Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің құндылығы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Жетісу облысы білім басқармасының Талдықорған қаласы бойынша білім бөлімі мемлекеттік мекемесінің №14 орта мектеп-гимназиясы коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Жоба тақырыбы: Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің құндылығы
Бағыт: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және перспективалы туристік мартшруттар
Секция:Этномәдениеттану

Оқушының аты-жөні:Оксукбаева Айдана
Сыныбы: 8-сынып

Жетекші: Скиндирова Жанар Муратовна,
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі,
педагогика ғылымдарының магистрі

Ғылыми кеңесші: Тумабаева Мадина
Болатовна,І.Жансүгіров атындағы Жетісу
университеті, гуманитарлық ғылымдар
жоғары мектебінің оқытушы-әдіскері,магистр

Талдықорған қаласы
2023 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1. Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің түрлері ... ... ... ... 7
1.1 Салт-дәстүр атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Тәулік, өлшем атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Киім-кешек атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4 Қару-жарақ атаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
2. Этнографизмдердің құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2.1 Этнографизмдер - патриоттық тәрбие негізі ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 Этнографизмдер арқылы ұлттық құндылықтарды меңгертудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20

Эссе
Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің құндылығы
Қaзіргі тaңдaғы жaңa, заманауи тенденциялар, оқушылар арасыда кеңінен таралып, таымалдыққа ие болған трендтер, мектепте оқытудың жaңa қaғидaлaры тұлғaның интеллектуaлдық деңгейін дaмытуғa бacымдылық беруді қaжет етіп отыр. Aл интеллектінің бacты көрcеткішінің бірі - тұлғaның бәcекеге қaбілеттілігі, ішкі мәденитінің жоғaры деңгейі және ең бастысы, ұлттық болмысы болып табылады.
Болaшaқ жас ұрпақ, яғни біз бойымыздaғы мұндaй қaбілеттіліктер біздің ұлттық діліміздің қaлыптacуынa, қaзaқ тілі мен төл әдебиеттің құндылықтық мәнін түйcінуіне бaйлaныcты дaмытылaды. Дaмудың жaңa кезеңіне қaдaм бacқaн тәуелcіз еліміздің білім беру жүйеcінің aлдынa қойғaн міндеттеріне caй қaзaқ тілі мен әдебиеті пәндерін меңгерту үдеріcін ұлттық және мемлекеттік мүддемен жaқындacтыру нәтижеcінде кәcіби және интеллектуaлдық әлеуеті жоғaры, ұлттық болмыcы биік мaмaн тәрбиелеуге болaды.
Ұлттық дaрaлығын caқтaй отырып, жaлпыaдaмзaттық құндылықтaрды қaдірлейтін, жaңaшылдыққa құмaр, еркін де ерікті ұрпaқ тaрих caхнacындa өз орнын тұрaқты еншілей алатыны анық. Осы тұрғысында зерттеу жұмыcындa жас ұрпақтың ұлттық ділі мен дүниетaнымын қaлыптacтырaтын, олaрдың ұлттық құзіреттіліктерін жетілдіретін ой мен caнa, рухaни және мaтериaлдық мәдениет, этноc болмыcы, aдaмның ғaлaм турaлы білімі жaйлы ұғымдaрғa негізделген этномәдени ұғымдардың ұрпақ бойына ұлттық құдылықтарды дарытуда маңызы зор.
Қобыланды батыр жырындағы этномәдени ұғымдардың мектепте оқытылуы тікелей, арнайы бағытта, жеке бір зерттеу нысаны ретінде қарастырылмаған. Осы орайда, ана тіліміздің асыл қазынасы және ұлттық мәдениетіміздің мұрасын батырлар жырындағы этномәдени ұғымдар негізінде таныту, қазіргі тіл біліміндегі зерттеудің кешенді бағыттарына сәйкес тіл мен мәдениет сабақтастығында зерделеу жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Қорыта келе айтарым, кіріспе бөлімінде қарастырылған қазіргі кезде жаппай сипат алған басты мәселе - кітап оқуға қызығушылықтың күрт азаюы мен әлеуметтік желілерге тәуелділікті біз адамның ішінде жатқан шексіз ресурстарды пайдалану арқылы шешеміз.
Аннотация
Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің құндылығы тақырыбына жазылған зерттеу жұмысы - теориялық білімді тәжірибемен ұштастырудың дәлелі. Бұл ғылыми жоба нақты ізденіп, зерттеу барысында тұжырымдалған жеке ой-пікірдің негізінде жасалды. Сол арқылы оқушы ғылымға қызығушылығын көрсетті.
Annotation
The research work on "Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің құндылығы" is evidence of a combination of theoretical and practical knowledge. This scientific and creative project is based on a personal idea in the course of a specific study. Thus, he showed interest in science.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ халқында ұлттық тәрбиенің жүйесі біртұтас, ол жеке тұлға мен оның ұлттық сана-сезімін, адамның шындыққа адамгершілік-эстетикалық көзқарасын қалыптастыруға бағытталған. Ұлттық тіліміз - өскелең ұрпақтың бойында патриотизм және адами құндылықтарды қалыптастыруда маңызды құрал болып табылады. Бұл оқушыға өзінің туған еліне деген махаббатын, сүйіспеншілігін сезінуге, өзін халқының азаматы, әлемдік өркениеттің бөлігі ретінде сезінуге мүмкіндік береді. Өйткені қазақ еліндегі ұлттық тәрбиеміздің, құндылықтарымыздың төмендеуі үлкен қасіретке әкеліп, қазақ елінің тәуелсіздігіне қауіп төндіріп тұрған жоқ па?!
Мақсаты: Қобыланды батыр жырында қолданыс тапқан этномәдени ұғымдарды оқытудың оқушы бойыда ұлттық құдылықтарды қалыптастыру мен дарытудың маңызын дәлелдеу.
Гипотезасы: Қазақ эпосындағы этнографизмдер, ең алдымен, халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, жалпы ұлттық бейнесін көрсетеді. Жырдан оларды анықтап, ұрпақ бойына сіңдіру үшін оқыту - ұлттық құндылықтарды дәріптей алатын, ұлтжанды адам қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.
Кезеңдері мен әдістері: анықтау, талдау, жүйелеу, қолдану.
Зерттеудің жаңалығы: Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдерді анықтап, киім-кешек, қару-жарақ, тәулік атаулары, өлшем атаулары, салт-дәстүр атауларын пайдалана отырып, ұлттық құндылықтарды дәріптеуге, келешек ұрпақ арасында қолдануға, кеңінен насихаттауға қол жеткізу. Сабақ барысына, мектепішілік, сыныптан тыс шараларға этнографизмдерді қолдану, ұлттық құндылықтарды дәріптеу арқылы оқушы бойына қазақы мінез-құлық дарыту, ұлттық бояуы жоғалмаған патриот тәрбилеу.
Дербестік дәрежесі: Қазақтың рухани мәдениетінің бірегей ескерткіші батырлық жырлар қазақ ауыз әдебиетіндегі көркемдік мұра болып табылады. Фольклорлық туындыларды оқытуға байланысты арнайы әдістемелік зерттеулердің болмауына байланысты қазақ әдебиеті сабағында эпостық шығармалардағы этномәдени лексиканы меңгертуге тиісті көңіл бөлінбейді. Нәтижесінде туған фольклорымыздың бай идеялық-адамгершілік және гуманистік құндылығына оқушы өз бетімен бойлай алмайды, олардың ауызша халық шығармашылығы туралы білімі үстірт күйінде қалады
Қорытындылар: -қазақ халқының батырлық жырлары мектеп оқушыларының әдеби білімі мен тәрбиесінің жалпы жүйесіндегі жетекші компоненттердің бірі болып табылады;
- қазақ батырлық жырларындағы этномәдени ұғымдарды қазақ тұрмысымен, салт-санасымен, мәдени өмірімен байланыста зерттеу оқушылардың адамгершілік-эстетикалық, ізгілік идеяларын қалыптастырудың маңызды шарты болып табылады;
- қазақ батырлық жырын зерттеудегі мәдени көзқарас мектеп оқушыларын тек туған мәдениетімен ғана таныстырып қоймайды, сондай-ақ оқушы бойында ұлтқа деген мақтаныш, ұлттық болмыс, қазақы мінез сияқты сезімдерді тудырады, бойына ұялатады;
- кітап оқуға деген қызығушылық оянады. Себебі ұлттық құндылықты дарытудың негізгі құралы- көркем әдебиет болып табылады.

Кіріспе
Әр этностың өмір сүру сипаты ұлттық рухани ерекшеліктерімен айқындалады. Тұрмысында өз кәсібін игеріп, болмысына сай тіршілік әрекеттерін реттеп, оны рухани өміріне қазық ету - әр халықтың тәңір сыйлаған несібесімен байланысты. Рухани тіршілік әр ұлттың болмысына өзгеріс, жаңалық әкеледі, адамдардың психологиялық сезімін жаңаша түлетеді. Мұндай өзгерістер халық өмірінің қызықты сипатын көрініс ретінде танытса, рухани өмірдің танымдары сол халықтың ана тілінде көрініп, сақталады. Яғни, тіл - қоғамдағы байланыстардың ықпалымен ғана емес, адамзаттың рухани көзқарастары, ойы, құндылықтары арқылы да дамиды.
Әр халықтың ана тілінде өзінің қасиеті мен болмысын айшықтайтын мәдени фактордың белестері бар. Осы факторлар халықтың мәдени арнаға көтерілуіне, жаңалыққа, өмірдің биік сатысына жетуіне игі әсерін тигізеді.
Сонымен қатар тілде әр ұлттың нақты өзіндік ойлау ұғымдары мен бағыт-байламдары көрініп, өткен өмірінің тіршілігін сипаттайтын лексика қалыптасады. Халықтың өмірін тұжырымдайтын лексика ұлттың мәдени өмірінен тұтастай хабар береді.
Этномәдени деректер батырлық жырларда бейнелі құрал ретінде мәдени өмірдің құбылыстарын танытады. Сонымен, қазақ халқының көркемдік жүйе негізінде қалыптасқан рухани - мәдени қазынасы батырлық жырлардан жан-жақты танылады.
Тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстарының жаңа бағыттарын, атап айтқанда тіл байлығын батырлар жырының этномәдени лексикасы негізінде зерттеудің маңызы зор.
1. Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдердің түрлері
Кез келген ұлт тіліндегі этнографизмдерді заттық немесе рухани деп бөліп қарастыру, оның қоғамдағы рөлі мен қызметінің ерекшелігін айқындайды. Заттық этнография атаулары әрбір халықтың маңдай тері мен саналы түрде жасаған жұмыстарының жемісін көрсетеді. Қобыланды батыр жырындағы этнографизмдерді бірнеше түрге бөліп қарастырдық.
1.1 Салт-дәстүр атаулары
Салт-дәстүрлер - тарихи тұрғыдан өте көнеден келе жатқан процесс. Себебі қай салттың нақты қашан пайда болғаны, қалай дамығандығы туралы біз нақты біле алмаймыз. Алайда біздің халқымызда кездесетін салт-дәстүрлердің түп бастауының тамыры тереңде жатқанын кей дәстүрлердің бүкіл түркі халықтарына ортақтығынан түсінеміз. Дәстүрлер халық өмірінде тек тұрақтылығы мен жалпы халыққа ортақтылық қызметімен қатар ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші қызметін де атқарады.Жырда кездесетін салт-дәстүр атаулары:сүйінші, бел құда, қоштасу, бата беру, қонақжайлық, аян беру.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты этнографизмдер
Бата
Қазақ халқының ғұрпында адал ниет, жақсы тілек білдірудің бір түрі
Тірі болса, көрейін,
Батасын алып келейін
Енші
Қазақ дәстүрінде бала үйленіп жеке үй боп бөлініп шыққанда, ата-ананың бөліп беретін мал-мүлкі, үлесі
Тобылғы меңді торы атты
Енші қылып мінеді

Көкпар
Бауыздалып, ішек-қарны алынған ешкіні ат үстіңгі жүріп тартып ойнайтын ұлттық ойын
Көкпары қылып дұшпанын,
Тау мен тасты күңірентті
Жоқтау
Қазаға ұшыраған адамның артында қалған
жақындарының қайғылы зары, өлеңге құрылған жыры
Күнде қойға барғанда,
Жоқтаушы еді Тоқтарбай

1.2 Тәулік, өлшем атаулары
Жырда жылды, тоқсанды, айды, аптаны, тәулікті бөлудің шаруашылыққа сай реті мен ыңғайына байланысты ойластырған мерзім, мезгіл, өлшем атаулары туралы мәтіндер, әр түрлі тапсырмалар келтірілген. Сондай-ақ, ұлттық ұғымымыздағы салмақ атаулары мысалға келтірілген. Жырдағы уақыт және өлшем атауларымен оқушылар танысып қана қоймай, жырдан мысалдар келтіре отырып, оның нақты қолданысын, практикалық маңыздылығын айқындай алады. Бұл атаулардың кейбірі оқушының сөздік қорында алғаш кездесуі мүмкін, ал кейбірі, мысалы, түн, кеш сияқты сөздер оның тілінде активті сөз болуы мүмкін.
Халықтықөлшематаулары
1
Құлаш
Иық деңгейінде кере созылған екі қол ұшының арасы
Алпыс құлаш ала арқан
Қызыл ердің ілулі Босағада тұр еді
2
Талма түс
Күннің тас төбеге келген кезі
Талма түсте сұлуға
Батырдың көңілі бұзылды
3
Қожа бесін
Түс ауып, күн ұясына отырғанға дейінгі уақыт, мезгіл
Қожа бесін болғанда,
Ғашық жармен көрісіп,
Ішкен асы сұлудың
Бойына енді тарады

1.3 Киім-кешек атаулары
Киім - адам денесін ауа райының, сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғайтын, адамның денесіне киюге арналған жасанды жамылғы түрі, тұтыныс, бұйымы болып табылады. Киім адамның өмір сүруіне қажетті құралдарының бірі бола отырып, белгілі дәрежеде олардың жас айырмашылығын, әлеуметтік жағдайы мен этникалық ортасы туралы мағлұмат беретін этномәдени белгі саналады.Киім-кешек атаулары тілімізде этнографизмдер қатарынан орын алып, халқымыздың мәдениетін танытуға кеңірек жол ашады.
Киім-кешек, мата атаулары
1
Бөрік
Елтіріден, аң терісінен жиек жүргізіп, матамен тысталып тігілген құлақсыз баскиім
Ақмоншақ ат астында,
Кәмшат бөрік басында
2
Телпек
Төбеге ғана киетін жұқа бас-киім, тақияның бір түрі.
Алтын қалпақ, жез телпек,
Баса киді көзіне
3
Сауыт
Садақ оғы, қылына т.б. қарулардан қорғануға арнайы жасалған жауынгер киімі
Ақ сауытын кигізді,
Ақ семсерді ілгізді

4.
Қамқа тон
Иін қандырып, бабына келтіре жұмсартып, қынаға бояған қой терісіне аңдардың асыл терілерінен жаға салып тіккен, сыртынан күміс белбеу буынатын, сәнді, асыл тон
Байдың қызы жамылар
Масаты шекпен, қамқа тон

5
Жейде
Жұқа матадан тігілген, жеңі, жағасы бар ерлер киімі, көйлек
Бөрігі жоқ, тақияшаң,
Шапаны жоқ, жейдешең
6
Кебіс
Мәсiнiңсыртынанкиілетін, көбінесебылғарыдантігіліп, қалыпқақатырылғанқонышсызаяқкиім
Алтыннан еді кебісім,
Көріп едім тіріде
Жетіжұмақбейісін!

1.4 Қару-жарақ атаулары
Жаугершілік кезеңдегі мәселе сөз болатындықтан батырлық жырларда кездесетін қару-жарақ атауларын этномәдени атаулар ретінде қарастыруға болады. Бұл тақырып біріншіден, көшпелі мәдениеттің ең ерекше негізгі белгісі ретінде танылса, екіншіден жаугершілік заманды басынан кешкен біздің халқымыздың тікелей тарихынан тамыр тартып жатыр. Жырда кездесетін қару-жарақ атаулары төмендегідей:
Қару-жарақатаулары
Бір басы дөңкиіп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.