Ахмет Ясауидің ұстаздары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ТоЖоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

I. Ахмет Ясауидің ұстаздары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Қожа Ахмет Ясауи (1093-1166) - қазақ халқының байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орны бар ұлы ақын, сопылық поэзияның негізін салушы, күллі күншығыс мұсылмандарының рухани ұстазы болған ұлы ойшыл, діни қайраткер.

Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы «қожа» мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау, ал соңындағы «Ясауи» ақынның қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін айтсақ, Йасы қаласы оның туған жері емес, жастайынан жетім қалып, ағайын туыстарының қолына келіп, бала кезінен өскен жері. Ақынның туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданы. Әкесі Ибрахим мұсылманша сауаты бар, сөз қадірін білетін білікті адам болған. Бала Ахметтің басты ұстазы, тәрбиешісі аталас туысы болып келетін Арыстанбаб болды. Ол өмірден қайтқаннан кейін Ахмет 17 жасында Йасы қаласына келеді. Дәл осы кезден бастап араб, шағатай, парсы, түркі тілдерінде өлеңдер жаза бастайды. Шығыс поэзиясы мен әдебиетіне ден қойды. Кейін Бұхара қаласында Жүсіп Хамаданидің діни медресесінде оқыды. Оны тәмәмдаған соң сопылық жолдың біраз ащы-тұщысын татып, көптеген қалаларды аралап, туған шаһары Түркістанға қайтып оралады да, Арыстанбаб қалап кеткен дәстүрді жалғастырды. Осында ол ислам дүниесі кең таныған кемеңгерге айналды. Ал 63 жасынан бастап қалған өмірін жер астында, яғни қылуетте өткізді. Бұны Ахмет «Пайғамбар жасына жеттім. Маған одан артықтың қажеті жоқ», - деп түсіндіреді. Қанша жыл ғұмыр кешкені жөнінде әр түрлі деректер бар. Бір деректе 73 жыл, келесілерінде 85 жас деп берілген. Ж. Аймауытов ақынның 149-шы хикметіне сүйеніп, Ясауиды 125 жас жасаған дейді. Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы - «Диуани Хикмет» (Даналық кітабы) қыпшақ диалектілерімен көне түркі тілінде жазылған. Өкінішке орай туындының түпнұсқасы біздің заманымызға жетпеген. Бізге жеткені XV-XVI ғасырлардағы көшірмесі ғана. Ондай нұсқалары өте көп. Олардың көбі Ыстамбұл, Қоқан, Ташкент, Мәскеу, Алматыда сақталған. Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шықты. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра басылды. Соның бірі 1901 жылы Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап шығарған нұсқасы болатын. Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармада ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейінгі өмір жолын баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын білдіреді.

Қожа Ахмет Ясауи түркі тілінде жатық әрі бейнелі жыр жазудың үлгісін жасап, түркі тілдерінің көркем шығармалар тудыру мүмкіндігінің мол екендігін дәлелдеді. Оның жазба әдебиет үлгісіндегі шығармалары түркі топырағында ертеден қалыптасқан суырыпсалмалық дәстүрдегі әдебиетке жаңа серпін, тың мазмұн алып келумен қатар, оны түр жағынан көркейтіп, кемелдендіре түсті. Фольклор мен жазба әдебиеттің өзара жақындасуының, толысып, көркеюінің дәнекері бола отырып, Шығыс әдебиетінде ертеден қалыптасқан, Құран Кәрімде баяндалатын тарихи аңыздар мен пайғамбарлар, әулие-әнбиелер жөніндегі әпсаналарды хикметтерінде ұтымды пайдаланды. Оның жолын ұстанған шәкірттері мен сопылықты уағыздаушылар түркістандық ғұламаны күллі әлемге танытты. Қожа Ахмет Яссауи түркі халықтарның жаңа исламдық өркениеттегі халықтық ағымының арнасын анықтап берді. Ол жаңа діни идеологияны тәңірлік шамандықпен, зорастризммен біріктіре отырып, қоғамдық-әлеуметтік санаға сіңіруде көп еңбек етті.

«Диуани Хикметтен» қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады. Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи әзіреті сұлтан аталып, басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырды. Бұл жайында жергілікті халықта мынадай аңыз бар: «Қожа Ахмет Ясауи мазарын тұрғыза бастағанда қара дауыл қабырғаларын ұшырып әкетеді. Осыдан кейін Ақсақ Темірдің түсіне Қызыр еніп, ең алдымен Ахметтің ұстазы Арыстанбабқа мазар тұрғызу жөнінде аян беріпті. Темір Қызырдың айтқанын екі етпей орындап, содан кейін барып қана өзі ойлаған жұмысына кіріскен екен».

Қожа Ахмет Ясауиге тәу етушілер алдымен Арыстанбабтың басына барып түнейді. 1978 жылы қыркүйекте Қожа Ахмет Яссауи республикалық мұражайы ашылды. 1989 жылы тамыздың 28-інде Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен «Әзірет Сұлтан қорық-мұражайы» ұйымдастырылды. Түркия елімен арадағы келісім бойынша жүргізілген ғимаратты қалпына келтіру жұмыстары 2000 жылы аяқталды. 2003 жылы маусымда Парижде өткен ЮНЕСКО-ның 27-ші сессиясында Қожа Ахмет Яссауи кесенесі дүниежүзілік мәдени мұралар тізіміне енгізілді. Мазарда отызға жуық мешіт, кітапхана, залдар бар.

Ясауидің ұстаздары

Ахмет Ясауидің ұстаздары жайлы деректер әртүрлі ақпараттарға толы. Кейбір деректерге сүйенсек, Ясауидің алғашқы ұстазы "Ақ Ата" деп баяндалады.

Сайрам қаласында «Ақата баба» атты кесене бар. Жергілікті халық Ақата бабаның шын есімі Шахабатдин Исфиджаби екенін айтады. Тақуалығына байланысты жұрт оны «Ақ ата» деп атаған көрінеді. Сайрамдық осы Ақ Ата бабаны Қ. А. Ясауидің алғашқы ұстазы болған деседі. Ел арасына тараған аңыздарда Ақа Атаның шәкірттеріне «Құдай көрмейтін жерде қораз сойып әкеліңдер» дегенінде, Ахмет қана бұл тапсырманы орындамайды. Оның даналығына тәнті болған Ақ Ата: «Бәрекелді, Ахметім! Менің өзім де сен туралы осындай бір сырлы құпияны білу үшін істеген едім», - деп батасын берген екен. Ғұмырын исламға бағыштаған отбасыдан шыққан ерен ұлдың Хақ дінді бала күнінен танып-білуге ұмтылғаны анық. Бұл жөнінде Қ. А. Ясауи былай деп хикмет айтады:

Бес жасымда белім байлап тағат қылдым, Нәпіл ораза тұтып әдет қылдым. Күндіз-түні зікір айтып әдет қылдым, Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.

Алты жаста тұрмай қаштым халайықтан, Көкке шығып дәріс алдым мәләйіктен. Арқан кесіп, барша әһлі әлайқдин (туыс), Сол себептен алпыс үште кірдім жерге.

Ақ Ата бабаның тарихи тұлғасын ашатын жазбаша деректер кездеспегендіктен, оның Сайрамдағы кесенесіне және осы өңірге тараған әпсаналарға қарап, Қ. А. Ясауиге бала күнінде хат танытып, алғаш діни білім берген сол болуы мүмкін деп тұжырымдаймыз. Бір қызығы «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі қызметкерлерінің пайымдауынша, Қ. А. Ясауи кесенесі маңайында да Шахабаддин Исфиджаби (Әзіреті Молла) атты тұлға жерленген екен. Оны да музейдің ғылыми қызметкерлері Қ. А. Ясауидің ұстазы деп біледі. Сайрамда жерленген Ақата баба мен Түркістандағы Әзіреті Молла бөлек-бөлек тұлғалар ма, әлде екеуі де Қ. А. Ясауидің алғашқы ұстазы Шахабаддин Исфиджаби ме? Бұл жағы бізге әлі белгісіз. Дегенмен, Қ. А. Ясауидің алғашқы Шахабаддин Исфиджаби атты ұстазы болғаны баяндайтын ауыз-екі деректерді жоққа шығара алмаймыз. Оның қандай тұлға болғаны туралы жазбаша деректер кездеспейді. Сол себепті, Қ. А. Ясауидің алғашқы ұстазының діни ұстанымы туралы нақты пікір айта алмаймыз. Әйткенмен, X-XII ғасырларда Түркістан мен Мәуараннахр өлкелерінде саяси билік жүргізген Қарақан мемлекетінің Ханафи мәзһабына қолдау көрсетуіне қарап, сондай-ақ, аталған дәуірде Сайрам қаласынан бірнеше Ханафи мәзһабының ғұламаларының шыққанын ескерсек, Қ. А. Ясауидің алғашқы ұстаздары (Ақ Ата, Әзірет Молла) Әбу Ханифа өкілдері болған деп жорамалдаймыз.

Барлығымызға белгілідей, Ахмет Ясауидің Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алады, содан кейін Түркістанға кліп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған софылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына айналады.

Әрине Қожа Ахметтің ұстазы дегенде, ақылымызға ең бірінші Арыстан Баб келеді. Ясауидің ұстаздарының ішіндегі көшбасшысы Арыстан баб болып есептеледі.

"Арыстан бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле" деген сөз де Арыстан баб тұлғасының халық арасында үлкен орын алғандығын корсетеді. Арыстан бабтың Қожа Ахметтің ұстазы, пірі болғандығы жөнінде аңыз-әңгімелер де бар. Оның бірінде Ясауидің басына кесене орнатпақ болған Әмір Темірге "әуелі Ясауидің ұстазы болған Арыстан бабқа кесене тұрғызуың керек" деген аян берілген дейді. Екінші бір аңыз былай өрбиді: "Мұхаммед пайғамбар (с. ғ. с) 63 жасында дүниеден өтіпті. Дүние саларында халықты жинап, "кім менің аманатымды алып, ісімді әрі жалғар екен" деген өтінішіне 300 жастағы Арыстан баб (Салман Фарс) үн қатады. Ол сол кезге дейін 30 түрлі дінді білген, бірақ тек исламға мойынсұнған адам екен. Арыстан бабтың келісімін алған Мұхаммед Алланың қалауымен аманатын Арыстан бабқа береді. Содан 500 жыл өткен соң далада келе жатқан Арыстан бабқа 11 жасар бала: "Ата, аманатымды беріңіз" дейді. Сол бала Қожа Ахмет екен". Бұл аңызды Бақырғани былай жырлаған: "Субхан ием өсірді, Мұстафа (пайғамбарым) бұйырды, Арыстан бабам жеткізді, Шайхым Ахмет Ясауи". Жоғарыда келтірілген діни аңыздың негізгі ойы - Қожа Ахмет Мұхаммедтің ісін жалғастырушы болса, Арыстан баб - оларды байланыстырушы дегенге саяды. Осы арада тағы бір атап өтетін нәрсе - Арыстан бабты аңыздың кейбір үлгілерінде Салман Фарс деп түсіндіру. "Хикметтер" мен Бақырғанидің еңбегінде құрманы әкелуші ретінде Салман Фарстың есімі мүлде аталмайды. Ал тарихта шындығында Салман Фарс есімді тұлға болған. Ол һижра жыл санауы бойынша 35/36 жыл шамасы. (казіргі жыл санау бойынша 655/657 жыл шамасы. ) дүние салған, қабірі Ирактағы Мадаина қаласында. Оның кесенесі де мұсылман сүнниттердің зиярат ететін орны болып саналады. Әмір Темірдің "Аманат" деген тарихи шығармасында да Салман Фарстың кесенесі туралы айтылып, оны өз дәрежесінде ұстау үшін Маданын (Мадаина) қазынасынан қаражат (уакыф) бөлінгені жөнінде дерек кездеседі. Бұдан байқайтынымыз - Салман Фарс мұсылман әлемінде өз орны бар тарихи тұлға. Бірақ оның тегі - иран болған. Ал Арыстан бабтың тегі - араб ("Арабтардың ұлығы кіршіксіз таза затыңыз", 90-хикмет) . Яғни Арыстан баб пен Салман Фарс екі заманда өмір сүрген екі бөлек тарихи тұлға.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.