Жалпы түркі тілдеріндегі сан атаулары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті

А.А.Турсумбекова

Қазақ тіліндегі жеті санының лингво-мәдени сипаты

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6В02305 - Филология
білім беру бағдарламасы

Қарағанды - - - - қ.
2024

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі

Академик Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды университеті

Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі кафедрасының меңгерушісі:
ф.ғ.к., қауымд. проф. С.А. Кенжегалиев _____________

6В02305 - Филология
білім беру бағдарламасы бойынша

Қазақ тіліндегі жеті санының лингво-мәдени сипаты
тақырыбындағы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Ізденетін дәреже: бакалавр

Орындаған: студент А.А.Турсумбекова
_____________
Ғылыми жетекшісі:
PhD, ассистент профессор Б.Р.Хасенов _____________

Қарағанды қ.
2024
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

I Бөлім. МӘСЕЛЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.1 Жалпы түркі тілдеріндегі сан атауларының зерттелуі
1.2 Жеті сананың зерттелуі

II Бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖЕТІ САНЫНЫҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақ ұғымындағы жеті санының ерекшеліктері
2.2 Жеті санының лингво-мәдени сипаты

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Тіл білімінің маңызды зерттеу нысанына айналған сан атаулары ұлттың, халықтың мәдени құндылығын тіл арқылы танытуға негіз болатын басты факторға айналды. Санның бойында сақталған көне мәдени құндылықтар, наным-сенімдер, ырым-тыйымдар, символдық мағыналар тілдегі паремиологиялық қор арқылы, заттық және рухани мәдени лексика арқылы, тілдік жүйеде сақталған концептуалдық аялық білім арқылы, лингвомәдени бірліктер тасасында жасырынған семалар арқылы айқындалып келеді. Тіл білімінің зерттеу нысанына айналған сан атаулары - жалпы генотипті ұғым. Ал сан мағынасын білдіретін метрикалық (өлшем) лексика, квантитативтік (сан-мөлшер) лексика, нумеративті лексика сан атауларының қатарына енеді. Сондай-ақ сандар мәдени құндылық ұғымы бола алады. Сандардың мәдени уәжін айқындау арқылы ұлттың салт-дәстүрін, жосын- жоралғысын, наным-сенімін тануға болады. Тіпті материалдық мәдениет атауларындағы сан ұғымдарын зерттеу негізінде ұлттың эстетикалық танымын, ұлт үшін құдіретті күш иесі болған рухани құндылықтарын аңғаруға болады. Сондықтан біздің жұмысымызда сандардың лексикалық мағынасы емес, ұғым ретінде қалыптасу уәжі, сандардың мәдени- семантикалық мағыналары айқындалады. Сан атауларын мөлшер-өлшем атауларының мағынасы тұрғысынан, нумератив атау ретіндегі қызметі тұрғысынан зерттелгенімен, мәдени атау ретінде, мәдени құндылық ретінде, ұғым бола алу әлеуеті тұрғысынан зерттелмеген екен. Осы мәселені мақсат ете отырып, қазақ тіл білімінде сан атауларының лингвомәдениеттанымдық негізін айқындауды алғаш рет қарастырып отырмыз. Жұмысымызда сан атауларының реттік, есептік мағыналары емес, стереотипті түрде дағдыға айналған сандардың ұлттық құндылықтар жүйесіндегі көрінісі зерттеледі. Мәселен, үш рет талақ айту, нәрестеге ат қоюда үш рет қайталау, үш рет ұшықтау, үш рет аластау. Осындағы үш рет қайталаудың мәні неде? Дүниенің төрт бұрышы, төрткүл дүние, шарайна (парсы тілінде ч[аh]ар - төрт) деп қазақ халқы неге дөңгелек әлемді төрт бұрышқа бөледі екен? деген тағы да басқа сан атауларына қатысты осындай сұрақтардың уәжін анықтауға бағытталған жұмысымызда сан атауларының бойындағы ұлттық таным- түсінік, ұлттық аялық білімді анықтау көзделеді. Мақсатымызға орай жұмысымызда қазақ мәдениетіндегі сан атауларының концептілік мәні, мәдени-семантикалық құрылымы, лингвомәдени бірлік ретінде санада бір периферия аясында мағыналардың ұйысуын этномәдени атаулардың оның уәжімен тығыз байланысты екенін айғақтау жұмыстары жүргізілді. Қазақ

мәдениетінде сан атауларының жаңа культі әлемдік стереотиптік уәжден гөрі ұлттық сипатына негізделетіні, ал көне культтік мәні киелілімен, құдіретті магиялық күшімен ерекшеленетіні айқындалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мәдениаралық байланыста сан атаулары ұлттық колоритімен ерекшеленеді. Себебі, әр ұлтта әрбір сан әртүрлі символданады, әр алуан ұғымдық мағына білдіреді. Дегенмен, санның әмбебап ұғымы тілдік мәдениетте ортақ көрініс тапқанмен, мағыналық фонында, коннотациялық мәнінде өзгешеліктер болады. Мәселен көне мифологияда төрт саны кеңістіктің символы, Жер символы деп танылған. Сондықтан кеңістікті төрт бөлікке бөлу (оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс), адамның төрт жағы (оңы, солы, алды, арты) туралы танымы стереотипті түрде жалпыадамзаттық ұғымға айналды. Осыдан барып, қазақ мәдениетінде төрт құбыла, төрт құлақ, төрткүл дүние, төртеуі төрт жақтан, төрт құбылаң түгел қолданыстардың уәжі туындады. Демек, қазақ мәдениетіндегі төрт санының символдық мәні кеңістіктің төрт бұрышы ретінде танылып, одан туындайтын төрт жағым аман-есен түгел - бәрі бүтін, яғни төрттік - бұл бүтін болу, түгел болу ұғымымен ұлттық сипатта сақталуы сан атауларының ұғымнан ұғым тудыру механизмін қалыптастыратын күрделі бірлік екенін байқатады. Ал семит тілінде төрт атауы арба ұғымымен символданады (арбаның төрт дөңгелегі). Черкас елінің өзі төрт тайпа ұғымынан құралған (чаркас - четыре племени). Сондықтан бұл ел үшін төрт саны - киелі, құдіретті сан. Ал корей елінде төрт саны аталмайды да, жазылмайды да. Себебі, төрт санын білдіретін жазудың айтылымы (транскрипциясы [sa:]) өлім ұғымын білдіреді екен. Сондықтан ырымға сенгіш корей халқы үшін төрт саны қорқынышты үрей тудыратындықтан төрт санынан аттап өтеді. Жеделсатыда, конақүй бөлмесінде, пәтерлерде, т.б төрт саны жазылмайды. Не себепті жалпыадамзатқа ортақ әмбебап ұғым (сан) әр ұлтта ұғымдық реңкіне қарай ерекшеленеді? Осы мәселені айқындау үшін сан атауларына лингвомәдениеттанымдық зерттеу жасап, қазақ мәдениетіндегі сан атауларының ұғым ретінде қызмет етуі зерделенді. Лингвомәдениеттанымдық зерттеулер нәтижелі болу үшін оның мақсаты мен зерттеу нысаны нақтылану қажет. Қазіргі қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттанымдық аспекті аясында лексикалық мағынаның талдануы дұрыс емес, ол құрылымдық лингвистика нысаны болуы керек. Ал лингвомәдениеттанымдық зерттеулердің нысаны - лингвомәдени бірліктер, яғни мифологемдер, реалийлер болып саналады. Осы тұрғыдан жұмысымызда олардың қызметі мен ерекшеліктері ажыратылып көрсетіледі.
Көне дәуірден келе жатқан түсінік бойынша, белгілі бір ұлттық мәдениеттің тұтынушысы ретіндегі кез келген адамның өмірі мен сол ұлттың мәдениеті сан атауларының астарындағы мәдени құндылыққа бағынады. Бұл жерде санның математикалық мәні емес, лингвомәдениеттанымдық мазмұны негізге алынады. Яғни сан атауларын лингвомәдени бірлік ретінде қабылдап, математикалық мағынасында емес, мәдени құндылық көзі ретінде қарастыруға бет бұру қажет. Қазақ мәдениетінде ерекше киелі саналатын

сандар паремиологиялық қорда, аңыз - әңгімелерде, салт-дәстүрлер мен жосын-жоралғыларда, тіпті ырым-тыйымдарда кең көрініс тапқан. Киелі сандар мәдени бейне ретінде рухани құндылыққа ие болған. Мәселен, үш, жеті, тоғыз, он үш, қырық, алпыс сандары мистикалық, магиялық, сакральдық мазмұнда танылады. Аталмыш сандардың мәдени бейне ретінде ұғымдарын айқындау үшін, лингвомәдениеттанымдық талдау жүргізу қажет етіледі. Осы тұрғыдан алғанда жұмысымызда алғаш рет сан атаулары лингвомәдени бірлік ретінде (мифологем және реалийлер ретінде) қарастырылып, лингвомәдениеттанымдық талдау үлгілері ұсынылады. Демек, әлі де мәні ашылмаған тың мәдениетті жаңғыртуға негіз болатын нысан - сан. Санның астарында жасырын семалар көп. Оларды ашу үшін әрбір санның құпиясын ақтару қажет. Бұл - лингвомәдениеттанудың нысаны. Тіл білімінің осы бір өзекті мәселесінің кішкене бөлшегі біздің жұмысымызда сөз болады. Яғни сан атауларының мәдени құндылықтарды таныту мүмкіндігін, мағынаның ұғым ретінде санада сақталуы құдіреттілігін тіл арқылы зерттеу қазіргі тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Себебі лингвомәдениеттанымдық зерттеулер арқылы тілдің тасасында жатқан мәдени мағыналарды анықтауға, сөздің мағыналық аясын кеңінен танытуға негіз болады. Осы тұрғыдан алғанда жұмыстың өзектілігі әлемдік тіл білімінің проблемаларымен сабақтас. Диссертациялық жұмыста ұсынылған сан атауларының лексикалық мағынасынан тыс, коннотаттық, ұғымдық, стереотиптік, сакралдық, мифтік мағыналарын ашып таныстыру үлгілері қазақ сөзінің қорын кеңейту, қазақтың этномәдени атауларын таныту сияқты өзекті мәселелерді шешумен сабақтас деп ойлаймыз.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі сан атаулары мен жеті санының лингво-мәдени сипаты.
Зерттеу пәні. Жеті санына қатысты лингвистикалық, философиялық, мәдениеттанымдық, этнографиялық деректер.
Жұмыстың мақсаты: Жеті санын лингвомәдени бірлік ретінде зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
Лингвомәдени бірлікті айқындайтын басты қағидаттарды нақтылау;
лингвомәдениеттану саласында сан ұғымдарын лингвомәдени бірліктер ретінде зерттелу қағидаттарын анықтау;
сан атауларының дүниенің мифтік бейнесін жасаушы қызметін айқындау арқылы олардың мифологема, реалий ретінде танылу ерекшеліктерін зерттеу;
қазақ тіліндегі жеті санының мәдени-семантикалық және концептілік құрылымын айқындау;
Жеті санына қатысты мәдени ұғымдарды анықтау үшін қазақ, орыс және ағылшын тілдерін салыстыра зерттеу;

Зерттелу деңгейі: түркі тектес халықтардың сан атаулары туралы В.А. Гордлевский, Н. Поппе, И. Зенга, Ф. Розенберг, Г. Рамстед, В. Бартольдт, В. Радлов сияқты ғалымдар тарихи-салыстырмалы зерттеулер жасаса, қазақ тіл білімінде сан атаулары І. Кеңесбаевтың, Ә. Хасеновтің, Т. Жанұзақовтың, Е. Қойшыбаевтың, Ж. Байзақовтың, Н. Уәлиұлының, А. Елешеваның, Қ. Ғабитханұлының, Қ. Дүсіпбаеваның, Р.Джельдыбаеваның, Асқар Ләйланың, Қ.Жанатаевтың, Қ.Күркебаевтың, Л.Қабылдинаның О.Қараджаның зерттеулерінде ішінара қарастырылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы.
Қазақ тіліндегі сандар жүйесін тіл иесінің санасымен, мәдениетімен
тығыз байланыстағы дүниенің тілдік және көркемдік (мәденитанымдық) бейнесі аясында қарастырылатын лингвомәдениеттанудың тілдік бірлік ретінде зерттелді. Қазақ мәдениетіндегі сан атаулары лексикалық бірліктер ғана емес, лингвомәдени бірліктер - реалий, мифологема ретінде де қызмет ете алады. Сандық бірліктердің (бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз), ондықтардың, жүздіктердің, мыңдықтардың ұлттың мәдени ақпарат беруші ұғымдар ретінде талданды. Мысалы: бір - жалғыздық, екі - жұп, қос, егіз; үш - әлемнің жаратылысы (Көк, жер, жерасты), әлемді жаратушы (от, ауа, су); төрт - әлем кеңістігінің төрт бұрышы; бес - уақытылы көрсеткіш, әсемдік, алты - алуантүрлілік, жеті - құдіретті күш, магия, сегіз - көптік, тоғыз - сый-сияпат, айып-жаза.
Сандар жүйесінің ұлттық мәдениетке сәйкес лингвомәдени мәнін семантикалық, концептуалдық, этнолингвистикалық, психолингвистикалық талдау арқылы ашылды. Қазақ мәдениетінде сан атаулары киелілігімен, құдіретті магиялық күшімен мәдени құндылық ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқаны нақты мысалдармен айғақталды, когнитивтік санада сақталған құндылықтар сан арқылы жалғасатыны нақты көрсетілді.
Көркем және прецеденттік мәтіндердегі, фразеологизмдердегі, паремиологиялық жүйедегі сандық ма ғыналар айқындалып, олардың этномазмұндық мәні ашылған және жа лпыәлемдік таным үлгісімен салыстырылды;
Қазақ тіліндегі сан атаулары жүйесін (бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он және ондық, жүздік, мыңдық) антропоөзекті үрдіске негізделген лингвомәдени зерттеу ба рысында сандық ұғымдардың символикалық, лингвоаксиологиялық тұрғыдан жасалған мәдени- семантикалық моделі арқылы сандар әлеміндегі халықтық танымның мәдени коды ашылды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Жұмыста семантикалық талдау әдісі, когнитивті-концептуалдық әдіс, ядро мен периферияға жіктеу әдісі, лингвомәдениеттанымдық әдіс, мәдени код ашу әдістері, индукция және дедукция әдісі, лингвоаксиологиялық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ғылыми тұжырымдамалары:
Лингвомәдени бірлікті айқындаудың негізгі қағидаттары мынадай: лингвомәдени бірліктердің бірі - ми фологемалар көне мифологиялық ақпараттардан туындаған архисемалардан құралады, мифологемалар бірнеше

мәдениетке ортақ, жалпыадамзаттық мифологема ретінде танылуы мүмкін, ал реалийлер наным-сенім, табыну мәдениетінен туындаған культтік танымда сақталған ақпараттарға сүйенеді және реалийлердің өзге мәдениетте эквиваленті болмайды.
Құрылымдық лингвистика аясында сан ұғымдары мәдени атау ретінде танылып, лексикалық мағынасы сипатталса, лингвомәдениеттану саласында лингвомәдени бірліктер қағидасы бойынша, яғни мифологем немесе реалий бірліктері ретінде анықталады. Мысалы, тоғыз жолдың торабы (лексикалық мағынасы - есептік мағына). Бір тоғызын беру (мәдени мағынасы - киіт беру).
Сандар тілден де бұрын пайда болған категория болғандықтан дүниенің мифтік бейнесін жасауда маңызды рөлге ие болған. Халықтық дәстүрде сандар белгілі бір ұғымды символдауда, белгілі бір ақиқат дүниені танытушы эталоны болуда, мәдени ма ғынасын білдіруде белсенді қолданылады деп тұжырымдаймыз. Мәселен, қазақ мәдениетінде қойға санақ жүргізбейді, қорадағы қойды санау оған кесірін тигізуі мүмкін д еп ырымдаған. Орыс мәдениетінде қаздай тізіліп ұшып бара жатқан құстарды санауға болмайды, оларды жолдан тайдыруы мүмкін деп болжаған. Сондай- ақ тоқылған текеметтің ұзындығын өлшеуге болмайды. Бұл ырымдар санақ пен санның киелілігі, құдіретті тылсым күші бар деп сенуден туындаған деп болжаймыз.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы.
Зерттеу материалдары.
Зерттеудің дереккөздері.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Бөлім. МӘСЕЛЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Жалпы түркі тілдеріндегі сан атаулары

Сан категориясы сапа категориясының одан әрі сипаттамасы болып табылады. Яғни, сан есім сын есімдерден сәл кешірек тәуелсіз морфологиялық категорияға бөлінді деп санауға болады. Көптеген зерттеушілер атап өткендей, бұл екі категория - сапа мен сан - көптеген лингвистикалық құбылыстардың негізінде жатыр және ең көне тұжырымдамалық категориялардың бірі болып табылады.
Сан категориясының саласы әлемнің барлық тілдеріндегі лексикалық бірліктердің арнайы тобы болып табылатын нақты сандарды ғана қамтымайды. Бұған әртүрлі формалар мен сөзжасамдық аффикстер кіреді, олардың көмегімен белгілі бір белгінің саны, көрінісі, номиналды да, етістік те азды-көпті дәрежеде беріледі.
Басқа тілдердегідей, сан категориясы мен сан есімдер тобы түркі тілдерінде өзіндік морфологиялық және синтаксистік қасиеттері бар лексикалық бірліктердің едәуір кең және қалыптасқан тобын білдіреді. Қазіргі түркі тілдерінде және талдау көрсеткендей, ортағасырлық жазба ескерткіштерінде сандар мәні бойынша келесі сандарға бөлінеді: бүтін сандар немесе кейбір зерттеушілер оларды кардиналды сандар деп атайды; синтаксистік жолмен құрылған құрама сандар; морфологиялық әдіспен құрылған және жинақтылығы, бөлінгіштігі, дәрежесі, сондай-ақ бөлшек сандары бар сандар.
Сан категориясы және онымен байланысты барлық тілдік құбылыстар лингвист ғалым үшін үлкен қызығушылық тудырады, себебі олар белгілі бір әлем бейнесінің этникалық ерекшеліктерімен байланысты сандық құбылыстарды бағалауға, бір жағынан әлемнің барлық халықтары үшін сан категориясының басқа категориялармен жұмыс істеу ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл тұрғыда түркі тілдеріндегі сан категориясының қолданысы бір жағынан, жеткілікті зерттеу жұмысы жүргізілмеген, қазіргі уақытта бұл бағытта зерттеулер бар екеніне қарамастан, жеке лингвомәдени проблема ретінде әлі қарастырылмағандықтан қызығушылық тудырады. Екінші жағынан, түркі тілдеріндегі сан категориясы мен сан ұғымын талдау бүгінгі күні тереңдетілмей, жалпы түрде жүргізілуде.
Алайда, бізді қоршаған ортада көрініс табатын барлық сандық заңдылықтардың ішінде ең үлкен мән алғашқы ондықтың сандарына және кейде алғашқы жүздікке ғана берілетін.
Ең қызығы, мәдениеттегі, тілдегі, өмірлік тәжірибедегі барлық айырмашылықтарға қарамастан, біздің планетамызды мекендейтін барлық дерлік халықтар бірдей сандарды базалық деп таниды, кейде тіпті олардың сиқырлы жүйесі де сәйкес келеді. Ең маңыздылары, мысалы, бір, үш, бес, жеті, тоғыз санының түрленуімен танылады...
Түрік халықтарында сан ұғымы ғылымға VII-VIII ғасырлардағы Орхон-Енисей ескерткіштері арқылы мәлім. Олар: бір, ікі, екі, үч, төрт, біш, біс, алты, йеті, йіті, секіз, токұз, он, ұн, йегірмі, йігірмі, отұз, кырқ, еліг, алтмыш, йетміш, секізон, токүұзон, йүз, бың [1. 117 б].
Сандардың ерте заманда қалай болғандығы түрлі халықтардың тіліндегі ескілікті сөздерде де сақталған. Мысылы, ескі үнді (санскрит) тіліндегі "ви" (екі) сөзі көз ұғымын беретін сөзге өте жуық. Индонезиялықтар бес сан есімі мен кол зат есімін бір сөзбен "лима" деп атаса, орысшадағы "пять" (бес) сөзі "иядь" (қарыс) [3. 2-90 б], "иясть" (ескі славян тілінде жұдырық) [3. 91 б] сөздерімен төркіндес.
Жалпы сол кезде өмір сүрген халық мал шаруашылығымен, егіншілікпен айналысқанына қарамай, күнделікті өндірістік қимылдары өздерінің бір күндік ішіп-жеу көлемінен аспаған. Соған байланысты қолданылған сандар да аз болған. Адам баласы алғашында бір, екі, үш екілді сандарды қолданса, кейін төрт, бес, алты секілді сандарды да қолданысқа енгізген. Кейін даму үрдісі қарқынды жүрген сайын жүзге, мыңға дейінгі сандарды қолдана бастаған.
Ежелде адамдар санауды саусақпен үйренген. Бір қолдағы бес саусақ, екі қолдағы он саусақ, қол мен аяқтағы саусақтардың бестік, ондық және тағы басқа жүйелері қалыптасқан.
Ежелгі түріктер мыс (міс) сөзін о баста бес орнына қолданғанымен, алтмыш (60), йетміш (70) сөздерінде он орнына да жұмсаған. Мұндағы басты себеп, адамда екі қол - он саусақ болатындығымен қатысты болса керек [5. 8 б]. Алты мен жетінің этимологиясын Мыңбай Сқақов: алты - ал тағы біреу қос - ал тағы - алтау, жеті - және тағы - әлгі алтыға тағы біреу қос деген сөзден және сөзі "жә" болып қысқару арқылы жә тағы - жетеу болған деп жорамалдай [4. 143 б] отырып, бұл пайымын рим цифрларындағы VІ, VIІ арқылы дәлелдеген [5. 8 б]. Ескі абыздар тәңір адамды жаратқанда бастан жеті терезе (ауыз, екі көз, екі танау, екі құлақ) шығарған деп сенген. Түріктер қара жерді жеті қат, жауыздықты жеті басты жалмауыз арқылы өлшесе, жеті ата, жеті ғалам, жеті кәміл баба, жеті тылсым, жеті жүрт, жеті дария, жеті қараңғы түн, алып алты, жеп жеті болмас деген тіркестер жетінің бағзы бір замандарда сандардың ен жоғарғы шегі екендігін көрсетеді [5. 8 б].
Ежелгі Грецияның философы Пифагордың (б.з.д. 560-500 ж. шамасы) сан жөніндегі ілімі санды құдірет тұтып, әлемді сандар жүйесі деп қарайды, заттар мен адамды, рухани дүниені санға балап, өнердің өзін сандық қатынастар гармониясы ретінде дәріптейді [6. 113-127 б]. Ол математикалық заңдылықтар мен философиялық қағидалардың арасындағы тығыз байланысқа қарап Сан - бүкіл дүниенің негізі деген қорытынды жасап, әр санға әр түрлі қасиеттерді теліген. Мысалы, олар: бір - ақыл, екі - пікір, үш - ерлік, төрт - әділеттік, бес - неке, алты - жетілгендік, жеті - денсаулық, сегіз - өлім, тоғыз - тұрақтылық, он - дүние системасының негізі, он үш - қырсық, отыз алты - бүкіл әлем, алты жүз алпыс алты - хайуан және т.б. деген пікір білдірген [6. 113-127 б].
Қазақ балалары саңдарды жадында сақтау үшін "бір дегенім - білеу, екі дегенім - егеу, үш дегенім - үскі, төрт дегенім - төсек, бес дегенім - бесік, алты дегенім - асық, жеті дегенім - желке, сегіз дегенім - серке, тоғыз дегенім - торқа, он дегенім - оймақ" деп жаттайды[5. 8-9 б]. Мұнда сандар мен сөздер ұйқастық сәйкесім тауып қана қоймай, ең маңыздысы салыстырылған сөздердің санымен сайма-сай келіп отырады. Салыстырыныз: білеу - білеуіш білеудің бір беті істетіледі, егеуде екі, үскіде үш қыр бар. Төсекте төрт, ал бесікте төбегімен бес сирақ бар. Асықтың омпы, шомпы, алшы, тәйке, бүк, шік деп аталатын алты тарапы бар. Арқаның саны алтау. Малдың желкесінде мойын омыртқаны қосқанда жетеу болады. Серкенің төрт сирақ, екі мүйізіне сақалы мен құйыршығын қоссақ сегіз болады [5. 8-9 б].
Бұл деректер бойынша, ежелгі түрік халқы да өзге халықтар секілді санауды дене мүшелері арқылы бейнелеуден бастаған тұжырымдай аламыз.
А. Н. Самойлович, В. А. Гордлевский, С. Е. Малов, Ф. Г. Исхаков, Э. Р. Тенишев, Х. М. Зарбалиев, Э. Эрнитс және басқа да көптеген түркітанушылардың зерттеулеріндегі идеяларға, материалдарға сүйене отырып, қазіргі заманғы түркі тілдері мен ежелгі түркі тілдес ескерткіштердің алғашқы ондығының сандары тек семантикалық ғана емес, сонымен бірге материалдық бірлікпен де сипатталады деген тұжырымға келсек болады. Сонымен қатар, жазылымдағы айырмашылықтар түркі тілдерінде байқалатын фонетикалық вариациялардың нәтижесі болып табылады.
Алғашқы ондықтың сандары бір және екі буынды сөздер болғандықтан, олардың құрамдас бөліктерін синхронды деңгейінде бөлуді қиындатады. Сандарды құрайтын құрамдас морфемаларына одан әрі ыдырату түркі және туыс тілдердің барлық массивін егжей-тегжейлі салыстырмалы талдауға негізделген, этимологиялық зерттеу жүргізу кезінде ғана мүмкін болады.
20 дан 90 ға дейінгі сандар да салыстырмалы түрде тығыз материалдық бірлікте, бірақ бұл топтың құрамында түркі тілдерінде кездеспейтін түрлі шығу тегі бар онға жуық сан бар.
Әдеби ескерткіштер құрамындағы сан категориясын зерттеу ерекше маңызға ие. Түркі қағанаты ыдырағаннан кейін түркі тайпалары шоғырланған бірнеше орталықтары пайда болады. Бұған дейін қолданылған жазбаша тіл түркі халықтарының белгілі бір тобына тән белгілерді қабылдай бастады. Сонымен, осы кезеңдегі жазбаша тілдің қалыптасуына бұрынғы Қарахан немесе ұйғыр дәуірі ғана емес, белгілі бір дәрежеде жаңа жазбаша тілдің пайда болуының негізі болған, сонымен қатар түркі халықтарының әртүрлі топтарына тән ауызша және жазбаша шығармашылық дәстүрлері де әсер еткені анық. Мысалы, А. Боровков [7. 10 - 12, 20 - 23 б] Орта Азияда XII-XIII ғасырларға дейін кең таралған оғыз - түрікмен әдеби тілі қыпшақ кезеңінің тіліне айтарлықтай әсер еткенін дәлелдеді. Э. Н. Наджиптің пікірінше [8. 245 б], әдеби тілдің бұл нұсқасы XII ғасырдан ерте қалыптасқан жоқ, бірақ Хорезмде де, одан тыс жерлерде де, оның ішінде Еділ-Орал аймағында да тез таралды. Еділ мен Орал түріктерінің Хорезммен әр түрлі тайпалық бірлестіктерінің экономикалық, саяси және жай туыстық қатынастары XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың басына дейін жалғасқаны белгілі. Осы кезеңде түркі әдеби тілінің екі нұсқасы қалыптасып, олар осы дәуірдің әртүрлі авторларының шығармашылығында көрініс тапты. Авторлар бағдарланған әр түрлі элементтердің, дәстүрлердің үйлесімі, қолжазбаларды жобалау кезінде әр түрлі қолжазбаларды қолдану, бір жағынан, қолжазба мұрасын зерттеуде қосымша қиындықтар туғызады, ал екінші жағынан, мәтіндердің графикалық, грамматикалық және басқа да ерекшеліктерін талдау негізінде әдеби тілдің белгілі бір қабаттарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен, XIII-XIV ғасырларда Еділ-Орал аймағында оғыз элементтерінің әсері біртіндеп төмендеуі және қыпшақ элементтерінің үлесінің артуы байқалады. Алайда, қарахан және ұйғыр әдеби тілінің ықпалы осымен аяқталды деп айтуға болмайды. Біріншіден, классикалық дәстүр деп саналатын белгілі бір үлгілерге назар аударуды көздеді, екіншіден, заңды сипаттағы құжаттардың негізгі бөлігі Қарахан-ұйғыр әдеби тілінің негізінде болғандықтан, бұл қыпшақтардың әдеби тілінің қалыптасқан ерекшеліктеріне әсер ете алғанын аңғарамыз. Соған қарамастан, қыпшақ элементтерінің үлесінің артуы қыпшақ-оғыз негізінде Орталық Азияда түріктің Шағатай нұсқасы, ал Еділ мен Оралда түріктің Еділ нұсқасы пайда болды деп анықтауға болады.
Оғыз элементінің әсері, басқа компоненттер сияқты, ХХ ғасырдың басына дейін сезілді, бұл мәтіндердің этнолингвистикалық байланысын анықтауда айтарлықтай проблемалар туғызды және тудырады. Осының бәрі тілтанушылардың түркі халықтарының ортақ әдеби мұрасы туралы көп талқылауға әсер етті, өйткені жазба ескерткіштерінің көп бөлігін дәлірек сипаттауға мүмкіндік болмады. Сонымен, "Алтын Орда түркі тілі" башқұрттар, татарлар, қазақтар, ноғайлар және басқа да түркі халықтары үшін ортақ әдеби тіл болды. Осылайша, XIV ғасырда әртүрлі түркі тілдік топтарының көптеген ерекшеліктерін біріктіретін және ХХ ғасырдың басына дейін көптеген түркі халықтары үшін ортақ қызмет еткен әдеби тіл қалыптасты. Филология ғылымдарының доценті Жилкибаева Г. Түркі тілдері сандық жүйесінің тарихи қалыптасу мәселесі атты мақаласында Сан атаулары -- өте көне заманнан келе жатқан сөздер, оларды барлық көне жазба ескерткіштерден кездестіруге болады. Сан есімдердін көнелігіне байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны анық көріне бермейді. Тіліміздегі сан, санақ, мөлшер жайлы ұғымды білдіретін сөздер бірнеше түрлі және олар құрамы жағынан да әр түрлі. Сөз таптарының ішінде бір-бірінен өзгеше қалыптасқан, көпшілігінде бірбірінен алшақ, бір-біріне сай түспей жататын да осы сан есімдер. Тіліміздегі сан есімдерді басқа тілдер (туысқан тілдер) материалдарымен салыстырғанда, сондай-ақ, ескі түркі фактілерімен салыстырғанда, олардың бәріне ортақ кейбір жайлар анықталады. Аздаған фонетикалық ерекшеліктерге қарамастан, қазіргі түркі тілдеріндегі сан атаулары көне түркі ескерткіштері тіліндегі тұлға-тұрпатын, мән-мағынасын негізінен сақтаған деуге болады. Тілдегі белгілі бір ұғымдар жүйесін білдіретін сөздердің барлығы бірдей тұтасымен басқа, жат тілдерден ауыса бермейді. Өйткені жат тілдік элемент қашанда жат, тілдің ішкі заңдылықтарымен бар кезде бірдей астаса бермейтінін былай қойғанда, ондай шеттен енген сөздер бар уақытта тілдің ішкі заңдылықтарына үйлесе де бермейді деп жазған [9. 1-9 б].
Түркілердің ислам мәдениетімен бірігуі араб және парсы тілдерінен түркі тілдеріне, дәлірек айтқанда түркі тілдеріне - түркі халықтарының әдеби ортақ тілінде көптеген аудармалардың пайда болуына әкелді. Бұл мәтіндерде бар сандар осы туындыларға дәлірек этнолингвистикалық сипаттама беруге мүмкіндік береді, атап айтқанда, сандарды жазудың белгілі бір формасы негізінде шығарманың қай жерде жазылғанын дәл көрсетуге болады деп санауға негіз бар. Сонымен, "бір" саны екі емледе белгілі: مير және مر . Жазудың бірінші нұсқасы ұйғыр-қарлұқ түркі тілдеріне жазылған мәтіндерге тән, ал екіншісі көбінесе қыпшақ мәтіндерінде, мысалы, "Кисекбаш кітабында" кездеседі. Сондай-ақ, жиырма саны қыпшақ нұсқасында - يكرمي, ұйғыр-қарлұқ нұсқасында - يرمي. Мәтіндердегі барлық басқа сандар туралы да айтуға болады. Алайда, қиындық мынада: араб жазуындағы дауысты дыбыстар белгіленбегендіктен, әр түрлі мәтіндерде бірдей емле нұсқасы кездесуі мүмкін. Мысалы, барлық жазба ескерткіштеріндегі 5 саны бірдей жазылды - ايح , бірақ оның айтылуы әр түрлі болды. Жалпы жазуда сандардың жазылу формалары туралы айта отырып, осы кезеңде сандарды жазу формасының өзі белгілі бір тілдердегі сөздердің нақты дыбысталу ерекшеліктерін көрсете бастайды деп айтуға болады. Ал әдеби тілдің өзі мұнда тұратын башқұрттар мен татарлардың, сондай-ақ ішінара қазақтар мен ноғайлардың даму ерекшеліктерін көрсететін айқын аймақтық ерекшеліктерге ие болды.
Осылайша, ұсынылған материалдар түркі халықтарының жазба ескерткіштерінде тілдік процестер толық көрсетілген деп санауға жеткілікті негіз береді, соның негізінде түркі тілдерінің табиғаты мен даму жолдары туралы болжам жасауға болады.

I Бөлім. МӘСЕЛЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
1.2 Жеті сананың зерттелуі
Жеті санының әлемдік мәдениетте өшпестей орын алып, кең жайылған түп тамыры б.э.д. 4 мың жыл бұрын Қос өзеннің бойында тұрған, көне шумер халықтарында жатыр. Бұл кезеңде шумер халықтары көптеген ұсақ рулар мен территориялық бөлшектерден құралып, әр қайсысы өз алдына, өз құдайларына табынған. Кейін олар шоғырланып, олардың табынған құдайы да бірігіп, бір этностық сипаты бар құдайға айналған. Бұл әсіресе олардың ішінен жеті құдайдың орны ерекше болған. Олар: аңу (шошқа), эа (арыстан), энги (өгіз), щинина (қой), набу (ешкі), ранар (мысық), еркіала (қоян) - жеті ұлы құдай деп табынған. Кейін келіп Семит халықтарының дәуірлеуіне байланысты Шумер халықтарының құдай аттары Семиттер тарапынан өзгертіледі. Олар элиттар, син, шамаш, нерғал, набу, мордук, намгар. Вавилон дәуіріне келгенде мәдениет пен ғылымның дамуына байланысты Шумер, Семит халықтары табынған құдай түгелдей планеталық құдайларға айналады. Олар: күн, ай, марс, меркурий, юпитер, шолпан, сатурн. Вавилон мәдениеті бойынша аптадағы жеті күннің әр күні киелі саналған, олар жеті аспан шырағының (күн, ай, меркурий, шолпан, марс, сатурн, юпитер) санына сәйкес белгілеген және әр күн аспан денелері аясында деген ұғым қалыптастырған. Осы ұғым дүние жүзіне тарап жетілік апта мәдениеті қалыптасқан [6. 113-127 б].
Ескі абыздар тәңір адамды жаратқанда бастан жеті терезе (ауыз, скі көз, екі танау, екі құлақ) шығарған деп сенген. Түріктер қара жерді жеті қат, жауыздықты жеті басты жалмауыз арқылы өлшесе, жеті ата, жеті ғалам, жеті кәміл баба, жеті тылсым, жеті жүрт, жеті дария, жеті қараңғы түн, алып алты, жеп жеті болмас ждеген тіркестер жетінің бағзы бір замандарда сандардың ен жоғарғы шегі екендігін көрсетеді. Жеті - жетті болуы да мүмкін. Қазақ балалары сандарды жадында сақтау үшін "бір дегенім - білеу; екі дегенім - егеу, үш дегенім - үскі, төрт дегенім - төсек, бес дегенім - бесік, алты дегенім - асық, жеті дегенім - желке, сегіз дегенім - серке, тоғыз дегенім - торқа, он дегенім - оймақ" деп жаттайды. Мұнда санлар мен сөздер ұйқастық сәйкесім тауып қана қоймай, ен маңыздысы салыстырылған көздердің санымен сайма-сай келіп отыралы. Салыстырыныз: білеу - білеуіш білеудің бір беті істетіледі, егеуде екі, үскіде үш қыр бар. Төсекте төрт, ал бесікте лөбегімен бес сирақ бар. Асықтың омпы, шомпы, алшы, тәйке, бүк, шік деп аталатын алты тарапы бар. Арқаның саны алтау. Малдың желкесінде мойын омыртқаны қосқанда жетеу болады. Серкенің төрт сирақ, екі мүйізіне сақалы мен құйыршығын коссақ сегіз болады.
Түркі тіл білімінде С. К. Кеңесбаев, Ш. У. Рахматуллаев, З. Г. Ураксин, Я. Ш. Хертек, К. Бабаев, М. Рузикулова, Н. Рагимзаде, Л. Н. Долганова, Г. Л. Ахатов сияқты ғалымдардың еңбектерінде фразеологизмнің жалпы және жеке мәселелерін зерттеуде үлкен жетістіктерге қол жеткізілгеніне қарамастан, лингвомәдени аспектісі ХХІ ғасырдағы тіл біліміндегі өзекті мәселе болып табылады. Осыған байланысты әлем кескіндемесінің фрагменттерін білдіретін ең алғашқы тілдік бірліктердің бірі, сандар бар фразеологиялық бірліктер үлкен қызығушылық тудырады.
Н. Л. Жуковская, С.Дулам, В. Н. Топоров, Д. О. Добровольский, Д. О. Шеппинг, В. В. Новицкая, У.Шмидт және т. б. сияқты отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде сан есімдер адамдардың дүниетанымын көрсететін мәдениеттің маңызды әмбебап тұжырымдамасы ретінде қарастырылады. А. Н. Самойловичтің, В. А. Гордлевскийдің, С. Е. Маловтың, Ф. Г. Исхаковтың, Э. Р.Тенишевтің, Х. М. Зарбалиевтің, Э. Эрнитстің және басқа да көптеген түркітанушылардың еңбектеріндегі мәліметтерге сәйкес, қазіргі заманғы түркі тілдері мен ежелгі түркі тілдес ескерткіштердің алғашқы ондығында сандар семантикалық ғана емес, сонымен бірге материалдық бірлікпен де сипатталады.
Санның негізгі мәні - заттардың нақты санын білдіру екені бәріне мәлім. Тек заттардың санын білдіретін сөзбен бірге санның мәні нақтыланады. Сонымен қатар, фразеологиялық бірліктер құрамындағы сандар семантикалық түрлендірулерге ұшырайтынын атап өткен жөн. Санның лексикалық мағынасының жалпы мәнімен өзара әрекеттесу сипатын талдау фразеологиялық бірліктер сан компонентінің кейбір ерекшеліктерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: 1) фразеологиялық бірліктегі сандар шартты түрде бір нәрсенің аз немесе көп мөлшерін білдіреді, осылайша олар негізінен символдық функцияны орындайды және бірқатар бейнелеу және эмоционалдылық стилистикалық белгілерге ие; 2) сандар құбылысты, затты немесе тұлғаны сипаттау үшін қолданылады; 3) фразеологиялық бірліктердің негізіне қасиетті мағыналар негізделген [10. 98 б].
Жеті санын фразеологиялық бірліктерге белсенді қолдану, халықтың мифологиялық көріністеріндегі бұл санның белгілі бір қасиетті мәнге ие болуымен түсіндіріледі. Жеті санын адамзаттың белгілі бір сатысында санау шегінің мағынасында қолдану, адам болмысының үйлесімділігінің символы ретінде қолдану, халықтың мистикалық идеялары мен діни сенімдері фразеологиялық бірліктердің қалыптасуына ықпал етті.
Архаикалық мифологиядағы жеті саны әлемді тану, ғаламның құрылымын түсіндіру функциясын атқарды. Мифологиялық идеялардың қарқынды өзгеруі нәтижесінде сиқырлы жеті саны қоғамдық ойлаудың, ежелгі өнердің, салт-дәстүрдің және фольклордың әртүрлі формаларына енеді. Жеті саны туралы ежелгі халықтық идеялар негізінде халық шығармашылығында "Сиқырлы жетілік" жүйесі қалыптасты.
Ғалымдар әртүрлі халықтар арасында "Сиқырлы жетінің" үлкен танымалдылығын әртүрлі көзқарастар негізінде түсіндіруге тырысқан. Жеті саны бақыттың, сәттілік пен әл-қуаттың символы ретінде қалыптасып, халықтың наным-сенімдерінде, салт-дәстүрлерінде және өмірінде кеңінен таралды [11. 61 б].
Әлемдік ғылымда жеті санының қасиетті сипатын түсіндіретін көптеген теориялар бар. Олардың ішінде екі гипотеза ең негізгісі.
Бірінші гипотезаны Б.А. Фролов археологиялық зерттеулер негізінде жасады. Ғалым Сібір мен Қиыр Шығыс халықтарының бейнелік археологиялық материалдарының көлемді талдау нәтижесінде, неолит дәуіріндегі адамдар математикалық және астрономиялық білімнің негіздеріне ие болғанын және бұдан жеті санының сиқырлы рөлі халықтардың мифологиялық және діни көзқарастарының негізінде бұл астрономиялық білімнің туындысы деген қорытындыға келді. Ол жеті санымен байланысты көріністердің негізінде ай күнтізбесін бақылау және ай циклінің динамикасы жатыр деп мәлімдейді. Айдың жеті күндік фазалары, жиырма сегіз күндік (7*4) ай циклдары жеті санының пайда болуы мен сакрализациясының алғышарттары болды деп есептейді [13].
Тағы бір тұжырымдаманы инженерлік-психология маманы Дж. А. Миллер әзірлеген. Ғалым ақпаратты кодтау және қайта кодтау мәселелерін зерттеп, мөлшерді тікелей қабылдау қабілетінің бір маңызды шегі бар екенін және ол (қабылдау) тиісті жиынтықтар 7-9 заттан аспайтын жағдайларда ғана мүмкін болатынын анықтады. Адамның қабылдайтын, қайта өңдейтін және есте сақтайтын ақпарат мөлшері кейбір жағынан адамның тікелей есте сақтау қабілетімен шектеледі. Дж. А. Миллер эксперименттік-психологиялық зерттеулерге сүйене отырып, бұндай есептеулер үшін электронды бірлік құрды: 7+-2. Бұл адамның жады сіңіре алатын ақпараттың өлшем бірлігі. Осылайша, адам заттардың санындағы айырмашылықты дұрыс анықтай алады, егер олардың жетеуі бір бағытта немесе кері бағытта мүмкін ауытқулармен 7+-2 шегінде болса [14. 166 б ; 13. 192 - 225 б].
Дж. А. Миллер тұжырымдамасы инженер-психологтардың есептеулерін және ежелгі мифологиялардың "сиқырлы жетіні" байланыстыруға мүмкіндік береді. Бұл тұжырымдаманы компьютерлік технологиялар ғасырында ескеру қажет.
В. З. Панфилов Дж. А. Миллер тұжырымдамасын қолдап, бұдан бөлек жеті саны көптеген халықтардың, әсіресе қарабайыр адамдардың түсініктерінде үлкен орын алатынын және бұл адамның есте сақтау қабілетіне байланысты жеті ақпаратты қабылдайтынын көрсеткен [14. 167 б].
Жеті санының басқа да сиқырлы сипаты туралы ғылымда бірнеше болжамдар бар. Кемпірқосақта жеті түстің тұрақты орналасуы жеті санының ежелгі сиқырлы идеялардың негізі болды деп мәлімдеген [15. 241 б]. В. Н. Топоровтың пікірінше, жеті саны семантикалық түрде сандық жиынтық "3+4 сандарының қосындысынан туындайды" [16. 630 б]. Т. А. Новичкова жеті санының сиқырлы сипаты жарық көрінетін шырақтарының бар екендігінің көрінісі ретінде пайда болды деп санайды (бес планета, күн және ай) [17. 150 б].
Ежелгі халықтардың мифологиялық дүниетанымын зерттей отырып, белгілі зерттеуші В. В. Евсюков келесі қорытындыға келді: В главных своих чертах картина мира у большинства народов повторяется с некоторыми вариациями. Мироздание имеет весьма устойчивое число параметров. Прежде всего оно делится на две части: мир естественный и мир сверхъестественный, а по вертикали состоит минимум из трех частей. Горизонталь разбивается на четыре части с особо отмеченной точкой в центре. Итого важнейших координат получается ровно семь: четыре стороны света, центр, верх, низ. Думается, именно этим следует объяснить громадную популярность семерки - ведь она описывает собой основные параметры Космоса [18. 103 б].
Бір сөзбен айтқанда, жеті санының қасиетті символикасы туралы көптеген болжамдар бар, сонымен қатар белгілі бір халықтарда жеті саны қасиетті сан деп айтуға болатын көптеген фактілер де аз емес.
Е. Р. Тенишев түркі халықтарындағы жеті саны тұрақты тенденциясы бар кең ауқымды ұғымдарды құрайтынын атап өтті: әр түрлі діни көріністер, астрономиялық терминдер мен түсініктер, фольклордағы сюжет, мақал-мәтелдер мен жаңылтпашта [19. 633 б]. Г. И. Рамстедт түркі тіліндегі `jе+ti' жеті санын `тамақ жеуге арналған саусақ' мәнімен байланыстырады ( je - `жеу, тамақтану') [20. 66 б]. М. Хартманн мен М. Рясянен jeti саны jet- 'жету' етістігінен шыққан деп санайды; jet-di jeti 'қол жеткізілді, дайын' [21. 155 б; 22. 77 - 78 б]. Олардың болжамдарын ғалым Э. Р. Тенишев қолдап, түркі тіліндегі санақ жүйесі жеті санымен аяқталатынын мәлімдеді.
Г. И. Рамстедт, М. Хартманн мен М. Рясянен тұжырымдарында жеті сананың жет,жету етістіктерімен байланысын көрсетпесе де, ғалым С. Қондыбайдың еңбегінде айтылады. С. Қондыбайдың жеті санының түркі тілінде киелі санауын мифологиямен түсіндіреді: Ертеде адамдар дүние жайлы түсінігін ең ортасында нүктемен шектелетін бірнеше шеңберлермен бейнелеуге тырысқан. Осы шеңбердің кіндігінде орналасқан нүкте - аталған нысандарға сəйкес келетін меже болса, оны қоршап жатқан шеңберлер - сол межеге жетер жолдағы белестер (кедергілер, бекеттер, қоршаулар, қабырғалар, орлар, т.б.). Яғни: Ортадағы кіндік-нүкте - кез-келген əрекеттің мұраты, мақсат еткен межесі [23. 433 б]. Шеңбер ортасындағы нүкте түркі тілінде нгенгт деп аталған, кейін жет деген сөзге дейін өзгеріске түскен. Кейін бұл жет сөзінен жеті саны туындағаны айтылады. Бұдан бөлек, жеті санына трансформацияланғаннан кейін, ең, шек, шың басы не тұңғиық түбі, меженің шегі сияқты мағыналар да енгізілген болатын. Бұл көптеген мифтерде өз дәлелін табады.
Түркі халқы жеті санын тек ғылыми тұрғыдан ғана емес, күнделікті қолданыста да қолданған. Ежелгі түркі халқы аспан денелері арқылы ауа райын болжап, жол тауып отырған. Оған дәлел жеті қарақшы жұлдызы. Көшпеліліер бұл жұлдызға қарап дұрыс жолды табуға көмектескен. Бұл тұрғыда ғалым Сергей Кляшторный жеті ең жоғарғы шектік сан ретінде қолданылған болуы мүмкін деп еңбектерінде жазады. Жеті сөзін фольклорлық туындыларда лигвистикалық талдау нəтижесі оның мынадай семиотикаға ие екенін көрсетті: шектік мағынасы, ежелден, асырмалылық мағынасы, бəрі, барша, киелілік жəне сəттілік мағынасы.
Түркі тілдерінде жеті санының келесі фонетикалық вариациялары бар: башқ. jete, түр., түркм., ғағ., ққалп. jedi, құм., өзб. jetti, ұйғ. jättä, аз. jeddi, кмалқ., кырғ. ǯeti, тат. ǯide, қаз., қкалп. žeti, хақ. čite, шор. četti, тыв. čedi, як. sättä, чув. śiččə.
Жеті компоненті бар түркі тілдерінің фразеологиялық бірліктерінің көпшілігі ғаламның кеңістіктік құрылымы туралы космогониялық идеяларға негізделген. "Жер мен аспанның жеті қабаты" туралы идеялар келесі фразеологиялық бірліктерде бекітілген: башқ. jete qat jer aθtynda jylan köjšägänen beleü `барлық оқиғалар туралы хабардар болу', ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.