Қыз балалардың ұлттық киімі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Қазакстан Республикасының жоғаргы Білім және ғылым министрлігі
Е. А.Бөкетов атындары Қараганды университеті
Бейнелеу өнері және дизайн кафедрасы

Костюм дизайнының элементтері мен үрдістері II пәнінен

КУРСТЫК ЖУМЫС

Такырыбы: Балаларга арналган маусымдык коллекциясындагы улттык
Накьш

Дайындаған: Диз-33-21к тобынын студенті
Айтпакаева A.C
Қабыдаган: п.г.м., аға оқытушы
Буртибаева А.К

Қарағанды 2023
Мазмұны

Кіріспе 3

1. БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН МАУСЫМДЫҚ ҰЛТТЫҚ НАҚЫШ. 5
1.1. Қазақ баласына ұлттық нақыштағы ойыншық. 5
1.2. Қазақ балаларының ұлттық дәстүрлері. 9
1.3. Қазақ халқының ұлттық ою-өрнектері ол нақышы 11

2. ЖАҢА ТУҒАН НӘРЕСТЕЛЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ КИІМІ2. ЖАҢА ТУҒАН НӘРЕСТЕЛЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ КИІМІ 14
2.1. Қыз балалардың ұлттық киімі 14
2.2. Ұл балалардың ұлттық киімі 19
3. Қазақ ою - өрнегінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21

Қорытынды 25

Пайдаланылған деректер тізімі 26

Кіріс.пе

Қазақ хал.қының қол өнері к.өне заман тари.хымен бірге дамы.п, бірге қайнасып ке.ле жатқан бай қазы.на. Қазақ халқы.ның қол өнерінің бір саласы - к.иім тігу. Е.рте зама.ннан күні бүг.інге дейін өзінің қаді.р-қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ға.на еме.с, әрі әсе. .м, әрі ыңғайл.ылы.ғымен де пай.даланудан қал.май келе жатқан қа.зақтың ұл.тт.ық киі.мдері әлі де аз емес. Еура.зия даласын қоныс еткен көшпелі ел қазақ.та.рдың басқа халықт.арға ұқс.амайтын киім ұлгілерін табиғи ерекшеліктер мен көш.пелі тірші.лікке сәйкес қа.лыптасты. Қазақы киім.нің барша. сымбаты мен о.ю-өрнегінде, әрбір әш.екейінде халқымыздың тарих.ының, ой-дүниесі.нің қа.йталанбас көрі.нісі бар.
О.л - біздің ұлтт.ық мәдени.етіміз.
Қ.азақ халқ.ының ұлт.тық киім.де.рінің қалыпт.асуы мен түр-сип.аты к.өшпелі тұ.рмыс, құбыл.малы ауа рай. .ымен қата.р, халық.тың наным-сені.м.дері, сұлулыққа құ.мар.лығы, түрлі матал.ар.дың қолдан.ысқа ен.уі және көрші ұ.л.ттармен мәдени-экон.омик.алық байлан.ысы әсірінен. жылда.р бой.ы өзге.ріп от.ырды. Қазақт..ардың киімнің етек-ж.еңіне .оқа тігетіні, кимеше.ктің өңіріне, жақтау.ына кест.е жүрг.ізетіні, сәб.идің, қыз ба.ла.ның, сал-сері.лердің б. .ас киіміне үкі қа.д.айтыны - түркі-қы.пшақ заманы кезі.нде т.уған дәстүр. Б.ұл қа.дам жын-п. .ерілерден, п.әле-ж. .аладан, тіл-көзден са.қтайды де.п сенген.
Қазақ халқының ұлттық киі.мдеріп ерлер киімд.ері және әйелдер к.иімдері деп екіге бөл.сек; ерлер киі.мдеріне: а.йыр қалпақ, зерлен.ген тақия, ш.апан, шалбар, тым.ақ, ішік, саптама, ет.ік жатады.
Ал әйелд.ер киімдеріне: қос е.тік, койлек, сәукел.е, кимешек, кеб.іс-мәсі, та.қия, бөрі.к, көк.ірекше жатады.
X.V соңы - XV.I ғасырдың ба.сы аралығында қалыптасқ.ан қазақ ұлтты.лығы кезінде Қазақст.анның кең далас.ында өмір сүрген халы.қтардың мате.риальды және рухан.и мұрагері бо.лып табылады. Мұр.а ретінде алу. жіне ары қар.ай дамуы бары.сында халыққа тә.н белгілі бір көркем.өнер стиль қалыпт.астты.
Қазақы белб.еу, қапсы.рма, бойтұ.мар, нәзік белдік.терге өрнекте.летін әр түрлі құст.ардың, жыртқыштарды.ң, көбелект.ің, ағаштың., жер-судың, тау-.тастың кескінін беру еж.елгі сақ, үй.сін тайпа.ларынан қа.лған мұра.
Бой.жеткендер белі қымталған, ет.ек-жеңіне желбе.зек салынған қос ет.екті кө.йлек, оқалы қамзо.л киіп, белін.е металл шыты.рлармен безе.ндірілген немесе ш.иратпалы күм.іс белдік (кей.бір жерде нәз.ік белдік) буы.нған.
Жұмыс.тың мақса.ты: қазақ халқы.ның мәдениетімен, сон.ың ішінде ұлтт.ық Балал.арга арналган маусы.мдык коллекциясы.ндагы улттык на.кьш ту.ралы тарихылығын жет.е білуге, соным.ен бірге қазір.гі жастарға ұл.ттық мәде.ниеттің маңыздылығ.ын өзекті бол.ып табылатынын кө.рсету.
Жұмыст.ың міндеттері: Қойыл.ған мақсаттан ш.ыға отырып, келе.сідей мін.деттер қойыл.ды және шешіл.ді:
-қа.зақ халқының ұлтт.ық бас киімдер.інің ерекшелікт.ері, түрлері, пайдал.ану және тұ.тыну ерек.шеліктерін түсі.ну;
-көрке.м өнердің дәст.үрін, оның тарихы.лығын жете бі.лу, бас киімн.ің тиімділігін түсі.ну;
-ки.мешекті пішу әдісі.н, үлгісін дайындау.мен танысу;
-қ.азіргі уақыттағы ұлтты.қ мәдениеттің рөлі мен. маңыздылығын көрс.ету.
Зертте.у объектісі - бал.алар киімінің топта.масының дизайн жо.басы.
Ә.діс-тәсілдері: кост.юм тарихы бойын.ша әдебиеттерді теориялық та.лдау, салыс.тырма.лы тар.и.хи әдіс, ан.алогт.арды практик.алық тал.дау.
Қазақстан.ны.ң кейбір өңірлер.інде етек-жең.ге екі-үш қатар бүк.тесін, яғн.и қосет.ек тік.кен. Ал оңтүс.тікте осындай көйл.ектің үстіне белде.мше қаусырынады неме.се шалғы ора.йды екен. Тақ.иямен қатар., белдік те қы.здық дәуренн.ің белгісі сан.алған. Қыз б.ала белдігін ары.ндай қорғаған, о.ның жоғалтып алу - а.рынан айырылғанмен бірд.ей болған. Қо.с етекті к.өйлек те.к қыз бал.аға тән киі.м. Баласы бар әйелд.ерге шымқай тү.сті матадан тігіл.ген. Кестеленген нем.есе қос ете.к салынған көйл.ек кию ер.сі саналаты.н. Қыздар .шашын көб.іне қос бұры.м етіп ө.рі.п, бас киі.мсіз-ақ жүре бере.тін болса, әй.ел тұрмыс қ.ұрған соң ақсаң.нан (сұр.ыптан) тігі.летін, ке.удесін, иығын, ж.он арқасын жау.ып тұратын, жақ.тауы, ө.ңірі, тамақ жағы кест.еленген кимешек киет.ін. Кимеш.ектің шаршы.сының, пішімі.нің үлгісіне қарай шыл.ауым, сұлама, күн.дік, орама деге.н атаулары ба.р.
О.рта жүз өкілд.ері орыс, тат.ар халықтарымен ара.лас-құралас болғанд.ықтан бұл олар.дың киім үлгіл.ері мен киім киі.стеріне де ә.сер е.тті: шапандары кө.бінесе бі.р беткей матад.ан тігіліп, сырус.ыз, сирек қабы.лып, етектері шалға.йлы, жеңдері кең, жаға.лары шо.лақ ойма неме.се түймелі бо.лды. Кіші жүзд.ің шапан.дары да ш.алғайлы, жеңдері ұз.ын және кең, жүн тартқ.ан, бидайл.аған қалың, қайыр.ма жағалы бо.лып келеді. Өрн.ектермен кестелен.ген күдері беш.пет пен жа.рғақ ша.лбар жоғар.ы бағала.нған.
Киім.нің шығуы адам еңб.егінің ерекш.еліктеріне, қоғамдық өндіріс пен мәдениеттің дамуы.мен тығыз байл.анысты. Ки.ім қоғамның материал.дық және руха.ни құрамдас бө.лігі болып табы.лады. Бір жағы.нан бұл адамд.ардың еңбегімен жас.алған ж.әне кей.бір қажеттілікті қанағатт.андыратын ма.териалдық құн.дылықтар болса, екінші жағ.ынан - ол адам.ның келбе.тін эстетика.лық ж.ағынан өзгертетін қол.данбалы сән өн.ері.
Қ.азақтың ұлттық киі.мдерінде, оны.ң этникалық тарих.ы мен эконом.икалық, әлеу.меттік және таб.иғи ортаның ерекшелік.терінен туындай.тын көне дә.стүрлері бой кө.рсетеді. Қазақтың қанд.ай киімі болмас.ын, онда халы.қтың әсемдік талғамы, ө.мір салт.ы, өткендегі ха.л-ахуалы д.а суреттеледі. Ол.ар пайдаланы.луы ме.н қолданылу ерек.шеліктеріне де байл.анысты топталып отыр.ды. Қазақ киімде.рінің практи.калық, эс.тетикалық, ғұ.рыптық жә.не магиялық маңыз.ы бол.умен қатар жас ерекш.еліктері мен кәс.іби деңгейіне қар.ай этноәсер е.туші белгі.лерді де ұстан.ды. Киімде.рдің мұндай қызме.ттері дәстүрлі дал.алық эт.икалық нормаларм.ен де байланыст.ырылып, әлеумет.тік-тұрмыс мәсе.лесі шеңберін.де қарас.тырылды.

1 БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН МАУСЫМДЫҚ ҰЛТТЫҚ НАҚЫШ

Қазақ баласына ұлттық нақыштағы ойыншық

Балалардың киімдері жыныстық-жас ерекшеліктеріне, отбасының материалдық-әлеуметтік жағдайына байланысты ерекшеленді. Шаштар мен әшекейлер өзіндік ерекшелігімен және өмір салтымен ерекшеленді.
Сәбилердің киімдері, тіпті оған тігілген тұмарлар да ұлдар мен қыздар үшін ешқандай айырмашылықты тудырмады. Бала туылғаннан кейін бірден таза шүберекке оралған.
Содан кейін, дәстүр (қырқынаннан шығу), бала жынысына қарамастан ат қойлек салттық жейдесін киді, ол барлық салттық рәсімдерді орындағаннан кейін кәдімгі сәби жейдесімен ауыстырылды.
Тек бір жасында балалардың алғашқы жыныстық айырмашылықтары шаш үлгісінде тіркелді. Осы жастағы балаларды ажыратудың бір нұсқасы: құрсақтағы шашты қырып тастағаннан кейін ұлдарға бастың жоғарғы жағында -- айдар, қыздарға: храмдардағы жіпте -- тулым қалды, бірақ басқа нұсқалар белгілі, олардың арасында арнайы безендірілген кекіл жарылыстары бар.
Шамамен 7-8 жасында қыздар шаштарын қырынуды тоқтатып, шаштарын өсіре бастады, ал тұмсықтары өрілген. Өрімдердің саны шаштың тығыздығына байланысты болды, бірақ әдетте әр жағынан 10-нан аспады. Шаш екі "деңгейге" бөлінді: жоғарғы -- бастың жоғарғы жағынан, ал төменгі -- храмдар мен бастың артқы жағынан; әр "деңгейден" өрімдер бөлек өрілген.
Балалардың жыныстық дифференциациясы 7-11 жас аралығында күшейе түсті. Қыздар алғаш рет қарапайым зергерлік бұйымдарды -- сырғалар мен жалпақ білезіктерді киіп, қыздың бас киімін кие бастады -- дөңгелек қалпақ (бас сүйегі), көбінесе бүркіт қауырсындарымен безендірілген -- такия, телпек, кепеш немесе терісі жиегі бар жылы қалпақ -- бөрік. Қыздардың басқа бас киімдерінен шалм орамалынан жасалған шалма және бастың артқы жағында түйіні бар шарф белгілі. ХІХ ғасырдың аяғында.қыздың көйлегі кең таралды, ол руфльмен безендірілген. Көбінесе мұндай көйлектер тігістерде орналасқан немесе тігістерді жабатын кестелермен безендірілген. Әр қызда камзол мен жеңсіз позамен, монеталармен және кестелермен кестеленген және безендірілген.
Қыздың ең көп таралған неке жасы 15-16 жас аралығы болып саналды (бойжеткен қыз -- "беруге"). Дәл осы уақытта оның костюмінде ерекше неке жасындағы маркерлер пайда болды. Осы тұрғыдан алғанда, қыз үшін оның жасын көрсететін негізгі белгілер әшекейлердің барлық түрлері болды, олардың толық жиынтығында көлбеу және кеуде әшекейлері, сырғалар, білезіктер, сақиналар болды. Егер 13 жасында жасөспірім қыздар осы жиынтықтың жекелеген бөліктерін ғана киетін болса, онда 15-16 жастағы қыздар оны толық киген, бұл шын мәнінде қыздардың қалыңдықтардың жас тобына ерекше арнауының көрінісі болды.
Қазақ ұлттық киімі-ұлттың көп ғасырлық тарихы мен өзіндік мәдениетінің көрінісі. Ол ежелгі халықтың қалыптасуының барлық ерекшеліктерін қамтиды.
Ұлттық киім даңқты көшпенділердің мақтанышы мен Қазақстан қонақтарының қызығушылығының мәні болып табылады. Бүгінгі таңда дәстүрлі костюм өзінің танымалдылығын жоғалтқан жоқ, ол жарқын түстермен, тартымды декормен және кесудің нақтылығымен назар аударды.
Адамның бір қызығы - бала деген хакім Абай атамыздың сөзі бар. Алып қосары жоқ тек технология деген тәулік санап көз ілеспей, жылдамдықпен дамып жатқан заманда баланы бағып-қағу ата-ана үшін үлкен жұмысқа айналды. Өйткені қазіргі бала бұрынғы ағаш ойыншыққа не болмаса ауладағы құмға алдана қоймайды. Оларға қымбат машина немесе қуыршақтар қажет-ақ.
Әрбір ата-ана сәбиіне қуаныш сыйлау үшін ештеңеден аянбайды. Баланың ойнағанына, қазанның қайнағанына қара деп қазақ текке айтпаған ғой. Ойыншық - әрбір сәбидің серігі. Ойыншық арқылы баланың ойлау қабілеті артады, сол арқылы өмірге бейімделеді. Өкініштісі, көздің жауын алатын ойыншықтың басым бөлігі Қытайдан әкелінеді. Осы шет елден келетін ойыншықтардың сапасы мен қауіпсіздігіне қаншалықты мән береміз? Оны дұрыс таңдай аламыз ба?
Қазір кішкентай бөбегі бар әрбір шаңырақта кемі бір қорап ойыншықтың бары анық. Шылдырмақтан бастап, қуыршақ, машина, доп, жұмсақ ойыншықтар, тағы басқасы толып жатыр. Әрине базарға бара қалсаң, ойыншықтың сан алуан түрін табуға болады. Бала түгілі, көз тартатын әдемі ойыншықтарды көргенде өзіміз де қызығып, бас тарта алмай жатамыз. Сосын қызыққан дүниені алдымен балаңа әпергің келеді. Ойыншық аларда алдымен бағасына мән беретініміз белгілі. Сөйтіп қызығушылықпен Қытайдың арзан дүниесіне ұрынып қалып жатамыз.
Көз тартатын әдемі ойыншықты сатып алар алдында мына жайттарды ескергеніміз абзал. Дайындаушының атауы, бұйымның атауы, тауардың шыққан елі, бұйымның құрамы және орысша не болмаса басқа тілдердің аудармасы болу керек. Кеден одағының Ойыншық өнімдерінің қауіпсіздігі туралы техникалық регламенті бойынша сырт елден келетін тауарларға қойылатын талап бар. Елімізге әкелінетін тауарлар соған сәйкес болу шарт. Мәселен, онда 3 жасқа дейінгі бүлдіршіндерге табиғи тері, ішік, фарфор, түкті резеңке сынды ойыншықтарды әкелуге тыйым салынған. Яғни сәбилер ойыншықпен ойнамас бұрын, алдымен сол затты ауызға салатыны белгілі. Ол сол арқылы айналасын таниды. Мұндай сәтте бала денсаулығына зиян келмеуі керек. Сондықтан оның бояуына, сыртқы пішініне, өткір зат болмауына аса мән беріледі. Қазақтың балаларын ұлттық ойыншықпен қашан қамтамасыз етеміз деген мыңдаған мақала, жүздеген сұхбат шықты. Содан шешілген ештеңе жоқ әлі. Себебі бүгінде ойыншық нарығында шетелдің өнімдері самсап тұр. Осылайша, атыс-шабысқа толы және мүлдем тәрбиелік мәні жоқ Трансформер, Өрмекші адам, Шрек, Бэтмен, Спанч боб сияқты шетелдік мультфильмдердің кейіпкерлері ұрпақ тәрбиесін улап қана қоймай, баланың ұлтжанды, адамгершілігі мол азамат болып ержетуіне балта шауып отыр. Бұған тосқауыл қоятын ата-ана тым бейқам.
Қазақ баласына қазақы ойыншық керек. Бұл бағытта жасалынып жатқан тірлік мүлде жоқ деуге келмейді. Білуімізше, қазақ балаларының ұлттық дүниетанымына отандық ойыншықтар арқылы ықпал ету жолында Атакәсіп-Астана, Тәлім-таным, Балбала сынды серіктестіктер белсенді атсалысуда. Динара Ахметкәрімованың жетекшілігіндегі Тәлім-таным әріптерді қазақша сөйлетсе, Қыдырәлі Болмановтың Балбаласы қазақша сөйлеп, қуантарлығы бар. Сәкен Болыс басқаратын Атакәсіп-Астана төл ойыншықты заманауи үлгіде жаңғыртып жүр. Алайда бұл отандық өнімдердің бағасы удай қымбат. Бұл қарапайым отбасының қалтасын көтермейтіні анық. Мәселен жапондар өзге елдің көлігін алмайды. Олар оны сатқындық көреді екен. Бізге де осындай өлерменді ұлтжандылық секілді қасиеттер қажет-ау деген ойға қаласың.
Бүгінгі баланың қолына кітап түгілі, ойыншық ұстатудың өзі қиынға айналып барады. Өйткені олар ұялы телефондағы вертуалды ойындардан бас алмайды. Бұл баланың ақыл-есін дамытқанымен, қимыл-қозғалысының тежелуіне алып келді. Ата-аналар ойыншыққа жай ғана ойыншық деп қарайды. Осы көзқарастың үлкен қателiк екенiн бiле бермеймiз. Өйткенi сол жай ғана ойыншық келешекке басталатын соқпақ емес пе? Жеті жасқа дейiн түрлi ойыншықтарды ермек ететiн бала айналаны, қоғамды ойын арқылы қабылдап, түйiндейдi. Мәселен, құрастырмалы ойыншық арқылы ойлау қабілеті дамыса, қуыршақты киiндiре отырып, сұлулық пен жылулықты бiледi. Балаға ойыншық таңдауда ата-аналардың сауаттылық танытып, жауапкершілікпен қарағаны дұрыс. Материалдық тұрғыда заттың сапасына ғана көңіл бөліп қоймай, әр ойыншық балама қалай әсер етеді, қандай тәрбиелік мәні бар денсаулығына және психикалық дамуына зиян келтірмес пе екен дегенді ойлау керек. Алыпсатарларды да жалаң үгіт-насихатпен дұрыс жолға салу мүмкін емес. Сондықтан нарықтағы балалар ойыншығын ретке келтіріп, тіпті балаларға арналған тауарларды өзімізде шығаратын өндірісті дамыту мақсатында мемлекет тарапынан нақты бағдарламалар белгіленіп, іске асырылуы қажет-ақ.
Бүгінде әр баланың қолынан көк көзді, сары жалбыр шашты не болмаса ер балалар ойнайтын трансформер мен шетелдік мультфильмдік кейіпкерлер табылады. Ата-аналар болса дүкен, базар аралап әлгі ойыншықты іздеп сабылады. Ал төл ойыншық өндіретіндердің өнімі өтпей, сағы сынады. Себеп - талғам мен қалтаға томпақ келеді. Хош, көш жүре келе түзелер, баға күзелер деп сенейік. Бала әлемді ойыншық арқылы таниды десек, тайынан төл өнімдерін қолына ұстатпасақ, ұлттың ертеңі болар ұл мен қыздың тәрбиесін уысымыздан шығарып аларымыз анық.
Біздің ата-әжелеріміз, олардың үлкен туыстарын айтпағанда, мұндай таңдау болған жоқ, бірақ сонымен бірге олардың ойыншықтары қазіргі заманғы ойыншықтардан кем түспеді. Алайда, осы күнге дейін асықтар өзгеріссіз қалды-жылы мезгілде мен кейде көшелерде олармен ойнайтын ұлдарды менің балалық шағымда және ата-бабаларымның балалық шағындағыдай көремін.
Қазақ ойыншықтары ежелгі уақытта тек ойын-сауық үшін ғана емес, олардың практикалық мақсаттары да болған. Олардың көмегімен балалар жас кезінен бастап өздерінің болашақ міндеттеріне үйренді, олардың қатарына шаруашылық жүргізу, мал бағу, аң аулау, соғыс, белгілі бір тұрмыстық заттар жасау және т. б..
Сонымен, ұлдар көбінесе ағаш қылыштармен және мылтықтармен ойнады (төмендегі суретте) және Кам еліктеп, бұтақтар мен жіптерден камчи жасады.
Алдымен олар үшін ойыншықтарды ересектер немесе үлкен балалар жасады, бірақ уақыт өте келе ұлдар оларды өз бетінше жасауды үйренді, содан кейін күнделікті өмірде толық пайдалану үшін бірдей нәрсені жасай алды. Мысалы, ойыншық арбасы осылай көрінді. Оның айтуынша, оны тәжірибесіз оюшы жасаған, бірақ оның көмегімен бала дөңгелектер мен осьтерді арбаға қалай қою керектігін түсінді, сондықтан ол жүре алады.
Қыздардың негізгі ойыншықтары қуыршақтар болды. Ол кезде зауыттық сұлулықтар бірдей болмағандықтан, әр қуыршақ ерекше болды және белгілі бір ауылдың өмірін бейнеледі. Киімді кесу және үлгілерді таңдау арқылы қайдан келгенін оңай түсінуге болады
"Қыздарды" кейде миниатюралық шашбаулармен немесе шолпандармен безендірілген жабылмаған өрімдермен және қауырсынды бас киімдермен де анықтауға болады.
Сол аймақтағы" отбасылық " қуыршақтар осылай көрінді. Тіпті қарапайым қолөнерде сіз ойыншықтың мәртебесін нақты анықтайтын шашты жабатын орамалды немесе кимешекті көре аласыз.
Қуыршақтарды қыздар, әдетте, өздері, алдымен туыстарының басшылығымен, содан кейін өз бетінше, қолында болған нәрседен жасады. Бұл жүз жыл бұрын кез келген әйелге қажет тігін және кесте тігу дағдыларын үйренуге көмектесті. Егер ең кішкентайлары матаның сынықтарын таяқшаға немесе Чиа сабақтарының шоғырына орап қана қойса, үлкендері нақты киімнің толыққанды көшірмелерін жасады, олар бүктемелерден, кестелерден, жүндерден, өрімдерден күрделі безендірілген.
Ең қиыны-сәнді сәукеле мен басқа да әшекейлерді қажет ететін қалыңдықтың киімі. Қолға алынғанның бәрі қолданылды-нағыз қымбат барқыттың сынықтары, фольга, жарқын ленталар, қауырсындар, фольга мен маржан бөліктері, бірақ кейде қыздар қосымша талғамсыз түрлі-түсті матамен қанағаттануға мәжбүр болды.
Мұражай коллекцияларында ер қуыршақтардың үлгілері де сақталған. Олар "әйелдерге" қарағанда айтарлықтай аз, 90-шы жылдардағыдай, ондаған Барби бір кенге ие болды. Айта кетейік, оң жақта аспан көк түстің кең белбеуі бар костюм күйеу жігітке тиесілі.
Сәбилерді бейнелейтін ойыншықтар өте аз сақталған, бірақ олар да бар. "Бала" нағыз нәресте сияқты көптеген жаялықтарға мұқият оралған.
Олар үшін қуыршақтар мен киімдерден басқа, кейде ауыстырылатын қыздар тұрмыстық заттарды да жасады, бірақ олар кейде жиһазға көмектесті, өйткені олар көбінесе ағаш дайындамаларды қажет етті. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген кішкентай қазақтың қуыршақтары демалған диван мен шпаргалка осылай көрінеді.диванды безендіруде қолданылатын тігістердің әртүрлі түрлері назар аударады - кішкентай қолөнерші оларды қолөнермен мұқият жұмыс жасады.
Әрине, қуыршақ жалаңаш ағашта жатқан жоқ. Үй шаруасындағы әйелдер ойыншықтарға жастықтар (сол жақтағы суретте), көрпелер, төсек жапқыштар және тіпті қауырсындар (оң жақтағы суретте) жасады.
Коллекцияларда көптеген кішкентай кілемдер бар, ал олардың мөлшері нақты" ересектерден " ерекшеленеді. Ұқыпты үйілген кошма мен күрделі әрлеу олардың жасаушылары жас кезінде белгілі бір шеберлікке қол жеткізгенін көрсетеді.
Мұндай үй ойыншықтарының тағы бір пайдасы болды. Ағаш кесетін пышақпен және тігін инесімен басқара білу саусақтардың ептілігін дамытуға көмектесті, яғни тез ойлауға, реакция жылдамдығына, сөйлеудің дамуына тікелей әсер ететін ұсақ моторика. Соңғы зерттеулер мұны растайды, сондықтан қазіргі аналар осы аспектке көп көңіл бөледі. Осылайша, балаларды өздеріне ойын-сауық жасауға үйрете отырып, олардың ата-аналары болашақта өз таланттарын ақылды және жарқын етуге көмектесті.

Қазақ балаларының ұлттық дәстүрлері

Балаларға арналған салт-дәстүрдің басы құрсақ тойдан басталады десек қателеспеген болар едік. Себебі бұл мереке де -- баланың қамы үшін жасалатын жоралғы. Алайда құрсақ тойды қазіргі уақытта әркім әртүрлі өткізіп келеді. Шындығында оның өз алдына қойған мақсаты бөлек. Тойды үйдің үлкен анасы өткізеді. Ол келіннің және құрсақтағы нәрестенің амандығын тілейді де, көрші-қолаңдарына, туыстарына құрсақ той өткізіп береді.
Тойға келген әйелдер өздерімен бірге түрлі дәм алып келеді. Мұндағы мақсат: әр дәмнің арасынан жас келіннің жерігін табу. Қонаққа келген әйелдер қолжаулықтарын үй босағасына іліп кетеді. Бұл - қол-аяғымыз жеңіл болсын, үйдегі бақыт бізбен еріп кетпесін деген ырым.
Бұдан кейінгі балаларға қатысты салттың бірі -- жарыс қазан. Ананың толғағы қысып, жиілей бастағанда, жеңіл болсын деп сол ауылдың пысық әйелі ошақ көтеріп, қуырдақ қуыра бастайды. Жарыс қазан асудағы себеп қазанмен бірге толғақ жилейді, тамақтан бұрын бала туылады деп ырымдағаны.
Бала дүние есігін ашқаннан кейін жасалатын ең алғашқы мереке -- шілдехана. Мәні нәрестені қорғап, күзету деген сенімге саяды. Сондықтан оны "Шілде күзет" деп те атайды. Бұл ғұрыптың түпкі мәні бала мен ананы тіл-көзден сақтау, қорғау дегеннен туындаған. Чілле парсы тілінен аударғанда қырық деген мағынаны береді. Дәстүрлі қазақ қоғамында бала үшін туғаннан 40 күнге дейін қауіпті кезең саналған, оған дейін нәрестеге көп адамды жолатпай, бала мен анасын жақсылап күткен. Бертін келе шілдехана ұлттық ойын-сауық кешіне айналған. Бұл мерекеде алыс-жақын нәрестелі үйге бауы берік болсын айтып, сыйлықтарын береді [1].
Қалжа -- жас босанған әйелге берілетін тағам. Оны әйелдің төркіні алып келеді. Қалжа ретінде қой еті беріледі. Бұл -ананың тез қуат алуы үшін, бала тез ширауы жасалатын ғұрып. Мал сойылып, еті желінгеннен кейін, мойнын қырық күнге дейін іліп қояды. Бұл -- баланың мойны берік болсын деген ырыммен жасалатын амал.
Жаңа туылған баланы бесікке бөлеу жорасы бесік той деп аталады. Үй иесі бұл мерекеге ауыл әйелдерін, баланың кіндік шешесін шақырады. Қонақтар балаға арнап шашу, жейде, көйлек тәрізді сыйлықтарын әкеледі. Баланы бесікке бөлеуді халқымыз өнер деп таныған. Бесік тойға келгендердің арасынан жолы үлкен тәжірибелі бір әйел баланы бесікке бөлейді. Бұл кезде түбектің тесігінен балаларға тәтті, бауырсақ, құрт-ірімшік (тыштыма) үлестіреді. Баланы бесікке бөлеген әйелге тиісті кәде беріледі. Ал босанған ана тәжірибелі әйелдің бесікке бөлеу өнерін үйренеді [2].
Дүниеге келгеніне қырық күн толғаннан кейін сәбидің шашы, тырнағы алынады. Бұл -өте мұқияттылықты талап ететін жоралғы. Себебі еңбегі қатпаған баланың шашын алу кезінде өте абай болу керек. Алдымен баланы 40 қасық суына жуындырады. Ұрпағы өсіп-өнген қария әже суды баланың үстіне құйып тұрып "30 омыртқаң жылдам бекісін, 40 қабырғаң жылдам қатсын" деп тілек айтқан. Бұл тойға жиналған адамдардың әрқайсысы нәрестені шомылдыратын ыдысқа ырымдап 40 қасық су құяды, шомылдырған ыдысқа "Күні күмістей жарқырап тұрсын" деп күміс сақина, жүзік сияқты әшекейлер салынады. Шомылдыруға көмектескен әйелдер сақиналарды өзара бөліседі.
Осы мереке кезінде сәбидің қырық күн кезінде киген жейдесін (ит көйлек) шешіп алып, оған құрт-ірімшік, тәттілерді түйіп, бір иттің мойнына байлап қоя береді. Ауыл балалары итті қуып ұстап, тәтті, құрт-ірімшіктерді таласа-тармаса жейді.
Жасқа толып, енді ғана қаз-қаз тұрып, тәй-тәй басқан, жүруге талпынған сәбиге арнап, ата-ана тұсау кесу тойын жасайды. Оған туыс-туған, көрші-қолаңдар шақырылады. Олардың арасында жолы жақсы ақ көңіл адамның біреуі тұсау кеседі.
Баланың аяғын ала жіппен немесе қойдың майлы ішегімен, яки көк шөппен байлайды. Оны өткір кездікпен кесу керек. Ала жіппен байлап кесудің мәнісі -- ешкімнің ала жібін аттамай, адал өтсін деген тілектен туған. Ал майлы ішекпен байлап кесу ешкімді жатсынбай майлы ішектей араласу, елгезек, бауырмал өтсін дегенді білдіреді. Көк шөппен байлап кесу баланы көктей қаулап тез жетілсін, көбейіп-көктесін дегенді білдіреді [2].
Атқа мінгізу -- ұл баланың сәбилік шақтан балалық шаққа өтуін айғақтайтын рәсім. Ол баланың буыны бекіп, 4-5 жасқа келгенде немесе ат үстінде өзін ұстай алатын болғанда шағында жасалды. Себебі халқымыз ертеден ер баланы жауынгер етіп тәрбиелеу, еңбекке баулу мақсатын көздеген. Балаларға арналып алдын ала ат дайындап ер-тұрман әзірлейді. Оны халқымызда ашамай деп атайды. Ашамайдың ер сияқты екі қасы (алдыңғы және артқы), екі қапталы, оқпаны болады. Үзеңгінің орнына тепкішек қолданылады. Баланы атқа мінгізген күні арнайы атқа мінгізу тойы жасалады.
Бұл той қазақ халқы арасында Ислам діні тарағаннан кейін қалыптасқан. Шариғат заңы бойынша ұл баланы бес жас немесе жеті жаста сүндетке отырғызады. Той кезінде сүндеттелген баланың басына немесе иығына үкі тағып, жиынды аралатады, барған жердегі адамдар шашу шашып құттықтайды. Сүндет той әр адамның әл-ауқатына қарай өткізіледі. Дегенмен тойшыл қауым бұл мерекеде де бәйге, балуан, қыз қуар, теңге ілу, жамбы ату, т. б. ойындар ұйымдастырады, түрлі салтанатты салттар өткізеді.
Тілашар тойы -- баланың тілі тез шықсын деген ниетпен жасалатын рәсім. Оған ауылдың ділмар, шешен ақсақал, қариялары шақырылады. Той кезінде олар Тілің тез шықсын! деп, сәбиге қойдың тілін жегізеді. Ертеректе баланы қой ішігемен буындырып тұрып, Сөлейсің бе? деп үш рет сөйлейміндеген уәде алған. Бұдан кейін ақсақалдар балаға Сандуғаштай сайрап кет!, Жиреншедей көсем бол, Жәнібектей көсем бол! деген секілді ақ баталарын берген [3].

Қазақ халқының ұлттық ою-өрнектері ол нақышы

Қазақ ою-өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Тарихи-ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының алғашқы ою-өрнектерінің тарихы сонау көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Мысал ретінде, қазба жұмыстарынан табылған құмыра мен ыдыстардағы өрнектер, тау-тасқа бейнеленген суреттер, сәулет өнерінде қолданған өрнектерді айтуға болады.
Дәлірек айтқанда, 1960 жылы Талдықорғанда табылған қазанда ұлу өрнегі бейнеленген. Алматы облысында табылған құмырада лотос қауызы тәріздес өрнектер болған. Бұл өрнектер неолит және қола дәуірінен бастау алған деген болжам бар. Қазақ қолөнерінің ертеректе пайда болғанын Досбай тауларында бейнеленген суреттер мен Ұлытаудан табылған керамикалық ыдыстар да дәлел бола алады. Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың кәсіптерінің бірі-саятшылық болғаны белгілі. Оның көріністері ретінде Қаратау жақпаларына салынған суреттерді айтуға болады. Ал орта ғасырларда өрнектер сәулет өнерінде пайдалана бастады. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесінде, Батыс Қазақстандағы құлпытастарында, Тараз қаласының маңында тұрғызылған Айша-Бибі ескерткіштерінде, сонымен қатар қазақтардың баспанасы саналған киіз үйлерінде көп бейнеленген.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан алтыннан, ағаштан, қоладан, теріден, зергерлік бұйымдарынан, яғни жалры қолөнер туындыларынан жасалған барлық ескерткіштеріне ою-өрнек бейнеленген. Ол ою-өрнектер жан-жануарлар мен аңдардың, құстардың бейнелері болған. Сақтар зергерлік бұйымдарына (білезік, сақина, жүзік, алтыннан жасалған моншақтар) негізінен ғарыштық және геометриялық ою-өрнектердің қарапайым элементтерін бедерлеген. Олардың алғашқы оюларының бөлшектері ғарыш әлемінен туындаған деседі. Кейін келе, сақтарда сынық, жолақ, жіңішке, жуан сызықтар мен үшбұрыштар пайда бола бастады. Бұл сақтардың тұрмыс-тіршілігін айқындай бастады. Осындай ізденістің арқасында олардың сана сезімінде табиғатқа байланысты бейнелер (күн өрнегі, жапырақ өрнегі, жұлдыз өрнегі, крест бейнелері) туындап, оларда түстерді бояп, композиция жасап қолдана бастады.
Ғұн мәдениетінде сыртқы пішіні пирамидаға ұқсап жасалынған үшбұрыш өрнегі әйелдерінің алқасында бейленді. Ғұндар өнерінде киізге, былғарыға,, тастарға түрлі бейнелер салды. Бұл ата-бабаларымыздың тұмыс-тіршілігінен көптеген мағлұматтар алуға болады. Зергерлеі бұйымдарда жануарлар мен аңдардың бейнелері кездеседі.
Сақ тайпасының жалғасы болып табылатын үйсіндер мен қаңлылардың мәдениеті сақ мәдениетін одан ары қарай дамытты. Оларда темірден жасалған өрнектер көптеп кезедседі. Үйсіндер мен қаңлыларда бейнеленген ою-өрнектері басым бөлігі геометриялық элементтерден жасалынып отырды.
Түрік қағанаты өмір сүрген жәдігерлерге сүйенсек, қолөнер шеберлері үстем тап өкілдеріне арнап үй-жиһаздарын, ер-тұрман, киім-кешек, ыдыс-аяқ, зергерлік бұйымдарына геометриялық және өсімдік тектес ою-өрнектерді салып отырды.
Қарлұқтар мен қараханидтер кезеңінде қазақ ою-өрнегінің стилі геометриялық және өсімдік тәріздес өрнек болды. Бұл кезеңде ою-өрнектерді әрлеу мен түрлі кескін берудің жаңа кезеңі пайда болды. Ою-өрнек салынған бұйымдарға қосымша фон беріп, көркемдік деңгейі өсіп отырды.
Қазақ ою-өрнек өнерін жан жақты зерттеуде ғалымдар мен өнертанушылар, тарихшылар мен этнографтар ат салысты. Ою-өрнек тарихын қазақ ғалымдарының саралай бастағанына небәрі 50 жылдан енді асыпты. Ғалымдардын пайымдауынша, пайда болуының бірнеше себептері бар. Адамзат ғасырлар бойы әсемдікке, сұлулыққа ұмтылған, сондықтан да ою-өрнектерді тұрмыстық заттарды безендіру үшін пайдаланған. Ою-өрнек өнерінде белгілі бір халыққа ғана тән негізгі көркемдік ерекшеліктері сақталады. Сондықтан ол халықтың бейнелеу, сұлулықты қабылдау мәдениетіліктің жоғарлылығымен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады. Ғалымдар халықтың өнеріне баға беру кезінде жоғарыда аталған өлшемдерді басшылыққа алады. Қай халықтың мәдиениетіне байыппен көз салсақта, сол халықтың өздеріне тән әсемдік талғамы мен танымына, эстетикалық ұстанымына сәйкес дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ою-өрнек қатыспайтын саласы жоқ деуге де болады. Сондықтан да қолөнер саласының бәрінде де бұйымдарды көріктендіру үшін, әшекейлеу үшін ою-өрнекті молынан пайдаланған.
Халықтың тарихы, мәдениеті, дүние танымы құрылымы, тыныс-тіршідігі біртұтас дүние. Демек оның қолөнерінде зерттегенде осы тұтастықты аңғару керек. Ою-өрнекті көзбен көріп қана әсерленбей, оның атауларының мазмұнын, шығу тарихын білудің, тұспалды ойын түсінудің маңызы өте зор. Өйткені, ою - өткен заманның хабаршысы, шежіресі болып табылады.

2. ЖАҢА ТУҒАН НӘРЕСТЕЛЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ КИІМІ

2.1. Қыз балалардың ұлттық киімі

Қ.азақ халқының ұлттық киім.дерінің түр-сип.аты көшпелі тұрм.ысына, ауа райының құбылуы.на, халықтың наны.м-сенімі мен сұл.улыққа жаны қ.ұмар болуы.на тікелей байла.нысты. "Ең әдем.і киім - ұл.ттық киім" деп ұл.ы адамдар айтқанда.й, елдің мәд.ениеті мен е.рекшелігін айқындап тұратыны белгілі. Халқымыз.дың ұлттық ки.мінің түрі де үл.гісі де еш ха.лықтан к.ем түсп.ек емес. Оның әсе.м үлгілері әлем.нің этнографиялық мұраж.айларынан орын а.лған. Мәдениетім.ізде бағалы киімд.ерімізді сый-сияпат, ди.пломатиялық кездесулерде ескерткіш р.етінде беріп, салтым.ызға сай ат мінгізіп, шап.ан жабатын бо.лған. Бұл биік дәреже.дегі құрметтің бі.р түрі бо.лған.
Ер.теде халық ш.еберлері қазақ бо.лмысына тән, киіп ж.үруге ыңғайлы, с.әнді ою-өрнектер.мен көмкеріп, ә.ртүрлі киім үлгіле.рін жасаған. Қ.азақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-ғұрып киімдері болад.ы. Бір кие.р киім деп - қы.мбат маталардан әше.кейлеп тігілген, т.ой-думандарға, жиынд.арға барғанда, жат елг.е сапарға шыққ.анда киетін .с.әнді киімдерді атағ.ан. Қазақ сал.тында ер жігіт еге.ске түсерде, со.ғысқа барарда киімдердің е.ң жақсы, таң.даулысын киген. І.шкі киімдері: кө.йлек, дамбал, желет.ке, кәзекей; с.ырт киімдерге: ша.пан, күпі, кеуде.ше, тон, ш.идем; сулық киімде.рге: шекпен, қап.тал шапан, кеб.енек кене.п, сырт.тық жатады. К.иім мәуітід.ен, жүн жә.не жібек ма.тадан, киізден, аң тер.ісінен тігіледі. Қаза.қтар құланның, ақбөкен.нің, жолбарыстың, жанатты.ң, бұлғынның, сусар.дың, ақ тышқанның терілер.ін ерекше қы.мбат бағалайды. Бұ.л аңдардың теріл.ерінен тондар тігі.лді. Астарына құнд.ы аң теріс.і салынған то.н - ішік деп ата.лды. Осы аң теріс.іне сәйкес бұ.лғын ішік, жа.нат ішік, қа.сқыр ішік, күз.ен ішік б.олып бөлінеді. Ішіктерді.ң сыртын ш.ұға, мәуіті, үш топ б.арқыт, атлас, кө.к берен, м.анат, қырмызы, тор.ғын, ләмбек си.яқты бағалы ш.ирақы маталармен ты.стаған. Ішіктер кейде әдеп.ті, оқалы, шет-шеті жұрындал.ған қайырма жа.ғалы болып тіг.ілген.
Қаза.қ шапандары алды.ңғы екі өң.ірі, артқы б.ой, екі жең жән.е жағасы о.йып піш.іледі. Артқы бой.дың екі жақ ш.еті алдыңғы өң.ірге қусырыларда о.ның екі жақ ете.гіне, бел мы.қынға жеткенше, екі үшк.іл қойма қойылад.ы. Оның етек ж.ағы енді, бел ж.ағы енсіз келе.ді. Шапан же.ңінің екі беті бір-ақ қиыла.ды. Ұлы жүз қазақта.рының шапандары көбі.несе жолақты, сы.рмалы, етек-жеңд.ері ұзын, әшекей.лі келсе, Орт.а жүз тұр.ғындарының шапандары кө.бінесе бір бе.ткей матада.н, сырусыз, си.рек қабылып, ете.ктері шалғайлы, ж.еңдері кең, жа.ғалары шол.ақ оймалы н.емесе түймелі бо.лған. Кіші жүзд.ің шапандары да шалғайл.ы, жеңд.ері ұзын жән.е кең, жүн тартқа.н, бидайлаған қа.лың, қайырма ж.ағалы болып тігілген. Қаза.қтар шапанға ш.абу, жең тү.птеріне ойынды, қ.олтырмаш қояды.
Қаз.ақ әйелдерінің ұл.ттық киімі, н.егізінен, көйлек, ким.ешек, жаулық, сәук.еле, желек, т.ақия, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.