Таза сөйлеу - фольклордың шағын жанры

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

І Кіріспе

Қазіргі әлем - жылдамдық әлемі. Барлығы жеделдетілген: машиналар, интернет және тіпті адамның сөйлеуі. Адамдар тез сөйлегісі келеді, бірақ әрдайым дұрыс шықпайды. Кейде оларды түсінбей де қаласың.
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі уақытта төменгі сынып оқушыларымен оқу процесінде қиындық тудыратын жағдайлар жиі байқала бастады. Қиындықтардың жиі кездесетін себептерінің бірі - сөйлеу ақаулары, олар көбінесе оқу және жазу дағдыларын сәтті игеруге кедергі келтіреді. Егер оқушылар айтқандай жазса, онда мұның бәрі болашақта мектеп бағдарламасын дамытуға кедергі болуы мүмкін.
Өздеріңіз білетіндей, дұрыс және нақты сөйлеу баланың әлеуметтік бейімделу процесінде оның толыққанды дамуының маңызды алғышарттарының бірі болып табылады. Дикцияны дамыту және жақсарту үшін көптеген түрлі әдістер бар, солардың бірі - жаңылтпаштар.
Ерте жастан бастап жаңылтпаштарды оқу және жаттау әріптер мен дыбыстарды жіберіп алмай және жұтып қоймай, дұрыс және әдемі сөйлеуді қалыптастыруға көмектеседі [1].
Жаңылтпаштар тек дикцияны дамытып қана қоймайды, оларда біздің ойымызша, көптеген даналық бар, сонымен қатар олар адамға есте сақтау қабілетін дамытуға, назарды шоғырландыруға көмектеседі деп ойлаймыз.
Әдебиеттік оқу сабақтарында біз көбінесе жаңылтпаштарды айтуды үйренеміз. Бұрын мен оларды анық және тез айта алмадым. Сосын менде бір сұрақ пайда болды: Бізге жаңылтпаштар не үшін керек, оларды не үшін айтамыз, не үшін есте сақтаймыз? Оларды жаттап алу қиын ғой.
Қазіргі уақытта адамның әдемі сөйлеу қабілеті болмаса жетістікке жетуі неғайбыл. Бұл дағды ерте балалық шақтан дамиды. Алайда, балалардың көпшілігінде фонетикалық және сөйлеу ақаулары бар. Егер сіз оған уақытында назар аудармасаңыз, онда болашақта сөйлеу құралы (актерлер, мұғалімдер, журналистер және т.б.) болып табылатын қызықты мамандықты игеруде қиындықтар туындамауы мүмкін. Біздің сөйлеуіміз неғұрлым бай және дұрыс болса, өз ойларымызды айту оңайырақ, анық сөйлеп, құрдастарымен және ересектермен толыққанды қарым-қатынас орната алған болар едік. Керісінше, түсініксіз сөйлеу адамдармен қарым-қатынасты қиындатады және тіпті адамның мінезіне ауыр із қалдырады.
Зерттеу нысаны: қазақ ауыз әдебиеті.
Зерттеу пәні: жаңылтпаштар.
Зерттеу мәселесі - сөйлеуде жаңылтпаштар қандай пайда әкеледі, олар назарды шоғырлануға, сөздік қорын байытуға, жүйелі жаттау мен сөйлеу кезінде есте сақтау қабілетін дамытуға ықпал ете ала ма?
Жұмыстың мақсаты: жаңылтпаштарды зерттеу және олардың адам сөйлеуінің дамуындағы рөлін анықтау. тілдің дамуына және оның ақауларын түзетуге жаңылтпаштардың әсер ету ерекшелігін анықтау.
Зерттеу нысаны: 5 сынып оқушыларының сөйлеуі.
Зерттеу пәні: тілдің фонетикалық ақауы бар оқушылардың дұрыс сөйлеуін қалыптастыруға жаңылтпаштардың әсері.
Зерттеу міндеттері:
1. Осы тақырып бойынша ақпаратты зерттеу.
2. Жаңылтпаштармен жұмыс істеуді үйрену.
3. Жаңылтпаштарды жаттау бойынша жадынама жасау
4. Сөйлеу сапасын жақсартуда жаңылтпаштарды қолданудың тиімділігін іс жүзінде тексеру.

ІІ Негізгі бөлім

2. 1 Жаңылтпаштар - ауыз әдебиетінің құнарлы қайнарларының бірі

Бұл зерттеу ауызша халық ауыз әдебиетінің шағын жанрларының бірі - жаңылтпаштаға арналған. Зерттеу барысында әр түрлі көздерден алынған терминдер, жазушылардың жаңылтпаштардың пайда болуы мен зерттелуі, жаңылтпаштардың түрлері туралы мәліметтер жиналды. Сондай-ақ, жаңылтпаштардың берер құндылығы, даналығы неде екендігі туралы материал зерттелді.
Жаңылтпаштар дегеніміз не?
Қазақ әдебиетінің фольклоры өте бай. Соның бірі де бірегейі - жаңылтпаштар жанры. А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты еңбегінде жаңылтпашқа мынадай анықтама береді: Жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда, иә тіл келмейтін, иә тіл басқа сөз қылып бұзып кететін сөздердің басын құрап, келістірген шығарма жаңылтпаш деп аталады. Халқымыздың сөйлеу тілін дамытатын басты құрал жаңылтпаш жанры екендігіне тоқталып өтеді.
Қазақ әдебиетінің фольклоры өте бай. Соның бірі де бірегейі - жаңылтпаштар жанры. А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш атты еңбегінде жаңылтпашқа мынадай анықтама береді: Жаңылтпаш деген аты жаңылтудан шыққан. Қатарынан қайта-қайта шапшаң айтқанда, иә тіл келмейтін, иә тіл басқа сөз қылып бұзып кететін сөздердің басын құрап, келістірген шығарма жаңылтпаш деп аталады. Халқымыздың сөйлеу тілін дамытатын басты құрал жаңылтпаш жанры екендігіне тоқталып өтеді.
Зерттеуші Н.Төреқұлов жаңылтпаш халықтық поэтикалық шығармалардағы фольклордың шағын жанрына жататын, дыбыс үйлесімділігіне негізделген, тез және айқын айтылуы қиын сөздер тізбегі деген анықтама бере отырып, жаңылтпаш, мақал-мәтел, жұмбақтарды дидактикалық шағын жанрға жатқызады.
Жаңылтпаш жеке баланың ермегi емес, ол - көбiнесе жұрт жиналған жерлерде балалардың тез де, жаңылыссыз, дыбыстарды анық сөйлеуiне дағдылануына үйрететiн өлең-ойын. Оның ойындық сипаты балалардың бiр-бiрiмен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр. Ол тiл жаттықтыру мақсатын ғана көздемейдi, жаңылтпаштағы сөздер дұрыс айтылмаса, құлаққа мүлде басқаша естiлiп, күлкi де туғызады. Мәселен: Ақ тай ақ па? Қара тай ақ па? деген сияқты жаңылтпашты интонацияны дұрыс сақтамай, жылдамдата айтса, Ақ таяқ па? Қара таяқ па? болып мағыналық жағынан мүлде өзгерiп кетедi.
Жаңылтпаштар негiзiнен балаларға тән мұра. Ол жөнiнде қазақ балалар әдебиетiнiң бiлгiрi Ш.Ахметов: Бұл жанр тек қана балалар әдебиетiне арналған, көбiне мектеп жасына дейiнгi балалар мен бастауыш мектеп оқушыларына лайықты. Олай дейтiнiмiз жеке дыбыстармен айтылуы қиын кейбiр сөздердi дұрыс сөйлеуге үйрету - көбiне балаға ғана тән нәрсе. Мұнда мiндеттi түрде оқыту арқылы ғана емес, баланы талғамы күштi қызық та көркем сөздерге әуестендiру, соған елiктiру арқылы жаттығу жүргiзу үшiн қолданылған шеберлiк бар , - дейдi.
Жаңылтпаш - қай халық фольклорында болмасын кең таралған жанрлық түр. Қазақ жаңылтпаштарына да әдебиет зерттеушiлер ертеден назар аударып келедi. Оның тұңғыш хатқа түскен үлгiлерiн 1862 жылы жазылған Ә.Диваев жазбаларынан кезiктiремiз. Қазақ әдебиетінде жаңылтпаш жанрының ғылыми маңызына алғаш рет назар аударып, зерттеген адам - С.Сейфуллин едi. Ол 1931 жылғы жазған Қазақ әдебиетi атты зерттеуiнде былай деп жазады: Жастардың, бала-шағаның жиналып ойын-күлкi дүкенiн құрған орында айтылатын айтыстың бiрi - жаңылтпаш. Бұл да - ертек, өлең, жұмбақ айтысу тәрiздi жастардың, балалардың тiл ұстауларына, ойнақы, қырлы сөздердi қақпақылша атқылап, билеп еркiн сөйлеуге төселулерiне өз әлiнше әдемi сабақ, тәжiрибе болатын ойын кiтапта. Зерттеушi жаңылтпаштың тәрбиелiк мәнi мен атқаратын қызметiн айқын аша отырып оның ойындық сипатына да назар аударады. Яғни, жаңылтпаш жеке баланың ермегi емес, ол - көбiнесе жұрт жиналған жерлерде балалардың тез де, жаңылыссыз, дыбыстарды анық сөйлеуiне дағдылануына үйрететiн өлең-ойын. Оның ойындық сипаты балалардың бiр-бiрiмен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр.
Ертедегi халықтар баланың тiлiнiң тезiрек шығуы үшiн әртүрлi магиялық әдет-ғұрыптарды пайдаланған. Ол туралы Д.Д.Фрезер көптеген мағлұматтар келтiре отырып: Орталық Азия түрiктерi көпке дейiн тiлi шықпаған баланы, әртүрлi сайрағыш құстардың тiлiмен тамақтандырады , - деп жазады. Бұған ұқсас әдет-ғұрыптар қазақ халқында бертiнге дейiн сақталған. Оның ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы бiр көрiнiсiн Х.Хустанаев былай сипаттайды: ... дәл осылай қазақтар балаларын ең алдымен сөйлеуге үйретедi, ол үшiн оларды шешен сөйлейтiн адамдардың сарқытымен тамақтандырады, олар сарқытпен бiрге шешендiк қасиеттiң балаларға берiлетiндiгiне шек келтiрмейдi, одан соң бала жүйелi сөйлеуге жаттығу үшiн түрлi түсiнiксiз сөздердi тез айтуға асықтырады. Бұдан жаңылтпаштың бала тiлiн шығаруға байланысты функция атқарғандығын да байқаймыз.
Жалпы, жаңылтпаштың ұйқасты, үйлесiмдi тiлмен келетiн өлеңдiк өрнегi де балаларға үлкен ләззат бередi. Жаңылтпаш - қазақ балалар өлең-ойындарының iшiнде салмақты орын алатын тәрбиелiк мәнi жоғары, көркемдiк кестесi де күрделi жанрлық түрлердiң бiрi.
Жаңылтпаштың сөздері айтуға қиын, көбінесе ұяң, қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады. Жаңылтпаштың әрбір сөзі шапшаңдата, тездете айтылуға тиіс... Ол әрбір сөзді жылдамдата айтумен қатар нақышына келтіре, мүлт кетпей оралымын таба айтуға тиіс, - деген ғалым М.Ғабдуллин.
Жаңылтпаштар терминінің анықтамасы әрбір заманауи түсіндірме сөздікте жоқ. жаңылтпаштар - бұл дыбыстарды айту қиын, тез айтылатын күлкілі сөз немесе әзілмен айтылатын арнайы таңдалған сөйлем.
Жаңылтпаштар - бұл ауызша халық ауыз әдебиетінің шағын жанры: қысқа мәтін, оны дауыстап айту мүмкіндігінше қиын болатындай етіп жасалған сөйлем, әсіресе бірнеше рет қайталану кезінде [13]. (Әдеби терминдер сөздігі.)
Жаңылтпаштар - бұл халық ауыз әдебиетінің күлкілі жанры, сөздердің тез айтылуын қиындататын дыбыстардың тіркесіміне негізделген фразалар.
Айтылмақ ой жаңылтпаш арқылы тыңдаушыға қызықты да әсерлілігімен көкейге қонымды болып, қарапайым жеткізіледі.
Мысалы: Асан бақша жақтан ақ сабақ асқабақ әкелді,
Басқа жақтан басқарақ асқабақ әкелді.
Мұнда Асанның өз маңдай терін төгіп еңбек еткен бақшасынан алынған асқабақ пен басқа жақтан әкелген асқабағын әдемі де, астарлы, ұтқыр да тапқыр жаңылтпашпен айқындап беріп отыр. Жаңылтпаштар көп жағдайда шағын көлеммен шектеліп, заттың барлық қасиеттерін айтпай-ақ, негізгі белгілерін басшылыққа ала отырып, қысқа да нұсқа түрінде айтылады.
Жаңылтпаштарда ұқсас сөздер көп болады. Бұл сөздер тез айтылған кезде шатастырылады және күлкілі болып шығады. Халықта ол жиі аталады және таза сөйлеу тілі деп аталады.
Таза сөйлеу - фольклордың шағын жанры; халықтық-поэтикалық әзіл - бұл тез және бірнеше рет қайталау кезінде дұрыс артикуляция жасау қиын сөздерді әдейі таңдаудан тұрады [17] .
Тілдік жазу - бір әріптерді немесе буындарды қайталау және ауыстыру, шатастыру немесе айту қиын болатын жиналмалы сөйлеу түрі [14] .
Сынып жоғарылаған сайын берілетін жаңылтпаштардың көлемі де, мағыналық сиапты да, сөздерінің күрделілігі де арта түседі.Орта буындағы сынып оқушыларына берілетін жаңылтпаштар:
Арқада алты арқар бар,
Қырқада қырық арқар бар.
Қырық арқарда ақ арқар бар.
Алтыарқардамарқаарқар бар.
немесе
Түсіне дүрбі кірген,
Қарға мойнына дүрбі ілген.
Дүрбіні бір күн ілген,
Бір күн ілмеген.

Өрісінде жүз бір өгіз,
Сұрап алдық біз бір өгіз.
Сұрадыңыз сіз бір өгіз...
Есебін ап біз жүреміз.
Жаңылтпаштар да тіл үйренуге өзіндік үлесін қосатынын мамандар жақсы біледі. Сөйлегенде, өлең, тақпақ айтқанда сөздің және буынның ашық, айқын айтылуына мән беріледі, әдемі сөйлейтін, сөйлеу мақамы жақсы адамдарды тыңдағыңыз келе беретіні де сөзсіз. Қай тілді үйреніп жүрсеңіз де сіз де сөйлеу мақамы жақсы адамдардың қатарына қосылғыңыз келсе, жаттығуыңыз керек. Ол үшін жаңылтпаштарды айтып жаттығып көріңіз. Тіл үйренуде күнделікті жаңылтпаштарды қайталап жаттығып тұру жақсы нәтиже береді. Осының арқасында сіз қиын дыбысталатын тіркестерді, дыбыстау барысындағы қиындықтарды жеңе аласыз. Әсіресе жаңылтпашты тез айта бастағанда түрлі күлкілі жағдайлар болуы мүмкін. Жаңылтпаштар тек қана сөйлеу мақамын жақсартып қана қоймай, сонымен бірге адамның қиялын да дамытуға көмектеседі. Жаңылтпаштармен жұмыс істеген кезде оқушылар бір қалыпты, бір сарынды дауыспен оқымаулары керек. Сонымен мына жаңылтпаштарға назар аударайық:
Тұз - мұздай,
Мұз - тұздай.

Бұл, бұл - піл,
Бұл бір ірі піл.

Бар, май шайқа,
Байқа, жай шайқа.

Шаншар шаршап жатыр,
Қайсар жайша жатыр.
Талғат балға тап,
Оншақты жаңғақ шақ,
Шақсаң, сақ шақ.
Жаңылтпаш екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден ойын - сауыққа жиналған жұртты күлдіру. Екіншіден баланың тілін ұстартып, жаңылтпаштың әр сөзін асқан шапшаңдықпен айтуға үйрету. Жаңылтпаштың сөздері жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаң дауыссыз дыбыстардан құралады. Мұнда қайталаулар жиілеп кездеседі. Мысалы :
Қара бүркіт томағасын түсірді,
Оны мен томағаламай, кім томағалайды.
Оны мен томағаламай, кім томағалайды.

2. 2 Жаңылтпаштар не үшін қажет және олардың біздің өміріміздегі рөлі қандай?

Жаңылтпаштар қиын өлеңдер мен сөз тіркестерін дұрыс, таза айтуға көмектеседі. Әрбір жеке тіл белгілі бір дағдыларды үйретеді, белгілі бір проблемалық дыбыстың айтылуын дамытады.
Жаңылтпаштар сөйлеу аппаратын дамытады, оны жетілдіреді және мобильді етеді. Сөйлеу дұрыс, мәнерлі, айқын және түсінікті болады. Бұл жаңылтпаштардың басты мақсаты, бірақ жалғыз емес [8].
Жаңылтпаштар міндетті түрде тез айтылатынына қарамастан, олар бізге түсінікті болу үшін сөз тіркестерін баяу айтуды үйретеді. Жаңылтпаштарды тыңдау балалардың тыңдайтын нәрселеріне көңіл бөлу қабілетін жақсартады. Тек есту ғана емес, айтылғанның мағынасын түсінуге үйретеді.
Мысалы:
" Ақ шар бар,
Көк шар бар.
Көп шар бар,
Төрт шар бар. ".
Бала түсінуге тырысады,
Психологтар жаңылтпаштар келесі жағдайларда қолдануға болады деп санайды:
гиперактивті балалармен жұмыс, өйткені дұрыс айту үшін зейін қою керек [3].
Алайда, жаңылтпаштар "ересек" өмірде белсенді қолданылады. Жаңылтпаштардың көмегімен әртістер, тележүргізушілер, радио дикторлары өздерінің сөйлеу мәнерін көркемдейді. Бірақ, әрине, тек осы мамандық иелеріне ғана емес, бәрімізге де ана тілінің дыбыстарын дұрыс айта білу маңызды. Әдемі сөйлегісі келетін кез-келген адам осы жаңылтпаштарды тиімді қолдана алса жақсы болар еді [2].
Жалпы, жаңылтпаштар адамның жалпы интеллектуалдық дамуына жағымды әсер етеді деп айта аламыз.

2. 3 Жаңылтпаштарда дұрыс айтуды қалай үйренуге болады?

Балалардың сөйлеуін дамытудың көптеген әдістері мен тәсілдері бар.
Қазірдің өзінде таңдалған немесе өздігінен ойлап табылған жаңылтпаштармен жұмыс істеу әдісі белгілі: әр сөздің және әр дыбыстың баяу және айқын айтылуынан бастап, бүкіл тілдің ең айқын және тез айтылуына дейін [2].
К. С. Станиславский жаңылтпаштармен кезең-кезеңімен жұмыс істеуді ұсынды: Алдымен жаңылтпаштарды буындарға бөліп, өте баяу және анық айтыңыз. Бірінші қадамның мақсаты - тілді дұрыс үйрену. Барлық дыбыстардың айтылуына назар аударыңыз. Бұл кезеңде дұрыс айтпау өте маңызды. Бұл кезең сәтті аяқталғаннан кейін: бала мәтінді үйреніп, барлық дыбыстарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.