан Әубәкір, Ықсан, Қадырғали. Қараштан - Ғұмар[20, 32б.].
Ғұмар Қарашты көп зерттеушілер 1876 жылы туған деп көрсетсе, Исатай Кенжалиев өз мақаласында ақынның туған жылын 1874 жылы деп көрсетеді[15, 3б.]. Оған дәлел ретінде 1946 жылы Қалижан Бекхожинның бастауымен айтыс болып, онда Ғұмар Қараштың баласы Бұрқан: Әкем 47 жасында қазақ болды,-деген сөзін негіз етіп алады. Егер ақын 1921 жылы дүниеден өтсе онда ақынның 1874 жылы туылғаны дау туғызбайды. Мақсат Тәжімұратов та өз зерттеулерінде Ғұмар Қарашты туылған жылын осы шамада көрсетеді. Одан әрі біз ақынның өмір жолына шолу жасайық. Ғұмардың ағайыны, көп жыл жанында жүрген Ысқақ Жанасыровтың айтуынша, болашақ ақын жеті жасында әкеден жетім қалады. Әуелі ауыл молдасынан хат таныған Ғұмар, оқуды указной молда Ғұмар Жазықовтың қолында, сәл кейінірек Ысмағұл Қашғари мектебінде жалғастырады. Кейін Жалпақтал қаласында мешіт, медресе ұстаған Ғұбайдолла Ғаликеев хазіретке шәкірт болады. Медресені ойдағыдай аяқтаған Ғұмар Қарашев ендігі уақытта өзі алған білімнің негізінде, 1902-1910 жылдары аралығында Тіленшісай деген жерде жадитшілік негізінде шәкірттерді оқыту ісін қолға алады. Ол оқу процесін тек қана Құран, иманшарт сияқты исламның діни догмаларын оқып үйренуден басқа оқушыларға қазақша, орысша және татарша оқуды үйретіп, жағрафия, тарих сияқты ғылымдардан мағлұмат берген. Қазақ қайраткерінің мұндай жағымсыз әрекеттеріне жергілікті дін өкілдері қарсы болып ислам дінін бұзып, қазақ балаларын орыс қылды деген айып тағып, байбалам салады[5, 51б.]. Молдалардың Ғұмар Қарашев туралы қоғамдық пікір туғызғанына қарамастан, халық оның бастаған ісіне әділ бағасын береді, оқытуды жалғастыра беруін қалайды. 1921 жылы Ғұмар Қарашевтың жаңаша оқу саласында жасаған реформаторлық әрекеттері туралы М.Тұрғынбай деген қайраткер былай деп жазды: Ғұмар бірінші адам қызметінде қазақ елін қате сезім, нашар әдеттен құтқармақ болып, имам, шайқы соқыр молдалардың жолдары, істері қате екенін, әулиелік деген сөз, дене азып, жан қиналған соң пайда болған қияли дерт екенін, осы күндегі мұсылманның ісін пайғамбар заманындағы мұсылмандыққа жақын келмейтінін сол Өрнек кітабында айтып шығанды[6, 101б.].
Бірнеше тілді еркін меңгерген дарын иесі өз шығармаларын бастауды халық ауыз әдебиетінен, сондай-ақ, шығыс, батыс, орыс әдебиетінен де алады. Ақын өлеңдерінде Абай, Махамбет, Мұрат әсері мол болғандығын, Бұқар Дулат, Шәңгерей өнегесінің ізін жалғастырғанын көруге болады. Әсіресе, Замана жайынан толғауынан ежелгі жыраулық дәстүр айқын аңғарылады.
Асқар, асқар, асқар тау
Асқар таудан жоғары
Асыл елдің ер қазақ.
Жортуылдай жорытып,
Ор қояндай орғытып,
Жер шетіне аяғың
Басып едің ер қазақ[28, 51б.]! , - деп келетін шумақтар көз алдымызға көркем ауыз әдебиетінің үлгісін алып келмей ме? Өз бойындағы табиғи дарыны мен өзіне дейінгі ғұламалардың шығармаларын сусындауы оның жақсы әдебиетші ретінде қалыптасуына жол ашты. Ғұмар өздігінен әр саладағы орыс тіліндегі кітаптарды оқитын дәрежеге жетеді. Бұған куә - оның А.Некрасовтың Соғыс қаһары өлеңін аударуы, Л. Толстой философиясымен таныстығы сияқты жайлар.
Жасынан өлең жырға ынтық Ғ. Қараш өлеңдер шығарып, ел аузындағы әдеби мұраларды жинастырады. ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ даласына тарайтын арабша, түрікше татарша, қазақша басылымдарды оқып, заман, дәуір жайын аңғара бастайды, іздеп жүріп, әдеби, тарихи пәлсафалық кітаптарды оқиды. Сөйтіп, ислам діні қағидаларын жетік білген Ғұмардың енді дүниелік ғылымдардан да жақсы мағлұматы болады.
1911-1913 жылдарда Ғұмар Қарашев Е.Бұйрын, Б. Қаратаев, Ш. Төкеев, С. Меңдешев, М. Шомбалов сияқты озық-ойлы қазақ зиялылармен бірге жалпыұлттық, демократиялық және ағартушылық-реформаторлық, ал кейбір тұстарымен төңкерістік бағыт танытқан "Қазақстан" газетін шығаруды қолға алады. Газеттің ресми редакторы, қайраткер Елеусін Бұйрын болғанымен, Ғұмар Қарашев қазақша басылатын материалдарды сараптаушы болғанын және оған басшылық жасағанын аңғарамыз.
1913 жылы Ғұмар Қарашев Ахмет Байтұрсыновтың басшылық етуімен шығарған "Қазақ" газетін аса қуанышен қабылдап, оның қазақ халқының ұлттық санасының оянуына және саяси мәселелерді бағалауда орасан зор роль атқаратына сеніммен қарап, бұл басылымның бүкіл қазақ жұртына идеология болатынына ерекше ілтипат білдіреді. Осы мазмұндағы саяси көзқарасын ол Сүйінші деп аталатын өлеңінде білдіріп, былайша баяндайды:
Көңіл мерген, жүрек сұм,-
Бір жақсылық біліп тұр.
Ақшыл тісі ақсиып,
Келген жерден күліп тұр.
Киіз ойлы қазаққа -
Қазақ атты ұл туды.
Сүйінші, қазақ сүйінші!
Ием тірек беріп тұр.
Ием берсе кем бермес -
Кем беруді жол көрмес.
Мол бермесе ұл бермес,
Жүрек сезіп, сеніп тұр.
Өмір-бауын берік етіп,
Ел ұлтын көрік етіп,
Мұрадан "нәмпе" "ерік" етіп -
Берер кезі келіп тұр.
Тарыққанда тапқаның,
Зарыққанда татқаның,
Аспандағы айқын нұр,
Алабыңа еніп тұр.
Алатау мен Ыстық көл.
Сарыарқа мынау жазық шөл,
Еділ, Жайық арасы
Аралап хабар беріп тұр.
Ұран салып, үй тігіп,
Бас қосуға шақырып,
Болашақ кеше болғанда,
Құлағын салып, түріп тұр.
Қазақ атты ұл туды,
Түндік ашты күн туды.
Сүйінші, қазақ сүйінші!
Міне көзің көріп тұр[28, 132б.].
Сонымен Ғұмар Қараштың газет жабылған 1913 жыл мен 1917 жыл аралығындағы өмірі туралы дерек аса көп емес. Бұрынғыдай топырлап көп кітабы да шыққан жоқ. Кейбір деректерге қарағанда 1919 жылы Мұғалім журналында жариялаған Педагогика атты еңбегі 1917-1918 жылдары Уфада жазылған. Осындан кейін қолжазба күйінде жоғалып кеткен Қан мен тер дейтін кітабы Тәнсіз жан жоқ дейтін мақаласының алғашқы үлгісі болатын.
Ізденіс барысында біз Семей губерниялық революциялық комитеті шығып тұрған газеттен, оның 1917 жылдарда Уфа қаласында діни қызмет атқарғанын аңғарамыз, сол газетте мынадай мәлімет бар: Ғұмар 17-ші жылда Уфадағы муфтидің бір қазысы болып тұрды. Жалшы қазақ тобына Ғұмар баяндама жасап, дін мекемесі қазаққа айрықша көрілуіне лайықтауы. Сол жалпы қазақ тобынан кейін Уфадан өз еліне қайтты[16, 36б.].
1917 жылы революция басталар кезде Ғұмар Қараш Уфада болатын. Ол сонда муфтидің төртінші бөлімін басқарады. Бөлім міндеті - медресе шәкірттері мен жетім, жоқ-жітік балаларға жәрдем беру, оларды оқыту шараларын ұйымдастыру еді. Әрі Ғұмар Қараш муфтидің қазиы болып сайланды. Қазақ жеріне ақын 1917 жылдың мамыр айында оралады. Орда қаласында совет үкіметін орнатуға қатысқан Шафхат Бекмұхамедов өз естелігінде: 1917 жылы мамырда Бөкейліктің орталығы Ордада Бөкей қазақтарының жалпы съезі болып өтті. Ғұмар да бұл съезге бір аудан өкілі болып сайланған еді... Ғұмарды көтеріп, оны Москвада болатын Ресей мұсылмандарының жалпы съезіне өкіл етіп жіберді,-дейді [16, 42б.].
Ғұмар Қарашев 1917 жылғы ақпан төңкерісін жылы шыраймен қабылдап, ақ патшаның тақтан құлағанын барлық қазақ зиялылары сияқты қуаныпен қарсы алды. Демократия, ұлттық ояну, бостандық, теңдік идеясы - отар болып келген Қазақстанды азаттық жолына толық шығаруына сеніммен қарады. Дегенмен де Ғұмар Қарашев осы аралықта пайда болған қос өкіметтің саясатын жете түсінбейді. Қазақ қоғамының барлық озық-ойлы азаматтары Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймаутов сияқты ірі тұлғаларды Алаш туының астына бірігуін қолдаған[5, 53б.].
Халыққа қызмет етуді өмірінің мақсат-мұраты санаған азамат ақын 1918 жылы 24-ші қыркүйекте Бөкей губерниялық съезіне қатысады. Съезде халық ағарту мәселесі бойынша Мұхамедияр Тунгачин баяндама жасады. Ғабдолғазиз Мұсағалиев төрағалық етеді. Съезд бір ауыздан Ғ.Қарашты оқу ісін ұйымдастыру және оған қаржы сметасын жасау комиссиясының төрағасы етіп сайлайды. Ғұмар Қараш 1918 жылы сәуірде өткен Бөкей облыстық бірінші кеңестер съезінің, сол жылғы қыркүйек екінші, 1919 жылғы мамырдағы үшінші, 1920 жылғы мамырдағы төртінші съездің дилегаты болады. Соңғы съезд ұлт мәселесі жөнінде қызу айтыс туғанда, өткір де салауатты сөз айтқан Ғұмар Қараш өз сөзінде: Біз бүгін бұл жерде бір-бірімізге сын тағып, айыптауға келгеніміз жоқ... Ұлт мәселесі мемлекетіміздің бір немесе бірнеше жылда шешіліп кетеді деп айту өте қиын. Алда әлі талай жатқан белестер тұр. Халықтар достығының мызғымас болуы бір ұлттың аяққа таптауымен тікелей байланысты екенін ұмытпауымыз керек. Ғасырлар бойындағы ұлттық езгінің тепкісін көріп, отарлық саясаттың салдарынан мешеу қалған қазақ елі өзінің жарқын болашағын ынтымақтастықпен тікелей байланыстырды,-деп пікірін ашық айтты. Сондай-ақ, Ғұмар Қараш тіл туралы жазған бір мақаласында: Тіл болмаса, ұлт та болмайды. Ұлт білімі болмаса, онда тарихтың болмайтындығын өзінен-өзі белгілі. Тарихы жоқ ұлт, болашағы да болмайды,-деп жазды[32, 13б.].
Осы күнге дейін ғылымға беймәлім болып келген мәселе - Ғұмар Қараштың Орда қаласында тұңғыш болып Қазақстан жазушылар одағын құрудың негізін қалағандығы, жаңа құрылтай одаққа қалам қайраткерлерін тарту мақсатында Бөкей губерниялық партия комитеті арнайы анкеталар толтыру арқылы ұйымдастыру жұмыстарымен айналысқан. Сол кезде толтырылған анкеталардың бірі Нұғман Манаевтың атына жазылған екен. Анкетада Н. Манаев 1917 жылдың сәуір айынан бастап "Ұран" газетінің хатшысы екенін жазған. Бұл мәлімет Батыс Қазақстан облысының архивінен табылды[9, 23б.].
1919 жылдың қаңтар айында екінші мұғалімдер съезінде Мұғалім атты тәлім-тәрбие, ғылыми пән журналы шығарылсын деп қаулы алынып, редакцияның ұжымын басқаруға Ғ. Қараш бекітілді. Ұжым мүшелері болып Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Мұстафа Көнебаев, Ғани Бегалиев, Халел Есенбаев, Ғабдол Бөкейханов, Ғұбайдолла Мұқалиев, Нұғман Манаевтар сайланды. Журналдың оннан аса саны жарық көрді. Әзірге табылғаны екінші және төртінші сандары. Осы нөмірде Ғұмардың Уфада жазылып басуға үлгере алмай кеткен Педагогика деген көлемді ғылыми еңбегі жарияланған. Бұл - педагогика қағидаларын алғаш ана тілімізде сөйлеткен еңбек деп жазады Қабибола Сыдиықұлы[4, 41б.]. Сондай-ақ ол өз жұртының өнер-білімге енжарлығын жаны күйіне жырлап, журнал беттерінде оның намысына қозғау салуға тырысты.
Педагогика - Ғұмардың көп жылғы ұстаздық қызметінің, жан-жақты ізденісінің сөлі, қорытпасы. Ең алдымен мұнда тәрбиешілік - кітапханасы айқын көрінеді. Ғұмар өзі көріп-біліп өскен халықтық педагогикадан Сократ, Жан-Жак Руссо, Шопенгауерлерге дейінгі бір шоғыр оқымыстыны оқығанын оқып қана қоймай, ой елегінен өткізіп, қазақ баласының қалыбын, мінез-құлқын дөптеу түсінігін білгірлікпен іріктеп алып отырған анық.
Балаларға тәрбие берушілер мүмкін болғанша жастардан болуы керек,-дейді Ғұмар - Хатте егер қолдарынан келсе, мен бала тәрбиешісінің бала болуын артық көрер едім. Осылай болғанда тәрбие беруші өзінің шәкіртіне ең жақсы жолдас, ең сенімді сырлас болып, оның түрлі жұбаныш халдерін ортақтасар, бөлісер еді.
Бойға жеткен кісіменен баланың арасында ортақтық, бірлік шын аз, мұндай аралары шалғай жатқан екі жанның арасында бір-біріне жақындық байланысы берік бола алмақ емес. Балалар әр уақыт үлкендерге қызмет етіп, қызмет көрсетуі мүмкін. Бірақ жаны сәйкесіп, шын көңілден сүю, ол бір уақытта да болмайтын жұмыс[11, 205б.]. Ғұмар Қараш бұл жерде ұстаздық уақыты - тәрбие беру уақыты болғандықтан оған шын тәрбиеші, керек болса, бүкіл саналы өмірін арнауы керектігін меңзейді. Бұл өреде тәрбиенің кешенді түрде жүргізуі қажет екендігі мақаланың өнбойында тартылып жатыр. Ғұмар Қараш педагогика ғылымының бүгінге дейін жеткен биігі, тәжірибесі алға жайып отырған үш принцип - ақыл тәрбиесі, ой тәрбиесі, дене тәрбиесін ажырағысыз бірлікте қарастырды. Бұдан әрі Ғ. Қараш бүгінгі педагогика үшін де әлі күн тәртібінен түспеген тың қорытынды шығарады. Нашар тәрбие баланы өз тілегіменен сіздің тілегіңіз арасында шөре-шөре етіп қалдырады һәм екеуіңіздің араңыз оған қайсың қожалығың турасында бойлай талас шығады....
Педагогикадан бүгінгі күнде мәнін жоғалтпаған тәрбиеші үшін қағидаға айналар салмағы қорғасындай кесек ойлар тезис-тезис күйінде ұшырасып отырады. Мысалы: Шәкірттеріңізге ауыздай үгіт бермеңіз, пайдалы нәрсені өздері тәжірибе арқылы тапсын.
Жалқау жұрт қалған кейін қазақ халқы,
Өнер жоқ, білігі жоқ қазақ жарты
Қолданған өнерлері осы күнгі
Ойын ойнап, ішкі ішіп жасы-қарты[28, 155б.],-деп елінің жаман әдеттерін бетіне басады. Елінің қараңғы қамаудан шығуының жолы өнер білімде екенін ұғындырады. Осы ойын ол 1919 жылдан бастап шығып тұрған Дұрыстық жолы газеті арқылы да білдіріп отырған.
Дұрыстық жолында жарияланған Ғұмар Қараштың мақалаларынан, өлеңдерінен оның кеңес үкіметін дәріптеу, мадақтау сарыны анық байқалады. Осы газет бетінде ақынның Екеуі екі басқа, Қазақ федерация, Ұлт пен туған тіл, Құрдастың жолы сияқты публицистикалық, философиялық толғаныстағы мақалалары жарық көреді. Ғұмар Қараш 1919 жылы өзінің туып-өскен ауылы Қырқұдық атты ауыл шаруашылық артелін ұйымдастырады. Қырқұдық дегені қырдағы құдық деген сөз. Бұл турасында Исатай Насекенұлы өз мақаласында жазған[17, 118б.].
Қазан төңкерісінің мән-мақсатын, міндеттерін дұрыс ұғына алмағандығы туралы 1919 жылы Ғ. Қараштың өзі былайша түсіндіріп жазады: Ақ малтасын езіп ішіп алаңсыз отырған біздің қазақ жұртын революция тасқыны келіп, басқа еш нәрсеге әзірленбеген, қалай өтерін, қайда кетерін білмей отырған халықты қатты сасқалақтатты. Ал саяси таптық күресі азамат соғысына айналғанда, көбі қосақ арасында бос кетіп, құр далаға құрбан болды. Ескі патшалық режимнің бізге мирас болып қалған бұзықтықтар, кейіпсіз пысықтар атқа мініп қалған әдеттері бойынша: Құдай жаңа берді, шалуы жоқ, қағуы жоқ, момынның бәрі менікі деген бағытқа түсті[28, 211б.].
Дегенмен, Ғұмардың Кеңес өкіметі жағына өтіп, бағытын айқындап алуына түрткі болған жайт - 1918 жылдың тамызында Ордаға Мәскеудегі РСФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссарының Қазақ бөлімінің көшіп келуі болды. Ғұмар бөлімнің бастығы, ВЦИК мүшесі, қазақтан шыққан алғашқы болшевиктердің бірі Мұхамедияр Тұңғашиннің ықпалымен осы тұста жаңа құрылысқа бет бұрады.
Ол 1918 жылдың жаз айларында Орал қаласындағы азаматтар арасында Қызыл атты әскер қатарына еріктілерді тарту мақсатында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Оның тікелей араласуымен В.И. Чапаев дивизиясын жергілікті адамдармен жасақтау және жергілікті Кеңес өкіметі құрылысына қарсы күштерді талқандау, сол сияқты Гурьев қаласын, оның аймағында орналасқан бірнеше аудандарды Кеңес өкіметіне қарсы жаулардан тазарту тағы да басқа жұмыстар жүзеге асырылды[36, 106б.].
Ғұмар Қараштың жоғарыда көрсетілген сан қырлы қызметтері кезінде бағаланып, ел арасында үлкен абыройға ие болады. Орда қаласында жарық көрген Киргизская правда деп аталатын газет өзінің 1919 жылы 20-данасында Ғұмар Қарашты ой-өрісін, халық үшін жасаған қызметін ұлы Абайдың өзімен теңеп, былай деп жазды: Бүкіл қазақ даласында бұл секілді өз халқын оятуға ат салысып, жан-тәнімен күрескен батыл жандар саусақпен санарлық. Семей өңірінде Абай... Ал біздің Бөкей ордасында Шәңгерей Бөкеев, Ғұмар Қараш, Иманғали Меңдіханов[9, 141б.].
Қайраткердің осындай назар аударарлық, әр саланы қамтитын қызметі жауларға көп болып көрінді, оны жоюдың амалдары ойластырылды. Осы жерде айта кететін бір жай бар. Ол Ғұмар Қараш өлімі туралы. Осы тұрғыда зерттеушілердің пікірі әртүрлі. Көптеген кітапта Ғұмар Қараш 1921 жылы сәуірдің 12-ші жұлдызында ақ бандылар қолынан қазақ тапты деп берілген. Ал белгілі тарихшы Исатай Кенжалиев: Бұл пікірді жаңсақ айтылып жүрген пікір. 1921 жылы қайдағы ақ гвардияшылдар? Олардың тас-таланы шығып қалдығы да көрінбей кеткен еді ғой - дейді[15, 195б.]. Мақсат Тәжімұратов жасаған орынды жорамалдың бірі - Ғұмардың өліміне Нұрқай байдың тікелей әсер етуі[12, 34б.]. Себебі, ақын Нұрқайдың жас әйелі Жаманқызды аса жақсы көрген. Осы жағдай кектендірген байдың ел ішінде жүрген ақ бандыларды айдап салуы әбден ықтимал. Сонымен қатар, Ғұмардың бір кездегі ел ішіне жаңа оқу жүйесін енгізуіне қарсы болған хәдімшіл дүмше молдалар, ақынның дін мансабын тастап, жаңа дәуірге кемделуіне ызаланғандар - бәрі де пікірлес болып күш біріктірген. Жоғарыда айтылған Исатай Кенжалиев 1992 жылы Жұлдыз журналының бесінші санында жарық көрген Ғұмар Қарашты кім өлтірді деген мақаласында да ақын өліміне қатысты мәселелердің басын ашады. Соның бірі - Ғұмар Қарашты өлтірген Ефим Панченко деген мен қызыл партизандардың қылығы екенін бірнеше фактор арқылы дәлелдейді. Қалай болған күнде де Ғұмар Қараштың 1921 жылы сәуірдің 12-жұлдызында Құнан шапқан деген жерде айуандықпен өлтірілгені белгілі.
Ақын совет өкіметінің қызметкері Ишанғали Меңдіхановтың қайғылы қазасына қатты қамығып, Дұрыстың жолы газетіне мынадай арнау өлең жазған еді:
Қара жер әркімнің-ақ қонар жері,
Нұрлы жүз гүлдей семіп солар жері
Қияда шарықтаған сұңқар көңіл,
Бір күні жер мен жексен болар жері.
Ағайын-жақын, достың жылар жері,
Қайырылып, қанаттар сынар жері.
Табашыл тар көңілді жауыздардың
Қош болып, көңілдері тынар жері[28, 81б.],-деген өлеңінде ақын өз өлімінің де осы табашыл тар көңілді жауыздар қолынан болатынын білмеді-ау. Ғұмар Қараштың қайғылы қазақсы бірден Қазақстанның түкпір-түкпіріне тарап, халықты қайғыға бөлеген еді. М. Тұрғанбай Семей қаласынан шығатын Қазақ тілі басылымында ұмар Қараштың өмірі ен атқарған қызметі туралы көлемді мақала жазып былай п атап көрсетті:
Ғұмардың атын Ресейдегі қазақ елі түгел біледі деп айтсақ та өтірікші болмаймыз. Қазақ еліне ғылымды, пікірлі қызметкерлердің өте керек болып тұрған заманында Ғұмар сияқты зор ғалымның қашқындардың қолынан қылышпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz