Шаршы шақырым

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Астана қаласы №71 мектеп-лицейШЖҚ МКК

ТАҚЫРЫБЫ: Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті
Секция: Этномәдениеттану

Орындаған:
Кабильдинова Адина
1 Ә сынып оқушысы

Жұмыстың жетекшісі:
Калиева Гульзира Токмагамбетовна
Бастауыш сынып мұғалімі

Астана, 2023 ж

Зерттеу жұмысына қысқаша аннотация
Тақырыпта зерттелетін негізгі мәселе не болмақ .Біздер, қазіргі заман өкілдері өз тұрмыс тіршілігімізді математикалық, физикалық шамалармен, олардың өлшем бірліктерімен байланыстырмай елестете алмаймыз. Шамалар ұғымымен біз күн сайын кездесеміз. Сабақта болсын, тұрмыста болсын немесе ғылым мен техникада болсын шамаларды ескермей қадам баса алмаймыз. Мысалы: салмақ, қашықтық, көлем, жұмыс немесе құн (баға) деген сияқты маңызды шамаларды көптеп атап көрсетуге болады. Ғылымда шамаларды қолдануына қарай физикалық немес т.б түрге жіктейміз. Шамалардың барлығы есептеуді қажет етеді, немесе есептеуге арналған болғандықтан, шама дегеніміз математикалық ұғым болып табылады. Сол себептен жалпылай математикалық шамалар деп атауға болады.
Халық тұрмыста қазақтың байырғы өлшемдерін қолданған. Кейде адамдардың іс-әрекетін, қадір-қасиетін бағалап, басқамен салыстырғанда
бес саусақ бірдей емес деген сөзді мәтел есебінде айтады. Ендеше бізге қажет болатын байырғы өлшем бірліктерді қарастырайық.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Қазақ тіліндегі математикалық
шамалардың өлшем бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 бет

1.2 Аудан бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-8 бет

1.3 Көлем бірліктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-10 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12 бет

Өз ұсынысым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13 бет

Қолданылғын әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14 бет

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15 бет

КІРІСПЕ
Математикалық шамалар математика-жаратылыстану ғылымдары дами бастағаннан бері зерттеліп, бірліктері айқындалып, бір жүйеге түсіп келеді. Қазір кез келген шаманың Халықаралық бірліктер жүйесіне сай бірлігі бар, соларды күнделікті тұрмыс барысында да, ғылым мен техникада да қолданып келеміз.Мысалы: массаның бірлігі килограммм (кг) немесе грамм (г), ұзындықтың бірлігі метр (м), километр (км), т.с.с. Бұл бірліктер біздің өміріміз бен тұрмысымызға қайнасып, кірісіп кеткен, тіпті олардың қай тілден кіргені, қашанан тілімізге кіргені жайлы ойланып та жатпаймыз. Бұл шамалардың бірліктерінің барлығы тілдік қорымызда кірме сөздерге немесе терминдерге жатады. Сонда біздің ана тіліміздегі сөздік қорларында шамалар бірліктері болмаған ба деген сұрақ туындауы да мүмкін ғой. Сөздік құрамында бірліктердің, бірліктер жүйесінің болмауы ана тіліміздің байлығын көрсетер дәлелдердің болмауымен бірдей ғой. Немесе ата бабаларымыз ешқандай ғылыммен айналыспаған, математика-жаратылыстану ғылымдары бұл халыққа жат болған деген ой кіруі де мүмкін ғой. Ал қазақ тілінің сөздік құрамында физикалық немесе математикалық шамалардың алуан түрлі бірліктері кездеседі. Олардың көбісінің атын атап түстеу мүмкін емес. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыздан математика жаратылыстану ғылымдарының дамуына орасан үлесін қосқан ұлылар көп шыққаны белгілі, бір ғана Әл-Фараби бабамыздың атының өзі неге тұрады. Сол себептен халқымыздың ерте заманнан ғылыммен айналысқанын, белгілі ғылым салаларының жүйелі түрде дамығанын ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ та қазіргі күндегі сөздік құрамымызда архаизмге айналып кеткен математикалық атаулар мен шамаларды, қайтадан қолданысқа енгізіп немесе жүйеге түсіріп зерттеу жүргізбей жоғарыда айтқандарымызды дәлелдей алмаймыз. Сол себептен осы еңбегімізде тілімізде қолданыста болған математикалық шамалардың атаулары мен бірліктерін саралап, жүйелеп көрсеткіміз келіп отыр.
Зерттеудің мақсаты:қазақтың салт дәстүріне байланысты халқымыздың мұрасын да сақталған көне өлшем бірліктер туралы мәліметтер жинау,зерттеу.
Зерттеудің өзектілігі:халқымыздың салт-дәстүріне байланысты көне өлшем бірліктерін қазіргі өмірге байланысты тиімді пайдалана білу.

Негізгі бөлім
0.1 Қазақ тіліндегі математикалық шамалардың өлшем бірліктері

Қазақ тілінде тұрмыс пен іс-тәжірибеде көп қолданылатын математикалық шамаларға мыналарды жатқызуға болады: ұзындық (қашықтық), салмақ немесе ауырлық (масса), күш, уақыт, аудан, көлем т.б. Тақырыбымызда осы айтылған шамалардың ішінен ұзындықтың, ауданның және көлемнің бірліктеріне тоқталып, олардың математикалық сипаттамалары мен өзара байланысын көрсетеміз.
Ұзындықтың (қашықтықтың) бірліктері.
Тіліміздің сөздік құрамында ұзындықтың көптеген бірліктері қолданыста болған. Олардың көбі әлі күнге дейін қолданыстан түскен емес. Мысалы: елі, қарыс, сүйем, құлаш, арқан бойы, шақырым және т.б.
Бір елі - бұл шамамен ересек адамның сұқ саусағының диаметріне тең ұзындық бірлігі. Шамалап алғанда 1,5 - 1,8 см.
Бір қарыс - шамамен ересек адамның қолын жазғанда бас бармағының ұшынан шынашағының ұшына дейінгі ұзындыққа тең бірлік. Шамамен 15 - 18 см.
Бір құлаш - ерсек адамның екі қолын бір түзудің бойымен кере созғанда бір қолының ұшынан екінші қолының ұшына дейінгі ұзындыққа тең шама. Шамамен 1,5 - 1,8 метр.
Бір арқан - арқанның ұзындығына тең шама. Шамамен 15 - 18 метр.
Бұдан басқа пышақ сыртындай деген бірлік бар. Пышақ сырты - ас үй пышағының қалыңдығына тең бірлік деп бағалауға болады, шамамен 1,5 - 1,8 мм.
Тілімізде ондық санау жүйесі қолданысыта екені белгілі. Бұл есептеуге өте қолайлы, әрі өркениетке жақын барлық тілдерге тән құбылыс. Сондықтан қазақ тіліндегі қолданыстағы бірліктер де ондық жүйеге, заңдылығына бағынуға тиісті. Егер жоғарыда аталған шамаларды ондық жүйе (метрлік жүйе) бойынша жүйелесек:
1 елі = 10 пышақ сырты; 1 қарыс = 10 елі;
1 құлаш = 10 қарыс; 1 арқан =10 құлаш .

Жоғарыдағы мысалдардан қазақ тіліндегі бірлік атаулардың қатаң ондық жүйеге бағынатынын көруге болады. Олай болса шақырым бірлігі де осы жүйеге бағынуы тиіс.
1 шақырым = 1000 құлаш немесе 1 шақырым = 100 арқан
Сонда шақырым дегеніміз қазіргі айтып жүргеніміздей 1000 метр емес, 1500 - 1800 метр аралығындағы қашықтыққа тең.
Бұдан басқа қашықтықтың түстік жер, күншілік жер, айшылық жер деген сияқты қосымша бірліктері болған.
Түстік жер деген шамамен атты адамның таңертеңнен түске дейін барып қайтып келе алатын жері болу керек, шамамен 10 шақырым (15 - 18 км)
Күндік жер дегені атты адамның бір күнде жүре алар қашықтығы, бұл шамамен 100 шақырым (150 - 180 км).
Айшылық жер деген шамамен 10 күндік жер деп бағалауға болады. Себебі ат деген техника емес, егер ол бір күнде 100 шақырым жүре алса бұдан кейін кем дегенде екі күндей тынығуы керек. Бұндай жүріспен ат айына он күн ғана жүре алады. Сонда: 1 айшылық жер = 10 күншілік жер
Немесе 1 айшылық жер =1000 шақырым (1500 - 1800 км)
Бұдан басқа қылдай деген де бірлік бар. Бұл шамамен пышақ сыртының 110-не немесе елінің 1100-не тең шама. Жалпы қазақ тілінде ұзындықтың негізгі бірліктері елі, қарыс, құлаш және шақырым. Бұл айтылған бірліктер өлшемдердің метрлік жүйесі бойынша жіктеле алады және математикалық есептеулерге қолдануға жарайды. Енді жоғарыдағы айтылған бірліктердің өзара байланысын жүйелеп, кестемен көрсетсек:

қыл
Пышақ сырты
елі
қарыс
құлаш
арқан
шақырым

Қыл

1

Пышақ сырты

10

1

Бұлардан басқа да қазақ тілінде ұзындық бірліктері көптеп кездеседі. Мысалы: сүйем (адамның бас бармағы мен сұқ саусағының ұшына дейінгі ұзындық, шамамамен жарты қарыс), қадам (ересек адамның бір қадам жасағанына тең ұзындық, шамамен жарты құлаш). Бұл бірліктердің жоғарыда көрсетілген бірліктермен байланысы ондық жүйеге жатпайды, сондықтан оларды ұзындықтың негізгі бірліктері етіп алуға келмейді, есептеуде оларды тек негізгі бірліктер арқылы өрнектеуге болады.
Ұзындық бірліктерін өлшемдеріне қарай мынадай үш топқа бөліп көрсетуге болады:
1. микробірліктер жүйесі (өте шағын бірліктер): елі (негізгі бірлік), пышақ сырты, қылдай.
бірліктер
Елі
Пышақ сырты
қыл
Метрдің бөліктерімен байланысы
1,5 -1,8 см
0,15 - 0,18 см
1,5 - 1,8 мм
0,015 - 0,018см
0,15 - 0,18 мм
150 - 180 мкм

2. орташа бірліктер жүйесі: қарыс, құлаш, арқан бойы

бірліктер
Қарыс
құлаш
шақырым
Метрдің бөліктерімен байланысы
1,5 - 1,8 дм
1,5 - 1,8 м
1,5 - 1,8 км

3. макробірліктер жүйесі (өте үлкен бірліктер): түстік жер, күндік жер, айшылық жер

бірліктер
түстік жер
күндік жер
айшылық жер
Метрдің бөліктерімен байланысы
15 - 18 км
(10 шақырым)
150 - 180 км
(100 шақырым)
1500 - 1800 км.
(1000 шақырым)

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.