Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл дамыту әдістемесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖОҒАРЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.ӨТЕМІСОВ АТЫНДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ БАСТАУЫШТА БІЛІМ БЕРУ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі баланың тілін, танымдық қабілетін саусақ ойындары арқылы жетілдіру

Орындаған: МДОТ-31 топ студенті Айтмухамбетова.А.С
Тексерген:

Орал,2023
Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Мектеп жасына дейінгі балалардың саусақ ойындары арқылы тілдік қорын дамытудың теориялық негіздері
1.1 Саусақ ойыны мен жаттығулары арқылы балалардың тілдік қорын қалыптастырып дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың ұсақ моторикасын оның ішінде саусақ ойындарын қолданып, қалыптастыру арқылы тілін дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9

2. Практикалық бөлім. Мектеп жасына дейінгі балалардың саусақ ойындары арқылы сөздік қорын дамыту жұмыстары
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың саусақ ойындарының маңызы, мақсаты, міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
2.2 Саусақ ойындары және жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32

КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бала өмірінің алғашқы мектепке дейінгі кезеңі оның өсіп жетілуіндегі ең жауапты кезең. Бұл кезеңде баланың ақыл-ой қабілеті, қасиеттері және эстетикалық сезімдері, қызықты, мазмұнды оқу қызметі еңбек, ойын процесінде жан-жақты қалыптасады. Бала әрқашан барлық жеде бала. Бала үшін ойын өз тәжірибесін, өмір мен адам туралы түсініктерін тексеріп зерделейтін эксперименттік алаң ғана емес, сонымен қатар үлкендер араласпайтын өзі қалаған нәрсесін жасай алатын, өзінің жеке таңғажайып әлемі. Ойын бала әрекеттерінің негізгі түрі. Баланың жан - жақты дамып, жеке тұлға болып тәрбиеленуіне, тілінің дамуы мен танымдық қабілетін саусақ ойындары арқылы жетілдіруге болады. Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады. Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғауларының дамуы қол саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық жетілдіру, түзету-тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды. Саусақ ойынын балабақшада және үй жағдайында әсерлі, көңілді түрде ұйымдастыруға болады. Баланың тілі негізінен мектепке дейінгі кезеңде қалыптасады. Бұл кезеңде ағзаның барлық бөліктері және жүйелері қарқынды дамып, баланың дене және ой дамуына қажетті қозғалыстағы таным іскерлігі қалыптасады. Мектепке дейінгі кезеңде қолдың ұсақ моторикасы мен қимыл-қозғалыстарын дамыту жұмыстары маңызды болып табылады. Балалардың сөйлеу құзыреттілігі дұрыс және сөздік қоры бай болса, оларға өз ойын жеткізу оңайға түседі, қоршаған ортаны танудағы мүмкіндіктері кеңейеді, сондықтан баланың сөйлеу құзыреттілігін қалыптастыруды уақытылы қолға ала отырып, анық әрі дұрыс сөйлеуін қадағалау. Саусақ ойындары сөйлеу лексикасының, сөздердің өзара байланысының (диалогты дұрыс жүргізуге, түсінік айтуға,т.б.) шыңдалуына себепші.
Балалардың тілдік қорының дамуында маңызды мәселелерінің бірі ұсақ моторикасын саусақ жаттығулары арқылы дамыту мәселесі болып табылады. Қазіргі уақытта балалардың көпшілігінде моториканың, әсіресе қолдарының нашар дамуы байқалады, бұл қазіргі уақытта балалардың көпшілігінің жазуға дайын еместігі немесе сөйлеуді дамыту проблемаларының болуы деп есептеледі. Мектепке дейінгі жаста баланың жан-жақты дамуын қалай қамтамасыз ету керек, оны мектепке қалай дұрыс дайындау керек деген сұрақтар ата-аналар мен мұғалімдерді үнемі толғандырады. Өкінішке орай, ата-аналардың көпшілігі саусақ жаттығуларын тілдік қордың қалыптасуына байланысты екендігін біле бермейді. Бұл балаға екі есе ауыртпалық түсіреді: жаңа ақпаратты меңгерумен қатар, ол бағынбайтын саусақтарына қалам ұстауды үйренуі керек.
Қолдың ми қыртысында ең үлкен өзіндік ерекшелігі бар, сондықтан қолдың, саусақтардың дамуы мидың қалыптасуында және сөйлеудің дамуында маңызды рөл атқарады.
Қол - барлық аспаптардың құралы, - деген Аристотель. Қол - сыртқы мидың бір түрі деп жазды Кант.
Өмірдің бастапқы кезеңінде баланың қалай дамып жатқанын көрсететін және оның интеллектуалдық қабілеттерін көрсететін ұсақ моторика екені белгілі. Қол моторикасы нашар дамыған балалар қасықты немесе қарындашты ыңғайсыз ұстайды, түймелерді бекіте алмайды, аяқ киімді байламайды. Осының барлығы саусақ жаттығуын күнделікті жасамаудың әсері болып табылады. Оларға шашыраңқы құрылыс жинағының бөліктерін жинау және бастырғыштар мен мозаикалармен жұмыс істеу қиын болуы мүмкін. Осыған сүйене отырып, жұмысымның тақырыбын Саусақ ойындары - жас балалардың сөйлеу әрекетін дамытудың ең жақсы тәсілі деп белгіледім.
Зерттеудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланы саусақ ойындары арқылы сөйлеуге деген танымдық қабілетін, талпынысын, қызығушылығын арттыру, эстетикалық тәрбие берудің әдістерін анықтау және ұйымдастыру.
Зерттеудің нысаны: Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік қорын дамыту процесі.
Зерттеудің пәні: Мектеп жасына дейінгі балалардың тіл дамыту әдістемесі.
Зерттеудің міндеттері:
Мектеп жасына дейінгі балардың тілдік қорын дамыту жұмысында тілін, танымдық қабілеттерін саусақ жаттығуларын қолдану арқылы жай-күйін зерттеу.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік қорын дамыту жұмысында саусақ жаттығуларын қолдану арқылы дамытушылық қабілеттерін жетілдіру жұмыстарын өткізу.
Мектеп жасына дейінгі балалардың саусақ жаттығуларын қолдану жолдарын сынақтан өткізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер саусақ ойындарын пайдалану мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік қорын дамыуына септігін тигізетін болса онда балалардың сөздік қоры дами түседі өйткені көп жұмыстанудың арқасында ойларын анық әлі дәл түсіндіре алатын болады, саусақ ойындары арқылы балалардың сөйлеуге деген құлшынысы, қабілеті артады, саусақ ойындары арқылы тілдік қоры, мүмкіндіктері кеңейеді және қалыптасады.
Зерттеудің әдістері: талдау, жүйелеу, теориялық тәжіриебелерді тану және зерделеу, жинақтау, сұрыптау.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Курстық жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттен, қосымшадан тұрады.

1. Мектеп жасына дейінгі балалардың саусақ ойындары арқылы тілдік қорын дамытудың теориялық негіздері
1.1 Саусақ ойыны мен жаттығулары арқылы балалардың тілдік қорын қалыптастырып дамыту

Сoңғы 10-15 жылдa бaлaлaрдың сөйлeу тiлiнiң төмeндeп кеткені aйқын бaйқaлaды. Өйткeнi, aтa-aнaлaр балалармен аз сөйлеседі, олардың жұмыстан қолдары босамайтынын айтады яғни балаға тым аз уақыт бөле бастайды. Балалар өз беттерімен тілдік қарым-қатынаста болады, себебі, олар қарайды және тыңдайды.
Саусақ ойындары және жаттығулары - бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени шығармашылық. Саусақ және тілдік қимылына, жауап беретін орталық, бас миына өте жақын орналасқандықтан ұсақ моториканы дамыта отырып, баланың тілдік қорын белсендендіреміз және түзетеміз.
Оқыту процесінде мектеп жасына дейінгі балалардың идеологиялық негіздерінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің жеткіліксіз дамуымен бетпе-бет келеді.
Ғалымдардың зерттеулері бойынша балалардың сөйлеу тілінің даму деңгейі саусақтардың ұсақ қимылдарының қалыптасу дәрежесіне тікелей байланысты екенін көрсетті. Баланың ауызша сөйлеуінің қалыптасуы саусақтардың қимылдары жеткілікті дәлдікке яғни дәрежеге жеткенде басталады. Баланың ойы мен көзі қолдың бірдей жылдамдығымен қозғалады. Сонымен, саусақ қимылдарын жаттықтыруға арналған жүйелі жаттығулар мидың жұмысын, логикалық ойлау қабілетін арттырудың қуатты құралы болып табылады, баланың есте сақтау қабілеті, зейіні, үйлесімді сөйлеуін дамытады. Саусақтар мен қолдардың қимылдары ерекше, дамытушы әсерге ие. Алақанда 1000-ға жуық маңызды, биологиялық белсенді нүктелер бар. Оларға әсер ету арқылы сіз дененің ішкі мүшелерінің жұмысын реттей аласыз. Сонымен, кішкентай саусақты уқалау арқылы жүректің, сақина саусақтың - бауырдың, ортаңғы саусақтың - ішектің, сұқ саусақтың - асқазанның, бас бармақтың - бастың жұмысын белсендіруге болады. Қолдан, дәлірек айтқанда, саусақтардан кинетикалық импульстардың әсерінен сөйлеу жақсарады. Әдетте, ұсақ моторикасының дамуы жоғары бала логикалық ойлауға қабілетті, оның есте сақтау қабілеті, зейіні, үйлесімді сөйлеуі жеткілікті түрде дамыған.
Саусақ ойындары бар іс-әрекеттер саусақтардың көмегімен жасалған әрекеттерді білдіреді, олар өлеңдермен, балалар тақпақтарымен немесе рифмалық әңгімелермен айтылады. Саусақ ойындарының маңызы зор. Саусақ ойындары ұсақ моториканы меңгеруге, сөйлеуді дамытуға, ми қыртысының жұмысын арттыруға, психикалық процестерді дамытуға көмектеседі: ойлау, назар аудару, есте сақтау, қиялдау және алаңдаушылықты жеңілдетеді. Саусақ ойындары баланың миын дамытады, сөйлеуді, шығармашылықты, қиялды дамытады.
Қарапайым қозғалыстар қолдың өзін ғана емес, сонымен қатар бүкіл дененің бұлшықеттерін босаңсытуға көмектеседі. Олар көптеген дыбыстардың айтылуын жақсарта алады. Жалпы, саусақтар мен бүкіл қол жұмысы неғұрлым жақсы болса, бала соғұрлым жақсы сөйлейді.
Неліктен бұлай? Оны анықтап көрейік. Өйткені, қолдың ми қыртысында ең үлкен өкілдік бар, сондықтан қолдың дамуы мидың қалыптасуында және сөйлеудің қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Сондықтан баланың ауызша сөйлеуі оның саусақтарының қимылдары жеткілікті дәлдікке жеткенде басталады. Баланың қолдары сөйлеудің кейінгі дамуына негіз салады. Сонымен қатар, саусақтардың ептілігі мен дәлдігін дамыту сабақтарының мақсаты - мидың жарты шарлары арасындағы қарым-қатынасты және олардың жұмысын синхрондауды дамыту. Мидың оң жарты шарында бізде заттар мен құбылыстардың әртүрлі бейнелері бар, ал сол жағында олар вербалданған, яғни сөздік өрнек табады және бұл процесс оң және сол жарты шарлар арасындағы көпір арқасында жүреді. Бұл көпір неғұрлым күшті болса, соғұрлым оның бойымен жүйке импульстары тезірек және жиі қозғалады, ойлау процестері неғұрлым белсенді, дәлірек назар аударылады, соғұрлым қабілеттер жоғары болады. Балаңыздың жақсы сөйлегенін, тез әрі оңай үйренгенін, тіпті ең нәзік жұмысты да епті орындағанын қаласаңыз, оның саусақтары мен қолдарын жастайынан дамытуды бастаңыз.
Саусақ ойындары баланың қолымен жазуға және координациясын дамытуға жақсы көмекші болып табылады. Ал сөйлеуді бір уақытта дамыту үшін мұндай ойындарға шағын рифмаларды, оқуларды, әндерді қолдануға болады. Негізінде, мұндай түрдегі кез келген поэтикалық шығармаларды мұғалімдер мен ата-аналардың өздері аудара алады, сонымен қатар сөйлеумен бірге жүретін саусақ қимылдарын ойлап табыңыз - алдымен қарапайым, күрделі емес, содан кейін бұл қозғалыстарды қиындату қажет. Саусақ ойындарының арқасында бала әртүрлі сенсорлық әсерлер алады, ол зейінділік пен зейінді шоғырландыру қабілетін дамытады. Мұндай ойындар ересек пен бала арасындағы қарым-қатынасты жақсы қалыптастырады. Осылайша, жүргізілген эксперименттер мен балалардың көптігін пайдаланып, тексеру негізінде келесі заңдылық анықталды: саусақ қимылдарының дамуы жасына сәйкес келсе, онда сөйлеу дамуы қалыпты болады. Егер саусақтардың дамуы артта қалса, сөйлеудің дамуы да кешіктіріледі, дегенмен жалпы қозғалыс дағдылары қалыптыдан жоғары болуы мүмкін.
Саусақ ойындарын топта да, үйде де жаттықтыруға болады. Олар арнайы шарттарды қажет етпейді. Саусақ ойынының техникасы төмендегідей. Ойнауды бастамас бұрын саусақтарыңызды созу үшін жаттығулар жасаңыз немесе массаж жасаңыз. Ең алдымен, ата -ана балалар рифмасының мәтінін өз бетінше меңгеріп, оны балаға көрсетуі керек. Бет әлпетіне, әр жолдағы мәнді сөзге екпін беруге, дауысты көтеруге және төмендетуге, сөзді асықпай анық айтуға ерекше назар аудару керек. Балаңызбен күнде жұмыс жасай отырып, біраз уақыттан кейін ол өлеңдегі таныс сөздермен ән айта бастайды.
Балаңыздың қабілетіне сәйкес келетін ойындарды таңдаңыз. Егер ол қандай да бір әрекетке төтеп бере алмаса, ойынды жеңілдетіңіз.
Саусақ ойындары сөйлеу мен ұсақ моториканы дамытуға ынталандыру ғана емес, сонымен қатар жақын адамдармен қуанышты қарым-қатынас жасау нұсқаларының бірі болып табылады. Анасы сәбиді саусақпен ойнау үшін қолына алып, тізесіне отырғызып, құшақтап, ұстағанда, оның алақанына тигенде, сипап немесе қытықтап ойнатса, бала өзінің эмоционалды дамуына қажетті көптеген әсерлерді алады және интеллектуалды дамиды. Саусақ ойындары мен жаттығулары, ертегілер, тақпақтар және шағын әңгімелер қимылдың ептілігі мен дәлдігін арттырып қана қоймайды, сонымен қатар зейінді, есте сақтауды жақсартады, сөйлеуді дамытады, шыдамдылыққа үйренуге және табандылықты дамытуға көмектеседі. Бұл мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, қиялын оятуға тамаша ынталандыру. Егер сіз балаңызбен үнемі жұмыс жасасаңыз, оның саусақтары бірте-бірте епті және қозғалмалы болады, ал оның қимылдары дәлірек және үйлесімді болады, тілдік қоры қалыптасады.
Ертегілерді көрсету үшін саусақтарыңызды дайындау керек:
1. Ойын алдында балаңызбен ертегінің мазмұнын талқылауға болады, бұл ретте бірден қажетті саусақ тіркесімдерін, қимыл-қозғалыстарды жаттықтыруға болады. Бұл нәрестені жаттығуды дұрыс орындауға дайындауға ғана емес, сонымен қатар қажетті эмоционалды көңіл-күйді жасауға мүмкіндік береді.
2. Жаттығуларды бастамас бұрын,балалар алақандарын жеңіл қимылдармен қыздырады.
3. Барлық жаттығулар баяу қарқынмен 3-5 рет, алдымен оң қолмен, содан кейін сол қолмен, содан кейін екі қолмен бірге орындалады.
4. Жаттығулар баламен бірге, ойынға деген өз құмарлығын көрсете отырып орындалуы керек.
5. Жаттығуларды орындау кезінде мүмкіндігінше барлық саусақтарды тарту керек.
Саусақ ойыны және жаттығулар арқылы балаларды дұрыс сурет салуға дайындайды, болашақ мектепке баратын баланың жазу дағдысын қалыптастырады, зейін, есте сақтау қабілеттері жақсарады. Саусақтардың көмегімен қандай да болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын сахналау саусақ ойыны деп аталады. Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс- қимылына қарап бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға тырысады және өлеңдегі үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді. Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде саусақ бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.
Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық жетілдіру, түзету- тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды. Саусақ ойынын сабақ арасында және үй жағдайында әсерлі, көңілді түрде ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі, әр қимылы көрсетіледі.
Саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың саусақтарының нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің жетілуімен бірге, олардың сөйлеу тілі мен ойлау қабілеттері дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай меңгеруіне дайындайды. Барлық жаттығулар 3 топқа бөлінеді:
1-топ Қолдың білектеріне арналған жаттығулар:
:: еліктеу қабілетін дамытады;
:: бұлшық еттерді жиыруға бірнеше уақытқа дейін сақтау білігін дамытады.
:: бір қозғалыстан екінші қозғалысқа ауысуға үйретеді.

2-топ Саусақтарға арналған шартты жаттығулар:
Бұрын алынған дағдыларды жоғары деңгейде жүзеге асырады және неғұрлым нақты қозғалысты талап етеді.

3-топ Саусақтарға арналған динамикалық жаттығулар;
:: қозғалыстың нақты координациясын дамытады;
:: қол саусақтарын бүгуге және жазуға үйретеді;
:: бас бармақты басқа саусақтарға қарама-қарсы қоюға үйретеді.
Саусақ жаттығуларын орындауда:

1. Алдымен барлық жаттығулар баяу орындалады. Баланың жаттығуды дұрыс қайталауын және білектердің саусақтардың қалпын дұрыс сақтауын және бір қозғалыстан екіншісіне дұрыс ауысуын қадағалау керек. Балаға бірге жасап көмектесу керек.

2.Жаттығула ралдымен бір қолмен орындалады (егер де жаттығу екі қолдың бірге қатысуымен қарастармаса), содан кейін екінші қолмен, сосын екі қолмен бір уақытта.

3.Кейбір жаттығулар бірнеше түрде берілген. Бірінші ең жеңілі орындалады.
Әр жаттығуға көру бейнесін қалыптастыру үшін өзінің суреттері сәйкес келеді. Алдымен балаға түрлі-түсті суретті көрсетесіз және жаттығудың қалай орындалуын түсіндіріп, одан кейін бірге жасап үйретесіз. Адамның он екі мүшесінің тіршілікте атқарар міндеті зор. Соның ішінде екі қолға бес-бестен біткен он саусақты күнделікті қажетті жұмыстарды атқаруға пайдаланатынымыз белгілі. Сонымен қатар ертеден келе жатқан Қуырмаш ойынынан саусақ атауларын бала тәрбиелеуге,оның тілін жетілдіруге, ойын ұштауға әдемі пайдаланғанын білеміз.
Саусақ ойыны- бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени шығармашылық. Саусақ ойыны-саусақтардың көмегімен қандай да болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын сахналау болып табылады. Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс- қимылына қарап бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға тырысады және өлеңдегі үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді. Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде саусақ бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.
Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық жетілдіру, түзету- тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды. Саусақ ойынын балабақшада және үй жағдайында әсерлі, көңілді түрде ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі, әр қимылы көрсетіледі. Мысалы: Саусақтар сәлемдеседі ойынын алайық. Мұнда бас бармақ ұшы әр саусақтың ұшымен кезекпен түйіседі. Адамдар келеді. Оң қолдың сұқ саусағы мен ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізді етіп қимылдатады. Сонымен бірге халық арасында кеңінен тарап жүрген қуырмаш ойыны да саусақтардың нәзік қимылын жетілдіруге бағытталған.
Балалар осындай саусақ ойынын ойнай отырып, өлең шумағын қызыға айтады. Мысалы, Моншақ.
Қызыл-сары көк моншақ.
Мен жасаймын көп моншақ.
Мұнда қатар екі қолдың бас бармағымен сұқ саусақтарының ұшын түйістіре отырып, моншақ тәрізді бейнелейді, әрі оларды тізбектеп жасау балалар үшін өте қызықты әрекет, әрі қол бұлшық етін дамытуға үлкен көмегін тигізеді.
Сонымен саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың саусақтарының нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің жетілуімен бірге, олардың сөйлеу тілі мен ойлау қабілеттері дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай меңгеруіне дайындайды.Ойын арқылы балалардың сөздік қорларын дамыту жолы Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.
Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз. Сөйлеуді дамыту үшін әртүрлі құралдар қолданылады, мысалы: тілдік орта, балалардың балабақшадағы мәнді өмірі, көркем әдебиет, сурет салу, музыка, ән айту, саусақ ойындары. Саусақ ойындары балаларға өте ерте жастан қажет, сөйлеуді дамытудың күшті ынталандырушысы және баланың қуанышты, жылы, физикалық эмоционалды даму нұсқаларының бірі. Саусақ ойындарын тікелей оқу іс-әрекетінде де (мысалы, өнер сабағында, сөйлеуді дамытуда және т.б.), сондай-ақ таңертеңгілік жаттығулар кезінде, жуыну, киіну, дене шынықтыру кезінде, таңертең бос уақытта, серуендеу кезінде және одан кейін де қосу керек. Ғалымдардың зерттеулері бойынша балалардың сөйлеу тілінің даму деңгейі саусақтардың ұсақ қимылдарының қалыптасу дәрежесіне тікелей байланысты екенін дәлелдеді. Яғни, балалар ертеректен ертеректен белсенді бола бастаса, саусақтарды, алақандарды шебер жылжыту, сол немесе басқа әрекетті көрсету, осылайша олар ертерек дамиды, тезірек сөйлей бастайды, сөйлеу үйлесімді және эмоционалды болады.
Әдетте ұсақ моторикасы жоғары дамыған балалардың логикалық ойлауы, есте сақтау қабілеті, зейіні, сөйлеген сөзінің үйлесімділігі болады. Қолдың ұсақ моторикасын дамыту дұрыс айтуды, сөйлеу жылдамдығын, интонацияның әртүрлілігін қалыптастыруға жақсы әсер етеді және психикалық стрессті жеңілдетеді. Ұсақ моториканы ерекше дамытудың маңыздылығы сонымен қатар қазіргі заманғы ойыншықтар мен тұрмыстық заттардың мүмкіндігінше ыңғайлы жасалуында, бұл ұсақ бұлшықеттердің дамуына ықпал етпейді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытудың тиімді әдістерінің бірі - саусақ ойындары. Саусақ ойындары - сөйлеудің дамуына әсер ету мақсатында балалардың ұсақ моторикасын дамытуға бағытталған іс-әрекеттердің жалпы қабылданған атауы. Ғалымдар сөйлеудің дамуы мен ұсақ моториканың дамуы бір-бірімен тығыз байланысты және өзара байланысты екенін дәлелдеді. Қолдар, саусақтар - әртүрлі функциялары бар ерекше орган.
Қолдан, дәлірек айтқанда, саусақтардан кинетикалық импульстардың әсерінен сөйлеу жақсарады. Сонымен қатар балалардың сөздік қорларын дамыту жұмысына ойындарды қолданумен қатар, Пішіндер көрмесі, Өрнекті есіңде сақта, Қиын жолдар, Суретті жалғастыр, Биші адамдар, Көңілді таяқшалар тәрізді жаттығу тапсырмаларды да пайдаланып отыру өз нәтижесін берді. Бұл аталған жаттығу, тапсырмалар балалардың сөздік қорын дамыта отырып, таным белсенділіктерін және саусақ бұлшық етін дамытады.

1.2 Мектеп жасына дейінгі баланың ұсақ моторикасын оның ішінде саусақ ойындарын қолданып, қалыптастыру арқылы тілін дамыту

Баланың тілі негізінен мектепке дейін кезеңде қалыптсасады. Бұл кезеңде ағзаның барлық бөліктері және жүйке жүйелері қарқынды дамып, баланың қалыпты дене және ой дамуына қажетті қозғалыстағы таным мен іскерлігі қалыптасады. Соңғы кезде балалар арасында сөйлеу тілінің бұзылуы жиі кездесетін құбылысқа айналып келеді. Сөйлеу тілі бұзылған баланың белсенді қозғалуына жетіспеушіліктер, соның ішінде саусақтың ұсақ моторикаларында ауытқушылықтар байқалады. Мектепке дейінгі кезеңде қолдың ұсақ моторикасы мен қимыл қозғалыстарын дамыту жұмыстары маңызды болып табылады. Адамның бас миындағы тілдің маторлы орталықтары, саусақтың маторлы орталықтарына жақын орналасқан. Ми қыртысының Блок орталығы, адамның дауыс шығарып, сөйлеу процестері осы орталықтардың арқасында іске асады. Ал ми қыртысының самай бөлігіне басқа адамның сөйлеген сөзін естіп түсіну қабілеті іске асыратын орталық орналасқан. Осыған байланысты адам басқа адамның сөйлеген сөзін естіп, түсінеді. Сондықтан, ұсақ қол моторикасын яғни саусақ ойындарын (жаттығуларды) дамыта отырып, ішкі ағзасына ықпал етеміз.
Белгілі логопед - психолог М.И.Кольцова өз жұмыстарында ойлау, танымдық қабілеттерін арттыру, тілдік қорды қалыптастыру саусақтардың моторикасын дамыту арқылы болатынын дәлелдеген. Ал қазақ халық педагогикасында саусақ ойыны ұрпақтан - ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан мәдени шығармашылық болып табылады. Қазақ халқы саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысын, қабілетін дамытып, ынтасын арттырарын белген. Мысалы Қуырмаш, Санамақтар. Баланың саусақ қимылдарын арттыру тіл қызметінің дұрыс қалыптасуына және дамуына әсер етеді. Сондықтан баланың тілін дамыту үшін қол саусақтарының қимылын дамыту қажет. Ойлау, зейін, қиял, көру қасиеттері саусақтардың майда моторикасымен тығыз байланысты. Мектепке дейінгі жастағы балалардың саусақ қимылымен қол қимыл ойындарын дамыту баланың жан-жақты дамуында маңызды роль атқарып отырады. Барлығымызға белгілі жаңа туған нәрестенің саусақтары жұмылып мықты жұдырық етіп, түйәп алады.
Сондықтан, ұсақ қол моторикасын дамыта отырып, ішкі ағзасына ықпал етеміз. Саусақ қимылдарының дамуы сөйлеу құзыреттілігінің дінгегін қалыптастырады. Ғылыми деректерге сүйенсек қолдың саусақ қимылдарын және сөйлеу мүшелерін бақылайтын бастағы ми қыртыстары бір-біріне жақын орналасқан. Қолдың саусақтары қимылынан жүйке бастағы ми қыртысына импульс жібереді де, оған жақын орналасқан сөйлеу аймақтарын белсендіреді.
Тақпақтардың сүйемелдеуімен орындалатын ұсақ моторика ойындарын ұйымдастыруына аса мән берген жөн. Бұл ойындар балалар үшін өте пайдалы. Себебі ойын баланың сөздік қорын көбейтеді, жеке сөздердің нақты әрі дұрыс айтылуын қалыптастырады.

Балалардың сөйлеу құзыреттілігін қалыптастыруға төмендегі ұсақ моторика жұмыстары қажет:
:: саусақ ойындары;
:: театр түрлері;
:: дидактикалық ойындар;
:: табиғи заттармен ойындар;
:: шығармашылық жұмыстар;
:: оригами (қағаз бүктеу).

Саусақтарымен әртүрлі жаттығуларды орындай отырып, балалар ұсақ моторикасының дамуында жақсы нәтижеге жетеді. Сурет салуға, жазуға дайындаудан бөлек сөйлеу құзыреттілігін дамытады. Қолдың басының қозғалу икемі жақсарады. Бұл балалар жазу, сызуды сенімді түрде орындайды. Жоғарыда айтылған жаттығулар мен ойындар балалардың мектепте жақсы білім алуына әсер етеді. Сол себепті қолдың саусақтарының қимылдарын қалыптастыру үшін күнделікті ұйымдастырылған оқу іс- әрекеттерде, серуенде әртүрлі ойындар мен жаттығулар қолдануды ұсынамыз.
Жазба тілді дамыту маңызды, әрі күрделі мәселе. Жазба сөз ауыз сөзге қарағанда өзгеше психологиялық негізі бар, айырықша тіл функциясы. Ол өте қиын, саналы, әдейі бір мақсатпен жұмсалатын тіл формасы. (Саусақтарға арналған жаттығулар- Алақан, Алақанды қыздыру, Саусақтар амандасады т.б.). Саусақ қимыл ойындарының (жаттығуларының) түрлері:
Моншақты жіпке тізу, ермексаз құрастыру, мозайка, сиқырлы ағаштар, бұршақ, жапсыру, қуырмаш өлеңдері.
Саусақ ойындары мен жаттығуларын орындату үшін дәстүрлі тәсілдер қолданылады. Саусақ қозғалыстары әртүрлі қысқа ырғақты тақпақтармен айтылады. Саусақ жаттығулары екіге бөлінеді:
Отырып ойнайтын саусақ ойындары.
Қолдың нәзік бұлшық еттерімен бірге дененің барлық мүшелері қатысып, секіру бір орында жүгіру, қол, аяқ, бас қимылдары да бірге орындалады.
Білікті мамандардың айтуы бойынша, қол мен саусақ қимыл ойындары ми жүйесін керемет жағдайда ұстай отырып танымдық қабілеттерін әрі тілдік қорын қалыптастыруды реттейді. Баланың саусақ ұшында біз білмейтін көптеген акупункторлық нүктелер орналасқан. Балабақшадағы оқыту - тәрбиелеу жұмысында балалар тілін дамыту, сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрету, үйренген сөздерін күнделікті жағдайда еркін пайдалану әсіресе саусақ ойындарына былайша айтқанда жаттығуларына ерекше мән берілген.
Балалардың тілдік қорын молайтуда ойын, тапсырма, жаттығулардың орны ерекше. Ойын бала өміріндегі қандай да бір өнердің бастауы деп есептейміз. Сонымен балалардың тілдік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырмаларды, жасттығуларды қолдану үлкен нәтиже беретініне күмән болмауы қажет. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени шығармашылық - саусақ ойыны. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалардың қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан - жануарларды, құстарды, ағаштарды, өсімдіктерді тағы да басқа көптеген бейнелерді бейнелей алады. Ал тіл кемістігі бар балалардың қимылдары соның ішінде белгілі бұлшық еттерінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымай қалады. Ұсақ моториканы дамыту жұмыстарын яғни саусақ жаттығуларын ойын арқылы дамыту жұмыстарын ерте нәрестелік шақтан бастаған дұрыс. Баланың өзіне саусақтағы бас миымен байланысқан активті нүктелеріне әсер ете отырып массаж жасау керек. Мектеп жасына дейінгі балаларға саусақ жаттығуларын ойын, өлең, тақпақ арқылы өткізген абзал. Саусақ ойындарын ұсақ моторика арқылы дамытып байланыстыру маңыздылығына тоқтала кетсек, адамның бас миында саусақ қимылына, әрекетіне және сөйлеуге жауап беретін орталықтар өте жақын орналасақан.
Ұсақ моторикаға саусақ ойындары арқылы, көрші орналасқан сөйлеуге жауап беретін орталықты да дамыта аламыз. Осыдан бірнеше жыл бұрын адамдарға, балаларға көп нәрсені қолмен жасауға тура келді оның ішінде: тоқу, тігу, кірді жуу. Ал қазіргі кезде дамыған кез болғандықтан оның барлығын жасайтын техникалық құралдар яғни машиналар. Жалпы саусақ моторикасының дамуының өте аздық себебін зерттей келе қазіргі уақытта балалардың жазуға дайын еместігі немесе тіл дамуында бір кемшілік бар екендігін анықтала бастады. Тіпті баланың сөйлеу тілі қалыпты болған жағдайдың өзінде де қолын, саусақтарын басқаруы дұрыс немесе қалыпты деген сөз емесі анық. Егер 5 жастағы балады бау байлаудан қиындықтар пайда болатын болса ал, 7 жастағы бала ермексаздан тек шар жасай алса бұл баланың кінәсі емес. Осының барлығының жолын алу үшін балаларға жиі саусақ ойындарын, түрлі жаттығуларды жасату керек. Саусақ ойындарын дамыту әдістемесі осындай жағдайда өте тиімді. Баланың саусақтарын уқалауға болады, бір - екі жастағы баламен саусақ ойындарын бастауға болады. Мысалы, баланың бас бармағын жаймен сипау арқылы, оған сұрақтар қоюға болады: Саусақ - сен қайда болдың, кімді көрдің? Содан соң бас бармақты балан үйрекпен түйістіре отырып, мына саусақпен саябаққа бардым, ортан түйрекпен түйістіре отырып, мына саусақпен тамақ пісірдім, осылай жалғастыру арқылы басқа саусақтармен де мына саусақпен сурет салдым, мына саусақпен шырын іштім деп аяқтауға болады. Балаларға бұл ойын қатты ұнары сөзсіз, уақытты да көп алмайды әрі тілдік қорын қалыптастыруға септігін тигізеді, ал пайдасы оның өте мол.
Бір жастан асқан балаларға арнап - саусақ бассейні ойыны, әдістемесі өте пайдалы. Бір ыдысқа бір кг бұршақты немесе фасольді төгеміз де ішіне баланы қызықтыру үшін бір ойыншықты салып, көміп қоямыз. Содан соң балаға сол нәрсені тауып беруін өтінеміз. Бұл ойынды өткізуу кезінде баланың қасынан алыстамаған жөн. Себебі баланың сұрақ қоюы әбден мүмкін. Жалпы әрбір балаға саусақ ойындарын өткізбес бұрын олардың жас ерекшеліктері үлкен роль ойнайды. Саусақ ойындары баланың тілдік қорының қалыпастуына балабақша кезеңінен - ақ үлкен септігін тигізеді. Тоғыз айдан жоғары балаларға арналған ойын - жаттығуларға тоқтала кетсек.

Көңілді қуыршақтар. Қазіргі кезде ағаштан жасалған қуыршақтар жай ойыншық емес, көрнекілік зат әрі бұйым ретінде де пайдаланылатын болды. Ал ойыншықтың бұл түрі бала саусағын басқаруы мен ойлауын шыңдайтын таптырмас ойыншықтың бір түрі. Алдымен екі жартыны құрастыру арқылы бір қуыршақты пайдалану қажет. Содан соң ойынды күрделендіре түсіру керек: екі қуыршақ, үш - төрт қуыршақ. Балаға аздап қиындық келтірсе асығудың қажеті жоқ. Баланың өзіне жасауға мүмкіндік беріңіз.

Пирамидалар. Пирамида ойыншығын сатып алар кезде, дөңгелектерінің әр түрлі болғанын қарау қажет. Дөңгелек диаметрі бірінен соң бірі үлкейе түсуі керек. Осындай ойыншықтың бір түрі балаға саусақ қимылын ған емес, логикалық ойлануына да септігін тигізеді. Балаға пирамиданы жинауға шақырыңыз. Алдымен баламен бірге жинап, содан кейін өз бетімен бала жинауға кіріседі.
Сонымен қатар бізге бұрыннан бері таныс ойындардың бірі Қуырмаш ойынынан саусақ атауларын бала тәрбиелеуге, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.