Бақсы сөзінің этимологиясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Тақырыбы:

Жамбыл облысының бақсылық

Ғылыми жоба жетекшісі:
Орындаушылар:
сынып оқушылары

Тараз, 2022

Кiрicпe

Қазақтардағы бақсылық
Мазмұны
Кіріспе
Қазақтардағы бақсылықтың шығу тегі
Бақсы сөзінің этимологиясы
Бақсылықтың тарихы

2 Бақсылық және оның қазақ арасындағы ерекшелігі

Ертеректегі қазақ даласындағы бақсылар
Бақсыларға арналған наным сенімдер

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бақсылық адамды емдеу тәжірибесі ретінде өте ерте заманда пайда болды, тіпті адамзатпен бірге жасасып келе жатыр. Оның арғы түбінде халықтық медицина жатыр. Жалпы бақсылық бертін келе де халықтық медицинасымен астасып, сіңісіп өмір сүрді. Халықтық медицинадағы рационалдық ілім-білімдерді кейбір бақсылар кеңінен пайдаланды. Дегенмеп, бақсылықты толығымен халықтық медицинамен байланыстыруға болмайды. Егер халықтық медицина халықтың ғасырлар бойғы ауру түрлерін емдеу жолдары жөніндегі рационалды ілім-білімдеріне сүйенсе, бақсылықтың негізі зиянкес және қолдаушы рухтар, жан, ие туралы түсініктерге құрылған. Бақсылықтың екінші бір сыры оның психотерапиялық қасиетінде.
Жалпы бақсылық - халықтық этнографиялық мәдениеттің бір құрамдас бөлігі. Ол халықтық дәстүрлі дүниетанымның, идеологияның, мінажаттық ғұрыптардың, емдеу практикасының қалыптасуына әсер етті.
Соңғы кездердегі жаһандану үрдісінің әлемдік деңгейдегі ұлттық ерекшеліктерді жұтуы, біздің де этномәдени болмысымызға өз әсерін тигізуде. Сондықтан, ертеден келе жатқан халқымыздың бақсылыққа байланысты этнографиясын толықтай келешек ұрпаққа жеткізу қазіргі кезеңдегі өзекті мәселердің бірі болып табылады. Ғылыми жобаның да өзектілігі осында, қазақтардағы бақсылық ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымдық негіз және рухани мәдениетін ретінде толық зерделенбеуі, бүгінгі заман талабы тудырған қоғамның өміріне қажетті игіліктердің барлығын түбегейлі зерттеудің мәселесі тұрғысындағы бағдардың бір саласы, қазақ этнографиясының рухани мәдениет аспектілеріне бағытталуы тақырыбымызға, бақсылыққа қатысты қазақтардың наным-сенімдері мен бізге жеткен материалдарды негізге ала отырып зерттеуге әкелді.
Соныменен, қазақтардағы бақсылықты негізге ала отырып зерттеуге әртүрлі ғылым саласында жазылған деректердің қазақтың рухани мәдениет тұрғысында кешенді, этно-мәдени сараланбауы ауқымды зерттеуді қажет етуде. Бұл заман талабы тудырған, ұлтымыздың төл мәдениетінің, рухани тұрғыдағы, беймәлім тұстарын ашуға мұрындық бола алады.
Жұмыстың негізгі мақсаты қазақтардың қазақтардағы бақсылықты этно-мәдени тұрғыдан салыстырмалы этнографиялық бағытта зерделеу болып табылады. Осыған орай төмендегідей міндеттерді орындау көзделеді:
Қазақтардағы бақсылықтың шығу тегін зерделеу;
Бақсы сөзінің этимологиясын анықтау;
Бақсылықтың тарихы бойынша деректер жинау;
Бақсыларға арналған наным сенімдерді зерттеу болып табылады.
Сонымен қоса, зерттеудің нысаны бақсыларға қатысты сан-алуан дәстүрлі ұстанымдар мен салттар, ғұрыптар, ырым-тыйымдар, наным-сенімдер жүйесін саралап, олардың мән-мағынасын ашу арқылы ұлтымыздың ежелгі дүниетанымын тереңірек білуге ұмтылыс жасалады. Көшпелі қоғамдағы әлеуметтік-идеологиялық қатынастардың ерекшеліктерін тануға және бүгінде ұмытылып барып, қайта жаңғырған рухани қажеттілігімізді зерделеуге мүмкіндік береді.
Тарихнамасы. Қазақтардағы бақсылыққа байланысты деректерді осы уақытқа дейін түгелдей дерлік кешенді түрде толық зерттелмеген. Қазақ этнографиясының зерделенуі Х.Арғынбаевтың, Ә.Т.Төлеубаевтың, С.Е. Әжіғали, А.У.Тоқтабай, С.Ақатаев, Д.Катран, Ү.Қыдыралин, Н.Әлімбай, Б.Кәмалашұлы, Н.Шаханова, Р.М.Мұстафинаның еңбектерінде көрініс тапқан. Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты шығарған ''Қазақтың әдет-ғырыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні'' атты мақалалар жинағы түрлі мәселелеріне арналған.

Қазақтардағы бақсылықтың шығу тегі
Бақсы сөзінің этимологиясы

Кез-келген сөздің шығу тарихы бар немесе оны ғылыми тұрғыдан этимологиясы деп атаймыз. Бақсы деген сөздің шығуы көбінесе бағу - ауруды бағу, емдеу, қарау ұғымдарымен байланыстырылады. Ресей ғалымы В.В. Бартольд кезінде өзбек тіліндегі бақсы сөзін санскриттік бикшу ұғымымен байланыстырып, алғашында ол буддистік тақуаның аты болып, кейіннен шамандық емші-балгерді де білдіретін болған - дейді [1]. Моңғол тарихын зерттеуші Б.Я. Владимирцовтің пікірі бойынша, бахши сөзі моңғолдардан шыққан, ол сауатты, тәлімгер дегенді білдіреді [2]. Түркімен, жартылай көшпелі өзбектер мен қарақалпақтар тілінде бахши сөзі жырау, ақын деген ұғымды білдіреді. В.Н. Басиловтың пікірі бойынша да, бақсы сөзі бертін шыққан болуы керек, ол ең арысы XIV ғасырдан бастап кездеседі [3]. Өзіндік өмір танымы, философиясы, рәсім-жоралары, өзіндік негіздемелері бар бақсылық дүниетанымның, көзқарастың мән-жайына назар аудару да қажеттіліктен туып отыр. Қазақ даласындағы бақсылар негізінен ауру-сырқауларды емдеумен айналысқаны белгілі. Қобыз, домбыра тартып, науқас адамның рухани күш-жігеріне қозғау салатын айрықша дарынмен енер көрсете білген. Әрине, "зікір салған кезде жындарын шақырып, сосын құдайға, одан соң аруақтармен қорқытатын"-дейді А.Тоқтабай [4]. Бақсылық сарынды діни сенімдік көзқарастық жүйемен салыстырауға болмайды.
Қазақ халқының бақсылық ілімі дүниежүзілік шамандық іліммен тығыз байланысты дамыған. Сонымен бірге өзіндік ерекшеліктері мен бірліктері де баршылық. Жалпы ұқсас қырлары: шамандық ілімнің идеялары, яғни, зиянды және зиянсыз рухтардың барлығына сену; табиғатты терең сезіне білу мен оның кереметтеріне иланудың қажеттілігі; өмір мен өлім қатынасы; жаратылысқа қатынасы; табиғат пен өлген ата-бабаларының рухын қасиеттеулері. Шамандық ілімінің шығуы жөнінде Д.Банзаров былай деген еді: "монғолдардың қара діні, ертедегі көптеген діндердің шығуымен бірдей жағдайда пайда болған. Сыртқы дүние - жаратылыс, ішкі дүние - адамның рухы - шыққан негіз осы" [5]. Яғни, шаман ілімін ұстанған адам сыртқы жаратылысқа - күнге, айға, аспан тәңірісіне табынатын. Адамның жаны, қабілеті, ақыл-ойы әр нәрсені құмартады, осыдан келіп тірі рух - бақсыға, о дүниелік рух - аруаққа табынған "Шаманизм" деп белгілі бір дүниетанымдық түсініктер жиынтығын, нанымдық жүйені ұғынсақ, "шамандық" деп бақсы мен оның ойынына қатысты атрибуттарды айтамыз.
Көне сібір халықтарында, көне түріктерде, одан бертінгі уақыттарда да бақсының "қам" деп аталғаны белгілі. Бас бақсыны "атақам" деп лауазымдайтын болған Сібір халықтарында шаман іліміне қатысты "делбеші", "бұғұ", "қам" деген сөздер әлі де бар. Бұл сөздер қазақ тіліндегі "қамдану", "қамығу", "қамқор болу", "қамшылау", "делебесі қозу", "бұғу" сөздерімен тамырлас екен [6]. Ал, біздегі бақсы сөзінің қайдан шыққандығы жөніндегі пікірлерді кезінде Ш. Уәлиханов [7], В. Бартольд, В, Радлов [8], А. Диваев [9] т.б. ғалымдар айтқан. Бақсы этимологиясы туралы сөз болғанда көбіне аталған ғылымдардың пікірлеріне сүйенеміз. Сөйтсе де, бақсы сөзінің түбірін "бағу", "күту", "емдеу" сөздерімен байланыстырған И. Чеканинскийдің тұжырымы біздіңше дұрыстау сияқты [10].

1.1 Бақсылықтың тарихы

Қ. Шүленбаевтың және Ә. Төлеубаевтың [11] жарық көрген еңбектерінде бақсылар жөнінде, бақсылықтың тарихы жөнінде толымды пікірлер бар. Жалпы, бақсы - шамандық іліміндегі басты тұлға. Ол - діни культті атқарушы, оны іске асырушы. Сондай-ақ басқа әлеуметтік құбылыстар сияқты бақсылық та бір орнында қатып қалған құбылыс емес, оның да туу, қалыптасу, даму, жоғарылау, тоқырау, қайта қалпына келтірілу кезеңдері бар. Соған сәйкес бақсының қоғамдағы орны да, атқаратын қызметі де, ол жөніндегі түсініктер де әртүрлі болуы мүмкін. Бізге бақсылық ілімнің даму барысының төрт түрлі сатысы белгілі:
1) үй ішіндегі бақсылық - рулық қауымға дейінгі сатысы;
2) маманданған бақсылар - әлі де болса әлеуметтік қоғаммен тығыз қарым-қатынастағы топқа айналмаған;
3) рулық қоғамдағы бақсылық ахуал - олардың экономикалық және әлеуметтік ықпалының күшеюі;
4) дамыған тайпалар кезеңіндегі бақсылықтың ықпалының әлемдік діндердің тегеуріндеріне сай ыдырай бастауы. Бақсылықтың бұл түрі әсіресе қазақ қауымына тән. Мұндағы маңызды мәселе бақсылықтың өз дәуірінде халықтың жалпы танымдық процесінің даму барысына қарай өркендеп, өз әлеуметтік қызметін шегіне жеткізе, межелі сатыға дейін атқарғанын көреміз. Қазақ даласындағы бақсылыққа қатысты материалдар XVIII ғасырдың соңғы ширегінен бері қарай ғылыми айналысқа түсе бастады. Қазақстан территориясында болған саяхатшылар, ғылымдар, дәрігерлер, әскери адамдар т.б. бақсының ойынын көбінесе экзотика (таңсық көрініс) ретінде тамашалаған. Бақсыға "врач", "чародей", "волшебник", "колдун", "знахарь", "лекарь", "прорицатель" деген түсінікпен қараған. Сол алғашқы бақылаулардан-ақ XIX ғасырдың басына дейін қазақ бақсылығының әрекеттік аясы емдеу, болашақты болжау, жоғалғанды іздеу тәрізді қызметтермен шектелетінін байқаймыз. Сонымен бірге, саяхатшылар бақсылардың құрбандыққа мал шалып "сиқырлы өлеңдер" айтатынын аңғарған [12]. Мұндағы сиқырлы өлең деп отырғандары бақсы сарыны екендігіне күмән болмаса керек. Ал, бақсылардың әлеуметтік өмірдегі орнының XIX ғасырдың соңына қарай тарыла түсуінің себептері: Қазақ даласын билеудің жаңа ережелеріне сәйкес бақсылыққа заң жүзінде тиым салынды;
1) мұсылмандықтағы аруақ шақырудың шариғат талаптарына қайшы келуінен бақсыдан көмек сұрау күнә болатыны жайлы уағыздардың ықпалынан;
2) қазақ даласында етек жая бастаған орыс медицинасының да бақсылыққа қарсы үгіт жүргізуінен.
Негізі, бақсының емшілік қызметі екі жолмен жүргізілген - тәннен зиянкесті қуу; ұрланған жанды тәнге қайтару. "Бақсы - өзінің білімді, сиқырлы талантымен өзгеден ерекше биік тұратын адам. Ол - ақын, әрі сәуегей, әрі емші. Сонымен бірге, кез келген адамның ақын бола алмайтыны сықылды кез-келген адам бақсы да бола алмайды" [6]. Яғни, бақсы болу үшін жынның да, пірдің де көмегінен бұрын табиғи дарын күші қажет екендігін байқаймыз. Бақсының қасиетті негіздемелері, киелі саналатын аспаптары, сыртқы киім киісіндегі айрықшылықтары, ерекше сөз саптаулары көптеген филологиялық, лингвистикалық ізденістерде кең түрде зерттелген. Біздің бұларға қоспағымыз, мұнда нақты жағдайлардағы бағдар және жеке адамның тәжірибесі мен ұжымдық тәжірибені үйлестіретін, өмірде сыналған тәртіп үлгілері бар. Яғни, бақсылық әрекеттегі адам - жеке тұлғалық, әлеуметтік және қоғамдық жауапкершіліктің жүгін көтере алған адам. Өз қызметі арқылы тән мен жан тазалығы, қуаты үшін күрес жүргізу жауапкершілігі жоғары, рухы берік, нанымы тастай түйілген, азаматтық борышты мүлтіксіз атқарушылықты талап етеді. Негізінде бақсылық ілімдегі жын мен перілер қазіргі көзқарастарда айтылатындай тек қана ойдан шығарылған көзсіз наным-сенім, адасулар емес. Шын мәнісінде олардың біздің санамыздан шығып қалған нақты тарихи себептерінің болғандығы анық. Тарихи тұрғыдан қарасақ, ол "ертеден келе жатқан әдет-ғұрып, салт-сананың қайнар көзі, қазір біз шамандық - ескі наным деп атап жүрген, кезінде бүкіл халық табынған дін еді" [7]. Шығыстағы бүкіл қоғамдық өмір мен қайта өрлеуді тек "мұсылмандық дүниенің" көрінісі ретінде дағдыланған әдеттің қателігі де осында деген пікір дұрыс айтылған. Оның үстіне "тек арабтар, парсылар ғана емес, түркілер де өз халқының, жалпы әлемдік мәдениеттің дамуына елеулі үлес қосқан" [13] деген Г. Э. Фон Грюнебаумның орынды ескертпесін айта кеткен жөн.
Бақсылық (шамандық) наным-сенімнің кейбір ерекшеліктеріне тоқтала кетелік:
1) бұл ілімде ислам немесе христиан дінінің түсініктеріндей күнә мәселесі, догмаларындағы жұмақ және тозақ түсініктері де болмаған. Отбасындағы адам жаны саны мен мал басының санына байланысты тиым салу рәсіміндегі жасыру мәселесінде о дүниеден қорықпағаң бұл дүниедегі жанымыз не малымыз азаяды деп түсінген;
2) о дүниелік өмір осы дүниедегі өмірдің жалғасы болып есептелінген. Өлген адамның жанының жақсы немесе нашар болуы оның артында қалған туыстарының оны құрметтеуіне байланысты деп түсінген;
3) құдай туралы түсініктері де әлемдік діндердегідей мағынада емес. Қазақ арасында "Ұра берсең құдай да өледі", "шұнақ құдай" т.б. баламалар соны білдірсе керек.
Ислам мен христиан дініндегідей емес бақсылық ілімінің ұғымында көк Тәңірінің ықпалы тек тірі адамға ғана қатысты. Ал, өлген адамның өзі еркін тәңірі болып саналып, барлық күнәларынан тазарып, артында қалған ұрпағына игілікті әсер ете алатын дәрежеге жететін болған. Мұндағы маңызды нәрсе ата-бабалар аруағы тек демеуші ретінде емес, құдіретті Көк Тәңірісі алдында өкіл, қолдаушы болып табылатындығында.
Ескере кететін мәнді бір мәселе бақсылық ілімнің өміршеңдігі: күнделікті әдет-ғұрыпқа сіңісіп, оның діни ілімі дәстүрлі салт-санамен араласып "әдет-ғұрып қайсысы, діни дәстүр қайсысы екенін ажыратудың аса қиындық келтіретіндігі" [14] .
Бақсылық туралы Ә.Төлеубаев өзінің Қазақтағы бақсылық мақаласында жақсы сипаттап жазған [15]. Төменде біз негізінен осы мақалаға сүйендік.
Жалпы ғылыми әдебиетте шаманизм және шаманство деген түсініктер бар. Шаманизм деп әдетте бірқұдайлык дінге дейінгі көпқұдайшылық, түрлі рухтар мен иелерге сенетін діни сенімдер мен дүниетаным, идеологияны атайды. Ал шаманство түсінігі бақсы-балгерлердің емдеу, бал ашу, сәуегейлік іс-әрекетіне дәл келеді. Біздің мақаланың объектісі - осы шаманство мағынасындағы бақсылық.

2 Бақсылық және оның қазақ арасындағы ерекшелігі

Ертеректегі қазақ даласындағы бақсылар

Түркі жұртының алғашқы бақсысы, дана абызы, ұлы сазгері Қорқыт саналады. Қорқыттың бақсылық қасиеті әсіресе қазақ арасында жақсы сақталған. Қазақтың ертедегі ірі бақсылары Қорқытты өздерінің ұстазы, пірі, өулиесі санаған. Қазақ арасында Қорқыт туралы аңыз-әңгімелер көп сақталған. Олар: Қорқыттың өлімге қарсы тұруы, Қорқыттың өлімнен қашуы, Қорқыттың өлімі, Қорқыттың Әзірейілмен алысуы, Қорқыт күйі, Қорқыт сарыны, Тәңірі биі, Қорқыт туралы аңыздың бір түрі.
Қорқыттың бақсылыққа жақындайтын ең бір жарқын қасиеттерінің бірі - оның қобызшылығы. Қорқыт қобызды алғаш рет өз қолымен жасап, оны түйенің терісімен қаптаған. Алғаш қобыз күйлерін шығарған да Қорқыт деп есептеледі. Қобызға дауыс қосып сарын айту дәстүрі Қорқыттан бастау алса керек. Қорқыттың бізге жеткен күйлері: Қорқыт күйі, Қорқыт сарыны, Қорқыт толғауы, Тәңірі биі, Арыстан баб, Ұстаз, Аққу, Ұшардың ұлуы, Кілем жайған, Қоштасу, Желмая, т. б [16]. Қорқыттың өлімнен қашуы, қайтсе өлмеудің жолын іздеуі, одан дауа іздеуі әфсанасында бақсылықтың түпкі идеясы жатыр. Сондықтан да қазақтың кейінгі атақты бақсылары Қойлыбай, Балақай, Қара мырза, Жаман сарт, Шүмен, Досжан өлімге қарсы күрескенде Қорқыт күйлерінің сарындарын тартқан. Сарыбай Құлназар жырау Қорқыттың өлімнен қашқанын былай суреттеген:
Өлімнен қырық жыл бұрын Қорқыт қашқан,
Қазылған көрді көріп қатты сасқан.
Тағдырдың тақымына тәнті болмай,
Ажалмен арпаласып жан таласқан.
Өлімнен Қорқыт қашқан қырық жыл бұрын,
Арбасқан бір ажалдың болжап сырын.
Ажалдан амал тауып құтылсам деп, ,
Тағдырға тәнті болмай келген қырын .
Шыңғыс ханды хан етіп жариялау керектігін, Көктің әмірі екендігін жеткізген қоңырат руынан шыққан Көкше бақсы деген екен. Ол ақбоз атка мініп, әр түні көкке ұшып келем, көк Тәңірден хабар алып тұрам... дейді екен. Ә. Марғұланның пікірінше, ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобы абыз деп аталған: Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, т.б. Бұлардың ерекшелігі - ескі заманның хаттарып, жазылған сөздерін тани білген... қазақтың абыздары ескі замандағы оқымысты бақсылардың дәстүрін соңғы заманға дейін сақтап келген, солардың қалдығы деуге болады... [16].
Бұл дәстүр әсіресе Алтайда, Ертіс бойында, Тарбағатайда кебірек сақталған [16]. Қазақ бақсыларының ішіндегі Қорқыттан кейін ерекше кең атағы шыққаны - бағаналы Қойлыбай бақсы. Ә. Марғұланның бағалауында Қорқыттың шәкірті болған ол ерте заманда Торғай өзені мен Сыр өзені арасында көшіп жүрген. Қойлыбайдың қобызы атты дастанда Қойлыбайдың Қорқыт әулиенің шәкірті екені, олардың өнері, қобызы, даналық істері сипатталады [16]. Қойлыбай жөнінде Ш. Уәлиханов: Бақсылардың атақтысы бағаналылық Қойлыбай, ол бақсылардың бақсысы, әлде пірі... Ескілердің әңгімелеуінше, Қойлыбай бір үлкен бәйгеге қобызын қосып, жарыс басталатын жерге алдын ала қобызды бір үлкен сексеуілге байлатады. Бәйгеден келе жатқандардың шаңы көрінгенде, Қойлыбай қолына қылышын алып бақсылық ойынын бастап, сарынын айтады. Кенет бәйге аттары кеткен жақтан қатты дауыл тұрып, ысқырған қызыл жел соғады... Алғашқы аттар көріне бастайды, ал бәрінің алдында сексеуілді сүйреткен Қойлыбайдың қобызы келе жатады [6]. .
Кім көрінген бақсы бола алмайды. Бақсылық адамға қонады. Әдетте бұл қасиет тұқым қуалайды. Атадан балаға, немереге беріледі. Кейде бірнеше ұрпақ үзіліп қалып барып, кейінгі ұрпақтардың бірінде жалғасады. Бұл қасиет кейде нағашыдан жиенге беріледі. Әдетте бақсылық қасиет жеті атаға дейін үзілмейді деп есептейді .
Бақсылық қасиет кейде ананың құрсағында туа пайда болады, кейде бала кезден-ақ қонады. Қазақ бақсыларының атасы Қорқыт туралы аңызда былай дейді: Қорқыттың анасы оған жүкті кезінде құланның жаясына жерік болып, жерігі бір жылда әрең басылыпты. Анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп, жылына бір рет толғақ қысып отырыпты. Ең соңында, туатын жылы тоғыз күн толғатып, жер дүниеге үш күн, үш түн караңғылық түсіпті, қалың қара жаңбыр, сұрапыл қара дауыл соғып, біреуді-біреу көре алмай, ел жұрты қатты қорқынышқа батады...Сол қараңғылық корқынышта туғандықтан атын Қорқыт қойыпты [16]. Кей бақсыларға бақсылық қасиет бала кезден қонады. Сондықтан да болар қазақ жерінің әр тарабында бала бақсы деген атпен бақсылар белгілі болған. Қазақ арасында жастайьшан бақсылық қонғандар аз болмаған. Соның бірі XIX ғасырдың 80 жылдарында туып, Арқа жерінде өмір сүрген Хамидолла бақсы. Оған бақсылықтың қонуы былай әңгімеленеді. Жасы ондардағы Хамидолла балалармен ойнап жүрген бір мезетте өзіне ерекше бір қуат біткенін сезінеді. Күрескен өзі теңдес, тіпті үлкен балаларды біріне-бірін қосып лақтырады. Сөйтсе оған жын қонайын деп қысып жүр екен. Содан Хамидолла атақты Қойлыбай бақсының басына түнеп, түсінде одан бата алып, бақсылығын бастаған. Хамидолла әбден жынына мінгенде оған атқан от өтпейтін, өткір пышақ ішіне кірмейтін, беліне арқан орап екі жақтан он-он кісіден тартса да қысылмайтын. Жыны қысқанда ол қолын керегеге сілтесе туырлық, тіпті темір затқа сілтесе де темір зат қақ бөлінетін. Хамидолла емдеумен, болашақты болжаумен ғана айналысқан жоқ, сонымен қатар жоқты табатын, ұрланған малдың қайда, кімде екенін айтатын. Оған жындары қырық жыл қызмет етті. Өлерінде менің жындарымды ұстайтын мұрагерім жоқ, жындарым өзіммен бірге кетеді деген екен.
Арқада сондай-ақ Бала бақсы деген болған. Оны да жын жастайынан, тіпті бесікте жатқаннан иеленген деген әңгіме бар. Ол перілердің иесі Оспанқожа деген әулиеден бата алған екен. Ал Оспанқожа деген кісі қырық жыл кұтырған адамды емдеген, перілерден әскер ұстаған деген аңыз бар.
Бала бақсы да емшілікпен қатар көріпкелдік, балгерлікпен, тіпті улы жәндіктерді шақырумен де айналысқан екен.
Көпшілік жағдайда бақсылык касиет адамға 30-45 жастар арасында қонатын болған. Бақсылық қасиет қонарда адам ауырады. Әдетте бақсы ауруы аяқ-колдың тартылуы, тұйықталу, көпшілік орыннан безіну, т.с.с. белгілермен қатар жүреді. Кейбіреулер бақсы ауруымен аз ғана-ақ уақыт ауырса, ал енді біреулерде бұл ауру созылмалы болады. Бақсылық қонардағы аурудан әркім әрқалай шығады: біреу сол өңірдегі белгілі бақсыдан бата алады, енді біреу касиетті аталарының басына барып түнейді, үшіншісі сол өңірдегі атақты бақсының зиратына зиярат етеді, төртіншісі өзінен-өзі біраз уақыт ауырып жатып жазылады да, аян бойынша кісі емдеуге кіріседі.
Халықтық сенім бойынша, адам бақсылық, балгерлік қасиетке ие боларда оған қонғалы жүрген жындар, иелер қысады. Бастапқыда болашақ бақсы мен қонайын деп жүрген жындардың арасында өзара түсіністік болмайды. Адам өзіне ерекше қасиеттің қонайын деп жүргенін алғашқы кезде білмеуі де, түсінбеуі де мүмкін. Жындар кейде адамды жылдап ауру қылады. Адам бақсылықты ұстамай, жындардың айтқанына көнбей біраз жүреді, аяғында бақсы жын-иелердің айтқандарына көніп адамдарға ем жасап, бал ашып, бара-бара бақсы ойынын жасайтын болады.
Жын-ие қонған адам таза жүруі керек, өзінің көмекші рухтарын үнемі риза қылып, ренжітпеуі керек. Олай болмаған жағдайда тағы да буылып қалуы, ауруға айналуы мүмкін.
XIX ғасырдың аяғында Торғай уезінің Сүйменбай деген бақсының ойынын Орыс географиялық қоғамының мүшесі А.Е. Алекторов жазып алған екен. Сүйменбайдың өз аталары жағынан да, нағашылары жағынан да күшті бақсылар болған екен. Әкесі де үлкен бақсы болған. Әкесі өлген соң бақсының жындары оның ағасы Керегебайды мазалайды, ол бақсы болғысы келмейді, содан әйтеуір өліп тынады. Екінші ағасы да бақсы жынының қыспағынан өледі. Содан соң жындар енді Сүйменбайды мазалай бастайды. Бірде түйелерін іздеп, қамыс арасында түнге дейін қалып қояды. Бір мезгілде өзіне қарай бір жақтан басына ақ шалма киген бір топ адамның, ал екінші жағынан қалың әскердің келе жатқанын көреді. Қатты қорыққанынан сол жерде есінен танып қалады. Бір уақытта есін жиса, түн ортасы ауып кетіпті, ешкім жоқ. Үйіне келіп жатайын деп ыңғайланғанда жындардың күбір-күбір сезін естиді: Сүйменбайды өзімізге басшы сайлап алайық. Ол адамдардан шайтанды қуып емдесін. Әй, Сүйменбай, естисің бе біздің сөзімізді, бар да адамдарды емде!. Дәл осы кезде төрде ілулі тұрған әкесінің қобызы сарнай жөнеліп, оның қолына келіп қонады. Содан бері аталары мен әкесінің жындары оны иелеген. Бұл кезде Сүйменбай 30 жаста еді.
Бақсының көмекші-жебеуші рухтары қазақта арабтың жын деген сөзімен аталады. Кейде бақсының жынын ие деп те атайды. Кейбір бақсылар жын-көмекшілерін кісі, әскер, қожайын деп те атаған. Кейбір өңірлер бақсылары жын сөзінің орнына пері, перілер, ақ сайтан деген сөзді пайдаланған. Біздің ойымызша, бақсының көмекші рухтарын жын, пері, сайтан деп атау кейінірек қазақ жеріне мұсылмандық енгеннен кейін қалыптасқан, ал ертеректегі атауы ие болса керек.
Бақсы жындары түрлі бейнеде кездеседі. Кейде жындар сырт пішіні ерекше қорқынышты адамзат, қалың әскер бейнесінде елестетілсе, енді бірде бақсылардың жыны қасқыр, жолбарыс, бүркіт, самұрық құс сияқты жыртқыш жануарлар мен құстар түрінде бейнеленеді. Әдетте олардың аттары да болады, Көкбарақ, Теміржан, Соқырым, Сарбүркіт, Бостанай, тағы сол сияқты болып келеді. Кейбір көне көз қариялардың айтуына қарағанда, өте күшті дәу перім бақсылардың жынымен қатар тіпті қаптатып жіберетін әскерлері де болады. Кейбір бақсыларда бірнеше жын болған, бақсы оларды емдейтін адамның ауруына қарай пайдаланған.
Сүйменбай бақсының айтуы бойынша, оның жындарының әр қайсысының өз қызметі бар. Мысалы, Есдәулет өте ақылды. Ол - жындарының басшысы, желіккен, жынданған адамдардан шайтанды қуып шығады. Еркөбек айна - адамның ішіндегі ауруын анықтап береді. Ол бірнеше минутта жүздеген, мыңдаған шақырымға барып келуі мүмкін. Оның астында құйрығын шарт түйген ақ маңдайлы қара аты бар. Еркөбек әрі көріпкел, алдын ала не нөрсені болсын болжап отырады. Үшінші жыны - Ақмарал. Ол да Есдәулет сияқты аурудың бойынан зиянкес рухтарды қуып шығады. Әдетте Есдәулет екеуі бірге әрекет жасайды. Бірде екеуі аурудан жынды қуа алмағанда Сүйменбай өзінің дәу перім жыны Қазманбетті шақырған екен. Оның отыз әскері бар көрінеді. Әшейіндегі тұрағы Түркия жері екен. Өзінің иесі шақырғанда Қазманбет көк күймесімен, бес найза бойы биіктен ұшып келіп, зиянкес жындарға тиіседі екен. Бірде Қазманбет келіп жындарды аурудан аластап қуғанда ауру: Кетті, кетті, киіммен кетті, - деп киімдерін шешіп, шаңырақтан лақтырған екен [17]. Сүйменбай бақсының Телсары деген де жыны болған. Оны бақсы жыныс ауруларын, қуығы бос адамдарды емдеуге пайдаланады екен. Алтыншы жыны - тоқсандағы дәу кемпір түріндегі көмекшісі. Оның ірілігі сондай, оған тоқсан қойдың терісі тон шықпайды екен. Бір ерні жерде жатса, екінші ерні көк тіреп жатады екен. Бұл жынның аты жоқ, оны жәй кемпір деп қана атайды. Бұл жынның көзі кішкене шүңірек, маңдайы құшыңқы. Ол суықтан болған ауруларды, сынықтарды, ішкі ауруларды емдейді екен. Көржылан деген жыны әйелдердің іш, бел ауруларын емдейді. Бұл ұзыны он құлаш, ені бес құлаш үлкен көр жылан. Ол адамның аузы мен мұрнынан кіріп, бүкіл ішектерін аралап, ауруды алып шығады. Көржыланды жұмсағанда бақсы: Кереге бойлы кер жылан! Босаға бойлы бөз жылан, - деп шақырады екен. Сүйменбай бақсының осындай ірі жындарымен қатар ұсақ жындары да болған. Олардың аттары - Ерсары, Апат, Қырғи, т.б. Жындар әдетте сіңір, тарамыстармен қоректенеді екен. Бақсының айтуынша, күннің әр мезгілінде жындар әр жерде жүреді. Түсте моланың басында, кешке өзен-су, құдық басында, түнде ауыл ішін аралайды. Таңертең тағы да су басына оралады. Сүйменбай әдетте әйелдердің ауруын түнде, таңертең ерте суға барғанда зиянкес жындардан жабысқан деп түсіндіретін (Алекторов). Сүйменбайдың айтуынша, кейде бақсылар жындарын бір-біріне сататын да жағдайлар болады. Мысалы, Есдәулетті бір ат, шапанға сат деп сұраған. Бірақ ол сатпаған. Өйткені Есдәулет өте берілген, сенімді. Қожайыннан да ол соны талап етеді. Әйтпегенде иесін ауруға шалдықтыруы мүмкін.
Сүйменбай бақсы қобызбен сарын айтып ойнаған. А. Алекторовтың бағалауы бойынша, оның төменгі ноталардан жоғары ноталарға өтуі өте жағымды және дұрыс. Дауыс кейде қалқып келсе, енді бірде күрт бәсеңдейді. Ойын кезінде бақсы бірде қатты айқайлап, селкілдеп, қобызын тоқтата қойып, Тек-ау деп бір түрлі дыбыс шығарады. Еркөбек келеді. Біраздан соң бақсы секіріп келіп, қобызды тастай салып, қолына енді қамшы алып, отырған жұртты айналып, жын қаққандай өзін-өзі қамшысымен сабалап жүгіреді. Қамшысы бақсының өзінің арқасын осқанмен ол Еркөбекті айдаған болып есептеледі. Содан бақсы айнала отырған жұртты кейде қамшысымен жасқап қорқытып, кейде бет-аузын қисаңдатып шошытады. Біраздан соң қайта қобызын алып сарындарын айта жөнеледі. Біраз айтып, шыр айналып, секіріп жүріп, қобызбен өз бетіне өзі салып қалады, содан соң өзін қобыздың ысқысымен ұрдыма-ау, содан аузынан көбік ағып құлап қалды. Біраздан соң қайта тұрғанда қып-қызыл темір жалады, қып-қызыл шоқта жалаңаяқ жүрді [17]. А. Алекторов Сүйменбай бақсының сұқ саусағымен үстіне жүзімен төмен қаратып қойылған семсер бар қобызды шыр айналдырғанын, сол күйде жүріп шыр айналып билегенін, содан соң бақсының күтірлетіп ине шайнап, ішіне қанжар сұққылап билегенін жазады [17]. Кейінде бақсы қолын қарсы жақта киізге сермеп қалып еді, киіз қылышпен шапқандай кақ айырылды дейді
Қазақ түсінігі бойынша бақсыларда көмекші жындардан басқа жебеуші рухтары болады. Әдетте, жебеуші рухтар бақсының арғы аталарындағы бақсылар, батасын берген бақсы, не сол елдегі атақты әулие адамдар болады. ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген қазақ бақсылары өз сарындарьна мұсылман әулие-әнбиелерінің атын қосып, шақырып та ойнайтын.
Бақсы таза рухтар, жындар жайлаған адам. Бақсы жындарының көмегімен ауруды жайлаған зиянкес жын рухтарды ауру адамның бойынан қуалап шығады. Сонымен қатар кейде бақсы жындары бір нәрсені алдын ала болжап сәуегейлік жасауға, жоқты тауып беруге де көмектесе алады.
Бақсы адам мен Алланың, әулиелер мен таза рухтардың, адам мен әруақтың арасындағы елшілік, байланыстырушылық қызметін атқарады. Исламның ықпалына ұшыраған бақсылықта адамның аурудан жазылуы, жоқтың табылуы, сәуегейліктің шынға айналуы бірінші Алланың, одан соң әулие-әнбиелердің, аруақтардың қолдауымен, шарапатымен деп түсіндіріледі, ал бақсы осылардың арасындағы дәнекер, себепші ғана болып есептеледі.

Бақсыларға арналған наным сенімдер

Бақсылықтың классикалық түрін басынан өткерген халықтарда бақсылыққа, бақсылық өнердің қыр-сырына үйрену, баулу болған. Қазақта бақсылыққа ешкім арнайы үйретпеген. Дегенмен, бақсы ойынының кейбір қыр-сырын болашақ бақсы өзі көре жүріп, ести жүріп үйренген. Әйтпегенде бақсы сарындарындағы қысастық, бақсы ойындарындағы ортақтастық, бақсылық дүниетанымдағы біркелкілік, осы саладағы тағы басқа дәстүрлік жалғастық болмас еді.
Әдетте болашақ бақсы болуға дайындалған адам үлкен бақсылардан ықылас бата алатын немесе бұрын өткен бақсылардан түсінде аян алған. Бақсының ерекше қасиеттерін алдымен ауыл-үй танып біліп, содан атағы ауыл-аймаққа, содан қалың ел-жұртқа тарайды. Қазақ бақсыларының ойын кезінде пайдаланатын құралдарына мыналар жатады: музыкалық аспаптар - қобыз, домбыра, сирек жағдайда даңғара; қорқытатын-үркітетін құралдардан - қамшы, пышақ, қанжар, шоқпар, қолағаш, орақ, шалғы, кетпен, т.б. Кейбір бақсылар қолына ерекше асатаяқ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.