Байбарыс сұлтан және ислам өркениеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 176 бет
Таңдаулыға:

ҚАЙРАТ СӘКИ

Байбарыс сұлтан және ислам өркениеті

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Байбарыстану орталығы

Сәки, Қайрат Ұзақұлы
Байбарыс сұлтан және ислам өркениеті. Монография, - Алматы, Нұр-Мүбарак баспасы, 2023. - 000 бет + 00 бет түрлі-түсті жапсырма сурет.

Пікір жазғандар: Шамшәдин Керім, филология ғылымдарының докторы, профессор, Ықтияр Палтөре, (PhD) докторы.

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университетінің Байбарыстану орталығы тарапынан Байбарыс сұлтанның 800 жылдық мерейтойына орайластырыла дайындалған зерттеуде 1250-1382 жылдар арасында Египет, Сирия және Хиджаз жерін қамтыған түркі мемлекетiн 132 жыл басқарған Қыпшақ династиясының негiзiн қалаған Байбарыс әл-Бундуқдари ат-Түркидің (1223-1277) дін жолындағы күресі сөз болады.
Мемлекетті түрлі салаларда дамытып, ішкі және сыртқы жауларға қарсы жеңімпаз тойтарыс берген қыпшақ мәмлүктер сол жетістіктерге иман мен жауынгерлік шеберлік арқасында қол жеткізді. Ата-бабаларынан қан арқылы келген жауынгерлік рух пен дін негіздерін саналы түрде игеру оларды тарихтың даңқты парақтарында мәңгіге қалдырды.
Кітап оқушы, студент жастарға, оқытушылар, зерттеушілерге, жалпы қалың оқырман қауымға арналған.

КIРIСПЕ

Жерорта теңізінің шығыс жағалауын басып алып, үстемдіктерін орнатқан крестшілермен 150 жыл алысып келген Халифат өзінің орасан зор демографиялық, экономикалық, әскери мүмкіндіктеріне қарамастан 1258 жылы Хулагу ханның әскеріне төтеп бере алмай жеңіліс тапты.
Осындай шешуші тарихи кезеңде Байбарыс бастаған түркі мәмлүктер Египет жерінде билік басына келді және мұсылман әлемінің маңызды бір бөлігінде Хулагу хан бастаған көшпелілердің жойқын шабуылына тойтарыс беріп қана қоймай, Жерорта теңізінің жағалауындағы крестшілердің ірілі-ұсақты мемлекеттерін жоспарлы түрде жоя бастады.
Қыпшақ мәмлүктердің сырт жауларға қарсы ымырасыз күресі олардың мұсылмандар алдындағы беделін көтерді, ал Байбарыс сұлтанның 1261 жылы Халифатты қайта қалпына келтіріп, Каирде халифаны таққа отырғызуы мәмлүк қыпшақ билігін заңдылық тұрғысынан бекітті, яғни тұрғындар өздері үшін міндетті болатын шешімдерді қабылдау өкілеттігін өз еріктерімен қыпшақ мәмлүктерге берді.
Байбарыс әділетті мұсылман басшы, жеңімпаз қолбасшы, шебер ұйымдастырушы ретінде көріне білді. Ол түркі еріксіздерінен мұсылман әскерін жасақтауға ерекше көңіл бөлді. Жастай әкелінген түркі бозбалалары қатаң әскери мектепте тәрбиеленіп, дін жолында жанпида етуге дайын жауынгерлерге айналды. Діни және әскери дайындықтан өткен мәмлүк әскері мұздай қаруланған крестшілерді де, бұрын ешкімге дес бермеген Хулагу қосындарын да талқандады. Мәмлүк әскері орасан зор жеңістерге қол жеткізіп, мұсылман әлемінде даңққа бөленді.
Жалпы алғанда қыпшақ сұлтандары тұсында ерекше гүлденіп, саяси, әскери және экономикалық дамуды бастан кешіп отырған Египетке құлдырауға ұшыраған мұсылман иеліктерінен ғалымдар мен білім іздегендердің жиналуы Каир қаласын мұсылман әлемінің мәдениет, ғылым мен өнер орталығына айналдырады. Ислам ілімін тарату мақсатында көптеген медреселер соғылып, әл-Азһар мешітінің қайта қалпына келтірілуі дүниежүзіндегі алғашқы жоғары оқу орындарының бірі саналатын осы университетке мұсылман әлемінің түкпір-түкпірінен білім іздеушілердің ағылып келе бастауына жол ашты.
Осы мемлекеттің негізін қалаған Байбарыс салып кеткен мемлекеттік саяси, сауда-экономикалық жүйе өзінің өміршеңдігін көрсетіп, 1382-1517 жылдар аралығындағы келесі бурджи династиясының тұсында да өз жалғасын тапты.
1250-1382 жылдар арасында Египет пен Сирияда өмір сүрген қыпшақ түркі мемлекеті діни құндылықтарға негізделген саяси құрылым екендігіне қарамастан оны басқарушы қыпшақ сұлтандары мемлекетке, оның атрибуттары мен протоколдық іс-шараларына барынша түркілік сипат беруге тырысты. Өздерінің тарихи отаны - Дешті Қыпшақпен байланыстарды жолға қойып, жауынгерлік Дала дәстүрлеріне, ана тілдеріне адалдықтарынан танбады.
Египет пен Сириядағы түркі мемлекетінің негізін қалаушы Байбарыс бастаған мәмлүктердің өмiр жолы, барлық iсi Алланың ризалығы үшін жанқиярлық әрекеттерге толы болды. Ислам тарихында тіркелген ұлы жетістіктерге алдымен Байбарыс бастаған мәмлүк бектері мен жауынгерлері қол жеткізді.
Ортағасырлық тарихшылардың шығармалары осы монографияның дереккөз негіздері болып табылады. Байбарыс және оның дәуірі туралы жазған тек ортағасырлық тарихшылардың саны отыздан асады. Солардың ішінде, Байбарыс заманында өмiр сүрiп сұлтанның өмiрбаянын жазған, мемлекеттiк жүйеде, Байбарыстың қол астында қызмет еткен Ибн Абдузаһир, Ибн Шаддад және Ибн Уасил жазған шығармалар ол туралы құнды мәліметтер берді.
Зерттеу бес тараудан тұрады.
Дін тірегі болған қылыш иелері деген бастапқы тарауда сол кездегі дін және мемлекет туралы түсінік, Байбарыс және дін адамдары, тәуелсіз шейхтер, жас мәмлүктерді дін жолындағы күреске дайындау, мәмлүк тәртібі, мемлекеттік жүйе, Халифатты қайта қалпына келтіру және мәмлүк ақсүйек ұрпағы туралы сөз болады.
Әбу Ханифа жолымен деп аталатын екінші тарауда Байбарыстың төрт мәзһабты теңестіруі, сопылық, шиға, басқа діндегілердің жағдайы, Каир қаласының мәдениет пен ғылым орталығына айналуы, түркістандық ғұламалардың мәмлүк иеліктеріне келуі, Каирдегі қыпшақ діни мекемелері, Байбарыс ашқан уақыптар туралы баяндалады.
Байбарыс және діни мүдделер деген үшінші тарауды Байбарыс мемлекетінің сыртқы саясаты, Хиджаз, Алтын Орда, христиан және елхан иеліктерімен саяси-дипломатиялық және әскери қатынастары айтылады.
Байбарыстың ислам тарихындағы орны деген айдарлы төртінші тарауда Байбарыстың қаза табуы, ортағасырлық тарихшылардың оған берген бағасы, ислам тарихындағы орны көрсетіледі.
Байбарыстың мұрасы деген бесінші тарауда оның мұрасы, Каирдегі мешіті, Дамаскідегі мазары, Қазақстанның оларды жөндеу жұмыстарына қатысуы туралы ақпарат беріледі.
Қорытынды орнына: Байбарыс туралы аңыз бен ақиқат монографияны тамамдайды.

ДІН ТІРЕГІ БОЛҒАН ҚЫЛЫШ ИЕЛЕРІ

Мемлекет туралы түсінік
Мәмлүк қыпшақ сұлтандары, бектері мен жауынгерлері барлық істерінде жаратушыға тәуекел еткен. Олар патшалық, көл-көсір байлық, құдіретті билік - Алладан, одан ғана қорыққан, оның ұлылығына бас иген, барлық істерінде Аллаға ғана тәуекел еткен, Алланың күшіне ғана арқа сүйеген, шайқаста жеңіс тек Алладан деп білген.
Мұсылмандардың түсінігі бойынша, билік - ғаламды, жерді жаратқан және онда адамдарды мекендеткен Аллаға тиесілі. Ол сондай-ақ адамдардың осы дүниеде бейбітшілік пен үйлесімділікке және болашақ өмірде мәңгілік жұмаққа жетуі үшін қажет заңдарды белгілеген. Өз кезегінде, ел басшылары жаратушының заңдарын өмірге енгізуі тиіс адамдар. Билік - Алланың заңдарын адамдар арасында орнатушы құрал ғана.
Ал мемлекеттің басты міндеті мұсылмандар өздерінің діни және дүнияуи қажеттіліктерін орындай алуы үшін қауіпсіздік пен тәртіпті қамтамасыз ету болып табылады. Халифа - дін мен халық қызметіндегі билеуші.
Мұсылман әлеміндегі мемлекет туралы түсініктің қалыптасуына көбіне әл-Мауарди (974-1058) деген ойшылдың еңбектері ықпал етті. Оның бұл саладағы ең танымал жұмыстарының қатарына Әл-Ахкам ас-султания (Сұлтандық ережелері), Қанун әл-уазара (Уәзірлер заңы) және Китаб насихат әл-мулук (Патшаларға насихат кітабы) жатады.
Әл-Мауардидің пікірінше, жаратушы Алла - билік көзі. Ол жердегі билеушілерге басқару құқығын берген. Тиісінше, аумақтың белгілі бір басшысының қызметіне тек жаратушы ғана баға бере алады. Тұрғындар өз билеушісін сынамай оған бағынуы керек. Ниса сүресінің Әй, мүміндер! Аллаға бой ұсынып, Пайғамбарға әрі өздеріңнен болған әмір иелеріне бой ұсыныңдар деген аяты осыны талап етеді.
Идеал билеуші, әл-Мауардидің көзқарасы бойынша, іс жүзінде тұрғындардың көпшілігінің мүдделерін қорғайтын саясаткер болып саналады. Ол Әл-Ахкам ас-султания еңбегінде биліктің діни және дүнияуи бөлінуін мойындамайды және мемлекет басшысы осы екі тармақты да біріктіруі керек деп есептейді(1). Әл-Мауарди өз еңбектерінде тұрақтылықтың кепілі болып табылатын армияның жауынгерлік дайындығын сақтау қажеттілігіне көп көңіл бөлді. Ондағы тәртіпті қамтамасыз ету үшін билеуші бірқатар шарттарды ұстануы керек. Біріншіден, жауынгерлерге жалақыларын уақтылы төлеу керек, сондай-ақ ерекше жағдайларда, шайқас, соғыс нәтижесі бойынша оларға қосымша сыйақылар бөлінуі қажет.
Әл-Мауарди орта ғасырлардағы саясаттану және ислам тарихы саласындағы ең танымал ойшылдардың бірі болып саналады. Оның ерекше еңбектері кейінірек Ибн Халдунның осы пәнді әлеуеметтану ғылымының бір саласы ретінде үйлестіре дамытуына әсер етті.
Билікке бағыну мұсылман үмбетінің тұтастығын сақтайды, бөлінуге жол бермейді, мемлекет негіздерін нығайтады, әділ билеуші тұрғындарды біртұтас халыққа айналдырады деп саналған. Билеуші бір шешім қабылдаған кезде өз ойымен оқшауланбай салихалы, тәжірибелі мемлекеттік жауапты адамдармен ақылдасуы, кеңесуі оған қойылатын бірден-бір шарт еді. Ислам мемлекеті Халифаттың бастауында сахабалар, халифалар және солардың жолын ұстанғандар саяси шешімдерді сол кеңесу, яғни шура арқылы қабылдаған.
Бірақ Халифаттың жер жағынан ұлғаюы, жеке дара билік иелері, деспоттардың пайда болуына әкелді. Ғұламалар мен ғалымдар билік мәжілістерінен аластатылып, фақиһтердің бар міндеті майда-шүйде сұрақтарды шешуге ауды.
Жалпы биліктің адами түсініктерден жоғары бастауы бар деген пайым болған. Тарихшы Халил бин Шаһин: Сұлтандықтың құдаи құпиялардың бірі екенін біл. Онымен мақсат-мұратқа жетеді, іріп-шіруге жол берілмейді. Онымен ел, халық сақталады. Оның мақтаулы жақтарына - тұрғындарға қамқорлығы, басшылық саясаты, сұлтанның елін және дінін қорғауы жатады (2), - деп көрсетеді.
Тарихи тұрғыдан алғанда Египет халқы мемлекет пен дінді бөліп қарай білген. Оның себебі билік пен дінге ондай көзқарас олардың өткен заман барысында жинаған тәжірибесінің қорытындысы деп бағаласа болады. Мысалы, Египеттегі фатимидтер билігі тұрғындардың көпшілігі сүннит екендігіне қарамастан шиға билігі болған. Сүнниттердің шиғаға қатысты көзқарасы белгілі. Ал Тулун, Ихшид, аюбидтер билігі жат жұрттық түркі билігі болды. Осындай тәжірибеден тұрғындар мемлекет пен дін ұғымын бір-бірінен бөлек алып қарайтын.
Тарих сахнасына қыпшақ-бахри деген атпен шыққан түркі жауынгерлері құрған мемлекеті де мұсылман қоғамында бұрын қабылданған түсініктерге сай келмеді. Қыпшақ мәмлүктердің билігі олардың, әсіресе, бәдеуилер мен шиғалардың шымбайларына батты. Қыпшақ мәмлүктердің жауынгерлік қабілеттері, басшыларының лидерлік, сардарлық қасиеттеріне қарамастан жергілікті кейбір дін адамдары қыпшақтар бұрын құлдық қамытын кигендіктен мұсылман халқын басқаруға заңды құқықтары жоқ деп санады. Жатжұрттықтарды күштері жетсе төңкеріп-ақ тастағылары келді.
Жасырып керегі жоқ, араб тарихнамасында мәмлүктерге қатысты екі түрлі көзқарас болған және әлі де бар. Оның біріншісі бойынша - мәмлүктер ислам әлеміне Шығыстан және Батыстан төнген қауіпті тоқтатқан ержүрек топ, екіншісі бойынша - билікті күшпен тартып алған озбыр топ, құлдар.
Жергілікті оқығандар мәмүк қыпшақтар туралы төмендегі сарында ойлады: Барлық мәмлүктер қорлық пен құлдықты, билік пен үстемдікті көрді. Олардың бойында жасөспірім кезінде бастан өткерген қысым сезімі мен ержеткендегі жетістіктерге деген мақтаныш сезімі қатар өмір сүреді. Мұның бәрі оларды балалық шағында құл етіп әкелген адамдарға, сол елге, ұлтқа деген жеккөрушілік пен тәкаппарлықты тудырды. Олар билікке келгенде өздерінің жеке және этникалық, түркілік айырмашылықтарын көрсетіп, ана тілдеріне, отбасылық дәстүрлеріне адалдықтарын сақтап қалды. Жергілікті тұрғындармен қарым-қатынас жасамады, араласпады, сенбеді. Олар қос өмір салтын ұстанды, бірақ көпшілік алдында өздерін дінді қорғаушылар ретінде көрсетуге тырысты; олар мешіттер мен мектептер салды, қайырымдылық, діни және мәдени қайырымдылықтарды көбейтті, екі қасиетті мешітке сыйлықтармен, ақшамен және Қағбаға арналған кисуамен үлкен шерулер жіберді.
Көріп отырғанымыздай, жергілікті қоғам мен бөтендер арасында бастапқыдан жаймашуақ қатынастар болмаған. Еріксіз болып келген түркілер дін жолында төккен қан мен тер арқасында бедел-абыройға қол жеткізгенше оларды бұрынғы құлдар деп қабылдаған.
Қыпшақ мәмлүктердің бұрынғы құқықтық статусы мәмлүктер билікке келмей тұрып, 1230 жылдары ауық-ауық көтерілетін өткір сұрақ болатын. Әсіресе, имам әл-Изз бин Абдусаламның аты осымен шыққан еді. Бұл жөнінде тиісті жерінде сөз етеміз.
Сондықтан қыпшақ сұлтандары, біріншіден, тұрғындардың діни сезімдеріне әсер ету арқылы биліктерін заңдастыра алатындықтарын тез түсінді. Ғұламалар, шейхтер, сопылар, жалпы дін өкілдеріне байсалды көзқараспен қарау билікті заңдастыруға септігін тигізеді деп есептеді.
Екіншіден, қыпшақ мәмлүктер заманы көшпелі түркі атының дүркіреп тұрған дәуірі болатын. Жеме-жемге келгенде көшпелілер 1258 жылы Халифат астанасы Бағдат қаласын күшпен алып, халифаны кілемге орап, тепкілеп өлтіріп, ешқандай заңдастырусыз өз биліктерін орнатқан еді.
Оның үстіне Алдыңғы Азия мен Шам, Мессопотамияға түркі тайпаларының толқын-толқын көштері, түркілерге қарсы крест жорықтарының басталуы, көшпелілердің соққысынан көпұлтты Халифаттың ыдырауы бұл аймақта бұрын болып көрмеген саяси, діни, әлеуметтік, демографиялық сілкіністер мен өзгерістерге әкелді. Ф.Кардини бұл жөнінде: Ислам әлеміндегі үстемдік арабтардан түркілерге көшкен еді. Араб тілі ислам дінінің қасиетті тілі ретінде қала берді, бірақ кейбір функцияларын парсы тіліне беруге мәжбүр болды. Құнарлы жерлердегі қалаларда тұратын саны шектеулі арабтар мен көшпелі тайпалар есепке алынбайтын. Араб сөзі бәдеуи сөзінің синониміне айналған еді (3), - деп көрсетеді.
Мәмлүк қыпшақ сұлтандары заманында Египет пен Сирия халқының түрлі әлеуметтік топтары мен таптары саяси жағынан сұлтанға, діни жағынан халифаның сөзіне қарап тұрды(4). Сол кездегі түсінік бойынша сұлтан мен халифа жоғары тапқа, мәмлүк бектері мен әскері екінші тапқа, урбан (көшпелі араб) деген атаумен бәдеуи тайпалары үшінші тапқа жатқызылған. Тіпті кейбір мұсылман ойшылдары мұсылман қоғамы ғұламалар мен әмірлерден тұрады және сол қоғам осы екеуінің күшімен орныққан деп санады. Әмірлер - мемлекет адамдары, ғұламалар - дін адамдары. Осы екі топтың қарым-қатынасы қоғам мен адамдар арасындағы қалыпты байланыстардың кепілі болып табылды.

Байбарыс(5) және дін адамдары
Мәмлүк сұлтаны - мемлекет басшысы, саяси тұлға, ал дін адамдары, қазылар қасиетті Құраннан, Пайғамбар (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) сүннетінен бастау алатын шариғат өкілдері. Сұлтан бастаған, негізінен әскери іспен айналысатын әлеуметтік топты қылыш иелері, ал діни, әкімшілік істермен шұғылданатындарды қалам иелері немесе сәлде кигендер деп атайтын.
Түркі қыпшақ мемлекеті деген атпен белгілі болған мемлекеттік құрылым 1250-1382 жылдар аралығында 132 жыл өмір сүрді. Бұл мемлекетті тарихтан лайықты орын алған бір топ дарынды сұлтандар басқарды. Құтыз сұлтан 1260 жылы Айн-Джалут шайқасында Хулагу хан әскерін талқандап, мұсылман туын жықпай ұстап қалса, Байбарыс сол дәстүрді жалғастырып, 1292 жылға қарай крестшілердің мемлекеттерінің жойылуын, өздерінің теңіз асып қашуын қамтамасыз етіп кетті. Египет мәмлүк қыпшақ империясының тоғыз жолдың торабында жатқан басты аумағына, ал Каир соның басты қаласына айналады.
Қылыш иелері жергілікті халықтың оқыған бөлігін мемлекеттік басқаруға тартып, оларға діни мансаптарды толығымен дерлік, ал әкімшілік мансаптарды ішінара бергенімен қыпшақтар жалпы халықпен арласып кетуге, қыз алуға бармайтын. Бастапқыда халық, оқығаны бар, сауатсызы бар құлдық қамыты тиген деп қыпшақ билеуші тобын сырттай мойындамайтын, билік пен байлықты олардан қызғанатын. Осындай тығырықтан шығуда дін адамдары, қазылар, имамдар, шейхтер өздерінің пәтуалары, шариғат үкімдері, уағыздары, құтпалары арқылы екі тараптың ортақ консенсуске келуіне септігін тигізді.
Уақыт өте келе қыпшақ мәмлүк сұлтандары өздерінің әскери күші, бектері, жауынгерлеріне және дін өкілдерінің мызғымас беделі мен шариғатқа арқа сүйеді. Халифат туын қайта көтеру олардың осы екінші діни факторға үлкен мән бергендігін көрсетеді. Байбарыстың(6) 1260 жылғы бұл қадамы дін ғұламалары мен шариғат заңгерлері тарапынан қызу қолдауға ие болған еді. Оның үстіне қыпшақ сұлтандары кезіндегі діни құрылыс саласындағы бұрын-соңды болмаған дүмпудің жергілікті мұсылман қауымында рухани әсері өте күшті болды.
Дін өкілдерінің қыпшақ сұлтандары кезіндегі орны мен ықпалы туралы айтқанда олар мұсылман қоғамының мінез-құлқы, жан дүниесіне қатысты рухани, діни, моральдық жағын тәрбиелеу, түзу жолға салу, әділет орнату, зұлымдыққа жол бермеуге қатысты сұрақтарға сөзбен де іспен де жауап берулері тиіс болатын. Сол заманда айбатты қыпшақ сұлтандары алдында ақиқатты қаймықпай айта алатын санаулы дін өкілдерінің болуы дін мен билік арасындағы үйлесімді халық пайдасына орай қамтамасыз етті.
Ғұламалар мемлекеттік құрылымның жоғары діни мансаптарына көтеріліп, жергілікті қоғамда ерекше орын алған. Сұлтандар саяси шешімдерін шариғатпен үйлесуін қамтамасыз ету үшін дін адамдарына жүгінетін. Сәлделілер деп аталған осы дін адамдары шариғат талаптарының мүлтіксіз орындалуын қадағалайтын. Мәмлүк қоғамында жазу, есеп, шариғатты білетіндер қалам иелері қатарына өте алатын.
Хатшылық диуанында (кеңсесінде) маңызды мансаптардың қатарына құпия хатшы жұмысы жататын. Тарихшы Ибн Халдун: Құпия хатшы мансабын түркі мемлекетінде дін адамдары иеленетін. Түркі дауадар (сұлтан кеңсесiнiң меңгерушiсi) арабшаға жетік, есепке жүйрік дін өкіліне мұқтаж еді (7), - деп көрсетеді.
Байбарыстың өмір жолы туралы шығармалар жазған Ибн Абдузаһир, әл-Омари, Ибн Шаддад және Ибн Уасилдер оның құпия хатшысы қызметін атқарған.
Египеттік христиандар копттар хатшылық, есеп істерінде мұсылмандарға бәсекелес бола алды. Олардың көпшілігі сұлтан диуандарында ұзақ жыл қызмет істеп, өз діндерінен бас тартқан жоқ.
Ал қазылық, шариғатқа сәйкес хисба (дау-тартысты шешу), уақып, қаржы басқару, пәтуа шығару, медреседе оқытушылық, құтпа айту, мешіттерде имамдық, сопы үйлерінде машайых секілді діни істерге қатысты мансаптарға тек діни білімі барлар тағайындалатын.
Дін адамдары үшін ол кезде ең құрметті мансап қазылық жасау, әділ төрелік ету болатын. Бас қазыны сұлтан тағайындайтын. Қазы шариғат негіздерін терең білетін, асқан әділет сезімі бар, сұрақты жан-жақты қарастыра алатын, шындыққа жеткенше сабыр сақтайтын, шешімдерінде ақиқатты басшылыққа алатын, сенімді, жеке пайдаға ұмтылмайтын, Алладан қорқатын адам болуы керек.
Байбарысқа дейін бұл мансапқа шафиғи қазылары ғана тағайындалатын. Енді мәмлүк империясының түкпір-түкпіріндегі елді мекендерде әр мұсылманға өзінің мәзһабының қазысына жүгіне алатын мүмкіндік туды.
Бас қазыдан кейінгі мансап әскер қазысы мансабы саналатын. Бұл қазы сұлтанның Әділет үйіндегі мәжілістеріне қатысып, сұлтан сапар шеккенде оған еріп шығатын. Әр мәзһабтың, ханбалиден басқа, әскери қазылары болатын.
Дін өкілдері үшін құрметті үшінші мансап Әділет үйінде пәтуа шығару еді. Әр мәзһабтың қазысы өздерінің құқықтық мектептерінің ерекшеліктеріне қарай пәтуа беретін болған.
Маңызы зор, құрметті мансапқа Қаржы үйінің өкілдігі мансабы жататын. Бұл төртінші мансапқа терең білімді, иманы кемел ғұламалар тағайындалатын. Бұл мансап иесі Қаржы үйінің сатып алу, сату, келісімге отыру секілді зор қаржы көлемімен жұмыс істейтін.
Бесінші мансап хисба деп аталатын. Хисба - исламдық саяси-құқықтық доктрина, жанжалдарды, соның ішінде адам құқықтары саласындағы жанжалдарды шешудің әкімшілік тәсілі болып табылады. Хисба - құқық жанжалдарын әкімшілік шешу жөніндегі ведомствоаралық орган. Хисба - мемлекеттік билік мекемесі, ведомствоаралық орын, өз құзыреті бойынша әкімшілік жанжалдарды шешу жөніндегі түпкілікті инстанция, әдеп саласындағы полицияның қадағалау органы. Құрамына әкімшілік сот трибуналдар жүйесі кіреді.
Қорытып айтқанда мұсылмандардың күнделікті өмірінде шариғат талаптарын орындау, Амр би-л-маруф уа наһи ани-л-мункар, яғни ізгі іске үндеу, жаманнан аулақ болуға шақыру принципін қолданысқа енгізу еді.
Қазылық (сот) мансаптарының ішінде істерді қарау қазысының жұмысы ерекше құрметті, абыройлы саналған. Бұл мансапқа қатысты айтылатын талапқа сай келетін оқыған адамды табу қиын көрінеді сырт көзге. Ерекше жаратылған, айбатты, айтқанын істететін, пәк, ашкөз емес, тақуа ғұлама ғана осы мансапқа лайық саналған. Бұл мансаптың қызметін саяси билік иесі сұлтан атқаратын. Ол үшін Каирдегі Әділет үйінде бас бектер мен аталған бес мансап иелерінің қатысуымен мәжіліс өткізетін. Бұл жерде сұлтанның басшылығымен өтетін маджлис шураны кеңесу мәжілісімен шатастырмау керек. Оған атабек, уәзір, халифа, төрт мәзһаб қазылары, бас бектер қатысып, соғыс ашу, бітімге келу секілді төтенше және маңызды мәселелерді қарайтын болған.
Сот-қазылық ісінің маңыздылығына қарай қазылар мемлекетттен ай сайын 50 алтын динар көлемінде жақсы жалақы алатын болған. Қазылардың ішінде міндеттерін Алланың жүзі үшін атқарған аскеттер де кездеседі. Мысалы, ханбалит мәзһабының бас қазысы Шамсуддин әл-Мақдиси (1283 жылы қ.б.) дегенге білім, жұмыс жағынан теңдес қазы болмаған. 12 жыл қазы қызметін атқарып көк тиын алмаған оны Байбарыс қатты сыйлаған.
Тақуа қазылар жоғары мансаптың кірісімен шалқып өмір сүруден саналы түрде бас тартатын. Жоғары мансаптағылар айлық жалақыларынан бөлек сұлтанның мырзалығын жиі көретін. Сыйлыққа ер-тұрманы, жүген-шылбыры алтындалған бағасы жағынан бас бектердің жылқысымен тең ерттелген қашыр алатын. Ибн Мазруғ әл-Ханбали бас қазы қызметіне тағайындалар алдында қыпшақ сұлтанынан киген киімін, мінген қашырын өзгертпеуге, сұлтан шеруінде жүруге мәжбүрлемеуді сұрайды. Сұлтан барлық талаптарын қабыл алғанда ол орнынан тұрып жүре береді.
Мәмлүк мемлекетінің құрылымында жергілікті халық өкілі істейтін хатшы қызметкерімен бірге жұмыс істейтін дауадар мансабы болды. Сонымен қатар хаджиб қызметін де қылыш иесі атқарғанымен оның да азаматтық дін өкілімен бірге істейтін.
Ғұламалар билеуші топ өкілдерімен кездесуге аса құлықты емес еді дедік, алайда беделді шейхтер оның барысында халықтың мүддесін қорғайтын мәселелер шешімін тапса жиналыстарға қатысуға ерекше мән берген. Имам ас-Субки: Дін мен ақиқат үшін сұлтан алдына бара берсе болады (8), - деп көрсетеді.
Билік басындағы мұсылман болса да басқа этникалық топтың өкілдерімен, оның үстіне құлдық таңбасы тиген қарулы қатал адамдармен ынтымақтастық орнатқан дін адамдарының жергілікті қоғам алдындағы жауапкершіліктері зор еді.
Құранның аяттарын мен хадистерді түсіндіретін фақиһтар, пәтуа шығарып, құтпа-уағыз айтатындар, оқытушылар мен мұғалімдер қоғамның жай-күйін сергек қадағалап, туындаған сұрақтарға жауап беруі тиіс болатын.
Ғұламалардың ақсүйегі, бас қазы, шафиғи шейхы, ғұлама Ибн Бинт әл-Ағазз(9) деген атпен белгілі болған Таджуддин Ибн Бадр 1207 жылы туған. Әкесі ерте қайтыс болып, аюбид мемлекетінің министрі болған нағашы атасы әл-Ағазздың қолында өседі. Ибн Бинт әл-Ағазз деген лақап аты әл-Ағазздың қызының баласы дегенді білдіреді. Ақылды болып өскен балаға сол уақыттың белгілі ғалымдары дін ілімдерін оқытады. Пәтуа шығару мен дәріс беруге ерте араласады, жазу мен есепке де жүйрік болады. Қаржы үйінде тәжірибе жинап, Египет сұлтаны Наджмуддин Аюптың (1239-1249) диуан (кеңсе) істеріне жауапты адамы болып істейді. Сол жұмыста әл-Изз бин Абдусаламмен бәсекеге түседі.
Атақты қазы, фақиһ, тәпсірші, лингвист - имам әл-Изз бин Абдусаламның(10) (1181-1262) ғұламалардың сұлтаны, бектерді сатушы және шайхыислам деген лақап аттары болған. Ол құқықтық сұрақтар бойынша билеушілерге кеңес беруімен және егер олар ислам заңдарына қайшы келсе, оларға қарсы тұруымен танымал болды.
Бектерді сатушы деген лақап атына байланысты аңыз бойынша ол Дамаск билеушісімен араздасып, Египетке көшіп кетеді. Каирге келген имам әл-Иззге аюбид сұлтаны Нәжмүддин құрмет көрсетсе де, ғұлама бұл елдегі жүйенің дұрыс емес екеніне байланысты мәшһүр пәтуасын шығарады.
Ол пәтуа күшейіп келе жатқан мәмлүк бектеріне қатысты еді. Шейх мәмлүктер бас бостандықтарын алмаған, сондықтан басқару мансаптарын иеленуге құқықтары жоқ дейді. Сонымен не керек аңыз бойынша бектердің наразылықтарына қарамай сұлтан бектерді сатып, бас бостандықтарын береді-мыс.
Шейх Египетке 1236 жылы келеді, түркі бектеріне қатысты пәтуасы шамамен сол жылдары болады. Ал мәмлүктер билікке 1250 жылы, Байбарыс сұлтандыққа 1260 жылы көтеріледі. Бұл кезге қарай мәмлүктерге қарсы дауыстар барынша бәсеңдеген еді. 1262 жылы қайтыс болған шейх әл-Изз бин Абдусалам 1260 жылы Байбарысқа адалдық туралы ант беріп, бір уыс болып кішірейген. Бір атап өтерлік тұсы, шейх қайтыс болғанда Байбарыс жаназасына қатысқан.
1256 жылы Таджуддин Ибн Бадр алғашқы рет қазы болып тағайындалады. Бұл қазы бір іс бойынша қандай адам сұраса да шариғатқа қайшы келсе, көмектесуден бас тартатын. Сол мінезі үшін халық оны ұлықтайтын, Байбарыс оны сыйлайтын. Байбарыс оған қыпшақ мемлекетіндегі шариғатқа қатысты барлық істерді тапсырып, мен өлгенше, не өзің өлгенше жұмыстан кетпейсің деп айтады екен. Өмірінің соңына дейін, 1266 жылы қайтыс болғанша Байбарыспен тығыз қатынаста болып, көп жағдайда оған еріп жүретін болған. Шейх бас әмірлер көрсін деп, Байбарысқа әдейі еріп жүреді екен! Себебі ол үнемі сұлтан қасында жүргендіктен бас бектер өктемдік жасауға бармайтын.
Сонымен Таджуддин Ибн Бадр бас қазы болуға келісім берместен бұрын Байбарыс алдында талап-шарттарын қояды. Сұлтан оның бәріне келіседі. Талаптардың ішіндегі ең маңыздысы мансаптарға пара арқылы қол жеткізген деген күдігі барлардың барлығын жұмыстан босату еді. Шейх қызметке тек лайықты адамдарды қояды, ешқандай араағайындыққа қарамайды. Сұлтан оған бірнеше міндеттерді қосып береді.
Таджуддин Ибн Бадр қайтыс болған соң ол атқарған міндеттер - шафиғи мәзһабының қазылығы, білім беру диуаны, ханқа қараушысы бірнеше ғұлама заңгерлерге бөлек-бөлек беріледі.
Біз осы шейхтың өмірінен қыпшақ мәмлүк билігі кезіне жоғары діни мансаптарға қол жеткізген, жергілікті қоғамға әсері орасан зор кіршіксіз беделі мен шексіз абыройы бар дін өкілдерінің іс-әрекеттері жергілікті діни білім алғандардың қаймағы саналған ғұламалар таразы басын теңестіретін ықпалды, билеушілер мен халық арасын байланыстыратын тұлғаға айналғанын, олар қылыш иелеріне сұлтан арқылы ислам айбынын көрсетуге тырысқандарын көреміз.
Сұлтан мен бектер египеттік қоғамдағы жергілікті халықтың түрлі әлеуметтік топтарынан оқшауланған жоғары тап еді. Олар өздерінің тұрып жатқан жерге бөтендігін сезгендіктен дін арқылы жергілікті халықтың көңілінен шыққысы келді. Олар сырт көзге өздерін тақуа, діншіл етіп көрсетіп, діни құрылысқа және уақып жасауға қаржы аямады. Билік басындағы сұлтан мен бектер дін қорғаушылары ретінде жаратушының ризашылығы мен халықтың қолдауына қол жеткізуге ішінде діни сипаттағы ғимараттар салуға тырысты(11). Олар мешіт, жұма мешіт, үлкен медреселер салумен қатар кедейлерге қайырымдылық көрсетуді қоса жүргізді. Сонымен қатар, ханқа, рибат, зауия құрылыстары қоса жүргізілді. Осы сансыз діни мекемелер оқыту, басқару жағынан дін адамдарымен байланысты болды.
Діни мансаптарға сұлтан жарлығымен тағайындалатындар екі топты құрайтын. Бірінші топқа мәзһабтардың бас қазылары кіретін. Екінші топқа Әділет үйіндегі іс-шараларға қатысатын әскер істері жөніндегі қазы, пәтуа шығарушы қазы, хисба, қаржы үйінің қараушысы, құтпа текстін дайындаушы, мешіт істерін бақылаушы, имамдық ісі, сабақ беру инспекторы, құрылыс істерін тексерушілер жататын.
Осы мансаптарға тақуа дін адамдары тағайындалып, өз міндеттерін орындау барысында мемлекет құрылымында елеулі орын алған адамдармен нәтижесі белгісіз текетіреске түсетін болған. Оның себебі байып алған бектер енді билікті қолға алуға әрекеттеніп астыртын істермен әшкереленіп, өздері бастарынан не бостандықтарынан айырылғанда орасан зор байлықтары тәркіленуге ұшырағанда соның бір бөлігін иемденіп кетуге тырысатын.
Байбарыс осы кезеңде медресе, жұма мешіт, жетім балаларға арналған мектеп және кітапхана секілді бірқатар үлкен діни ғимараттар салғызады. Оларға түрлі ғылым салаларына қатысты сирек кітаптарды, қолжазбаларды бергізеді. Әдеттегідей қаржыландыру көзін молынан бөлінген уақыптар жасайды. Бас бектер де қарап қалмады.

Байбарыс және тәуелсіз шейхтер
Сопылық тариқаттардың шейхтері, кезбе шейхтер, молада тұратын шейхтер өздерін дәріптейтіндер мен соңдарынан еретіндерге орасан зор әсер ете алатын еді. Сондықтан Байбарыс сұлтан олардың халықты билікке қарсы көтеріп жібере алатын әлеуеттерінен қауіптенетін. Сондай тұлғалардың қатарына әл-Бәдеуи, әл-Қаббари секілді тәуелсіз шейхтер жатады.
Шейх Ахмад әл-Бәдеуи(12) (1199-1276) - сүнниттік сопы. Ол әл-Бәдеуи деген лақап атқа ие болу себебі: бәдеулилер секілді бетін жауып жүретін әдетіне байланысты еді. Египетте оған сиыну әлі жалғасып келеді, Танта қаласында орналасқан мазарына келушілердің легі бір толастаған емес. Жыл сайын оның құрметіне Египеттің Танта қаласында екі мереке өтеді.
Сопылық әңгімелерге сәйкес, Ахмад әл-Бәдеуи жас кезінен аскетизмге бейім болған, тіпті оны бала кезінде аскет деп атаған. Сопылық кітаптар Ахмад әл-Бәдеуи кереметтер иесі екендігін, оның ең үлкен қасиеті - ер адамдарды дін жолында аянбауға тәрбиелеген деп санайды.
Халық сенімінде әл-Бәдеуиге қатысты ең танымал қасиеттердің бірі - Египетке қарсы крест жорықтары кезінде мұсылман тұтқындарын дұшпандардың қолынан құтқарғаны және қайтыс болғаннан кейін де адамдарды құтқаруды жалғастырғаны болып саналады.
Байбарыс құрметтеген келесі шейхтердің бірі малики мәзһабын ұстанушы александриялық шейх Мұхаммед әл-Қаббари (1191-1263) еді. Ол ешқашан қажылықты қоспағанда, Александрия қаласынан шықпаған.
Ол есту, дәм мен иіс сезуден ада болғанымен Алланың бұйрығына шыдамдылықпен қарады. Ол ата-анасы мен ағасынан Александрия құмындағы қираған үй мен бақшаны мұра етті, ол біраз уақытқа сол жерде тұрды. Кейін Александрияның батысындағы тозығы жеткен археологиялық сарайдың айналасында бақ құрып, адамдардан саяқ өмір сүрді.
Бала кезінде шейх әл-Қаббари Салахуддин дәуірін бастан өткерді, ал қартайған шағында мәмлүк мемлекетінің билігіне куә болды. Ол Египеттің крестшілерге қарсы күресін өз көзімен көрді. Шейх әл-Қаббари пәк, батыл және еркін ойлы адам болған.
Бірде Египет билеушісі сұлтан Камил шейхпен кездесу мақсатымен оның бақшасының қақпасына келіп тұрғанда қабылдамай қайтарып жібереді. Ол ешқашан билеушілермен кездесу іздемейтін, ештеңе сұрамайтын, алайда сұлтан Байбарыспен жүздесуге келіседі. Тіпті одан сұрайды да, сұрағанда өзінің жеке басы үшін емес, Александрия қаласын жау шабуылына төтеп бере алатындай етуді өтінеді. Байбарыс шейхтің сөзін жерге тастамай қаланың бекінісін қайта құрады, нығайтады. Қалаға тұрақты әскери гарнизон орналастырып, қару-жарақпен қамтамасыз етуге бұйрық берді. Шейх қайтыс болып, ол туралы хабар Дамаскіге екі ай өткен соң жеткеніне қарамастан, оның рухына жаназа намазы оқылады. Бұл шейхтың беделінің қаншалықты үлкен болғандығын көрсетеді.
Бірде елхан Абақа ханға қарсы аттанып бара жатқан Байбарыс Дамаск қаласына әскерiмен келiп тоқтайды. Әдiлет үйiнде Дамаскiнiң игi жақсыларымен сұхбаттасып отырғанда үстеріне бiр атақты шейх кіреді.
Шейхке құрмет көрсетiп, оны барлығы тұрып қарсы алады. Сұлтан одан не шаруасы бар екенін сұрағанда, шейх: Сен халықтан көмек сұрап, олар көтере алмайтын салмақ салыпсың. Сол туралы ақылдасқалы келдiм. Сен әр мәмлүктi жиырма мың дирһемге сатып алып, олардың белдерiн асыл тас қондырылған кемерлермен белбеулейсiң, алтынмен апталған ер-тоқымға отырғызасың. Егер бiр қазы сенiң халыққа салған салығыңды мақұл деп тауып, пәтуасын берсе, онда оның Алла мен Пайғамбарға қарсы келгені, - дейдi. Сонда Байбарыс: Шейх, алақаныңды жай, сенің отбасыңды салықтан босатамын, - дегенде шейх: Мен өзім үшін емес, Алланың жолы мен мұсылмандардың ақысы үшін келдім, - деп, кездесу орнынан шығып кетеді.
Кейбір нұсқаларда: Мен сенің Бундуқтар бектің құлы болғаныңды, тақыр кедей болғаныңды білемін, кейін таңдау саған түсіп, патша болдың. Барлығы алтын белбеу таққан мың мәмлүгің бар, өзіңде 200 кәнизак бар деп естідім. Әр кәнизактың алтын әшекейлерге ақысы бар. Осылардың барлығын жаратып, мәмлүктерің алтын белбеусіз, жүннен жасалған белдікпен қалса, кәнизактарың алтын әшекейсіз қалса, мемлекеттің қазына үйінде қаржы қалмаса, айтқаныңа келісер едім. Елден жиһад жолына қаржы жина деп пәтуа берер едім (13), - деп айтқанымен белгілі.
Бұл - шейх имам ан-Науауи (1233-1278) деген атпен белгілі ғұлама, хадистанушы. Калам, хадистану, фиқһ және т.б. бойынша көптеген және көлемді жұмыстардың авторы. Тәулігіне бір рет тамақ, бір рет қана су ішетін. Ешқашан үйленбеген, перзент сүймеген. Имам ан-Науауи ауырып, 45 жасында қайтыс болды. Имам ан-Науауидің Сирияның Науа қаласындағы мазарын мұсылмандар қастерлеген, сол себептен 2015 жылдың қаңтарында Джебхат-ан-Нусра террористері имамның қабірін миналап, жарып жіберді.
Сол кезеңде мәмлүк билігіне қарсы бүлiктi Каир қаласында тақуалық өмiр кешкен шейх Курани деген шиға басқарады. Молада тұрып, аскеттік өмір салтын ұстанған Курани қасында топтасқандарды мәмлүк сүннит билiгiн шиға билiгiмен күштеп алмастыруға үгiттеп, билiк басына келген жағдайда оларға жер иелiктерiн молынан кесiп беруге уәде бередi. Сонымен, Курани бастаған бүлiкшiлер 1260 жылдың аяғында Каир қаласының көшелерiне шығып, Я, Әли деген ұрандармен қару-жарақ дүкендерiн басып алып, әскери атқораларға шабуыл жасайды.
Ол кезде темiрдей қатаң тәртiпке бағынған жүйелi мәмлүк атты әскерiне қарсы тұра алатын күш жоқ-тын. Байбарыстың жауабы тез болады, атқа қонған мәмлүк әскерi көтерiсшiлердi қоршауға алып, көзiн жояды. Бүкiл басшыларын, оның iшiнде Куранидi Каир қаласының Баб Зауила атты қақпасына ағашқа керiп шегелеп, iлiп тастайды.
Көріп отырғанымыздай түрлі сопылық тариқаттардың басшылары айтарлықтай дербестікке, ой-пікір бостандығына ие болған. Тәуелсіз шейхтер әл-Бәдеуи, әл-Қаббари және сопы шейхтер мәмлүк мемлекетінің басшыларына қарсы батыл сөйлей алатын. Сопы шейхі Курани мәмлүктерге қарсы қарулы бүлікті басқарды.
Шейхтердің мемлекеттік қызметте істемесе де сұлтанға жақын жүргендерінің қатарына шейх Хизр (Қызыр) жатады.
Байбарыстың пiр тұтқан шейхi - Хизр бин Аби Бакр бин Муса әл-Адауи(14). Сұлтан Байбарыстың онымен танысуының себебi бiрде Аққұш деген бек Байбарысқа ол сұлтандыққа әлі ұмтылмаған кезде-ақ шейх Қызыр Байбарыс сұлтандық құрады деген көрiпкелдiк жасады деп айтады. Байбарыс сұлтан тағына отырған соң шейхтi өзiне тартады. Аптасына бiр немесе екi рет шейхпен кездесіп тұруды әдетке айналдырады. Шейхтен ештеңе жасырмайтын, көп iстерi бойынша онымен ақылдасады. Оның айтқанынан шықпайды. Шейхтi Байбарыс сұлтан жанынан қалдырмай, әскери жорық кездерiнде де ертiп жүредi.
Шейх көрiпкелдiк жасап, Байбарыс сұлтанға болашақ оқиғаларды алдын-ала болжайды. Оның айтқандары тура келедi екен. Байбарыстың бастапқы жорықтарының бiрiнде, Арсуф қамалын қоршауға алғанда одан қамал қанша күнде алынады деп сұрайды. Жауабы тура келедi. Қайсария, Сафад бекiнiстерiн алғанда да болжамы дөп келедi. Байбарыс Дамаскiден Карак бекiнiсiн алуға бет бұрады. Шейх Қызыр сұлтанға қамалды құрсауға алмауға, аттың басын Египетке бұру керектiгiн айтады. Сұлтан оны тыңдамай өзiнiң ойлағанын жасайды да, Палестинаның таулы жерлерiнiң бiрiнде аттан құлап, жамбасын зақымдап алып, сол жерде тұрып қалады. Соңында мәмлүктер сұлтанды зембiлге салып, Каирге арқалап жеткiзедi.
Байбарыс сұлтан Хусн әл-Акрад бекiнiсiн алуға шыққанда шейх Қызыр қазіргі Ливанның жеріндегі Бағалбекте өзіне арнайы соғылған зауияға келiп тоқтайды. Сол жердiң кейбiр тұрғындары оған құрмет көрсетедi. Сұлтанның сол жердегі орынбасары да қарсы шыққандардың арасында едi. Қамалдың қырық күнде құлайтынын естидi. Шынында солай болады.
Кейiн, Қоштемiр бектің айтуы бойынша, Байбарыс сұлтанның шейхке көзқарасы өзгередi. Келiп түскен арыздарды тексеру үшiн Дамаскiдегi шейхтiң достарын алдыртады. Байбарыс өзiнiң бекiнiс iшiндегi сарайында атабек және Қалауын, Байсары бектермен отырады. Қоштемiрдi шейхтi әкелуге жұмсайды. Алдымен шейх қамалға барудан бас тартқанымен, өзiне қажеттi бiр мақсатпен ерiп келедi. Алайда кiрген кезде онымен ешкiм амандаспайды. Сол кезде сұлтан Дамаскiден алдырған адамдарды бөлмеге шақыртады. Куәгерлер шейхке мұсылман адам iстемейтiн пасық iстердi таңады. Шейх олардың не айтып тұрғандарын бiлмейтінін, бiрақ өзін салиқалы адаммын демегендігін айтады. Сол кезде Байбарыс жанында тұрып отқа күймейiк деп орнынан тұрып, бектерін ертiп, сыртқа шығып кетедi. Сол жерде жанындағылармен ақылдасады. Атабек шейх мемлекеттiң құпияларына, ахуалына жете қанық, оны бұл дүниеде қалдырмауымыз керек дейдi. Басқалар да осыған келiседi де, бiр-бiрiне шейхтiң қаны төгiлуi керек дейдi.
Өзiне қатысты қандай шешiм қабылданғанын айтпаса да түсiнген шейх Байбарысқа ажалы жақын екенін, бірақ екеуiнiң ажалдары арасында аздаған күндер болатынын жеткізеді.
Байбарыс бектерімен қайта ақылдасады. Бектердің ешқайсысы жауап бере алмайды да, сонда сұлтан бұл әңгiме иесі естiлмейтiн жерге қамалуы керек, жерленуi керек, бiрақ тiрi болуы керек дейдi.
Сонымен, шейх қамалдың жасырын бiр жерiне қамалып, оған сұлтан барынша сенетiн адамдардан басқа ешбiр адам кiре алмайтын тәртiп орнатады. Оған тамақ, сусын, жемiс-жидек, әрдайым ауыстырып тұру үшiн киiм-кешек кiргiзiлiп тұрады.
Байбарыс Кiшi Азия жорығынан қайтып келе жатқанда почта арқылы шейхтi абақтыдан босату туралы хат жолдайды. Бірақ хабар шейх дүниеден өткен соң келiп жетедi. Оның жасы елуден аз ғана асқан едi.
Байбарыс сұлтан кезiнде өзiнiң шейхiнiң құрметiне Шам мен Египетте бiрнеше зауиялар салады, уақыптарға арналған жерлер бөлген едi.
Мемлекетте оның iстеген іс-әрекеттеріне сот жоқ едi. Ол Дамаскiде жебiрейлердiң табынатын үйiн қиратып, оның орнына михраб салдырды. Сонымен қатар, Құдыс, Александрия қалаларындағы насранилардың үлкен шiркеулерiн қиратып, орнына зауия орнатты. Мырза, дирһем мен алтын динарлар тарататын. Орасан зор қазандарда тамақ iстетіп, қазанның бiреуiн бiр топ тасушылар көтеретiн. Жағдайы керемет едi. Оны мақтайтын да жамандайтын да адамдар баршылық. Осының ортасы шындыққа жақын (15), - деп түйіндейдi тарихшы Ибн Шаддад ол туралы.
Байбарыс сұлтан сырт көзге ғұламалар мен шейхтерді құрметтеген, олардың пікірлеріне құлақ асқан, маңызды мәселелерді олардың қатысуымен талқылаған болып көрінді. Бұл саясаты сол кезеңде маңызды рөл атқарған ғалымдарға, сауатты және сауатсыз халыққа үлкен әсер етті. Олар қыпшақ мәмлүк сұлтандардың дінге, ғылымға жақындығын және халқына қамқорлығын жоғары бағалады. Ал Байбарыстың оларға қатысты айқындамасы шейхтердың тарапынан билікке қарсы белсенді әрекеттерге жол бермеу еді. Болмаса, қоғамда төзімсіздік орнап, оның соңы халықтың Курани секілді сопы шейхтерді қолдап, билікке қарсы бүлікке әкелуі мүмкін еді.

Дін жолындағы қарулы күреске дайындық
Байбарыс өз заманының озық жасағын құруға ұмтылды және соған қол жеткізе алды. Сол үшін құл базарларына түскен түркі ер балаларды сатып алуды кеңінен жолға қойды, әскери құрылыста түркі элементіне арқа сүйеді. Мысалы, мәмлүк Түркі мемлекетімен дәстүрлі достық қарым-қатынастар ұстанған Византия императорымен Қырымнан жылына екі кеме қыпшақ бозбала мен бойжеткендерін алып өтуге келісім жасайды. Сонымен қатар түркі жылқысы, бүркіт, байтөбет, тазы, қос өркешті түйе әкелетін. Байбарыс сұлтан мәмлүк мемлекетiне түркi сипаттарын беруге тырысқан.
Мәмлүк мамандары таңдаған 10-15 жас аралығындағы жас қыпшақтарды сатып алған соң, Каир қаласын жанап ағып өтетін Ніл дариясында орналасқан аралдағы әскери жатақтарға орналастырмас бұрын оларды медициналық тексеруден өткізетін. Оның мақсаты біріншіден, бозбаланың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.