Қазақ хандығын басқарған хандар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Факультеті Биология және биотехнология

СӨЖ
Тақырыбы: Ұлы дала аумағындағы мемлекеттіліктің қалыптасуы мен көшпелі және отырықшы мәдени аймақтардың өзара қатынастарының алғашқы кезеңдері (б.з.д. ІІІ ғасыр-б.з ІІ ғасыры).
Қазақ хандығы

Орындаған: Әбдіманап Сағыныш
Тексерген:Дауытбекова М. К.

Алматы, 2023ж

Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
*Қазақ хандығының қалыптасы;
*Қазақ хандығын басқарған хандар;
*Қазақ халқының шаруашылығы, қоғамдық құрылымы, салық түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Қазақ хандығының негізін 1465 жылы Керей мен Жәнібек хандар қалады. Ол Еділден Жайыққа дейінгі аумақты, Сырдария мен Амудария өзендері аралығын қамтыған. Мемлекеттік құрылым дала демократиясына негізделген. Мемлекет басқарушылары ретінде хандар саяси билік жүргізіп келген. Оларды төре тұқымынан шыққан сұлтандар арасынан тандаған.
Қазақ хандығының тұңғыш ханы - Керей, соңғы ханы - Кенесары хан болды. Хандықты басқаруда Қасым, Хақназар, Тәуекел, Есім, Тәуке, Абылай сынды білікті хандар болған. Қазақ хандығы " Жеті жарғы", "Есім ханның Ескі жолы", "Қасым ханның Қасқа жолы" заң жинақтарын ұстанды.
Қазақ хандығының құрылу тарихы, даму кезеңі туралы көп деректер Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарих-и-Рашиди" атты еңбегінде кездеседі. Сонымен қоса "Тарих-и Кипчак-хани", "Нусрат-наме", "Тарих-и Абулхаир-хани" және "Муиз ал-ансаб", "Бахр-әл-асрар", Салар-е-Джанг музейінде сақтаулы "Жамиғ ат-тауарих", "Тарих-и Шах" және өзге де шығыс қолжазбалары XIV - XVII ғасырлардағы тарихи оқиғаларды зерттеу үшін маңызды мәлімет көзі екендігі белгілі.
Қазақ этнонимының туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің қызу айтыстарына айналды. Түсіндіретін түпкілікті пікір алайда қалыптасқан жоқ. Қазақ сөзіне үндес терминдер Қазақстаннан шалғай аймақтардан да кездеседі. Тарихта қазақ атауы касог сөзінен шықты деген болжамдар да кездеседі. Ең алғаш бұл сөзді араб тарихшысы әл-Масуди өзінің 943 жылы жазған Ширван және Аль-Баб тарихы атты очеркінде атап өткен.

Негізгі бөлім
XVғ басында соңғы 200 жылда Ертіс пен Дунай арасында өмір сүрген Алтын Орда империясы әлсірей бастады. Соңғы 20 жылдағы азаматтық соғыс пен ханның жиі ауысуы ұлыстың экономикасын нашарлатып, саяси тоқырау кезеңіне алып келді. 1423-1425 жылдары Ұрыс ханның немересі Барақ сарай Беркені басып алып, Алтын Орда мемлекетін қайта біріктірді. Алайда билігі ұзаққа созылмай 5жылдан соң ұлыстағы Жошы ұрпақтарының қастандығы салдарынан биліктен айырылып, 1428 жылы Маңғыт билері қолынан қаза табады. Барақ қайтыс болғаннан кейін оның баласы Жәнібек және ағасы Кереймен бірге Жетісуға көшуге мәжбүр болады.
Барақ хан қайтыс болғаннан кейін Жошы ұлысы бірнеше хандықтарға бөлініп кетеді. Содан 1428-1430 жылы 200ге тарта ру басшыларының қолдауымен Шайбани әулетінен шыққан 16 жасар Әбілқайыр бүкіл Дешті қыпшақтың ханы болып сайланды. 1457 жылы Үз-Темір тайшы бастаған Ойрат әскері Әбілқайыр ханның жеңілісімен аяқталды. Сонымен қоса аталған жылы қара қыпшақ Қобыланды батыр Ақжол биді өлтіреді. Ақжол би беделді адам болғандықтан руластары Әбілқайыр ханнан Қобыландыны оларға беруін сұрайды. Бірақ хан Қобыландының әрекетін ақтап, оларға беруден бас тартады. Ханның бұл әрекетіне наразы болған арғын тайпасы одан көшіп кетеді. Әбілқайыр осы жеңілісінен кейін өз еліктерінде салықты арттырып, қатаң тәртіп орнатады. Ақыры 1458 жылы Әбілқайыр ханның саясатына, әділдігіне және көшпелілердің ата дәстүрінен безуіне наразы болған Алтын Орда тағының мұрагерлері Керей мен Жәнібек арғын тайпасын және басқа да Дешті қыпшақ руларын соңынан ертіп Жетісуға, Моғолстан аумағына қоныс аударады. Ол кезде Жетісуды билеген Моғолстан ханы Есенбұға оларды Әбілқайыр ханға қарсы қолдану үшін құшақ жая қарсы алады. Керей мен Жәнібекке Моғолстан батысындағы Шу мен Қозыбасы өңірінен қоныс береді. Осы оқиға жөңінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати Тарихи Рашиди еңбегінде былай диді:
" ОЛ КЕЗДЕ ДЕШТІ ҚЫПШАҚТЫ ӘБІЛҚАЙЫР ХАН БИЛЕДІ. ОЛ ЖОШЫ ӘУЛЕТІНЕН ШЫҚҚАН СҰЛТАНДАРҒА КҮН КӨРСЕТПЕДІ. НӘТИЖЕСІНДЕ ЖӘНІБЕК ПЕН КЕРЕЙ МОҒОЛСТАНҒА КӨШІП БАРДЫ. ЕСЕНБҰҒА ОЛАРДЫ ҚҰШАҚ ЖАЯ КАРСЫ АЛЫП, МОҒОЛСТАННЫН БАТЫС ШЕГІНДЕГІ ШУ МЕН ҚОЗЫБАСЫ АЙМАҚТАРЫН БЕРДІ. ОЛАР БАРЫП ОРНАЛАСҚАН СОН ӘБІЛХАЙЫР ХАН ДҮНИЕ САЛДЫ ДА, ӨЗБЕК ҰЛЫСЫНЫН ШЫҢЫРАҒЫ ШАЙҚАЛДЫ. ІРІ ШИЕЛЕНІСТЕР БАСТАЛДЫ. ОНЫҢ КӨП БӨЛІГІ КЕРЕЙ МЕН ЖӘНІБЕККЕ КӨШТІ. СӨЙТІП ОЛАРДЫ ҚАЗАҚТАР ДЕП АТАДЫ. ҚАЗАҚ СҰЛТАНДАРЫ ХИЖРА БОЙЫНША 870 ЖЫЛДАРЫ(1465-66ЖЖ.) БИЛІК ЖҮРГІЗЕ БАСТАДЫ ".
Ұрұс ханның ұрпақтары Керей пен Жәнібектің күшеюі Әбілқайырды қауіптендірді. Сол себепті көшпелі өзбектер басшысы Моғолстанға жорыққа шығуға дайындалды. Бұл туралы Махмұд Ибн Уәлидің шығармасында айтылған. "Көп әскер жиналғаны соншалық, бүкіл дала салт аттылардың мұндай санына

таршылық еткендей болды. Әскер Жетіқұдық мекеніне келіп тоқтаған кезде нөсер жауын құйып, қалың қар түсті, оның соңы қатты аязға ұласып, Әбілқайыр әскерінің іс- ірекетін тежеді. 1468жылы Әбілқайыр ауырып, қайтыс болды".
Әбілқайыр өлімінен кейін " Өзбек хандарының иеліктерінде берекесіздік пайда болды",- деп жазады Ибн Рузбихан.
Қазақ хандығы құрылғаннан кейін Жәнібек пен Керейдің алдында мынандай үлкен тарихи міндеттер тұрды:
1.Дешті қыпшақ даласындағы көшпелілердің ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүр тәртібін қалпына келтіру.
2.Хандықтың идеологиясын реттеу.
3.Мал жайылымдарын қолданудың байырғы тәртібін қайта қалыптастыру.
4.Шығыс сауда керуен жолдары өтетін Сырдария бойындағы Сығанақ, Созақ, Түркістан, Сайрам т.б. экономикалық саяси маңызға ие қалаларды Қазақ хандығына қайтару.
Керей ханның үлкен ұлы Бұрындық ұлыстағы Жәнібектен кейінгі екінші адам болды. Ержеткенінен өзінің батылдығымен көзге түскен ол қазақ халқының этникалық территориясын қалыптасуына өз еңбегін сіңірді.
Ал Қасым хан ең үздік мемлекет билеушісі болды. Ол хандықты 1511-1521 жылдар аралығында биледі. Бұрындық хан лауазымын атқарған кезде Қасым қазақ әскерінің қолбасшысы болды. Сол кездерді баяндайтын деректерде Қасым ханды "белгілі сұлтан және атақты баһадүр" деп атайды. Ол алғашқы қазақ заңы "Қасқа жолды" жазып шығарған. Бұл заң қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет ғұрыптарына негізделіп жасалды. Бұл заңның өзекті қолданыс табуынын басты себептерінің бірі көшпелі қазақ өміріне үйлесім табуы.
Хақназар хан - таққа отырғаннан кейін хандық билікті нығайту үшін көп күш жұмсады. Өзінен бұрынғы Таһир хан мен Бұйдаш хан тұсындағы бытыраңқылықты қайта қалпына келтірді. Ол елді 42 жыл биледі. Хақназар ханның жеңістері Қазақ хандығының жерін кеңейте отырып күш қуаты мен беделін арттырды. Хақназар хан қаза болғаннан соң, оның орнына Шығай хан болды. Ол биліктегі жылдарында Хақназарды өлтірген Баба сұлтаннан өш алумен болды. Сондай жорықтардын бірінде қаза тапты.
Шығай ханның орнына отырған Тәуекел хан тұсында Ресей мемлекеті мен қазақ хандығы арасында дипломатиялық қатынас күшейе түсті. Ресейдің мұндағы мақсаты: Қазақ хандығымен одақтасып, Сібір ханы Көшімге қарсы күресу, осы одақтасты пайдаланып, Орта Азия хандарымен келіссөз жүргізу еді. Тәуекел хан Орта Азияның сауда нарығына шығуы үшін белсене күресті. Тәуекел ханның есімі ортағасырлық деректерде Таваккул-сұлтан, Тауке-хан, Таваккул-хан, Төкей хан деп кездессе, орыс деректерінде - Тевеккел-хан, Тевкель-царевич царь, Тевкель-царь деп жиі аталады. Шығай ханның ұрпақтарынан мол хабардар Қадырғали Жалайыр былай деп жазады: "Шығай ханның әйелдері көп еді, олар белгілі үш қара шаңырақтан (ордадан) тұратын. Олардан туған ұлдар мыналар: Сейітқұл сұлтан, Ондан сұлтан және Алтын ханым - Байм бегім атты бәйбішеден туған еді. Төкей хан (Тәуекел хан - Б.К.), Есім сұлтан, Сұлтан Сабыр бек ханым. Бұл үшеуінің анасы Жағат қызы Яхшым бегім еді. Әли сұлтан, Ибрагим сұлтан, Шахим сұлтан - бұлардың анасы Бұрындық ханның қызы Дадам ханым еді".
Одан соң хандыққа Есім хан Шығайұлы (1598-1628) билік етті. Есім хан 1598 жылы Бұқарамен бітім шарттын жасасты, - шарт бойынша өзбектер бұрын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.