Сырым Датұлы кім

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ

ЖОҒАРҒЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті

Тарих факультеті

Тарих және Дінтану кафедрасы

Мәнжазба

Тақырыбы: «Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс»

Орындаған: Асан Н. М. - 301 топ студенті

Тексерген: Аликулова Н. С. - т. ғ. к., аға оқытушы

Ақтөбе қаласы, 2023

Жоспар

I Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім

1. Сырым Датұлы кім?

2. Көтерілістің басталу себептері

3. Көтеріліс барысы

ІІІ Қорытынды

ІV Пайдаланылған əдебиеттер

Кіріспе

Қазақ жеріне көз тіккен қаншама елдер бар. Сол елдерден өз жерін, елін, халықтығын сақтауға бағытталған ұлт-азаттық күресі бір күнде, бір сәтте пайда болған емес. Сонау көне заманнан қазақ қазақ болғалы, онан бері қазақ хандығы пайда болғаннан бері қарай тарих сыйлаған мүмкіндік арнасында тәуелсіздік болмысты сақтау, оны дамытып, бекіте түсу қоршаған қалмақ, қазақ-орыс, башқұрт сияқты Ресей саясатының жандайшаптарына, жоңғар, кейінірек Қытай, Орта Азия хандарының түрлі тіміскілеулеріне дер кезінде қарсы тұра алды. Мейлі, мұндай халықтың наразылықтары - Отан соғысы, көтеріліс, қозғалыс болып түрліше жазылғанымен мақсат біреу - ол қазақты оның ұлттық болмысын сақтау еді. Сондықтан да ол күрес бір күнде тоқтаған емес. Күрестің себебін, оның Ресей отаршылық саясатына байланысты бір қырын М. Тынышпаев «Орыс бодандығын қабылдағаннан бері қазақтардың бірде-бір жарқын қуанышты күні, бірде-бір бақытты минуты болған емес», Х. Досмұхамедұлы «Таршылықтың түбі патша өкіметінде екеніне түсініп, қара бұқара орысқа қарсы шықты… Сондықтан 1731-жылдан бергі Кіші жүздің ханға болсын, сұлтандарға болсын, орысқа болсын, көтерілістерінің бәрін патша өкіметіне қарсы көтерілістер деп қарау керек» деп келтірген болатын. Тарихи құжаттар, соның ішінде Орынбор әкімшілігіне XYIII ғасырда түскен қорған басшылары рапорттары қазақ рулары қарсылықтарының үнемі өзара жалғасып жатқандығын көрсетеді. Мұндай халықтық қарсылықтарды түсінуге талпынбаған, барынша бұрын өзіне бағынған өзге де халықтар кебін кигізуге ұмтылушылық 1783 жылдың басында қазақ-орыс қатынастарын шиеленістіріп, отарлауға қарсы алғашқы ірі ұлт-азаттық козғалысқа алып келді. Оның алдыңғы жылдардағы күрестерден ерекшелігі Кіші жүз қазақтарының жаппай шекарадағы қорғандарға шабуылдары мен қарулы қақтығыстарға ұласуы еді. А. И. Левшин «1783 жыл орыс шекарасына соншама зиян келтірді» деп анықтаса, бүгінгі Ресейлік зерттеушілер «1782-1784 жылдары Ордадағы тынышсыздық шегіне жетіп, «ұрлық пен батылдық» әрбір аяқ басқан сайын кездесуде» деген тұжырымдармен сипаттайды. 1783 жылғы 19 тамыздағы Орынбор обер-коменданты, генерал-майор Я. М. Зенбулатовқа түскен хабарда «қазақтардың батылдығы соншама өсуде. Қай жерге шабуылдаса да олжамен оралуда. Әсіресе Елек қорғаны маңындағы орыс ауылдарына және қорғандарға да ұлы сойқан жасауда» делінген. Міне, осы кезеңде халқын ойлайтын, халыққа жаны ашитын Сырым Датұлы көтеріліп қана қоймай, ұлт-азаттық көтеріліс басшысына айналған еді. Осылайша ол қазақ жері үшін барын салып, Ресей езгізісіне өзінің қайтпас мінезімен қарсы тұра білді.

Негізгі бөлім

«Сырым Датұлы кім?»

Сырым Датұлының кішігірім өміріне тоқтала кетсек. Ол қолбасшы батыр, би, шешен, 1783-1797 жылдардағы Кіші жүз руларының орыс отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісінің жетекшісі.

Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданында дүниеге келген. Тегі - 12 ата Байұлына жататын байбақты руынан. Сырым Датұлының атасы Шолан байбақты руының белгілі батыры болған. Ол батырлығымен, бірбеткейлігімен дараланып, төрелердің қолынан қаза табады. Шоланды төрелер кескілеп өлтіріп кеткенде, төртінші баласы Дат шешесінің құрсағында қалған екен. Шешесі аман-есен босанған соң, төрелермен арадағы зіл ұмыт болмас үшін баланың атын Дат қояды. Ел аузында сақталған әңгіме-аңыздарда Сырым Датұлы тана руының Малайсары, беріш руының Алдар, есентемір руының Есет секілді билерінен бата алған көрінеді. Мұның өзі Сырым Датұлының Кіші жүз қазақтарының арасында өзіндік беделге ие болғанын аңғартады. Асқан ақылдылығы арқасында өз ортасында тым ерте танылып, әділдігімен «Бала би» атанды. Сондықтан да Нұралы хан батырды бауырына тартып, оның беделіне арқа сүйеуге тырысқан болатын. Ол әуелі Сырымның әпкесіне үйленіп, оған жезде болады, кейін «ақсүйек тұқымы қара халыққа қыз бермейді» деген ата дәстүрін бұзып, Орын деген әйелінен туған қызы - Айғараны батырға қосып, оны күйеу бала етеді.

Көтерілістің басталу себептері

Бәрімізге белгілі Ресейге қосылғаннан кейін халықтың жағдайы нашарлап, оның ішінде Кіші жүзде жағдай күрт төмендеді. Алып империя барған сайын Кіші жүз жеріне күшін салып, отарлай бастады. Осылайша, аймақтағы саяси және экономикалық билік барған сайын Ресей әкімшілігінің қолына шоғырлана берді және И. И. Неплюевтің «бөліп ал да, билей бер» принципі бойынша құрылған идеялары мен жоспарларының қолданысқа енгізілуі аймактағы барлық қайшылықтарды шегіне жеткізе шиеленістіреді. Қазақ руларының Жайыққа, Жайық қалашығы мен бекіністерге жақын жерде көшіп жүруіне тыйым салу туралы 1742 жылғы 19 қазандағы жарлық дамытыла отырып, империяның өлкедегі отаршылдық үстемдігін нығайту жөнінде жаңа актілер қабылданады. Мәселен, 6 қарашада казактарға қазақтардан адамдары мен малын өз бетімен тартып алуға (немесе сол кездегіше айтқанда - барымтаға) рұқсат еткен Жарлық қабылданды. Ол 1760 жылғы 18 шілдедегі шешіммен толықтырылды, онда адамдар мен малды ендігі жерде жалғыз-жарымдап жүріп емес, «топ жиып» барып қолға түсіруге рұқсат етілді. Пугачевтің көтерілісі басып-жанышталғаннан кейін 1775 жылғы 25 шілдеде Орынборда күдік келтірілген кез келген қазақты ұстауға ресми түрде рұқсат етілді, ал 1779 жылғы 4 қазанда белгілі бір қазак істеген тәртіп бұзушылық немесе қылмыс үшін кез келген қазақты ұстап алуға өкім берілді. Сөйтіп 1783 жылғы 3 қарашадағы Жарлық солардың логикалық жалғасына айналды, онда «әскери адамдардан, казактар мен башкұрттардан жазалау отрядын құруға» рұксат етілді және сол арқылы қазак халқын үздіксіз тонап тұру үшін кең мүмкіндіктер ашылды. Бодандық туралы актіге қол қойылған кезден бастап қазақтардың империя жүргізіп отырған саясатқа үнемі әскери және саяси қарсылық көрсетіп келгені мәлім - мал айдап әкететін, керуендерге, бекіністерге, редуттарға және т. б. шабуылдар жасайтын, тұтқындар түсіріп әкететін, бұйрыктарды орындамай, саяси тәуелділіктен жалтарып жүрді. Қарсыласу қаншалықты күшті болса, қазақ халқын ауыздықтауға соншалықты қатаң шаралар колданылды, оларға қоса аймақты одан әрі отарлау жөнінде кешенді сипаттағы көптеген іс-шаралар жүргізілді. XVIII ғасырдың аяғында O. А. Игельстром өзінің II Екатеринаға жолдаған «түсініктемелерінде» былай деп жазды: «…сол кезде өшігуі мен кек алуы ашынуға дейін жеткізілген қырғыз-кайсақ халқын тыныштандыруға дәмелендірудің бүкіл мақсаты: қырғыз-қайсақтарды көндірудің оларды кескілеп өлтіруден басқаәдісі жоқ деп пайымдаған марқұм құпия кенесші Иван Иванович Неплюев мырзаның жүйесіне қос қолдап жармасып, мүмкін болғанынша жиі және мейірімсіз барымталар жасау болған». Қазақ қоғамының өзінде феодалдану үрдісі терендей түсті, феодалдық аристократия мен ру шонжарларының мүдделері барған сайын алшақтай берді. Хандар және сұлтандардың үстем тобы дәстүрлі шонжарлар - аксақалдармен, билермен, батырлармен барған сайын азырақ санасып, олардың құқықтарына кысым көрсетті. Олар барған сайын патша өкіметінің дала өңіріндегі тірегіне айналып, соның саясатын жүргізді, ру шонжарларын биліктен аулақтатты. Патша әкімшілігі билеушілердің екі тобы арасындағы қырқысты шебер пайдаланды, руаралық күрес еңбекші бұқара-шаруаларға соққы болып тиді. Яғни, көтерілістің туындауына отарлық езгінің күшеюі, қазақтардың Жайықтан өтуіне тиым салынуы, орыс-казактардың арғы бетке өткен ауылдарды ашық тонауы, Кіші жүздегі хан билігінің әлсіздігі және де Нұралы хан арасындағы қайшылықтар сияқты жағдайлар себеп болған еді.

Көтеріліс барысы

Бұл көтеріліс 14 жылға созылған еді. Сырым Датұлы одан бұрын 1773-1775 жылдардағы шаруалар соғысында Емьян Пугачев жағында соғысқан қазақ отрядын басқарды. Рас, Сырымның бұл соғысқа қатысуы сәйкес келмеді. "Пугачевке тойып", ол патша билігінің жағында болды; содан кейін көтерілісшілерге қайта қосылып, Орал казактарымен соғысады. С. Датұлы тұтқынға алынып, түрмеге жабылды, оны Нұралы хан сатып алды. Сырым бостандыққа шыққаннан кейін халық көтерілісі күшейе түседі. Осы уақытта көтерілістен қорыққан Нұралы хан Сырымға қарсы шығып, Ресейді көмекке шақырады. Осы сәттен бастап Сырым-батыр патшаға ғана емес, ханға да қарсы күресуге тура келеді. 1784 жылы Сағыз өзенінің жағасында Сырым Нұралы ханға шабуыл жасағанда, ол орыс-казак бекіністеріне қарай жылжыды.

1785 жылы Орал бекінісінің төменгі бөлігінде ірі шайқастар болды. 1783-1785 жылдары орыстар мен қазақтар арасындағы негізгі шайқастар қазақтардың Байбақты, табын және тама руларының ең жақсы жайылымдық жерлерін басып алуына байланысты болды. Сонымен қатар, Кіші жүздің батыс аудандарында Жайық пен Ембі арасында көшіп жүрген басқа руларға тез тараған табиғи көтерілістер басталды. Қалыптасқан жағдайды пайдаланып, патша өкіметі ханды айналып өтіп, офицерлерімен тікелей келіссөздер жүргізді. Мұндай саясат даладағы хандық институтын жою мақсатында жүргізілді. 1786 жылы 3 шілдеде Екатерина II Нұралы ханды шеттету туралы рескриптке қол қойды. Хан билігі дағдарысты бастан өткерді. Осы ережені қолдана отырып, патша үкіметі оны толығымен жоюға шешім қабылдады. Генерал-губернатор Осип Игельстром жаңа басқару жобасын жасады. "Игельстром реформасы" Хан билігін жою және Орынбордағы генерал-губернатордың жанынан қазақ дворяндары мен патша әкімшілігінің өкілдерінен шекара сотын құру болды. Алайда реформаны қазақ дворяндарының бір бөлігі, әсіресе қарсы болған сұлтандар да, жергілікті патша әкімшілігі де бірдей қабылдамады.

1789 жылдың күзінде о. Игельстром жүзді басқарудың жаңа жобасын ұсынды, ол қайтадан станокты хан билігіне айналдырды. Жаңа бас басқармада Сырым Датұлы ханның басшылығымен прокурор лауазымы тағайындалды. Бірақ жаңартылған саясат аймақтағы жағдайды ушықтырды. Қазақтар Еділ мен Орал өзендерінің аралығындағы жайылымдарды пайдалану құқығына нұқсан келтірді. Бұл сөзсіз Кіші жүз мен Ресей арасында осы кең аймақта қақтығыс тудырды. 1792 жылы хан билігінің қалпына келуімен Сырым Датұлының басқаруымен бұқара күресінің жаңа кезеңі басталды. Осы уақытқа дейін көтерілістерге қатысқан билер мен сұлтандардың көпшілігі күрестен алыстап, Сырым-батыр партизандық соғысқа көшті. Сол кезде халықтың қолайсыз өмір сүру жағдайлары көтерілістерді тоқтатуға мүмкіндік бермеді.

Сәтсіз реформалардан кейін Осип Игельстром Орынбордан шақырылды. Жаңа генерал-губернатор Александр Пеутлинг кезінде көтерілісшілермен қарым-қатынас қайтадан шиеленісе түсті. 90-шы жылдары Орал казак әскерінің старшиналары қазақ ауылдарына шабуылын қайта бастады. 1790 жылдың күзінде Атаман Данила Донсков 1500 сарбазымен қазақтарға шабуыл жасап, 225 кибитокты талқандады, олардың мүлкін тартып алды, 150 адамды өлтірді, 57 тұтқынды және көптеген жылқыларды, түйелерді, сиырларды, қошқарларды алып кетті. Барлық жерде Кіші жүзде шаруалар мен дворяндар арасындағы қарым-қатынас шиеленісе түсті. 1791 жылы Ералы жаңа хан сайланғаннан кейін сұлтандарға қарсы сөйлеген сөздері ерекше белсенді болды. Сырым Датұлы Ералы ханға қарсы күрес жүргізіп, осы кезеңде Орта Азия билеушілеріне бағдарлана бастады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.