Мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Әлкей Марғулан атындағы Павлодар педагогикалық университеті
Ниязбек К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ритмикалық гимнастиканың мектепке дейінгі жастағы физикалық қасиеттердің дамуына әсері
Білім беру бағдарламасы:
6В01420 - Дене шынықтыру және спорт
Павлодар 2024
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Әлкей Марғулан атындағы Павлодар педагогикалық университеті
Өнер және спорт жоғары мектебі
Қорғауға жіберілді
ДТжС ББ жетекшісі
_____________М.К. Сирлибаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырып: Ритмикалық гимнастиканың мектепке дейінгі жастағы физикалық қасиеттердің дамуына әсері
6В01420 - Дене шынықтыру және спорт білім беру бағдарламасы
Орындады: ______________ К. Ниязбек
Ғылыми жетекшісі:
б.ғ.к, профессор _______________ Б.А.Байдалинова
Нормобақылаушы: _______________ В.А. Сексенов
Павлодар 2024
Мазмұны
Кіріспе
4
1 Зеттеу тақырыбы бойынша теориялық шолу
7
1. 1 5 - 7 жастағы балалардың анатомо - физиологиялық ерекшеліктері
7
1. 2 Мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту ерекшеліктері.
14
1.3 Ритмикалық гимнастика мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін арттыру және қозғалыс белсенділігін жақсарту құралы ретінде
21
1. 4 Ритмикалық гимнастика сабақтарындағы қозғалыс құралдарының әртүрлілігі
26
2 Зерттеу әдістері және ұйымдастырылуы
31
2.1 Зерттеу әдістері
31
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
32
3 Зерттеу нәтижелерін талдау
33
Қорытынды
40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
42
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ритмикалық гимнастика жүйелі түрде орындаған жағдайда үлкен сауықтыру мәніне ие. Дене жаттығуларын таңертең, күндізгі ұйқыдан кейін (егер режим сақталса), түстен кейін серуендеу мен үйде жасауға болады. Бұл баланың денсаулығын жақсартуды және әр түрлі іс-әрекетке жан-жақты физикалық дайындығын, физикалық жетілуін қалыптастыруды қамтиды.
Ритмикалық гимнастика өмірлік маңызды қозғалыс дағдылар тәрбиелеуге ықпал етеді, сонымен қатар қозғалыстарға сұлулық, әсемдік, дәлдік береді. Ол ептілік, жылдамдық, күш, икемділік, төзімділік сияқты психофизикалық қасиеттердің дамуын қамтамасыз етеді, ерік-жігерді, мінезді, тәртіпті қалыптастырады, есте сақтауды, ойлауды дамытады. Ритмикалық гимнастиканың нақты міндеті - дұрыс мүсін қалыптастыру, дененің әртүрлі деформацияларын түзету, өз денесін игеру қабілетіне тәрбиелеу.
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың қозғалыс қабілеттерін қалыптасуы балалар денесінің өсуі мен даму заңына сәйкес жүреді.
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін өсу мен дамуға әсер ететін сыртқы ортаның негізгі факторлары тамақтану, жеткілікті қозғалыс белсенділігі, ұйқының жеткіліктілігі, өткір және созылмалы аурулардың болмауы немесе болуы, сондай-ақ климатогеографиялық жағдайлар болып табылады.
Сыртқы орта факторларымен өзара әрекеттесу кезінде ғана дамудың берілген алғышарттары моториканы қалыптастыруға қосылуы мүмкін.
Мектеп жасына дейінгі балалардың кез-келген моторикасын дамытуға бағытталған педагогикалық әсер басқа қабілеттердің дамуына да әсер етеді.
Мектепке дейінгі жас көптеген қозғалыс қабілеттерінің қарқынды дамуы үшін ең қолайлы болып табылады. Сондай-ақ, мектепке дейінгі жаста үйлестіру қабілеттерін, ептілігін және жылдамдықтың қарапайым формаларын жетілдіру әсіресе тиімді.
Дене жаттығуларымен айналысу барысында мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту жүреді. Бұл процестер бір-бірінен бөлінбейді. Баланың қозғалыс әрекеттерінің жаңа түрлерін игеруі, сондай-ақ бұрыннан бар қозғалыстарды жетілдіру қозғалыс қабілеттерінің даму деңгейіне байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қозғалыс қабілеттерін дамыту үшін балалардың қозғалыс әрекеттерінің кең ауқымын игеруі және олардың тұрақты ғана емес, сонымен қатар икемді қозғал дағдылар қалыптастыруы үлкен маңызға ие: балалардың қозғалыс ауқымы неғұрлым бай болса, соғұрлым олардың әртүрлі іс-әрекеттердегі қозғалыс белсенділігінің көріну мүмкіндігі жоғары болады. Сонымен қатар, физикалық жаттығулар процесінде баланың жеке басы қалыптасады, сондықтан мұғалім оның тәрбиелік әсерінің ықтимал әсерін ескеруі керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің негізгі міндеттерінің бірі - қозғалыс қабілеттерін оңтайлы дамыту. Бұл мәселені шешу әртүрлі моторика мен дағдыларды қалыптастыруды, физикалық қасиеттерді дамытуды қамтиды, мұның бәрі балалардың физикалық, психикалық жағдайын үйлесімді дамыту үшін қажет.
Дене тәрбиесінің ажырамас бөлігі бола отырып, қозғалыс қабілеттерін тәрбиелеу және дамыту әлеуметтік анықталған міндеттерді шешуге көмектеседі: тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуы, ағзаның әлеуметтік-экологиялық жағдайларға жоғары тұрақтылығына қол жеткізу, оның бейімделу қасиеттерін арттыру. Өскелең ұрпақтың физикалық табиғатын жақсартуға бағытталған педагогикалық әсерлер кешеніне қосу.
Мәселені шешудің бір жолы - мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде балалардың жас ерекшеліктеріне бейімделген белгілі дене шынықтыру және сауықтыру әдістері мен технологияларын мақсатты пайдалану.
Көптеген ғылыми зерттеулер ритмикалық гимнастика құралдарының баланың психикалық процестері мен функционалды жағдайына әсерінің кең ауқымын анықтады.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің ескі түрлерін жетілдіру және жаңа формаларын, құралдары мен әдістерін іздеу өзекті болып табылады.
Ырғақты қозғалыстар көптеген спорт түрлеріне тән және оларды орындау қажеттілігі бізді қоршаған шындықта үнемі кездеседі. Өмірлік тәжірибе көрсеткендей, ептілік және қимылдарды үйлестіру деп біз атайтын физикалық қасиет, бұл біздің күнделікті және спорттық өміріміздің ажырамас атрибуты. Оның ерекшелігі, ең орташа дене қабілеттері бар адамға кез-келген дәу қарсыласынан үстем болу мүмкіндік береді.
Күнделікті тәжірибе ептілік көздің табиғи түсін өзгерту сияқты қол жеткізуге үміттенбейтін өзгермейтін, табиғи қасиет емес екенін көрсетеді. Ептілік жаттығуға мүмкіндік береді. Жылдамдық, күш, төзімділік бойынша рекордтар бар, бірақ осы уақытқа дейін ептілік бойынша біріншілік пен рекордқа тікелей қол жеткізуге болатын жарыстың бірде-бір түрін ойлап тапқан жоқ. Ептілік бірқатар жеңіл атлетика мен спорттық-ойын әрекеттеріне көмектеседі, бірақ барлық жерде ол спектакльдің режиссері ретінде сахнада қалады және оның есебінен жүлделер жылдамдық, төзімділік, күш алады. Бұл ептілікті қолайсыз сыртқы жағдайларға қояды, бірақ оны барлық басқа қасиеттерден жоғары көтеріп, оған ерекше еліктіреді. Дене шынықтыру мен спорттың ритақты гимнастика сияқты саласы осы кешенді сапаны дамытуға көмектеседі, моториканы дамытуға, қозғалыс сұлулығын қалыптастыруға көмектеседі, адамның адамгершілік және рухани жақтарын дамытуға мүмкіндік беретін өнер элементтерін қамтиды.
Зерттеудің мақсаты: ритмикалық гимнастика арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін жетілдіру және қозғалыс белсенділігін арттыру процесінің тиімділігін теориялық тұрғыдан анықтау және тәжірибелік-эксперименттік жолмен дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
- Қол жетімді оқу ғылыми-әдістемелік әдебиеттерінде мектеп жасына дейінгі балалардағы физикалық қасиеттер мен қозғалыс белсенділігінің көрінісі мен даму ерекшеліктерін анықтау.
- Балалардың үйлестіру қабілеті мен ырғақ сезімі даму деңгейін анықтау.
- Ритмикалық гимнастика сабақтарының физикалық қасиеттерді жақсартуға және мектепке дейінгі білім беру мекемесінде қозғалыс белсенділігін арттыруға әсерін зерттеу.
Зерттеу объекті: мектепке дейінгі білім беру мекемесінде физикалық қасиеттерді жетілдіру және қозғалыс белсенділігін арттыру процесі.
Зерттеу пәні: ритақты гимнастиканың MBDOU-дағы балалардың физикалық қасиеттерін жақсартуға және қозғалыс белсенділігін арттыруға әсері.
Зерттеу гипотезасы: мектепке дейінгі білім беру мекемесіндегі дене шынықтыру сабақтарында ритмикалық гимнастиканы қолдану балалардың физикалық қасиеттері мен қозғалыс белсенділігін жақсартуға оң әсер етеді.
Мәселенің ғылыми дамуы: ритмикалық гимнастика құралдарын қолдану тәжірибесі талданып, жалпыланған, физикалық қасиеттерді жетілдіру процесіне және балалардың қозғалыс белсенділігінің деңгейін арттыруға ықпал ететін негізгі құралдар анықталған.
Зерттеудің дереккөздік базасы: Мектеп жасына дейінгі балалардың қозғалыс белсенділігі мәселесі бойынша зерттеулер (Н. Лескова, Л. Ноткина, Е. Я. Бондаревская және т. б.; мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту мәселесі бойынша зерттеулер (В. Н. Занефский, З. И. Кузнецова, М. х. Спаева және т. б.); мектепке дейінгі білім беру мекемесінде ритмикалық гимнастиканы ұйымдастыру және қолдану мәселесі бойынша зерттеулер (Я. Степаненкова, В. А. Страновский, Е. А. Тимофеева және т. б.).
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған материалды мектепке дейінгі мекемелерде жұмыс жоспарын құруда тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылатын көздер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Зеттеу тақырыбы бойынша теориялық шолу
1.1 5 - 7 жастағы балалардың анатомо - физиологиялық ерекшеліктері
Онтогенездің әр кезеңі өзінің ерекше анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Жас топтары арасындағы айырмашылықтар морфологиялық құрылымдардың сандық ерекшеліктерімен ғана емес, сонымен қатар жеке органдардың, жүйелердің және тұтастай алғанда бүкіл ағзаның функционалдық белгілерімен анықталады. Баланың денесінің дамуы біркелкі емес: жеделдетілген өсу кезеңдері оның баяулау кезеңдерімен ауыстырылады, оның барысында дене тіндерінің дифференциациясы жүреді.
И. М. Воронцов пен С. Б. Тихвинскийдің айтуынша, 4 жасқа қарай дене салмағының бір жылдағы өсуі 1200-1300 г құрайды, 6-7 жасқа дейін дене салмағы бір жасқа қарағанда екі есе көп. Дененің ұзындығы 5-7 жылға қарай жылына 8-10 см-ге артады (дөңгелектеу кезеңі созылу кезеңіне ауысады), бұл кезде дене мен аяқ-қолдардың тез өсуі басталады. Кеуде шеңбері 5-7 жылға қарай 2-2,5 см-ге артады. Бас, омыртқа, аяқтың сүйектері қарқынды өседі, бірақ олар минералды тұздардың аздығына байланысты әлі де берік емес, сондықтан омыртқа мен аяқтың алғашқы қисаюы мектепке дейінгі жаста басталады [2, 17-бет].
Дегенмен, бір жас тобындағы антропометриялық көрсеткіштердің жеке мәндері әртүрлі болуы мүмкін. Осыған байланысты И.М. Воронцов пен С. Б. Тихвинский 1991 жылы бір жастағы дене түрлерінің келесі жіктелуін ұсынды: мезосоматикалық, микросоматикалық және макросоматикалық. Сонымен қатар, антропометриялық көрсеткіштер бойынша балалар үйлесімді және дисгармониялық физикалық дамуға ие бола алады. Бұл классификация балалардың физикалық даму деңгейін бағалау мақсатында жаппай тексерулерде антропометриялық скрининг ретінде қолданылады [2, Б. 20-21].
Мектеп жасына дейінгі балалардағы тірек-қимыл аппаратының бірқатар анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері бар. Дене тұлғасының негізгі функционалды өзегі омыртқа - қозғалтқыш, тірек және серіппелі функцияларды орындайды. Сонымен қатар, серіппелердің қызметің омыртқалы сінір дискілер атқарады, омыртқа ось бойынша жүктеме түсу кезінде, еңкею және бұрылу кезінде олар буфер рөлін орындайды. Омыртқаның серіппелі қызметі физиологиялық иілістерді қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады. 6-7 жасқа дейін позаның түрі анықталып, барлық төрт иілу қалыптасады - мойын және бел лордозы, сондай-ақ кеуде және сегізкөз - құйымшақ кифоз [2, 22-бет].
Кеуде қаңқасының өсуі мен дамуы өкпе, жүрек, бауыр функцияларының қалыптасуымен, сондай-ақ тұру және отыру жағдайымен тығыз байланысты. Қабырғалардың сүйектенуі өмірдің екінші айының соңынан басталып, 20 жасқа дейін жалғасады. Өмірдің алғашқы жылдарында кеуде қуысы конус тәрізді, негізі төмен қарай орналасқан. 6-7 жасқа дейін кеуде қуысының жоғарғы бөлігі кеңейіп, бәрі қысқарады, ересек адамның кеуде контурын алады. Қабырғалардың орналасуының өзгеруі кеуде қозғалысының жоғарылауына ықпал етеді және тыныс алу қозғалыстарын тиімдірек жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Кеуде қуысының пішініне жаттығу, үстелге отыру, өткен аурулар (мысалы, рахит) әсер етеді.
Ерте балалық шақтағы бос аяқ-қолдардың сүйектену процесі 18-20 жылға дейін созылады. Сондықтан, мектепке дейінгі жаста білек, алақан сүйектері мен бунақтар, сондай-ақ толарсақ сүйектері, табан сүйегі және бақайшақтардың қалыптасуы әлі аяқталған жоқ, бұл жиі - жиі аяқтың деформациясын тудырады, сонымен қатар сурет салу мен жазуды қиындатады.
Тірек-қимыл аппаратының белсенді бөлігі - қаңқа бұлшықеттері. Баланың дамуы кезінде жеке бұлшықет топтары біркелкі өспейді. Баланың бұлшық еттері ересек адамға қарағанда кедей, нәзік және серпімді. 5 жастан кейін жеке бұлшықет топтарының күші біртіндеп артады, бірақ күштік және де әсіресе статикалық жаттығулар балаларда тез шаршауды тудырады. Балалар қысқа мерзімді жылдамдық-күштік динамикалық жаттығуларға бейімделген. Алайда, мектеп жасына дейінгі балалар біртіндеп тұрып, отырудың белгілі бір статикалық қалыптарды сақтауға, дұрыс қалыпта болуға және оны сақтауға дағдылануы керек.
Мектеп жасына дейінгі балаларда бұлшықеттер тез шаршайды, бірақ қанмен жақсы қамтамасыз ету арқылы тез қалпына келеді. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық жұмысы ұзақ уақыт болмауы керек және олардың функционалдығына қатаң сәйкес келуі керек. Ұтымды физикалық белсенділік бұлшықеттердің белсенділігі мен қалыптасуына оң әсер етеді және олардың атрофиясына және өнімділігінің жоғалуына әкелмейді.
Қазіргі балалар, ересектер сияқты, соңғы жылдары бұлшықет гипертониясы, бұлшықеттердің функционалдық бұзылыстары, бұлшықет тепе-теңдігі проблемалары жиі кездеседі, мұнда кейбір бұлшықет топтары спазм күйінде, ал басқалары, керісінше, тым босаңсыған, бұл бұлшықеттердің шаршауына, бұлшықет ауырсынуына, әртүрлі позалардың бұзылуына әкелуі мүмкін.
Мектепке дейінгі жастағы дене мүсінің бұзылуынан басқа, аяқтың деформациясы жиі кездеседі. Жалпақ табан аяқтың қозғалыстық, тепе-теңдігін және, әсіресе, серіппелі қызметін бұзады, бүкіл дененің жұмысына әсер етеді, дене мүсінің бұзылуының әртүрлі түрлерімен бірге жүреді. Ұлдарда жалпақ табан қыздарға қарағанда жиі кездеседі (40% - ұлдарда, 35% - қыздарда).
6 жасар баланың денесінің иммундық жүйесі жақсы дамыған: зертханалық көрсеткіштер ересектерге сәйкес келеді.
Жүйке жүйесі: аналитикалық мүмкіндіктер кеңейеді. Бала өзінің және басқалардың іс-әрекеттері туралы ойлайды. Дегенмен, балалардың мінез-құлқында әлі де көптеген ойын элементтері бар, олар әлі де зейіннің шоғырлануы ұзақ уақыт сақтай алмайды. Кейбіреулер, әсіресе құрдастарынсыз тәрбиеленген балалар, тұйық, ұжымда әрең сіңісіп кетеді, бұл кейіннен олардың психикалық түріне әсер етуі мүмкін.
Бала ағзасының дамуын кезеңдеу педагогикалық практика мен баланың денсаулығын сақтау үшін өте маңызды. Өсіп келе жатқан организм жеке дамиды және биологиялық жас күнтізбелік жасқа сәйкес келмеуі мүмкін, оны басып озады немесе керісінше айтарлықтай артта қалады.
Үлкен мектеп жасына дейінгі бала ойын, сурет салу, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас арқылы жетілдіруді жалғастыруда, бірақ біртіндеп білім алу маңызды қызмет түріне айналады.
Бала көптеген балалық қасиеттерді сақтайды - жеңілтектік, аңғалдық, ересектерге төменнен жоғары қарау. Бірақ ол балалық өзінділікті жоғалта бастайды, оның мінез-құлқында ойлаудың басқа логикасы бар. Ол үшін білім алу маңызды іс-әрекет. Мектепте ол жаңа білім мен дағдыларды ғана емес, сонымен бірге белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие болады. Баланың мүдделері, құндылықтары, оның бүкіл өмір салты өзгереді [3, б. 120].
Д. В. Савицкая мектеп жасына дейінгі баланың белгілі бір мағынада тұлға екенін атап өтті. Ол өзінің жынысын жақсы біледі, кеңістік пен уақыттан орын табады. Ол отбасылық-туыстық қатынастарға бағдарланған және ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас орнатуды біледі: өзін-өзі бақылау дағдылары бар, жағдайларға мойынсұнуды, өз қалауына берік болуды біледі. Мұндай баланың рефлексиясы дамыған. Баланың жеке басының дамуындағы маңызды жетістік - Мен қалаймын мотивінен Мен міндетті сезімінің басым болуы. Мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында мектепте оқуға мотивациялық дайындық ерекше маңызға ие болады [5, б.62].
Сенсорлық даму: айналадағыларды танысу кезінде көзбен қабылдау жетекші болады; сенсорлық үлгілер игеріледі; қабылдаудың мақсаттылығы, жоспарлылығы, басқарылуы, хабардарлығы артады; қабылдаудың сөйлеу мен ойлаумен байланысы орнатылады, нәтижесінде қабылдау парасаттандырлады.
Зейін: зейіннің шоғырлануы, көлемі мен тұрақтылығы едәуір артады; сөйлеу мен танымдық процестердің дамуына негізделген зейінді басқарудағы еріктілік элементтері қалыптасады; зейін делдал болады; еріксіз зейін элементтері пайда болады.
Жад: еріксіз бейнелі жады басым; сөйлеу мен ойлаумен көбірек үйлесетін жады интеллектуалды сипатқа ие болады; ауызша-семантикалық жады жанама танымды қамтамасыз етеді және баланың танымдық іс-әрекетінің аясын кеңейтеді; ерікті есте сақтау элементтері алдымен ересек адамнан, содан кейін баланың өзінен осы процесті реттеу қабілеті ретінде қалыптасады; өзгерудің алғышарттары қалыптасады есте сақтаудың логикалық әдістерін игеруге бағытталған ерекше ақыл-ой қызметіне есте сақтау процесі; баланың мінез-құлық тәжірибесі мен ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасы жинақталып, жалпыланған сайын есте сақтау қабілеті жеке тұлғаның дамуына қосылады.
Ойлау: бала ойлау мәселелерін шешеді, олардың шарттарын елесте алады, ойлау жағдаяттан тысқарылық болады; сөйлеуді дамыту ойлау мәселелерін шешу тәсілі ретінде пайымдаудың дамуына әкеледі, құбылыстардың себептілігін түсіну пайда болады; балалар сұрақтары білуге құмарлық дамуының көрсеткіші болып табылады және баланың ойлаудың проблемалығы туралы айтады; практикалық әрекеттер алдын-ала ойлау негізінде пайда болған кезде ақыл-ой мен практикалық іс-әрекеттің жаңа арақатынасы пайда болады; ойлаудың жоспарлылығы артады; бала дайын байланыстар мен қатынастарды қолданудан күрделілерін ашуға көшеді; құбылыстар мен процестерді түсіндіруге тырысады; эксперименттеу пайда болады, жасырын байланыстар мен қатынастарды түсінуге, қолда бар білімді қолдануға, өз күшіңізді сынап көруге көмектеседі; тәуелсіздік, икемділік, қызығушылық сияқты ақыл-ой қасиеттерінің алғышарттары қалыптасады.
Сонымен, алты жастағы баланың интеллектуалды дамуы танымдық процестер жиынтығымен анықталады: зейін, қабылдау, ойлау, есте сақтау, қиял. Осы жас кезеңіндегі баланың зейінн еріксіздікпен сипатталады; ол өзінің назарын әлі басқара алмайды және көбінесе сыртқы әсерлердің мейіріміне бөленеді. Бұл тез алаңдаушылықта, бір нәрсеге назар аудара алмауда, әрекеттің жиі өзгеруінде көрінеді.
Мектепке дейінгі балалық шақ - адам дамуының өте маңызды кезеңі. Оның өмір сүруі қоғамның және белгілі бір адамның әлеуметтік-тарихи және эволюциялық-биологиялық дамуына байланысты, бұл осы жастағы баланың даму міндеттері мен мүмкіндіктерін анықтады. Мектепке дейінгі балалық шақ алдағы мектепке қарамастан тәуелсіз құндылыққа ие.
Мектепке дейінгі жастың бастапқы кезеңінде ересек пен баланың арасындағы ортақ әрекеттестіктің әлеуметтік жағдайы төмендейді. Ересектен ажырау баланың тәуелсіздікке ұмтылатын жаңа әлеуметтік жағдайын тудырады. Табиғи және түсінікті үрдіс. Бала ересектердің бар екендігін анықтап алғандықтан, оның алдынан ересек адамдардың күрделі әлемі күтіп тұрады. Бұл уақытқа дейін бала ересектермен бірге тұрып үйренген еді. Бұл үрдіс сақталады, бірақ ересектер өміріндегі бала өмірі деп аталатын ортақ өмір сүрудің өзге түрі болуға тиісті. Алайда бала әлі де болса үлкендердің өміріне араласа алмайды, сол себепті бұл үрдіс ересектермен бірге өмір сүрудің мінсіз үлгісіне айналады.
Осылайша, бала алғаш рет өзінің жанұялық әлемінің шекарасынан шығып, ересек адамдар әлемімен байланыс орнатады. Ересек адамдардың өміріндегі әлеуметтік қатынастар әлемі бала байланысқа түсетін мінсіз үлгіге айналады.
Л.С.Выготскийдің пікірінше, мінсіз үлгі - бұл оның тікелей өзара әрекеттестікке түсетін объективті шындығының бөлігі (ол баланың деңгейінен жоғары); бұл бала енуге тырысатын сала. Мектепке дейінгі жаста ересек адамдардың әлемі осы мінсіз үлгіге айналады. Ересек адамдардың әлемі, олардың қарым-қатынастарының әлемі баланы қызықтыратыны соншалық, осы әлемді зерттеу барысында бала тек ол жайлы ойлармен шектеліп қала алмайды. Ол осынау әлемде белсенді әрекет етуді қалайды, бірақ оны тікелей жүзеге асыру мүмкін емес, сол себепті бала ересектер әлемімен тікелей емес, жанама байланыс арқылы, ересектердің қарым-қатынастарын модельдеуге мүмкіндік беретін ерекше қызмет түрі - сюжетті-рөлдік ойын арқылы әрекет ету әдісін табады. Бұл қызметтің пәні - әлеуметтік қызметтенмен қарым-қатынастарды орындаушы ересек адам, сол себепті мектепке дейінгі жасқа тән әлеуметтік жағдай бала - әлеуметтік ересек деп аталады.
Жетекші қызмет. Мектеп жасына дейінгі жетекші қызмет - бұл сюжеттірөлдік ойын. Д. Б. Элькониннің айтуынша, ойын тарихи тұрғыда әлеуметтік еңбек бөлінісі басталған шақта, әулеттік құрылыс жаңа әлеуметтік құрылымдарға өтпес бұрын пайда болған. Ол уақытта бала материалдық өндіріс саласынан шығарылып, өз-өзіне ұсынылған. Балалар ересектер өмірін ойнайтын балалар қауымдастықтары пайда болды. Ойындар әртүрлі болады: бұл ережелері бар қозғалыс ойындары, қойылым-ойындар, өнімді ойындар, ойын-сауық-ойындар, дидактикалық ойындар және т.б. Бірақ мектепке дейінгі жастағы жетекші қызметті сюжетті-рөлдік ойын атқарады. Бала сюжетті-рөлдік ойынға түгел еніп кетеді. Оның ерекшелігі ойын мотивінің ойын мазмұнында болуымен байланысты - балалар ойын ойнау үшін ойнайды.
Д. Б. Элькониннің айтуынша, ойын символдық-модельдік қызмет түріне жатады, оның операционалдық-техникалық жағы төмен, операциялар қысқартылған, заттар шартты. Алайда ойын сыртқы, көзге көрінетін әлемде бағдарлануға басқа ешбір қызмет түрі ұсына алмайтын мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі жастағы баланың өз-өзіне қызмет көрсетуінен басқа барлық қызмет түрлері модельдеу сипатына ие. Кез келген модельдеудің мазмұны Д. Б.
Элькониннің пікірінше, объектіні басқа, табиғи емес материалда қайта құрудан тұрады, оның нәтижесінде объектіде арнайы қарастыру, бейімдеудің пәніне айналатын тұстар пайда болады. Нақ осы себептен Д. Б. Эльконин ойынды болашақ адамның қазіргі шығармашылық ойының алып қоймасы деп атаған.
Зат және оның қолданысы немесе оны адамның өзгертуі рөлдік ойынның толық, дамыған түрінің мазмұны бола алмайды, оны заттардың көмегімен жүзеге асатын адамдардың арасында қатынастар құрайды; адам - зат емес, ал адам - адам. Ал қайта құру, сол арқылы бұл қатынастарды игеру бала өзіне таңдаған ересек адамның рөлі арқылы орын алатындықтан, рөл және онымен табиғи байланысты әрекеттер ойын бірлігі болып саналады.
Ойын мазмұны - бұл бала тарапынан ересек адамдардың арасындағы қызметтік және әлеуметтік өмірдегі әрекеттер мен қарым-қатынастардың негізгі сипатты сәті ретінде ойналатын нәрсе.
Ойын мазмұнында баланың ересек адамдар қызметіне азды-көпті енуі байқалады; ол адам қызметінің тек сыртқы жағын - тек адамның немен әрекет ететіндігі немесе адамның өз қызметіне және басқа адамдарға қатынасы, немесе, ақырында, адам еңбегінің әлеуметтік мәнін көрсетуі мүмкін.
Д. Б. Эльконин ойын мазмұнынан ойын сюжетін бөліп көрсеткен. Ойын сюжеті - бұл ойын барысында балалар ойнайтын шындық аймағы. Ойын сюжеттері мейлінше түрлі әрі бала өмірінің нақты жағдайларын көрсетеді. Олар өмірдің нақты жағдайларына, баланың өмірдің кең ауқымына енуінен бастап оның таным көкжиегінің кеңеюіне байланысты өзгереді. Шынайы өмірде адамдардың нақты қызметтері мен олардың қарым-қатынастары мейлінше түрлі болып келетіндіктен, ойындардың сюжеттері де мейлінше түрлі әрі өзгермелі болып келеді.
Түрлі тарихи кезеңдерде әлеуметтік-тарихи, географиялық және нақтытұрмыстық өмір сүру жағдайларына байланысты, балалар сюжеттері әртүрлі ойындар ойнайды. Сюжетті - рөлдік ойынның егжей - тегжейлі құрылымы келесі құрамдастардан тұрады:
1. Бала өзіне қабылдап алатын ересек адам рөлі.
2. Баланың өз рөлін өмірде ойнауына қажетті қолдан жасалған жағдай; бұл жағдайдың мазмұны заттардың (ойыншықтардың) орнын ауыстырудан тұрады.
3. Ойын әрекеттері; өйткені бала ересектер қолданатын заттарды пайдаланбайды, тиісінше олармен тура ересектер секілді жұмыс жасауға болмайды. Рөлдің астарында бала өзіне қабылдап алған рөл иесіне тиесілі ережелер жасырынады.
Д. Б. Элькониннің айтуынша, рөл және онымен табиғи байланысы бар әрекеттер ойынның дамыған түрінің негізгі, кейін бөлінбейтін бірлігін құрайды. Онда әрекеттің аффективті-уәжді және операциялық-техникалық жақтары ажырамас бірлікте көрсетілген. Рөл мен оған сәйкес бала әрекетінің сипаты арасында тығыз функционалды қарым-атынас және кереғар бірлік бар. Ойын әрекеттері неғұрлым жалпы және ықшам болған сайын, көрсетілетін ересектер қызметінің мәні, міндеттері мен қатынастар жүйесі тереңірек ашылады; ойын әрекеттері нақты және толық бола түссе, көрсетіліп жатқан әрекеттің нақтытақырыптық мазмұны алға шығады. Рөлдік ойынды сипаттаған немесе зерттеген авторлардың барлығына жуығы бірауыздан ойын сюжетіне шешуші ықпал ететін баланы қоршаған шынайы өмір екендігін ескертеді. Бұл жағдайда бала ойын рөлінде белгілі жалпылама әлеуметтік функцияны өзіне қабылдап алады.
Рөлдің сюжетті-рөлдік ойынның жетекші құрамдас бөлігі ретіндегі мәні біртіндеп кристалданады. Д. Б. Эльконин сюжетті-рөлдік ойынның мектепке дейінгі балалық шақта дамуының динамикасын көрсететін төрт дейгейін белгілейді: 1-ші деңгей: тақырыптық әрекеттер басым түрде ойынның орталық мазмұны болып табылады. Рөлдер шын мәнінде бар, бірақ олар әрекеттерді анықтамайды, бала жасайтын әрекеттердің сипатынан туындайды. Әдетте, балалар рөлдерді атамайды, олар ойын әрекеті аяқталғаннан кейін көрсетіледі. Әрекеттер бірсарынды және қайталанып отырады, олардың қисыны оңай бұзылады.
2-ші деңгей: тақырыптық әрекеттер әлі де ойынның орталық мазмұны болып қалады. Бұнымен бірге ойын әрекетінің шынайылыққа сәйкестілігі алдыңғы қатарға шығады. Рөлдерді балалар атайды. Әрекеттер қисыны олардың шынайы өмірдегі бірізділігімен анықталады. Ойын әрекеттерінің саны мен түрлері көбейеді.
3-ші деңгей: рөл және онымен байланысты әрекеттерді орындау ойынның негізгі мазмұны болып табылады. Үлгіге алынатын әлеуметтік қатынастардың сипатын жеткізуші ойын әрекеттері пайда болады. Рөлдер анық және нақты, балалар оларды ойынның алдында айтып қояды. Рөл әрекеттердің қисыны мен сипатын анықтайды. Әрекеттер әртүрлі бола бастайды. Рөлдік айрықша сөздер пайда болады.
4-ші деңгей: басқа адамдарға деген қатынасты бейнелеуші әрекеттердің орындалуы ойынның негізгі мазмұны болып табылады. Рөлдер анық және нақты. Ойын барысында бала бір мінез-құлық желісін жүргізеді.
Екінші құрамдас бөлшек - жалған, қиялдағы жағдаятты - Л. С. Выготский ойын негізі деп санаған. Қиялдағы жағдаят - бұл көрінетін және мағыналық өрістің ажырауы. Балалар ойынында бір заттан екінші затқа мағына көшіру (қиялдағы жағдаят) орын алады, бәлкім, балалардың соңынан еш әрекет бекітілмеген, жабдықталмаған заттарды ұнататыны да сондықтан болар.
Мағыналардың бір заттан екіншісіне көшірілуі әрекеттерді көрсету мүмкіндіктерімен шектелген. Бір заттың басқа затпен ауыстырылуы мына ережеге сай жүреді: әрекеттің суретін бейнелей алатын зат қана затың орнын ауыстыра алады.
Д. Б. Эльконин ойынның қосарлы символизациялауды көрсетті, яғни, әрекеттің басқа затқа ауысуы және атауының өзгеруі кезінде, екіншіден, қабылданған рөлдің әлеуметтік мәнін көрсетуші әрекеттер тізбегінің жалпылама ойынын жобалайтын ересек адам рөлін қабылдау және орындау барысында. Қатаң бекітілген тақырыптық әрекеттің бұзылуы, ой мен әрекеттің ажырауы, ішкі мінсіз жоспарға көшу символизацияның негізгі функциясы болып табылады.
Алайда заттардан ажыраған мағыналармен операция жасауға көшу бірден жүзеге асырыла алмайды. Затты шынайы ауыстыру әрекеті, яғни ойын әрекеттері бұның тірек нүктесіне айналады, және Л. С. Выготскийдің пікірі бойынша, ойында заттың мағыналық жағы үстем бола бастайды, ауыстыру пайда болады және дамиды, белгілермен жанамалау үрдісі орын алады. Ауыстырудың психологиялық мәні бұл үрдісте бала ойының әрекеттен ажырауында, алайда алдымен әрекет жайлы ой үшін тірек нүктесі қажет, ауыстырушы-зат сол қызметті атқарады. Затты шынайы жағдайдан ажыраған
ой мен ерте жастың жағдаяттық байланысы арасындағы аралық байланыстырушы ететін ойынның өтпелі сипаты осы болып табылады.
Балалар арасындағы шынайы қарым-қатынастар олардың ортақ ойын әрекетіндегі әріптестер арасындағы қарым-қатынастарын білдіреді. Шынайы қарым-қатынастар ойын сюжетін жоспарлау, рөлдерді, ойын заттарын бөлу, сюжеттің дамуын және әріптес-құрбыларының рөлдерді орындауын бақылау және түзетуді құрайды. Орындалатын рөлдердің мазмұнымен анықталатын рөлдік, яғни ойын кезіндегі қарым-қатынастармен салыстырғанда, шынайы қарым-қатынастар баланың тұлғалық даму ерекшеліктері және құрбылардың арасындағы тұлғааралық қарым-қатынастар сипатымен анықталады.
Сюжетті-рөлдік қарым-қатынаста бала үшін моральды-адамгершілік мінез-құлық ережелері ашылады, бұл жерде осы ережелер ішінде бағыт алу жүзеге асады, ал шынайы қарым-қатынастарда ол ережелерді меңгеру әрекеті орын алады.
Ойынның үшінші құрамдас бөлігі - ойын әрекеттері. Бұл операционалдытехникалық жағы жоқ әрекеттер, бұл мәні бар әрекеттер, олар бейнелегіш сипатқа ие. Д. Б. Элькониннің айтуынша, әрекеттердің операционалдытехникалық жағынан дерексіздендіру адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесін модельдеуге мүмкіндік береді. Ойын, Д. Б. Эльконин жазғандай, адамдар қарым-қатынасы мен қоғамдық қызметтер саласына сезімтал. Ойында балалар әрекеті бірдеңе үшін немесе біреу үшін жүзеге асырылады. Ойында адам еңбегінің, адамдардың өзара әрекеттесу амалдары мен ережелерінің жалпы мәні жаңадан жасалады. Онда адам әрекетінің мәні және ересек адамдардың шынайы өмірде түсетін қарым-қатынастарының жүйесі мінсіз түрде ойналады. Ойын бала тұлғасының дамуында зор маңызға ие. Ойын адам әрекетінің операциалық жағынан ғана емес, уәжділік және мағыналық жағынан дамиды. Бұған ойында әрекеттің операционалды жағын минимумға жеткізіп, символды жағын арттыру көмектеседі. Символдылық мәні оның балаға мағыналық өріс тудыруында ғана емес, оған ойын барысында ересектердің қарым-қатынастар жүйесін, моральдық қарым-қатынастар жүйесін заттық және операциялық жақтардан абстракциялай отырып көрсетуіне мүмкіндік беруінде.
Ойында мағыналарды ауыстыру - символды ойлауға апарар жол. Ойында ережелерге бағыну - ерікті мінез-құлық мектебі. Бірақ психиканың бұл екі аспектісі бала бойында тек ойын үстінде емес, ал, мысалға, сурет салу, құрастыру және т.б. кезінде дамуы мүмкін. Адам әрекетінің мәні басқа адамға деген қарым-қатынастардан туындайтындықтан, ойындағы әріптес ойынға мән беруші, ойынның міндетті шарты болып табылады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту ерекшеліктері
Дене тәрбиесі баланың жан-жақты дамуының негізі болып табылады. Баланың өмірінің алғашқы жеті жылында оның дене тәрбиесі жалпы дамумен айрықша тығыз байланысты. Мектепке дейінгі балалық шақта баланың денсаулығы мен ұзақ өмір сүруінің, жақсы физикалық дамуының және жан-жақты қозғалыс дайындығының негізі қаланады [1].
Бала ұйымдастырылған дене шынықтыру сабақтарында және бос уақытында еркін қозғалыс әрекетшілдік кезінде ойнағанда, секіргенде, жүгіргенде, оның жүрек - тамыр, тыныс алу, жүйке жүйелерінің қызметі және зат алмасуы жақсартқанда, тірек-қимыл аппаратын нығайтылады және баланың ауруларға төзімділігін арттырады. Бала неғұрлым әртүрлі қозғалыстарды білсе, оның сезу, қабылдау және басқа психикалық процестерін дамыту мүмкіндігі соғұрлым кең болады, демек оның дамуы толыққанды жүзеге асырылады. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі туралы мәселе көптеген жылдар бойы өзектілігін сақтап келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттерін шешу қажет.
Қазіргі әлемде мектеп жасына дейінгі баланың дене тәрбиесінің маңызды міндеттерінің бірі оның физикалық қасиеттерін дамыту болып табылады, өйткені балалардың жалпы физикалық дайындығының жағдайы олардың негізгі физикалық қасиеттері мен қозғалыс түрлерінің қаншалықты дамығанына байланысты. Физикалық қасиеттер - бұл адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің әртүрлі аспектілері, белгілі бір қозғалыс қабілеттерді меңгеру дәрежесі. Физикалық қасиеттерге жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік және икемділік жатады.
Қазіргі уақытта бала ағзасының жұмыс қабілеттілігі деңгейінің генетикалық және әлеуметтік шарттылығы, оның физикалық қасиеттері мәселелері кеңінен талқылануда. Балалардың дамуындағы әлеуметтік және биологиялық фактілердің өзара тәуелділігі туралы көзқарас өте кең таралған. Мұндай тұжырымға сәйкес физикалық қасиеттер адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің көрінісі болып табылады, олар көбінесе оның туа біткен анатомиялық-физиологиялық, биохимиялық, психологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Бірақ сонымен бірге тәрбие мен оқытудың жүйелі, мақсатты процесінің әсерінен осы қасиеттердің дамуына айтарлықтай әсер етуі мүмкін екенін ескермеуге болмайды [10].
Физикалық сапа ретінде жылдамдық - бұл берілген жағдайлар үшін минималды уақыт аралығында қозғалыс әрекеттерді орындау мүмкіндігі [21]. Қозғалыс тапсырмасын қысқа мерзімде орындауы баланың шаршауын тудырмайды деп болжанады. Жылдамдықты көріністерінің үш негізгі формасы бар: реакция жылдамдығы (қозғалыс реакциясының жасырын уақыты); жеке қозғалыс жылдамдығы (сыртқы кедергісіз); қозғалыс жиілігі (қарқын).
Жылдамдық көріністерінің бұл формалары бір-біріне салыстырмалы түрде тәуелсіз. Бала тез реакцияға ие болуы мүмкін, бірақ қозғалыста баяу және керісінше. Көрсетілген үш форманың кешенді тіркесімі жылдамдықтың барлық жағдайларын анықтайды.
Жылдамдық баланы негізгі қозғалыстарға үйрету процесінде дамиды. Жылдамдық қасиеттерін дамыту үшін Е. Н. Вавилова [5] жылдам және баяу жүгіруде жаттығуларды қолдануды ұсынады: қысқа қашықтықта максималды қарқынмен жүгіріп баяу қарқынға ауысу. Жаттығуларды әртүрлі қарқынмен орындау балалардың берілген қарқынға сәйкес әртүрлі бұлшықет күштерін қолдану қабілетін дамытуға ықпал етеді.
Жылдамдықты дамыту үшін ойын және жарыс әдістер қолданылады:
Ойын әдісі қозғалыс дағдылар, тәуелсіз әрекеттерді, тәуелсіздік пен шығармашылықты жетілдіруге мүмкіндік береды. Бұл әдіс кіші топтарда белсенді қолданылады, бірақ ол үлкен мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс жасауда кеңінен қолданылады.
Жарыс әдіс. Ол жаттығу әрекеттерін практикалық игеруге тиімді ықпал етеді және барлық жас топтарында қолданылады. Кішкентайлардың алдына міндет қойылады: кім тезірек әкеледі, кім алысырақ лақтырады. Аға топтарда бұл әдіс қозғалыстарды жақсартуға мүмкіндік береді. Күш - адамның бұлшықет күшімен сыртқы қарсылықты жеңу немесе оған қарсы тұру қабілеті [16]. Күштің дамуы сыртқы қарсылықты жеңуді ғана емес, сонымен қатар дене салмағына және қолданылатын әртүрлі снарядтарға үдеу береді (мысалы, допты беру кезінде байқалады). Басқа физикалық қасиеттердің, яғни жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік дамуы көбінесе күштің дамуына байланысты. Физикалық күштің көрінісі бұлшықет аппаратының қызметін реттейтін жүйке процестерінің қарқындылығы мен шоғырлануына байланысты.
6-7 жастағы балаларда күшті дамыту үшін келесі оқыту әдістерін тиімді қолданады:
Ойын әдісі күш қабілеттерін негізінен ойын әрекеттерінде тәрбиелеуді қамтиды, мұнда ойын жағдайлары әртүрлі бұлшықет топтарының кернеу режимдерін өзгертуге мәжбүр етеді.
Айналмалы жаттығу әдісі әртүрлі бұлшықет топтарына кешенді әсер етеді. Ақпараттық-рецептивті әдіс мұғалім мен баланың қызметі арасындағы байланыс пен өзара тәуелділікпен сипатталады.
Репродуктивті әдіс (әрекет тәсілдерін көбейту) [37].
Мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеу кезінде оның денесінің жас ерекшеліктері ескеріледі: жүйке жүйесінің дамуының аяқталмауы, бүккіш бұлшықеттердің тонусының басым болуы, бұлшықеттердің әлсіздігі. Сондықтан негізгі бұлшықет топтары мен омыртқаны нығайтатын жалпы даму жаттығулары күштің біртіндеп дамуына бағытталған.
Жаттығуларды таңдау кезінде қысқа мерзімді жылдамдық пен күш кернеулерін тудыратындарға ерекше назар аударылады: жүгіру, лақтыру, секіру, баспалдаққа көтерілу жаттығулары. Жаттығулар баланың тірек-қимыл аппаратының мүмкіндігін ескере отырып таңдалады, олар үлкен бұлшықет топтарының басым дамуына, баланың жүрек-тамыр жүйесінің қысқа мерзімді жылдамдық жүктемелеріне жақсы реакциясын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Күшті дамыту үшін қозғалыс жылдамдығын және жылдам күш көрсету қабілетін дамыту қажет, яғни жылдамдық күш қасиеттерін көрсету.
Бұлшықет күшін дамыту, тыныс алу жүйесінің қозғалысын үйлестіруіне тығыздалған доптармен жаттығулар ықпал етеді (мысалы, тығыздалған допты жоғары, алға көтеру, төмен түсіру, доппен иілу, домалату, басынан асырып лақтыру). Бұл жаттығулардың барлығы балалардың жасын ескере отырып, жалпы даму жаттығуларына енгізіледі.
Төзімділік - бұлшықет қызмет процесінде шаршауға қарсы тұру қабілеті.
Төзімділіктің өлшемі - бұл белгілі бір сипаттағы және қарқындылықтағы бұлшықет қызметі жүзеге асырылатын уақыт.
Р. Е. Мотылянская келесі, ең толық анықтаманы береді: Төзімділік - бұл дененің бұлшықет жұмысындағы ішкі ортадағы өзгерістерге байланысты туындайтын қиындықтарды жеңудің арқасында максималды қуаттың 60-тан 80-90% - на дейін (қозғалыс белсенділігінің сипатына және дене дайындығына байланысты) ұзақ уақытқа созылатын бұлшықет жұмысын орындау қабілеті. Мектеп жасына дейінгі балаларға қатысты төзімділік дененің қазіргі кездегі дене дайындығының деңгейіне сәйкес ұзақ уақыт бойы аз (максимумның 50%) және орташа (60 %) қарқындылықтағы бұлшықет жұмысын орындау қабілеті ретінде қарастырылады [10]. Мектепке дейінгі жастағы төзімділікті дамыту қажеттілігі бірқатар себептерге байланысты:
Төзімділік аз қарқындылықтағы бұлшықеттердің ұзақ мерзімді жұмыс істеу қабілеті ретінде баланың денесін және ең алдымен жүрек-қан тамырлары, тыныс алу, тірек-қимыл жүйесін нығайтуға мүмкіндік береді, бұл баланың физикалық және психикалық денсаулығына жағымды әсер етеді, тұтастай алғанда оның жан-жақты гармоникалық дамуына ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың төзімділігін тәрбиелеу бойынша мақсатты жұмыс дененің жұмысын жақсартады, олардың өнімділігін арттырады (физикалық және психикалық), бұл балаларды мектепке дайындау тұрғысынан өте маңызды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда төзімділікті дамыту қажеттілігі сонымен қатар мақсатты қозғалыстар, әсіресе циклдік тип, олардың табиғи бейімділігін ашуға және дамытуға көмектесетіндігімен анықталады: тек осы кезеңде, мүмкін, адамның физикалық жұмысының маңызды көрсеткіші болып табылатын оттегінің максималды мөлшерін арттыру.
Тұлғаның ерікті қасиеттерін, адамның мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастыру үшін төзімділікті дамыту үлкен маңызға ие: батылдық пен табандылық, мақсаттылық, өз қабілеттеріне деген сенімділік.
Жалпы төзімділіктің балалар денесінің функционалдық мүмкіндіктеріне, әртүрлі органдар мен жүйелердің (әсіресе орталық жүйке жүйесінің, жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және бұлшықет аппараттарының) бұлшықет жұмысына дайындығына, қозғалыс техникасын меңгеру дәрежесіне, оларды үнемді орындауға айтарлықтай тәуелділігін атап өткен жөн [54].
Ересек мектеп жасына дейінгі балаларда төзімділіктің даму ерекшеліктерін анықтауға байланысты балалардың физикалық белсенділікке жауап беру ерекшеліктерін қадағалау маңызды. Бұл дененің алдағы жұмысқа бейімделу заңдылықтарын, физикалық белсенділік аяқталғаннан кейін қалпына келтіру кезеңін анықтау үшін қажет.
Төзімділікті дамыту үшін айналмалы жаттығулар, қайталанатын аралық жаттығулар, үздіксіз жаттығулар, ойын әдістерін қолдану ұсынылады.
Төзімділікке тәрбиелеу балалардың физикалық дамуына, функционалдық мүмкіндіктерінің дәрежесіне және дене шынықтыруға байланысты жұмыс қабілеттілігінің жоғарылауымен тығыз байланысты. Барлық өзара байланысты факторларды дұрыс бағалау арқылы ғана әр түрлі бұлшықет жүктемелерін біртіндеп көбейтіп, әр баланың дұрыс, жан-жақты және уақтылы физикалық дамуына ықпал етуге болады. Басынан бастап балалардың физикалық жұмыс қабілеттілігі қолма-қол деңгейін ескеру қажет, бұл олардың төзімділігін одан әрі дамыту үшін маңызды [12].
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың функционалдық мүмкіндіктері олардың физикалық жұмыс қабілеттілігін айтарлықтай анықтайды. Бұл ретте олардың күні бойы бір деңгейде сақталмайтынын ескеру маңызды. Көптеген себептерге байланысты табиғи ауытқуларды ескеру қажет: биоритмдер, белсенді кезеңдегі біртіндеп жалпы шаршау, бірқатар басқа себептер [34].
Жылдың әртүрлі кезеңдеріндегі балалардың функционалдық мүмкіндіктерінің ауытқуын да ескерген жөн. С. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлкей Марғулан атындағы Павлодар педагогикалық университеті
Ниязбек К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ритмикалық гимнастиканың мектепке дейінгі жастағы физикалық қасиеттердің дамуына әсері
Білім беру бағдарламасы:
6В01420 - Дене шынықтыру және спорт
Павлодар 2024
Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
Әлкей Марғулан атындағы Павлодар педагогикалық университеті
Өнер және спорт жоғары мектебі
Қорғауға жіберілді
ДТжС ББ жетекшісі
_____________М.К. Сирлибаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырып: Ритмикалық гимнастиканың мектепке дейінгі жастағы физикалық қасиеттердің дамуына әсері
6В01420 - Дене шынықтыру және спорт білім беру бағдарламасы
Орындады: ______________ К. Ниязбек
Ғылыми жетекшісі:
б.ғ.к, профессор _______________ Б.А.Байдалинова
Нормобақылаушы: _______________ В.А. Сексенов
Павлодар 2024
Мазмұны
Кіріспе
4
1 Зеттеу тақырыбы бойынша теориялық шолу
7
1. 1 5 - 7 жастағы балалардың анатомо - физиологиялық ерекшеліктері
7
1. 2 Мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту ерекшеліктері.
14
1.3 Ритмикалық гимнастика мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін арттыру және қозғалыс белсенділігін жақсарту құралы ретінде
21
1. 4 Ритмикалық гимнастика сабақтарындағы қозғалыс құралдарының әртүрлілігі
26
2 Зерттеу әдістері және ұйымдастырылуы
31
2.1 Зерттеу әдістері
31
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
32
3 Зерттеу нәтижелерін талдау
33
Қорытынды
40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
42
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ритмикалық гимнастика жүйелі түрде орындаған жағдайда үлкен сауықтыру мәніне ие. Дене жаттығуларын таңертең, күндізгі ұйқыдан кейін (егер режим сақталса), түстен кейін серуендеу мен үйде жасауға болады. Бұл баланың денсаулығын жақсартуды және әр түрлі іс-әрекетке жан-жақты физикалық дайындығын, физикалық жетілуін қалыптастыруды қамтиды.
Ритмикалық гимнастика өмірлік маңызды қозғалыс дағдылар тәрбиелеуге ықпал етеді, сонымен қатар қозғалыстарға сұлулық, әсемдік, дәлдік береді. Ол ептілік, жылдамдық, күш, икемділік, төзімділік сияқты психофизикалық қасиеттердің дамуын қамтамасыз етеді, ерік-жігерді, мінезді, тәртіпті қалыптастырады, есте сақтауды, ойлауды дамытады. Ритмикалық гимнастиканың нақты міндеті - дұрыс мүсін қалыптастыру, дененің әртүрлі деформацияларын түзету, өз денесін игеру қабілетіне тәрбиелеу.
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың қозғалыс қабілеттерін қалыптасуы балалар денесінің өсуі мен даму заңына сәйкес жүреді.
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін өсу мен дамуға әсер ететін сыртқы ортаның негізгі факторлары тамақтану, жеткілікті қозғалыс белсенділігі, ұйқының жеткіліктілігі, өткір және созылмалы аурулардың болмауы немесе болуы, сондай-ақ климатогеографиялық жағдайлар болып табылады.
Сыртқы орта факторларымен өзара әрекеттесу кезінде ғана дамудың берілген алғышарттары моториканы қалыптастыруға қосылуы мүмкін.
Мектеп жасына дейінгі балалардың кез-келген моторикасын дамытуға бағытталған педагогикалық әсер басқа қабілеттердің дамуына да әсер етеді.
Мектепке дейінгі жас көптеген қозғалыс қабілеттерінің қарқынды дамуы үшін ең қолайлы болып табылады. Сондай-ақ, мектепке дейінгі жаста үйлестіру қабілеттерін, ептілігін және жылдамдықтың қарапайым формаларын жетілдіру әсіресе тиімді.
Дене жаттығуларымен айналысу барысында мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту жүреді. Бұл процестер бір-бірінен бөлінбейді. Баланың қозғалыс әрекеттерінің жаңа түрлерін игеруі, сондай-ақ бұрыннан бар қозғалыстарды жетілдіру қозғалыс қабілеттерінің даму деңгейіне байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қозғалыс қабілеттерін дамыту үшін балалардың қозғалыс әрекеттерінің кең ауқымын игеруі және олардың тұрақты ғана емес, сонымен қатар икемді қозғал дағдылар қалыптастыруы үлкен маңызға ие: балалардың қозғалыс ауқымы неғұрлым бай болса, соғұрлым олардың әртүрлі іс-әрекеттердегі қозғалыс белсенділігінің көріну мүмкіндігі жоғары болады. Сонымен қатар, физикалық жаттығулар процесінде баланың жеке басы қалыптасады, сондықтан мұғалім оның тәрбиелік әсерінің ықтимал әсерін ескеруі керек.
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің негізгі міндеттерінің бірі - қозғалыс қабілеттерін оңтайлы дамыту. Бұл мәселені шешу әртүрлі моторика мен дағдыларды қалыптастыруды, физикалық қасиеттерді дамытуды қамтиды, мұның бәрі балалардың физикалық, психикалық жағдайын үйлесімді дамыту үшін қажет.
Дене тәрбиесінің ажырамас бөлігі бола отырып, қозғалыс қабілеттерін тәрбиелеу және дамыту әлеуметтік анықталған міндеттерді шешуге көмектеседі: тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуы, ағзаның әлеуметтік-экологиялық жағдайларға жоғары тұрақтылығына қол жеткізу, оның бейімделу қасиеттерін арттыру. Өскелең ұрпақтың физикалық табиғатын жақсартуға бағытталған педагогикалық әсерлер кешеніне қосу.
Мәселені шешудің бір жолы - мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде балалардың жас ерекшеліктеріне бейімделген белгілі дене шынықтыру және сауықтыру әдістері мен технологияларын мақсатты пайдалану.
Көптеген ғылыми зерттеулер ритмикалық гимнастика құралдарының баланың психикалық процестері мен функционалды жағдайына әсерінің кең ауқымын анықтады.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің ескі түрлерін жетілдіру және жаңа формаларын, құралдары мен әдістерін іздеу өзекті болып табылады.
Ырғақты қозғалыстар көптеген спорт түрлеріне тән және оларды орындау қажеттілігі бізді қоршаған шындықта үнемі кездеседі. Өмірлік тәжірибе көрсеткендей, ептілік және қимылдарды үйлестіру деп біз атайтын физикалық қасиет, бұл біздің күнделікті және спорттық өміріміздің ажырамас атрибуты. Оның ерекшелігі, ең орташа дене қабілеттері бар адамға кез-келген дәу қарсыласынан үстем болу мүмкіндік береді.
Күнделікті тәжірибе ептілік көздің табиғи түсін өзгерту сияқты қол жеткізуге үміттенбейтін өзгермейтін, табиғи қасиет емес екенін көрсетеді. Ептілік жаттығуға мүмкіндік береді. Жылдамдық, күш, төзімділік бойынша рекордтар бар, бірақ осы уақытқа дейін ептілік бойынша біріншілік пен рекордқа тікелей қол жеткізуге болатын жарыстың бірде-бір түрін ойлап тапқан жоқ. Ептілік бірқатар жеңіл атлетика мен спорттық-ойын әрекеттеріне көмектеседі, бірақ барлық жерде ол спектакльдің режиссері ретінде сахнада қалады және оның есебінен жүлделер жылдамдық, төзімділік, күш алады. Бұл ептілікті қолайсыз сыртқы жағдайларға қояды, бірақ оны барлық басқа қасиеттерден жоғары көтеріп, оған ерекше еліктіреді. Дене шынықтыру мен спорттың ритақты гимнастика сияқты саласы осы кешенді сапаны дамытуға көмектеседі, моториканы дамытуға, қозғалыс сұлулығын қалыптастыруға көмектеседі, адамның адамгершілік және рухани жақтарын дамытуға мүмкіндік беретін өнер элементтерін қамтиды.
Зерттеудің мақсаты: ритмикалық гимнастика арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін жетілдіру және қозғалыс белсенділігін арттыру процесінің тиімділігін теориялық тұрғыдан анықтау және тәжірибелік-эксперименттік жолмен дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
- Қол жетімді оқу ғылыми-әдістемелік әдебиеттерінде мектеп жасына дейінгі балалардағы физикалық қасиеттер мен қозғалыс белсенділігінің көрінісі мен даму ерекшеліктерін анықтау.
- Балалардың үйлестіру қабілеті мен ырғақ сезімі даму деңгейін анықтау.
- Ритмикалық гимнастика сабақтарының физикалық қасиеттерді жақсартуға және мектепке дейінгі білім беру мекемесінде қозғалыс белсенділігін арттыруға әсерін зерттеу.
Зерттеу объекті: мектепке дейінгі білім беру мекемесінде физикалық қасиеттерді жетілдіру және қозғалыс белсенділігін арттыру процесі.
Зерттеу пәні: ритақты гимнастиканың MBDOU-дағы балалардың физикалық қасиеттерін жақсартуға және қозғалыс белсенділігін арттыруға әсері.
Зерттеу гипотезасы: мектепке дейінгі білім беру мекемесіндегі дене шынықтыру сабақтарында ритмикалық гимнастиканы қолдану балалардың физикалық қасиеттері мен қозғалыс белсенділігін жақсартуға оң әсер етеді.
Мәселенің ғылыми дамуы: ритмикалық гимнастика құралдарын қолдану тәжірибесі талданып, жалпыланған, физикалық қасиеттерді жетілдіру процесіне және балалардың қозғалыс белсенділігінің деңгейін арттыруға ықпал ететін негізгі құралдар анықталған.
Зерттеудің дереккөздік базасы: Мектеп жасына дейінгі балалардың қозғалыс белсенділігі мәселесі бойынша зерттеулер (Н. Лескова, Л. Ноткина, Е. Я. Бондаревская және т. б.; мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту мәселесі бойынша зерттеулер (В. Н. Занефский, З. И. Кузнецова, М. х. Спаева және т. б.); мектепке дейінгі білім беру мекемесінде ритмикалық гимнастиканы ұйымдастыру және қолдану мәселесі бойынша зерттеулер (Я. Степаненкова, В. А. Страновский, Е. А. Тимофеева және т. б.).
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: алынған материалды мектепке дейінгі мекемелерде жұмыс жоспарын құруда тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылатын көздер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Зеттеу тақырыбы бойынша теориялық шолу
1.1 5 - 7 жастағы балалардың анатомо - физиологиялық ерекшеліктері
Онтогенездің әр кезеңі өзінің ерекше анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен сипатталады. Жас топтары арасындағы айырмашылықтар морфологиялық құрылымдардың сандық ерекшеліктерімен ғана емес, сонымен қатар жеке органдардың, жүйелердің және тұтастай алғанда бүкіл ағзаның функционалдық белгілерімен анықталады. Баланың денесінің дамуы біркелкі емес: жеделдетілген өсу кезеңдері оның баяулау кезеңдерімен ауыстырылады, оның барысында дене тіндерінің дифференциациясы жүреді.
И. М. Воронцов пен С. Б. Тихвинскийдің айтуынша, 4 жасқа қарай дене салмағының бір жылдағы өсуі 1200-1300 г құрайды, 6-7 жасқа дейін дене салмағы бір жасқа қарағанда екі есе көп. Дененің ұзындығы 5-7 жылға қарай жылына 8-10 см-ге артады (дөңгелектеу кезеңі созылу кезеңіне ауысады), бұл кезде дене мен аяқ-қолдардың тез өсуі басталады. Кеуде шеңбері 5-7 жылға қарай 2-2,5 см-ге артады. Бас, омыртқа, аяқтың сүйектері қарқынды өседі, бірақ олар минералды тұздардың аздығына байланысты әлі де берік емес, сондықтан омыртқа мен аяқтың алғашқы қисаюы мектепке дейінгі жаста басталады [2, 17-бет].
Дегенмен, бір жас тобындағы антропометриялық көрсеткіштердің жеке мәндері әртүрлі болуы мүмкін. Осыған байланысты И.М. Воронцов пен С. Б. Тихвинский 1991 жылы бір жастағы дене түрлерінің келесі жіктелуін ұсынды: мезосоматикалық, микросоматикалық және макросоматикалық. Сонымен қатар, антропометриялық көрсеткіштер бойынша балалар үйлесімді және дисгармониялық физикалық дамуға ие бола алады. Бұл классификация балалардың физикалық даму деңгейін бағалау мақсатында жаппай тексерулерде антропометриялық скрининг ретінде қолданылады [2, Б. 20-21].
Мектеп жасына дейінгі балалардағы тірек-қимыл аппаратының бірқатар анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері бар. Дене тұлғасының негізгі функционалды өзегі омыртқа - қозғалтқыш, тірек және серіппелі функцияларды орындайды. Сонымен қатар, серіппелердің қызметің омыртқалы сінір дискілер атқарады, омыртқа ось бойынша жүктеме түсу кезінде, еңкею және бұрылу кезінде олар буфер рөлін орындайды. Омыртқаның серіппелі қызметі физиологиялық иілістерді қалыптастыру арқылы жүзеге асырылады. 6-7 жасқа дейін позаның түрі анықталып, барлық төрт иілу қалыптасады - мойын және бел лордозы, сондай-ақ кеуде және сегізкөз - құйымшақ кифоз [2, 22-бет].
Кеуде қаңқасының өсуі мен дамуы өкпе, жүрек, бауыр функцияларының қалыптасуымен, сондай-ақ тұру және отыру жағдайымен тығыз байланысты. Қабырғалардың сүйектенуі өмірдің екінші айының соңынан басталып, 20 жасқа дейін жалғасады. Өмірдің алғашқы жылдарында кеуде қуысы конус тәрізді, негізі төмен қарай орналасқан. 6-7 жасқа дейін кеуде қуысының жоғарғы бөлігі кеңейіп, бәрі қысқарады, ересек адамның кеуде контурын алады. Қабырғалардың орналасуының өзгеруі кеуде қозғалысының жоғарылауына ықпал етеді және тыныс алу қозғалыстарын тиімдірек жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Кеуде қуысының пішініне жаттығу, үстелге отыру, өткен аурулар (мысалы, рахит) әсер етеді.
Ерте балалық шақтағы бос аяқ-қолдардың сүйектену процесі 18-20 жылға дейін созылады. Сондықтан, мектепке дейінгі жаста білек, алақан сүйектері мен бунақтар, сондай-ақ толарсақ сүйектері, табан сүйегі және бақайшақтардың қалыптасуы әлі аяқталған жоқ, бұл жиі - жиі аяқтың деформациясын тудырады, сонымен қатар сурет салу мен жазуды қиындатады.
Тірек-қимыл аппаратының белсенді бөлігі - қаңқа бұлшықеттері. Баланың дамуы кезінде жеке бұлшықет топтары біркелкі өспейді. Баланың бұлшық еттері ересек адамға қарағанда кедей, нәзік және серпімді. 5 жастан кейін жеке бұлшықет топтарының күші біртіндеп артады, бірақ күштік және де әсіресе статикалық жаттығулар балаларда тез шаршауды тудырады. Балалар қысқа мерзімді жылдамдық-күштік динамикалық жаттығуларға бейімделген. Алайда, мектеп жасына дейінгі балалар біртіндеп тұрып, отырудың белгілі бір статикалық қалыптарды сақтауға, дұрыс қалыпта болуға және оны сақтауға дағдылануы керек.
Мектеп жасына дейінгі балаларда бұлшықеттер тез шаршайды, бірақ қанмен жақсы қамтамасыз ету арқылы тез қалпына келеді. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық жұмысы ұзақ уақыт болмауы керек және олардың функционалдығына қатаң сәйкес келуі керек. Ұтымды физикалық белсенділік бұлшықеттердің белсенділігі мен қалыптасуына оң әсер етеді және олардың атрофиясына және өнімділігінің жоғалуына әкелмейді.
Қазіргі балалар, ересектер сияқты, соңғы жылдары бұлшықет гипертониясы, бұлшықеттердің функционалдық бұзылыстары, бұлшықет тепе-теңдігі проблемалары жиі кездеседі, мұнда кейбір бұлшықет топтары спазм күйінде, ал басқалары, керісінше, тым босаңсыған, бұл бұлшықеттердің шаршауына, бұлшықет ауырсынуына, әртүрлі позалардың бұзылуына әкелуі мүмкін.
Мектепке дейінгі жастағы дене мүсінің бұзылуынан басқа, аяқтың деформациясы жиі кездеседі. Жалпақ табан аяқтың қозғалыстық, тепе-теңдігін және, әсіресе, серіппелі қызметін бұзады, бүкіл дененің жұмысына әсер етеді, дене мүсінің бұзылуының әртүрлі түрлерімен бірге жүреді. Ұлдарда жалпақ табан қыздарға қарағанда жиі кездеседі (40% - ұлдарда, 35% - қыздарда).
6 жасар баланың денесінің иммундық жүйесі жақсы дамыған: зертханалық көрсеткіштер ересектерге сәйкес келеді.
Жүйке жүйесі: аналитикалық мүмкіндіктер кеңейеді. Бала өзінің және басқалардың іс-әрекеттері туралы ойлайды. Дегенмен, балалардың мінез-құлқында әлі де көптеген ойын элементтері бар, олар әлі де зейіннің шоғырлануы ұзақ уақыт сақтай алмайды. Кейбіреулер, әсіресе құрдастарынсыз тәрбиеленген балалар, тұйық, ұжымда әрең сіңісіп кетеді, бұл кейіннен олардың психикалық түріне әсер етуі мүмкін.
Бала ағзасының дамуын кезеңдеу педагогикалық практика мен баланың денсаулығын сақтау үшін өте маңызды. Өсіп келе жатқан организм жеке дамиды және биологиялық жас күнтізбелік жасқа сәйкес келмеуі мүмкін, оны басып озады немесе керісінше айтарлықтай артта қалады.
Үлкен мектеп жасына дейінгі бала ойын, сурет салу, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас арқылы жетілдіруді жалғастыруда, бірақ біртіндеп білім алу маңызды қызмет түріне айналады.
Бала көптеген балалық қасиеттерді сақтайды - жеңілтектік, аңғалдық, ересектерге төменнен жоғары қарау. Бірақ ол балалық өзінділікті жоғалта бастайды, оның мінез-құлқында ойлаудың басқа логикасы бар. Ол үшін білім алу маңызды іс-әрекет. Мектепте ол жаңа білім мен дағдыларды ғана емес, сонымен бірге белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие болады. Баланың мүдделері, құндылықтары, оның бүкіл өмір салты өзгереді [3, б. 120].
Д. В. Савицкая мектеп жасына дейінгі баланың белгілі бір мағынада тұлға екенін атап өтті. Ол өзінің жынысын жақсы біледі, кеңістік пен уақыттан орын табады. Ол отбасылық-туыстық қатынастарға бағдарланған және ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас орнатуды біледі: өзін-өзі бақылау дағдылары бар, жағдайларға мойынсұнуды, өз қалауына берік болуды біледі. Мұндай баланың рефлексиясы дамыған. Баланың жеке басының дамуындағы маңызды жетістік - Мен қалаймын мотивінен Мен міндетті сезімінің басым болуы. Мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында мектепте оқуға мотивациялық дайындық ерекше маңызға ие болады [5, б.62].
Сенсорлық даму: айналадағыларды танысу кезінде көзбен қабылдау жетекші болады; сенсорлық үлгілер игеріледі; қабылдаудың мақсаттылығы, жоспарлылығы, басқарылуы, хабардарлығы артады; қабылдаудың сөйлеу мен ойлаумен байланысы орнатылады, нәтижесінде қабылдау парасаттандырлады.
Зейін: зейіннің шоғырлануы, көлемі мен тұрақтылығы едәуір артады; сөйлеу мен танымдық процестердің дамуына негізделген зейінді басқарудағы еріктілік элементтері қалыптасады; зейін делдал болады; еріксіз зейін элементтері пайда болады.
Жад: еріксіз бейнелі жады басым; сөйлеу мен ойлаумен көбірек үйлесетін жады интеллектуалды сипатқа ие болады; ауызша-семантикалық жады жанама танымды қамтамасыз етеді және баланың танымдық іс-әрекетінің аясын кеңейтеді; ерікті есте сақтау элементтері алдымен ересек адамнан, содан кейін баланың өзінен осы процесті реттеу қабілеті ретінде қалыптасады; өзгерудің алғышарттары қалыптасады есте сақтаудың логикалық әдістерін игеруге бағытталған ерекше ақыл-ой қызметіне есте сақтау процесі; баланың мінез-құлық тәжірибесі мен ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасы жинақталып, жалпыланған сайын есте сақтау қабілеті жеке тұлғаның дамуына қосылады.
Ойлау: бала ойлау мәселелерін шешеді, олардың шарттарын елесте алады, ойлау жағдаяттан тысқарылық болады; сөйлеуді дамыту ойлау мәселелерін шешу тәсілі ретінде пайымдаудың дамуына әкеледі, құбылыстардың себептілігін түсіну пайда болады; балалар сұрақтары білуге құмарлық дамуының көрсеткіші болып табылады және баланың ойлаудың проблемалығы туралы айтады; практикалық әрекеттер алдын-ала ойлау негізінде пайда болған кезде ақыл-ой мен практикалық іс-әрекеттің жаңа арақатынасы пайда болады; ойлаудың жоспарлылығы артады; бала дайын байланыстар мен қатынастарды қолданудан күрделілерін ашуға көшеді; құбылыстар мен процестерді түсіндіруге тырысады; эксперименттеу пайда болады, жасырын байланыстар мен қатынастарды түсінуге, қолда бар білімді қолдануға, өз күшіңізді сынап көруге көмектеседі; тәуелсіздік, икемділік, қызығушылық сияқты ақыл-ой қасиеттерінің алғышарттары қалыптасады.
Сонымен, алты жастағы баланың интеллектуалды дамуы танымдық процестер жиынтығымен анықталады: зейін, қабылдау, ойлау, есте сақтау, қиял. Осы жас кезеңіндегі баланың зейінн еріксіздікпен сипатталады; ол өзінің назарын әлі басқара алмайды және көбінесе сыртқы әсерлердің мейіріміне бөленеді. Бұл тез алаңдаушылықта, бір нәрсеге назар аудара алмауда, әрекеттің жиі өзгеруінде көрінеді.
Мектепке дейінгі балалық шақ - адам дамуының өте маңызды кезеңі. Оның өмір сүруі қоғамның және белгілі бір адамның әлеуметтік-тарихи және эволюциялық-биологиялық дамуына байланысты, бұл осы жастағы баланың даму міндеттері мен мүмкіндіктерін анықтады. Мектепке дейінгі балалық шақ алдағы мектепке қарамастан тәуелсіз құндылыққа ие.
Мектепке дейінгі жастың бастапқы кезеңінде ересек пен баланың арасындағы ортақ әрекеттестіктің әлеуметтік жағдайы төмендейді. Ересектен ажырау баланың тәуелсіздікке ұмтылатын жаңа әлеуметтік жағдайын тудырады. Табиғи және түсінікті үрдіс. Бала ересектердің бар екендігін анықтап алғандықтан, оның алдынан ересек адамдардың күрделі әлемі күтіп тұрады. Бұл уақытқа дейін бала ересектермен бірге тұрып үйренген еді. Бұл үрдіс сақталады, бірақ ересектер өміріндегі бала өмірі деп аталатын ортақ өмір сүрудің өзге түрі болуға тиісті. Алайда бала әлі де болса үлкендердің өміріне араласа алмайды, сол себепті бұл үрдіс ересектермен бірге өмір сүрудің мінсіз үлгісіне айналады.
Осылайша, бала алғаш рет өзінің жанұялық әлемінің шекарасынан шығып, ересек адамдар әлемімен байланыс орнатады. Ересек адамдардың өміріндегі әлеуметтік қатынастар әлемі бала байланысқа түсетін мінсіз үлгіге айналады.
Л.С.Выготскийдің пікірінше, мінсіз үлгі - бұл оның тікелей өзара әрекеттестікке түсетін объективті шындығының бөлігі (ол баланың деңгейінен жоғары); бұл бала енуге тырысатын сала. Мектепке дейінгі жаста ересек адамдардың әлемі осы мінсіз үлгіге айналады. Ересек адамдардың әлемі, олардың қарым-қатынастарының әлемі баланы қызықтыратыны соншалық, осы әлемді зерттеу барысында бала тек ол жайлы ойлармен шектеліп қала алмайды. Ол осынау әлемде белсенді әрекет етуді қалайды, бірақ оны тікелей жүзеге асыру мүмкін емес, сол себепті бала ересектер әлемімен тікелей емес, жанама байланыс арқылы, ересектердің қарым-қатынастарын модельдеуге мүмкіндік беретін ерекше қызмет түрі - сюжетті-рөлдік ойын арқылы әрекет ету әдісін табады. Бұл қызметтің пәні - әлеуметтік қызметтенмен қарым-қатынастарды орындаушы ересек адам, сол себепті мектепке дейінгі жасқа тән әлеуметтік жағдай бала - әлеуметтік ересек деп аталады.
Жетекші қызмет. Мектеп жасына дейінгі жетекші қызмет - бұл сюжеттірөлдік ойын. Д. Б. Элькониннің айтуынша, ойын тарихи тұрғыда әлеуметтік еңбек бөлінісі басталған шақта, әулеттік құрылыс жаңа әлеуметтік құрылымдарға өтпес бұрын пайда болған. Ол уақытта бала материалдық өндіріс саласынан шығарылып, өз-өзіне ұсынылған. Балалар ересектер өмірін ойнайтын балалар қауымдастықтары пайда болды. Ойындар әртүрлі болады: бұл ережелері бар қозғалыс ойындары, қойылым-ойындар, өнімді ойындар, ойын-сауық-ойындар, дидактикалық ойындар және т.б. Бірақ мектепке дейінгі жастағы жетекші қызметті сюжетті-рөлдік ойын атқарады. Бала сюжетті-рөлдік ойынға түгел еніп кетеді. Оның ерекшелігі ойын мотивінің ойын мазмұнында болуымен байланысты - балалар ойын ойнау үшін ойнайды.
Д. Б. Элькониннің айтуынша, ойын символдық-модельдік қызмет түріне жатады, оның операционалдық-техникалық жағы төмен, операциялар қысқартылған, заттар шартты. Алайда ойын сыртқы, көзге көрінетін әлемде бағдарлануға басқа ешбір қызмет түрі ұсына алмайтын мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі жастағы баланың өз-өзіне қызмет көрсетуінен басқа барлық қызмет түрлері модельдеу сипатына ие. Кез келген модельдеудің мазмұны Д. Б.
Элькониннің пікірінше, объектіні басқа, табиғи емес материалда қайта құрудан тұрады, оның нәтижесінде объектіде арнайы қарастыру, бейімдеудің пәніне айналатын тұстар пайда болады. Нақ осы себептен Д. Б. Эльконин ойынды болашақ адамның қазіргі шығармашылық ойының алып қоймасы деп атаған.
Зат және оның қолданысы немесе оны адамның өзгертуі рөлдік ойынның толық, дамыған түрінің мазмұны бола алмайды, оны заттардың көмегімен жүзеге асатын адамдардың арасында қатынастар құрайды; адам - зат емес, ал адам - адам. Ал қайта құру, сол арқылы бұл қатынастарды игеру бала өзіне таңдаған ересек адамның рөлі арқылы орын алатындықтан, рөл және онымен табиғи байланысты әрекеттер ойын бірлігі болып саналады.
Ойын мазмұны - бұл бала тарапынан ересек адамдардың арасындағы қызметтік және әлеуметтік өмірдегі әрекеттер мен қарым-қатынастардың негізгі сипатты сәті ретінде ойналатын нәрсе.
Ойын мазмұнында баланың ересек адамдар қызметіне азды-көпті енуі байқалады; ол адам қызметінің тек сыртқы жағын - тек адамның немен әрекет ететіндігі немесе адамның өз қызметіне және басқа адамдарға қатынасы, немесе, ақырында, адам еңбегінің әлеуметтік мәнін көрсетуі мүмкін.
Д. Б. Эльконин ойын мазмұнынан ойын сюжетін бөліп көрсеткен. Ойын сюжеті - бұл ойын барысында балалар ойнайтын шындық аймағы. Ойын сюжеттері мейлінше түрлі әрі бала өмірінің нақты жағдайларын көрсетеді. Олар өмірдің нақты жағдайларына, баланың өмірдің кең ауқымына енуінен бастап оның таным көкжиегінің кеңеюіне байланысты өзгереді. Шынайы өмірде адамдардың нақты қызметтері мен олардың қарым-қатынастары мейлінше түрлі болып келетіндіктен, ойындардың сюжеттері де мейлінше түрлі әрі өзгермелі болып келеді.
Түрлі тарихи кезеңдерде әлеуметтік-тарихи, географиялық және нақтытұрмыстық өмір сүру жағдайларына байланысты, балалар сюжеттері әртүрлі ойындар ойнайды. Сюжетті - рөлдік ойынның егжей - тегжейлі құрылымы келесі құрамдастардан тұрады:
1. Бала өзіне қабылдап алатын ересек адам рөлі.
2. Баланың өз рөлін өмірде ойнауына қажетті қолдан жасалған жағдай; бұл жағдайдың мазмұны заттардың (ойыншықтардың) орнын ауыстырудан тұрады.
3. Ойын әрекеттері; өйткені бала ересектер қолданатын заттарды пайдаланбайды, тиісінше олармен тура ересектер секілді жұмыс жасауға болмайды. Рөлдің астарында бала өзіне қабылдап алған рөл иесіне тиесілі ережелер жасырынады.
Д. Б. Элькониннің айтуынша, рөл және онымен табиғи байланысы бар әрекеттер ойынның дамыған түрінің негізгі, кейін бөлінбейтін бірлігін құрайды. Онда әрекеттің аффективті-уәжді және операциялық-техникалық жақтары ажырамас бірлікте көрсетілген. Рөл мен оған сәйкес бала әрекетінің сипаты арасында тығыз функционалды қарым-атынас және кереғар бірлік бар. Ойын әрекеттері неғұрлым жалпы және ықшам болған сайын, көрсетілетін ересектер қызметінің мәні, міндеттері мен қатынастар жүйесі тереңірек ашылады; ойын әрекеттері нақты және толық бола түссе, көрсетіліп жатқан әрекеттің нақтытақырыптық мазмұны алға шығады. Рөлдік ойынды сипаттаған немесе зерттеген авторлардың барлығына жуығы бірауыздан ойын сюжетіне шешуші ықпал ететін баланы қоршаған шынайы өмір екендігін ескертеді. Бұл жағдайда бала ойын рөлінде белгілі жалпылама әлеуметтік функцияны өзіне қабылдап алады.
Рөлдің сюжетті-рөлдік ойынның жетекші құрамдас бөлігі ретіндегі мәні біртіндеп кристалданады. Д. Б. Эльконин сюжетті-рөлдік ойынның мектепке дейінгі балалық шақта дамуының динамикасын көрсететін төрт дейгейін белгілейді: 1-ші деңгей: тақырыптық әрекеттер басым түрде ойынның орталық мазмұны болып табылады. Рөлдер шын мәнінде бар, бірақ олар әрекеттерді анықтамайды, бала жасайтын әрекеттердің сипатынан туындайды. Әдетте, балалар рөлдерді атамайды, олар ойын әрекеті аяқталғаннан кейін көрсетіледі. Әрекеттер бірсарынды және қайталанып отырады, олардың қисыны оңай бұзылады.
2-ші деңгей: тақырыптық әрекеттер әлі де ойынның орталық мазмұны болып қалады. Бұнымен бірге ойын әрекетінің шынайылыққа сәйкестілігі алдыңғы қатарға шығады. Рөлдерді балалар атайды. Әрекеттер қисыны олардың шынайы өмірдегі бірізділігімен анықталады. Ойын әрекеттерінің саны мен түрлері көбейеді.
3-ші деңгей: рөл және онымен байланысты әрекеттерді орындау ойынның негізгі мазмұны болып табылады. Үлгіге алынатын әлеуметтік қатынастардың сипатын жеткізуші ойын әрекеттері пайда болады. Рөлдер анық және нақты, балалар оларды ойынның алдында айтып қояды. Рөл әрекеттердің қисыны мен сипатын анықтайды. Әрекеттер әртүрлі бола бастайды. Рөлдік айрықша сөздер пайда болады.
4-ші деңгей: басқа адамдарға деген қатынасты бейнелеуші әрекеттердің орындалуы ойынның негізгі мазмұны болып табылады. Рөлдер анық және нақты. Ойын барысында бала бір мінез-құлық желісін жүргізеді.
Екінші құрамдас бөлшек - жалған, қиялдағы жағдаятты - Л. С. Выготский ойын негізі деп санаған. Қиялдағы жағдаят - бұл көрінетін және мағыналық өрістің ажырауы. Балалар ойынында бір заттан екінші затқа мағына көшіру (қиялдағы жағдаят) орын алады, бәлкім, балалардың соңынан еш әрекет бекітілмеген, жабдықталмаған заттарды ұнататыны да сондықтан болар.
Мағыналардың бір заттан екіншісіне көшірілуі әрекеттерді көрсету мүмкіндіктерімен шектелген. Бір заттың басқа затпен ауыстырылуы мына ережеге сай жүреді: әрекеттің суретін бейнелей алатын зат қана затың орнын ауыстыра алады.
Д. Б. Эльконин ойынның қосарлы символизациялауды көрсетті, яғни, әрекеттің басқа затқа ауысуы және атауының өзгеруі кезінде, екіншіден, қабылданған рөлдің әлеуметтік мәнін көрсетуші әрекеттер тізбегінің жалпылама ойынын жобалайтын ересек адам рөлін қабылдау және орындау барысында. Қатаң бекітілген тақырыптық әрекеттің бұзылуы, ой мен әрекеттің ажырауы, ішкі мінсіз жоспарға көшу символизацияның негізгі функциясы болып табылады.
Алайда заттардан ажыраған мағыналармен операция жасауға көшу бірден жүзеге асырыла алмайды. Затты шынайы ауыстыру әрекеті, яғни ойын әрекеттері бұның тірек нүктесіне айналады, және Л. С. Выготскийдің пікірі бойынша, ойында заттың мағыналық жағы үстем бола бастайды, ауыстыру пайда болады және дамиды, белгілермен жанамалау үрдісі орын алады. Ауыстырудың психологиялық мәні бұл үрдісте бала ойының әрекеттен ажырауында, алайда алдымен әрекет жайлы ой үшін тірек нүктесі қажет, ауыстырушы-зат сол қызметті атқарады. Затты шынайы жағдайдан ажыраған
ой мен ерте жастың жағдаяттық байланысы арасындағы аралық байланыстырушы ететін ойынның өтпелі сипаты осы болып табылады.
Балалар арасындағы шынайы қарым-қатынастар олардың ортақ ойын әрекетіндегі әріптестер арасындағы қарым-қатынастарын білдіреді. Шынайы қарым-қатынастар ойын сюжетін жоспарлау, рөлдерді, ойын заттарын бөлу, сюжеттің дамуын және әріптес-құрбыларының рөлдерді орындауын бақылау және түзетуді құрайды. Орындалатын рөлдердің мазмұнымен анықталатын рөлдік, яғни ойын кезіндегі қарым-қатынастармен салыстырғанда, шынайы қарым-қатынастар баланың тұлғалық даму ерекшеліктері және құрбылардың арасындағы тұлғааралық қарым-қатынастар сипатымен анықталады.
Сюжетті-рөлдік қарым-қатынаста бала үшін моральды-адамгершілік мінез-құлық ережелері ашылады, бұл жерде осы ережелер ішінде бағыт алу жүзеге асады, ал шынайы қарым-қатынастарда ол ережелерді меңгеру әрекеті орын алады.
Ойынның үшінші құрамдас бөлігі - ойын әрекеттері. Бұл операционалдытехникалық жағы жоқ әрекеттер, бұл мәні бар әрекеттер, олар бейнелегіш сипатқа ие. Д. Б. Элькониннің айтуынша, әрекеттердің операционалдытехникалық жағынан дерексіздендіру адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесін модельдеуге мүмкіндік береді. Ойын, Д. Б. Эльконин жазғандай, адамдар қарым-қатынасы мен қоғамдық қызметтер саласына сезімтал. Ойында балалар әрекеті бірдеңе үшін немесе біреу үшін жүзеге асырылады. Ойында адам еңбегінің, адамдардың өзара әрекеттесу амалдары мен ережелерінің жалпы мәні жаңадан жасалады. Онда адам әрекетінің мәні және ересек адамдардың шынайы өмірде түсетін қарым-қатынастарының жүйесі мінсіз түрде ойналады. Ойын бала тұлғасының дамуында зор маңызға ие. Ойын адам әрекетінің операциалық жағынан ғана емес, уәжділік және мағыналық жағынан дамиды. Бұған ойында әрекеттің операционалды жағын минимумға жеткізіп, символды жағын арттыру көмектеседі. Символдылық мәні оның балаға мағыналық өріс тудыруында ғана емес, оған ойын барысында ересектердің қарым-қатынастар жүйесін, моральдық қарым-қатынастар жүйесін заттық және операциялық жақтардан абстракциялай отырып көрсетуіне мүмкіндік беруінде.
Ойында мағыналарды ауыстыру - символды ойлауға апарар жол. Ойында ережелерге бағыну - ерікті мінез-құлық мектебі. Бірақ психиканың бұл екі аспектісі бала бойында тек ойын үстінде емес, ал, мысалға, сурет салу, құрастыру және т.б. кезінде дамуы мүмкін. Адам әрекетінің мәні басқа адамға деген қарым-қатынастардан туындайтындықтан, ойындағы әріптес ойынға мән беруші, ойынның міндетті шарты болып табылады.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың физикалық қасиеттерін дамыту ерекшеліктері
Дене тәрбиесі баланың жан-жақты дамуының негізі болып табылады. Баланың өмірінің алғашқы жеті жылында оның дене тәрбиесі жалпы дамумен айрықша тығыз байланысты. Мектепке дейінгі балалық шақта баланың денсаулығы мен ұзақ өмір сүруінің, жақсы физикалық дамуының және жан-жақты қозғалыс дайындығының негізі қаланады [1].
Бала ұйымдастырылған дене шынықтыру сабақтарында және бос уақытында еркін қозғалыс әрекетшілдік кезінде ойнағанда, секіргенде, жүгіргенде, оның жүрек - тамыр, тыныс алу, жүйке жүйелерінің қызметі және зат алмасуы жақсартқанда, тірек-қимыл аппаратын нығайтылады және баланың ауруларға төзімділігін арттырады. Бала неғұрлым әртүрлі қозғалыстарды білсе, оның сезу, қабылдау және басқа психикалық процестерін дамыту мүмкіндігі соғұрлым кең болады, демек оның дамуы толыққанды жүзеге асырылады. Сондықтан мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі туралы мәселе көптеген жылдар бойы өзектілігін сақтап келеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттерін шешу қажет.
Қазіргі әлемде мектеп жасына дейінгі баланың дене тәрбиесінің маңызды міндеттерінің бірі оның физикалық қасиеттерін дамыту болып табылады, өйткені балалардың жалпы физикалық дайындығының жағдайы олардың негізгі физикалық қасиеттері мен қозғалыс түрлерінің қаншалықты дамығанына байланысты. Физикалық қасиеттер - бұл адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің әртүрлі аспектілері, белгілі бір қозғалыс қабілеттерді меңгеру дәрежесі. Физикалық қасиеттерге жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік және икемділік жатады.
Қазіргі уақытта бала ағзасының жұмыс қабілеттілігі деңгейінің генетикалық және әлеуметтік шарттылығы, оның физикалық қасиеттері мәселелері кеңінен талқылануда. Балалардың дамуындағы әлеуметтік және биологиялық фактілердің өзара тәуелділігі туралы көзқарас өте кең таралған. Мұндай тұжырымға сәйкес физикалық қасиеттер адамның қозғалыс мүмкіндіктерінің көрінісі болып табылады, олар көбінесе оның туа біткен анатомиялық-физиологиялық, биохимиялық, психологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Бірақ сонымен бірге тәрбие мен оқытудың жүйелі, мақсатты процесінің әсерінен осы қасиеттердің дамуына айтарлықтай әсер етуі мүмкін екенін ескермеуге болмайды [10].
Физикалық сапа ретінде жылдамдық - бұл берілген жағдайлар үшін минималды уақыт аралығында қозғалыс әрекеттерді орындау мүмкіндігі [21]. Қозғалыс тапсырмасын қысқа мерзімде орындауы баланың шаршауын тудырмайды деп болжанады. Жылдамдықты көріністерінің үш негізгі формасы бар: реакция жылдамдығы (қозғалыс реакциясының жасырын уақыты); жеке қозғалыс жылдамдығы (сыртқы кедергісіз); қозғалыс жиілігі (қарқын).
Жылдамдық көріністерінің бұл формалары бір-біріне салыстырмалы түрде тәуелсіз. Бала тез реакцияға ие болуы мүмкін, бірақ қозғалыста баяу және керісінше. Көрсетілген үш форманың кешенді тіркесімі жылдамдықтың барлық жағдайларын анықтайды.
Жылдамдық баланы негізгі қозғалыстарға үйрету процесінде дамиды. Жылдамдық қасиеттерін дамыту үшін Е. Н. Вавилова [5] жылдам және баяу жүгіруде жаттығуларды қолдануды ұсынады: қысқа қашықтықта максималды қарқынмен жүгіріп баяу қарқынға ауысу. Жаттығуларды әртүрлі қарқынмен орындау балалардың берілген қарқынға сәйкес әртүрлі бұлшықет күштерін қолдану қабілетін дамытуға ықпал етеді.
Жылдамдықты дамыту үшін ойын және жарыс әдістер қолданылады:
Ойын әдісі қозғалыс дағдылар, тәуелсіз әрекеттерді, тәуелсіздік пен шығармашылықты жетілдіруге мүмкіндік береды. Бұл әдіс кіші топтарда белсенді қолданылады, бірақ ол үлкен мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс жасауда кеңінен қолданылады.
Жарыс әдіс. Ол жаттығу әрекеттерін практикалық игеруге тиімді ықпал етеді және барлық жас топтарында қолданылады. Кішкентайлардың алдына міндет қойылады: кім тезірек әкеледі, кім алысырақ лақтырады. Аға топтарда бұл әдіс қозғалыстарды жақсартуға мүмкіндік береді. Күш - адамның бұлшықет күшімен сыртқы қарсылықты жеңу немесе оған қарсы тұру қабілеті [16]. Күштің дамуы сыртқы қарсылықты жеңуді ғана емес, сонымен қатар дене салмағына және қолданылатын әртүрлі снарядтарға үдеу береді (мысалы, допты беру кезінде байқалады). Басқа физикалық қасиеттердің, яғни жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік дамуы көбінесе күштің дамуына байланысты. Физикалық күштің көрінісі бұлшықет аппаратының қызметін реттейтін жүйке процестерінің қарқындылығы мен шоғырлануына байланысты.
6-7 жастағы балаларда күшті дамыту үшін келесі оқыту әдістерін тиімді қолданады:
Ойын әдісі күш қабілеттерін негізінен ойын әрекеттерінде тәрбиелеуді қамтиды, мұнда ойын жағдайлары әртүрлі бұлшықет топтарының кернеу режимдерін өзгертуге мәжбүр етеді.
Айналмалы жаттығу әдісі әртүрлі бұлшықет топтарына кешенді әсер етеді. Ақпараттық-рецептивті әдіс мұғалім мен баланың қызметі арасындағы байланыс пен өзара тәуелділікпен сипатталады.
Репродуктивті әдіс (әрекет тәсілдерін көбейту) [37].
Мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеу кезінде оның денесінің жас ерекшеліктері ескеріледі: жүйке жүйесінің дамуының аяқталмауы, бүккіш бұлшықеттердің тонусының басым болуы, бұлшықеттердің әлсіздігі. Сондықтан негізгі бұлшықет топтары мен омыртқаны нығайтатын жалпы даму жаттығулары күштің біртіндеп дамуына бағытталған.
Жаттығуларды таңдау кезінде қысқа мерзімді жылдамдық пен күш кернеулерін тудыратындарға ерекше назар аударылады: жүгіру, лақтыру, секіру, баспалдаққа көтерілу жаттығулары. Жаттығулар баланың тірек-қимыл аппаратының мүмкіндігін ескере отырып таңдалады, олар үлкен бұлшықет топтарының басым дамуына, баланың жүрек-тамыр жүйесінің қысқа мерзімді жылдамдық жүктемелеріне жақсы реакциясын қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Күшті дамыту үшін қозғалыс жылдамдығын және жылдам күш көрсету қабілетін дамыту қажет, яғни жылдамдық күш қасиеттерін көрсету.
Бұлшықет күшін дамыту, тыныс алу жүйесінің қозғалысын үйлестіруіне тығыздалған доптармен жаттығулар ықпал етеді (мысалы, тығыздалған допты жоғары, алға көтеру, төмен түсіру, доппен иілу, домалату, басынан асырып лақтыру). Бұл жаттығулардың барлығы балалардың жасын ескере отырып, жалпы даму жаттығуларына енгізіледі.
Төзімділік - бұлшықет қызмет процесінде шаршауға қарсы тұру қабілеті.
Төзімділіктің өлшемі - бұл белгілі бір сипаттағы және қарқындылықтағы бұлшықет қызметі жүзеге асырылатын уақыт.
Р. Е. Мотылянская келесі, ең толық анықтаманы береді: Төзімділік - бұл дененің бұлшықет жұмысындағы ішкі ортадағы өзгерістерге байланысты туындайтын қиындықтарды жеңудің арқасында максималды қуаттың 60-тан 80-90% - на дейін (қозғалыс белсенділігінің сипатына және дене дайындығына байланысты) ұзақ уақытқа созылатын бұлшықет жұмысын орындау қабілеті. Мектеп жасына дейінгі балаларға қатысты төзімділік дененің қазіргі кездегі дене дайындығының деңгейіне сәйкес ұзақ уақыт бойы аз (максимумның 50%) және орташа (60 %) қарқындылықтағы бұлшықет жұмысын орындау қабілеті ретінде қарастырылады [10]. Мектепке дейінгі жастағы төзімділікті дамыту қажеттілігі бірқатар себептерге байланысты:
Төзімділік аз қарқындылықтағы бұлшықеттердің ұзақ мерзімді жұмыс істеу қабілеті ретінде баланың денесін және ең алдымен жүрек-қан тамырлары, тыныс алу, тірек-қимыл жүйесін нығайтуға мүмкіндік береді, бұл баланың физикалық және психикалық денсаулығына жағымды әсер етеді, тұтастай алғанда оның жан-жақты гармоникалық дамуына ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың төзімділігін тәрбиелеу бойынша мақсатты жұмыс дененің жұмысын жақсартады, олардың өнімділігін арттырады (физикалық және психикалық), бұл балаларды мектепке дайындау тұрғысынан өте маңызды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда төзімділікті дамыту қажеттілігі сонымен қатар мақсатты қозғалыстар, әсіресе циклдік тип, олардың табиғи бейімділігін ашуға және дамытуға көмектесетіндігімен анықталады: тек осы кезеңде, мүмкін, адамның физикалық жұмысының маңызды көрсеткіші болып табылатын оттегінің максималды мөлшерін арттыру.
Тұлғаның ерікті қасиеттерін, адамның мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастыру үшін төзімділікті дамыту үлкен маңызға ие: батылдық пен табандылық, мақсаттылық, өз қабілеттеріне деген сенімділік.
Жалпы төзімділіктің балалар денесінің функционалдық мүмкіндіктеріне, әртүрлі органдар мен жүйелердің (әсіресе орталық жүйке жүйесінің, жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және бұлшықет аппараттарының) бұлшықет жұмысына дайындығына, қозғалыс техникасын меңгеру дәрежесіне, оларды үнемді орындауға айтарлықтай тәуелділігін атап өткен жөн [54].
Ересек мектеп жасына дейінгі балаларда төзімділіктің даму ерекшеліктерін анықтауға байланысты балалардың физикалық белсенділікке жауап беру ерекшеліктерін қадағалау маңызды. Бұл дененің алдағы жұмысқа бейімделу заңдылықтарын, физикалық белсенділік аяқталғаннан кейін қалпына келтіру кезеңін анықтау үшін қажет.
Төзімділікті дамыту үшін айналмалы жаттығулар, қайталанатын аралық жаттығулар, үздіксіз жаттығулар, ойын әдістерін қолдану ұсынылады.
Төзімділікке тәрбиелеу балалардың физикалық дамуына, функционалдық мүмкіндіктерінің дәрежесіне және дене шынықтыруға байланысты жұмыс қабілеттілігінің жоғарылауымен тығыз байланысты. Барлық өзара байланысты факторларды дұрыс бағалау арқылы ғана әр түрлі бұлшықет жүктемелерін біртіндеп көбейтіп, әр баланың дұрыс, жан-жақты және уақтылы физикалық дамуына ықпал етуге болады. Басынан бастап балалардың физикалық жұмыс қабілеттілігі қолма-қол деңгейін ескеру қажет, бұл олардың төзімділігін одан әрі дамыту үшін маңызды [12].
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың функционалдық мүмкіндіктері олардың физикалық жұмыс қабілеттілігін айтарлықтай анықтайды. Бұл ретте олардың күні бойы бір деңгейде сақталмайтынын ескеру маңызды. Көптеген себептерге байланысты табиғи ауытқуларды ескеру қажет: биоритмдер, белсенді кезеңдегі біртіндеп жалпы шаршау, бірқатар басқа себептер [34].
Жылдың әртүрлі кезеңдеріндегі балалардың функционалдық мүмкіндіктерінің ауытқуын да ескерген жөн. С. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz