Қазақ хандығының негізін қалаған хандар
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ АКАДЕМИК Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Археология,этнология және
Отан тарихы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ хандығының құрылуы
Дайындаған: Ерғазықызы Құралай
Топ: ИО-22-1К
Тексерген: Тарих магистры, аға оқытушы
Смағұлов Нұртас Бірлікұлы
Қарағанды-2023 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Қазақ хандығының алғышартары мен мәдени өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қазақ хандығының құрылуындағы алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақ хандығы тұсындағы мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II Қазақ хандығының негізін қалаған хандар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 Керей мен Жәнібек хандар кезінегі қазақ хадығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы. "Қасқа жолы" заңдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының нығаюы."Жеті жарғы" заңдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.4 Тәуекел мен Есім хандардың кезіндеі қазақ хандығы. "Есім ханның ескі жолы" заңдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері, этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді.XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе түсті. Орта Азия, Астрахан, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері Қазақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор болатын. Хандықтағы жоғары билік хан қолына шоғырландырылды. Салт бойынша, хан тағына отыруға рудағы үлкен ұлдың құқығы басым болды. Хан әскерлердің бас қолбасшысы және жоғарғы сот қызметін атқарды, шет мемлекеттермен келіссөздер жүргізу, соғыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заңдар шығару және хандықтың бүкіл аумағын билеудің бас құқығына ие болды.XV-XVI-ғ. Қазақ хандығы дәуірінде қазақ этносының материалдық және рухани мәдениетінің негізгі сипаттары қалыптасты.
Қазақ хандығынын пайда болу фактісі, Жетісудың батыс белігінде еді. Дәл осы жерге Керей мен Жәнібектің қарамағындағы, Орталық және Оңтүстік Қазақстан аумағында түратьш Орта жүздің қазақтары қоныс аударды.Қазақ хандығының әрмен қарайғы нығаю процесі. Жер аумағының кеңеюі Сырдария өңірінде, Оңтүстік Қазақстан өлкелерінде мемлекеттін орнығуьшен қатар жүрді. Қазак хандары Сыр бойындағы калалы әңірлерді езінін экономикалык және әскери базасы деп таныды.Оңтүстік Қазақстан о бастан-ақ Орталық Азияға тән - кешпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік деген екі негізгі мәдени типтің бір-бірімен үйлескен, тоғысқан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық жағдай өңірдің мәдени-шаруашылық ерекшелігін ғана айқындап қоймай, ежелгі және ортағасырлардағы мемлекеттік құрылымдардың қарым-қатынасының тарихында да ерекше роль атқарды. Түрлі тарихи кезеңдерде Оңтүстік Қазақстан әртүрлі мемлекеттерді басқарған ақсүйектердің (элита) тайталасқан жері болды.Қазақ даласының жағрафиялық ерекшеліктеріне сай, Шығыс Дәшті-Қыпшақ территориясында ерте ортағасырлар кезеңнен-ақ бақташы қауымдар қыс уақытында оңтүстікке - Сырдария өңіріне, оның сағасына, Қаратау қойнауына келіп қыстайтын мал шаруашылығы қалыптасқан болатын. Дәл осы шаруашылық циклі Қазақ хандығы кезінде де қолданылып жатқан еді.Орталык Қазакстан мен Орта Сырдария Орта жүз қазақтары үшін ортақ территория болып саналды. Ал төменгі Сырдария жерлері мен Арал өнірі де Кіші жүз қазақтары үшін дәл осындай мәнге ие еді.Астанасы Түркістан қаласы болған Қазақ хандығы тұсында Орталық Қазақстан мемлекеттің стратегиялық тұрғыдан аса маңызды өлкелерінің бірі болды. Керуен жолдары ішінде көне дәуірлерден жеткен екі бағыт ерекше орында тұрды.
Курстық жұмыстың мазмұны: Курстық жұмыста Қазақстанның XV-XVI ғасырлардағы мемлекеттік құрылысы, қазақ хандығының құрылуы, хандар мен белгілі тұлғалары жайында ақпарат беріліп отыр. Жалпы алғанда, курстық жұмыс тек нақты фактілерді беріп қана қоймай, жаңашылдық ретінде әркездегі түрлі ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, қазақ хандығының құрылу жайындағы белгілі қортынды жасауға бағытталған.
Курстық жұмыстың өзектілігі: XV-XVI ғасырлар қазақ елі үшін өте маңызды тарихи кезең болып саналады. Осы кезеңнен бастап қазақ даласы тарихы өзінің жаңа бетін ашады - қазақ өз алдына жеке хандық болып бөлініп шығады. Сондықтан осы тақырыптың өзектілігі әлі сан ғасырлар бойы қазақ халқы үшін жоғалмақ емес. Осы заманның тарихына әлі де талай жаңашылдықтар қосу - болашақтың ісі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс төрт бөлімнен, кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, оның мақсаттары мен мәндеттері көрсетілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде осы жұмыста қолданылған еңбектер мен мақалалар көрсетілген.
Курстық жұмыстың міндетері:
- XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының құрылуы, билігі, заман өзгерістері мен халықтың ахуалын сипаттау;
- XV-XVII ғасырларда өмір сүрген қазақтың белгілі тұлғалары мен олардың қоғамдағы рөлі жөнінде жалпы ақпарат беру;
- Жаңашылдық көзқарас ретінде қазіргі заман тарихшы-авторлардың еңбектеріне сүйене отырып, қазақ хандығының құрылуы жөнінде ой қозғау;
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі: Тарих қашанда жаңалықтарын болашағынан күттіретін ғылым. Әйтсе де, бүгінгі күнде халық назарына беріліп отырған фактілер мен тарихи ескерткіштер, сондай-ақ әдебиеттерге сүйене отырып, өз заманымызда өткенге тұжырымдар жасаймыз. Қазақ хандығы қашан және қалай пайда болғанын, толық зерттеп білу бір курстық жұмыстың еншісіне тимейді. Сондықтан, тек бүгінгі күнгі қолданыстағы фактілер мен тарихшылардың зерттеулеріне сүйене отырып тақырыпты ашуға тырыстым.
1.1 Қазақ хандығының құрылуындағы алғышарттар
Орта ғасырлардағы Қазақстан аймағында қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуының қазақ халкының кұралуы мен топтасуында, қазақ этносы дамуының ұзақ жолында, әсіресе оның соңғы кезеңінде, XV-XVII ғасырларда этностың тұтастығын сақтауда аса зор маңызы болды. Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның кең-байтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болды. Аралас экономикалық, көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің табиғи интеграциясы негізінде XIV-XV ғасырларда тұтас экономикалық ауданның құрылуы аймактың бүкіл жерінің бір саяси кұрылымға бірігуіне қолайлы жағдай әзірледі. Аймақтың көшпелі және отырықшы халқының экономикалық мәдени, қоғамдық-саяси байланыстарының нығаюы қазақ рулары мен тайпаларының этникалық жағынан бірігуіне, халықтың ұзакқа созылған қалыптасу процесінің іс жүзінде аяқталуына себепші болды. Өз кезеңінде Ак Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы шеңберінде жергілікті этникалық негізде мемлекеттіктің даму тәжірибесі қалыптасып жаткан біртұтас халықтың саяси жағынан бірігу қажет екенін түсінуіне жәрдемдесті. Қазақ мемлекеті құрылуының объективті себептері мен шарттары осы жағдайлар болды. Ірі этникалық-әлеуметтік қауымдастыктың өзінің біртұтас әлеуметтік-аумақтық мемлекеттік ұйымын құруға ұмтылуы соңғы уакытқа ұлттардың кұрылу кезіне ғана емес, Орталық Азия аймағының қазіргі халықтары қалыптасқан орта ғасырларға да тән. Мемлекеттің этникалық қауымдастықты айқындайтын көптеген элементтерді - тіл, материалдық мәдениет, тұрмыс, тарихи зерде, халыктың ғұрпы, ойлау салты элементтерін кайта жаңғыртуда, оны дамыту мен этникалық аумағын қорғауда жетекші рөл атқаратыны белгілі. Жоғарыда көрсетілгеніндей, XIV-XV ғасырлар сонғы орта ғасырлардағы Қазакстан өмірінде ерекше маңызды кезең болды. Бұл қазақ халқының құрылуы, оның мемлекеттігінің этникалық аумағының негізгі нобайларының қалыптасуы аяқталған кезі еді. Жоғарыда моңғолдар жаулап алғаннан кейінгі алғашқы онжылдықтардағы күйзелістің орнына келген шаруашылыктың қайта өрлеу фактілері атап өтілді. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму саласында өзгерістер орын алды. Монғолдардан кейінгі уакытта жоғарыда айтылған мемлекеттерде азды-көпті тұрақты шаруашылық жағдайларының қалпына келтірілуі, Орта Азияда, Иранда, Кавказ сыртында, орыс жерлерінде болғаны сиякты, Қазақстанда да қоғамдық қатынастардың үдемелі түрде ілгері басуын қамтамасыз етті. Қазақстанның бүкіл аумағында, әсіресе оңтүстік аудандарда әлеуметтік қатынастардың рулық-тайпалық белгілері мен рулық байланыстардың пәрменділігі барған сайын кеми берді, хандардың, сұлтандардың өмірлердің,байлардын, билердің, мұсылман дінбасыларының еңбекші бұқара жөніндегі саясаты барған сайын өктем бола түсті. Ақ Орда мен басқа да аталған мемлекеттердегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар проблемаларын әлі де жете зерттеуге тура келеді, дегенмен қоғамдық қатынастардың, әсіресе отырықшы-егіншілік дамыған аудандарда патриархаттық-рулық шеңберден біртіндеп арылуы мағынасында алғанда, ол қатынастардың дамуындағы кейбір ілгері басушылық туралы қазір де корытынды жасауға болады. Ақ Орданың билеушісі Жошыдан тараған сұлтандар мен көшпелі тайпалардың шонжарларына үлестік иеліктер мен үлестік жерлер бөліп беру жүйесін ретке келтіру жөнінде бірқатар шаралар қолданылды. Бұл көшіп-қонудың ежелден қалыптасқан жолдарын ескере отырып, жайылымдық және егістік учаскелерді иелену және пайдалану құқығымен жүзеге асырылса да, көп жағынан алғанда дәстүрлі жер пайдалануды бұзбай қойған жоқ өйткені сыйға тартылған сойырғалдардың өзге тайпалар көсемдерінің қолына түсуі жиі кездесетін еді. Қоғамдық қатынастар жүйесінің одан әрі дамуы, Моғолстандағы сияқты, Ақ Ордада, сонан соң Әбілқайыр хандығында малды ғана емес, жерді де меншіктенудің нығайтылуынан көрінді. Мұны жайылым үшін барған сайын өрістей түскен күрес те растайды, бұған Әбілқайыр ханның Өзбек хандығындағы сияқты, аталған мемлекеттерді де тарихы жөніндегі жазбаша деректемелерде дәлелдер бар. Өз мемлекеттігінің құрылуына байланысты көшпелі шонжарлардың экономикалық және саяси күш-қуаты арта түсті. Қазақстанның оңтүстігінде қалалардың дамуы және қала халқын осы мемлекеттердің билеушілері мен қалаларды үлес сойырғалға алған көшпелі шонжарлардың қанау мүмкіндіктерінің артуы, сондай ақ мал санының көбеюі, жайылымдық жердің кеңеюі - осының бәрі шонжарлардың күш-куаты артуы және қатардағы көшпелілердің, егіншілер мен қала тұрғындарының әлеуметтік жағынан саралануының өсуі үшін жаңа мүмкіндіктерді айқындап берді. Моғолстандағы сияқты, Ақ Ордада да қоғамдык катынастардың одан әрі дамуы туғызған осы құбылыстардың бәрі рулық және тайпалық байланыстарды барған сайын үзе түсіп, жекелеген этникалык топтардың этникалық жағынан араласуына, халық ретінде калыптасудың жеделдеуіне жеткізді. Халықтардың этногенезі проблемаларын зерттеушілер барлық этностар мен халықтардың қалыптасу процесінде мемлекеттік, экономикалық, мәдени және баска да әлеуметтік байланыстардың айқындаушы рөл атқаратынын атап көрсетеді[1. 162 б.]. Этностың қалыптасуына әлеуметтік факторлардың ықпалы этникалық қарым-қатынасты жанама түрде көрсететін экономикалық байланыстармен ғана шектелмейді, ол коғам дамуының басқа да көптеген қырларынан көрінеді. Егер қоғамдық өндіріс барысында материалдық игіліктерді өндіру ең алдымен этникалык қауымдастықтың физикалық жағынан өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік берсе, халықтың түрлі топтарының экономикалық байланыстарының барысында мәдени ақпарат алмасу жүріп жатады. Экономикалық байланыстар тиісті мемлекеттік кұрылымдардың құрамдас бөліктерінің саяси қауымдастығын нығайтады[2. 162-171 б.]. Халықты этникалык жағынан топтастыру мен оның өз тұтастығын сақтауы үшін оның мүшелерінің жаулап алушыларға қарсы бірлескен күресуінің, этникалық аумақты бірлесіп қорғауының зор маңызы бар. Этностың қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық факторларының оң ықпал етуінің осы барлық көріністерін қазақ халқының құралу барысынан да көруге болады. Қазақ халқының калыптасу процесінің баяулауына, оның уакыт жағынан ұзаққа созылуына моңғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында пайда болған мемлекеттердің - әуелі моңғол ұлыстарының содан сон Ақ Орданың, Моғолстанның, Әбілқайыр хандығының, Ноғай Ордасының бір орталыққа бағынбауы, көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдағы қоғамдық катынастардың баяу дамуы, сыртқы саяси жағдайлардың қолайсыз болуы (моңғолдардың жаулап алуы, Темірдің және Темір ұрпақтарының агрессиялық саясаты, одан кейінгі ойрат феодалдарының Қазақстанды қаңыратып кеткен, халықты тікелей қырып жойған, қоныстарды қиратқан, тұтас этникалық топтарды бөлшектеп, бытыратып жіберген шапқыншылықтары) салқынын тигізді. Қазақ халкының қалыптасуына қазақ қоғамы дамуының бүкіл барысындағы ұзаққа созылған ішкі соғыстар мен талас-тартыстар және қазақ билеушілерінің көршілес Орта Азия, Шығыс Түркістан, Сібір, Жонғария аумактарындағы өздері жүргізген сыртқы соғыстары сияқты факторлардың да теріс ықпал жасағаны аз болған жоқ. Соғыс қимылдары объективті түрде пайда болған шаруашылық мәдени және этникалық байланыстарды қайта-қайта үзіп отырды. Қазақ этногенезінің барысына жекелеген этникалық топтарды қалыптасқан халықтан шығарып тастаған немесе оған сырттан келгендерін қосып отырған халықтың көші-қоны айтарлықтай теріс ықпал жасады. Этникалық топтардын осылайша орын ауыстыруының халық топта- суынын процесіне тежеуші ықпал жасайтыны бірқатар зерттеу әдебиетінде атап өтілген[3. 35-45 б.]. Моғолстанның, Ак Орда мен Әбілқайыр хандығының тарихы сондай және баска да фактілерге толы. Сонымен бірге көші-қон этникалық тегі жағынан жақын ұжымдардың қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызды. Мысалы, Қазақстан даласы көшпелі қоғамының дамуы да, көшпелілер мен жартылай көшпелілерінің отырықшылануы сияқты нәтижелері де нақ осы бағытта болды. Жогарыда аталған соғыстар мен талас-тартыстардың, жұттардың салдарынан катардағы көшпелі малшылардың күйзеліске ұшырауы, әсіресе оларды Сырдария қалалары мен Жетісу ауданында, яғни ежелгі егіншілік мәдениеті ауданында отырықшы болуға амалсыздан әкеп соқтырды. Жерге отырықшыланған бұрынғы көшпелілер түркі тілді, араб тілді және басқа тілді өзге де этникалық қауымдастықтарға жататын жергілікті тұрғындармен шаруашылық мәдени және этникалык байланыстар жасап, нақ Онтүстік Қазақстан халқына тән өз ерекшеліктері бар этникалық топтар құрады[4. 210-217 б.]. Біртұтас мемлекет қана халықтың этникалық кұралу процесіндегі ықпалдардын әсерін жойып, оның этнос ретіндегі мәдени-шаруашылық дамуын қамтамасыз етеді. Осыған орай көшпелілердің мемлекеттілігі туралы мәселе көтеріледі. Осы мәселе жайлы дау-дамайға тереңдеп енбей-ақ бірқатар зерттеушілер көшпелілердің мемлекеттілігі егінші өңір мен қалаларды жаулап алуы арқылы қалыптасады деген пікір ұстанатынын атап өткен жөн. Бірақ тарихи шындыққа қарағанда арғы ата-бабалары сияқты қазақтар таза көшпелі мал шаруашылығымен ғана айналыспаған, олар отырықшы, жартылай отырықшы болған, егіншілікті де, қала мәдениетін де білген. Қазақ мемлекеттілігінің құрылуы мен нығаюында ерекше дамыған екі аудан - Түркістан мен Жетісу маңызды рөл атқарды. Қазақстанның батыс-орталық бөлігінің аудандарымен, сондай-ақ Жетісумен және Шығыс Қазақстанмен қатар, Оңтүстік Қазақстан мен Сырдарияның орта және төменгі өңірінің қалалары, Орталық Қазақстанды қоса алғанда, қазақ этногенезі мен политогенезінің аса ірі үш торабының бірі саналады. XIII-XIV ғасырлар шебінде-ақ Алтын Орданың зорлық-зомбылығының артуы жағдайында қалыптасып жатқан жергілікті халық мемлекеттігінің саяси орталығы Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға қарай ойыса бергенімен, қазақ мемлекеттігінің дамуы да осы аталған ірі орталықтардың тарихымен тығыз байланысты болды. Қазақ хандығының саяси орталығы әуелі Батыс Жетісу, бірнеше жылдан кейін - Сыр өнірінің қалалары мен Қаратау беткейлерінің солтүстік бөлігіндегі ауданға (басты қалалары Сығанақ пен Сауран болған), ал XVI ғасырдың аяғынан бастап Түркістан каласына ауысты. Қазақ хандығында мемлекет орталығын тандау мәселесінде XIV- ХV ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында одан бұрын болған мемлекеттер - Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер мемлекеті) дәстүрлерінің жалғастырылуы кездейсоқ емес. Оңтүстік Қазақстанның нақ осы ауданына ноғай (маңғыт) феодал шонжарлары, атап айтканда әмір Едіге ұрпақтары мүдделерінің аударылуы жиі кездесетін және заңды болатын. Түркістан мен Жетісу қазақ мемлекетінің өмір сүре бастаған алғашқы он жылдықтарынан бастап ұйыткысы болды. Оның пайда болу алғышарттарының осы аймақтың алдыңғы кезеңдегі, XIV-XV ғасырлардағы тарихымен байланысты болғаны сияқты, оның тағдырын нақ осы жерлердегі оқиғалар айқындап берді. Қазақ хандығының бүкіл дамуы, оның саяси тарихы, хандықтың нығаюы, қазақ халқының экономикалык және тарихи өмірі Түркістан мен Жетісу тарихына тығыз байланысты болды. Түркістан мен оның қалалары қазақтардың Орта Азия халықтарымен өзара экономикалық, мәдени, саяси қатынастарында, ал Жетісу қазақтардың қырғыздармен және Шығыс Түркістан халқымен қатынастарында зор рөл атқарды. Бұл қатынастардың феодалдық күрестен, ұзаққа созылған соғыстардан көрініс табуы сирек болмайтын, бірақ көбінесе бейбіт емес қатынастар бейбіт, тіпті достық қатынастармен ауысып отыратын. Түркістан және Жетісу аудандарының қазақтың мемлекеттік сол сияқты этникалық (ұлттық) аумағының қалыптасуында маңызды болғаны күмәнсіз. Алайда, тарихи әдебиетте қазақтың этникалық топтары бұл аумаққа XVI ғасырда не одан неғұрлым ертеректегі уақытта басқа жақтан қоныс аударған деген де пікір бар. Шынына келгенде, қазақ мемлекеттігі Ақ Орданың өзінде-ақ қалыптасқан. Халықтың шаруашылық үлгісінін ортақтығы, бірдей материалдық мәдениеті мен тұрмысы, Қазақстан аумағында түгелдей басым болған түркі тілдес тайпалар мен тайпа бірлестіктіктерінің тіл жөнінен жақындығы орын алған.Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығында да, Қазақ хандығында да халықтың ортақ қоныстау аумағы болды. ХV ғасырда Ақ Орда әлсірегенімен, Түркістанда және оған қарсылас жатқан далалық аумақта Барақтын иелігі қалады. Феодалдық талас-тартыстар жағдайында және Барақ ханнын қаза табуына байланысты Қазақстан даласының көп бөлігінде биліктің Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшуі нақ сол Жошы ұрпактары әулеттерінің алмасуы ғана болып табылады. Ал халық өзгермей, нақ сол аумақ шеңберінде қалды, оны шаруашылықтың, материалдық мәдениет пен тұрмыстың ортақ түрлері біріктірді. Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігіндегі этникалық жағынан туыс түрік тайпалары, сондай-ақ әлдеқашан түріктеніп кеткен моңғол тайпалары ХV ғасырдын аяғы - XVI ғасырдың басындағы тарихи шығармалар авторларының түсінігінде-ақ этникалық жағынан біртұтас болып саналады. Әбілқайырдың көшпелі өзбектер мемлекеті ыдырағанға дейін-ақ және әсіресе осы оқиғадан кейін Қазақстан халқы (Жетісуды қоспағанда) екі саяси бірлестікке бөлінгенімен, олар нақ сол этникалык топтардан тұрды. Қазақстан аумағында біртұтас мемлекеттілік Алтын Орданың бөлінуі кезінен бастап, Қазақ хандығы пайда болып, нығайғанға дейін жергілікті этникалық негізде қалыптасты. Әбілқайыр хандығы ыдырағаннан кейін нақ сол қалыптасқан халықта, нақ сол этникалық аумақта, нақ сол шаруашылық-экономикалық жағдайларда билеуші әулет қана алмасып, Жошы ұрпақтарының бұрынғы тармағының билігі қалпына келтіріледі. Билеуші әулеттердің алмасуы, саясат саласында болған өзгерістер коғамнын экономикалық негізіне әсер еткен жоқ. Жәнібек пен Керей қазақтарының Әбілқайыр өзбектерінен этникалық құрамы жөнінен де, әлеуметтік-мәдени дамуы, кәсібінің тегі, материалдық тұрмысы шаруашылығы жөнінен де еш айырмашылығы болмады. Сондықтан өзбектерді (бұл арада XIV-XV ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында мекендеген өзбектер айтылып отыр) Сырдариядағы егіншілікпен тығыз байланысты, ал қазақтарды тек далалық аудандарда тұрған, егіншілік және отырықшы өмірді білмеген таза көшпелілер деп санаған бірқатар зерттеушілердің пікірі қате болып табылады. Өзбектердің Шығыс Дешті Кыпшақтан Мауараннахрға ауысуын бұл зерттеушілер олардың Сырдарияда бастан кешіре бастаған жер тарлығынан болды деп түсіндіреді. Ак Орда мемлекетін, Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солтүстік бөлігін (Жетісуды) және Ноғай Ордасын қазақ халкынын ірі-ірі этникалық топтары мекендеді. Қазақ хандығы Ак Орда, Әбілқайыр хандығы мемлекеттігінің және жоғарыда айтылған басқа да мемлекеттердің тікелей жалғасы болды. Осы мемлекеттер шеңберінде қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесі, ал Қазақ хандығында біртұтас халықтың біржола топтасуы аяқталды. Этникалық процестермен бірге қазақ мемлекеттігінің өзі де қалыптасып дамиды, ол бұрын Қазақстан аумағында мекендеген тайпалар мен халықтардың (кимектердің, қыпшақтардың, наймандардың және баска да түрік халықтардың) феодалдық мемлекеттігі дамуынын тікелей жалғасы болды. Қазақ хандығының, қазақ мемлекетінің құрылу себептері әлеуметтік-экономикалық факторлардың тұтас кешенінде, қоғамдық қатынастардың одан әрі дамуында жатыр. Әбілқайыр сынды рулық-тайпалық үстем таптың феодалдық кұқықтарын қорғаушыдан айрылған шонжарлардың мүдделері оның немересі Мұхаммед Шайбани ғана емес, сонымен қатар бөлініп кеткен қазақ хандарынан да неғұрлым құдіретті қамқоршы іздестіруде болып табылады. Көшіп кету қазақтардың екі тобын - Орта және Ұлы жүз тайпаларын бір мемлекетке байланыстыру, жаңа саяси бірлестіктің құрылуына себеп болды. Хандық көшіп кету басталғаннан кейін 10 жыл өткен соң ғана құрылды. Оның құрылуы Әбілқайыр билігі құлауының және бүкіл Қазақстан аумағында, барлық қазақтарға, соның ішінде Кіші жүзге де Жошы ұрпақтарынан тараған Ақ Орда тармағы хандарының билігі орнатылу себептерінің бірі болды, ал Кіші жүз аумағына сол кезде-ақ Жәнібек хан, одан соң Бұрындық, әсіресе Қасым хан өз ықпалын таратқан еді. Ақ Орда мемлекетінде, Әбілқайыр хандығында, Ноғай Ордасы мен Моғолстанда мемлекеттік даму, шаруашылық, мәдениет саласында моңғолдар жаулап алуының теріс зардаптарын біртіндеп жоюмен бірге XIV-XV ғасырларда қазақ халқының одан әрі бірігу, топтасу процесі жүріп жатты. Бұл мемлекеттердің бәрінің - Қазақ хандығы ізашарларының құрылуы прогресшіл болғаны күмәнсіз. Ақ Орданы да, Әбілқайыр хандығын да Шыңғыс ұрпақтары басқарғанымен, Алтын Ордадан айырмашылығы сол - олар жергілікті тайпалар одағының негізінде, шын мәнінде қалыптасқан қазақ халқының негізінде пайда болды. Өйткені Әбілқайыр хандығынан да көптеген көшпелілер, солардың ішінде 200 мың қазақ көшіп кетіп, Жәнібек пен Керей маңына жиналды (ал олар да кошунати узбек, яғни өзбек әскері деп атады). Әскербасыларының көбі Әбілқайырдың мирасқоры Шайх-Хайдардан кетіп, Жәнібек пен Керейге қосылды. Мұхаммед Шайбанимен бірге Орта Азияға бұрынғы Әбілқайыр хандығының рулары мен тайпаларының азын- аулақ бөлігі ғана кетті. XIII-XIV ғасырларда Қазакстанда татар-моңғол жаулап алушыларының билігі Жошы ұлысының батыс бөлігі Алтын Ордадағы сияқты тікелей болған жок, қайта бұл далада моңғол-татар ақсүйектерінің ұлыс басқаруының дамымағандығы себепті жергілікті шығыс-қыпшақ ақсүйектерімен едәуір дәрежеде жанама түрде болды[5. 38 б.]. Мұндағы ұлыстар жергілікті феодалдардың нақты феодалдық иеліктері. Едіге мен оның ұрпақтарының, Шайбани мен оның ұрпағы Әбілқайырдың ұлыстары, Ұрұс хан мен Барақтың мұрагерлері Жәнібек пен Керейдің ұлысы осындай жеке феодалдық иеліктерді кұрады. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасу процесінде жергілікті феодал шонжарлардың Алтын Орда хандарына тәуелсіз қоғамдық-саяси рөлі елеулі болды. Этникалық сана-сезімнің нығаюы этностың өз әлеуметтік-аумақтық (негізінен - мемлекеттік) ұйымына ұмтылуымен ұштасатыны мәлім. Нақ осының өзі этностың тұрақты тіршілік етуін, этносты айқындайтын көптеген элементтерінің яғни тілдің, материалдық мәдениет пен тұрмыстың тұрақты ерекшеліктері сақталуын, өзінің этникалық жақындығын, бірлікті (этникалық сана-сезім) және ең алдымен аумақтық бірлікті ұғынуды қамтамасыз етеді[6. 11 б.]. Мемлекет ел өміріндегі қазақ қоғамының шаруашылық жағынан оқшауланған этникалық автономиялы бөліктерін біріктірген аса маңызды интеграциялаушы күш болды (капитализмге дейінгі дәуірде мұның басқа да Шығыс халықтарының даму тарихында болғаны сиякты). Моңғолдар жаулап алуының зардаптарын жоюдың бүкіл кезеңі бойында, Қазақстан аумағында Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы өмір сүрген кезең бойында нақ қазақ мемлекеттігін нығайту міндеті алда тұрды. Жүздер тайпалары кұрамының біржола калыптасуы, тұрақтануы нақ XIV- ХV ғасырларда Ақ Орда мен Моғолстанның нығаюы кезеңінде, қазақ тайпаларының мемлекеттік-саяси, әлеуметтік-экономикалық, этникалық-мәдени байланыстарының айтарлықтай дамуымен сипатталатын кезеңде халық калыптасуының ұзаққа созылған процесінің соңғы кезеңімен қосарласа жүрді. Сол кездегі Қазақстанның этникалық тарихының негізгі мазмұнын - халық калыптасуының біржола аяқталуы, қазақ жүздері тайпалары құрамының анықталып бөлінуі, ертедегі автохтондық этникалық ұйытқыны толықтырған тайпалар мен рулардың XVII-XIX ғасырлардағы деректемелерде көрсетілген ең кейінгі өз аумақтарына ауысуы құрайды. Халық құралуының ұзаққа созылатын процесс екені белгілі, оның жекелеген кезендерін, аяқталған уақытын әлдебір онжылдыққа жатқызуға болмайды, сол сияқты қазақ халқының этникалық тарихының оны жүздерге бөлу тәрізді ерекше белгілерінің пайда болуын да белгілі бір қысқа уақыт аралығына жатқызуға болмайды. Қазақ халқы қалыптасуының сан ғасырлық процесінің ХIV-ХV ғасырлардағы аяқталу кезеңі оның қыпшақтардың, өзбектердің, ноғайлықтардың, Моғолдардың этникалық-саяси қауымдастығына кірген бөліктерінің бірігуімен және сонымен бірге Шығыс Дешті Қыпшак пен Жетісудың жекелеген рулары мен көптеген тайпалары бөлімшелерінің басқа да қалыптасқан түрік халықтары кұрамына енуімен сипатталады. Мысалы, XVI ғасырдың басында Қазақстанның Жетісу мен оған шектес аудандардағы тайпаларының бір бөлігі Мұхаммед Шайбани ханмен бірге Орта Азияға кетеді, дулаттардың, қаңлылардың, қыпшақтардың, наймандардың, керейіттердің жекелеген топтары өз тайпаластарының негізгі бұқарасынан бөлініп, олар қырғыздардың кұрамына кіреді[7. 26-27 б.]. Алайда қалыптасқан қазақ халкының жекелеген бөліктерінің моңғол ұлыстарының күйреген орындарында пайда болған бірнеше саяси кұрылымдарға мемлекеттерге (Ақ Ордаға, Моғолстанға, Әбілқайыр ханның хандығына, Ноғай Ордасына, Сібір хандығына) қарауы, сондай-ақ Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың феодалдық үстем таптарының өндіргіш күштерінің, соның ішінде адам резервтерінің кемуіне, экономикалық құлдырауға, туыстас этникалық топтардың бөлшектелуіне, саяси және шаруашы- лық байланыстардың үзілуіне әкеп соққан үздіксіз соғыстары мен талас-тар тыстары бұл процесті катты тежеді. Этникалық жағынан жақын топтардың саяси бытыраңқылығын жою, сол кезде-ақ іс жүзінде халық болып қалыптасқан қазақ тайпалары мен руларын мемлекет етіп біріктіру міндеті барынша қажет болды. Оны нақты шешуге біртұтас мемлекет кұру жәрдемдесе алатын еді. Моңғолдардан кейінгі уақытта (XIV-XV ғасырдың бірінші жартысы) халықтың әлеуметтік-экономикалық, этникалық-саяси, мәдени дамуы қазақ халкының саяси жағынан біртұтас болып бірігуіне жағдай дайындады. Ол кейінгі ғасырларда қазақ халкының топтасуын, оның этникалық аумағынын тұтастығын, халықтың сан ғасырлық мәдениетінің дамуын қамтамасыз еткен Қазақ хандығы болуға тиіс еді.
1.2 Қазақ хандығы тұсындағы мәдениет
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік, монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен сипатта- лады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (кол- жазба-кітаби) әдебиет және музыкалык-поэтикалык өнер түрінде болып, да- мып отырған. Фольклор. Ауызекі халықтык-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден келе жа- ткан және тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен Түрік қағанаты дәуірінде пайда болған көптеген фольклорлық сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының өзінде-ақ одан әрі жетілдіріле берді. Халық арасында ертеден келе жатқан мифтер мен ертегілер, аңыз-әңгімелер кең таралды, олардың бір бөлігі жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал баска бір бөлігі баска жанрлардын құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді. Ертедегі туындылармен катар, сол кезде ұлан-байтак Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар тура- лы, оларға белсене қатысып, жалпы алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда Жошы ұрпактары мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған жеке адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды. Ол кезендегі фольклордың ен ертедегі үлгілері ғарыштык, тотемдік, этио- логиялык және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі мифологиялык сю- жеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы, Күннің, Айдын және баска да аспан шырактарынын кайдан шыкқаны туралы айтылатын. Мифтерде алғашқы адамдар мен жануарлардың жарык дүниеге калай келгені, таулардын, көлдердін, өзендердін және баска да Жер объектілерінің қалай пайда болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-кұлкы неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік тарихы да баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік баба- лармен байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше бір таным- дык-ақпараттық міндет атқарды және дүниенің кұрылысын, табиғат құбы- лыстарын, адамның іс-әрекеттері мен хайуандардын кылықтарын аңғалдык- пен, кейде теріс түсіндірді. Сонымен бірге монотеистік ислам діні ықпалының артуына байланысты ертедегі мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайын- да бұрынғы нанымдар күпірлік деп жарияланып, қуғынға салынды, соның сал- дарынан көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге енгізіліп үлгірмеді. Олар бұзылып, баска жанрларға айнала бастады, бұл орайда өзінің танымдық міндетін толық жогалткан жок. Бұл мифтер көркемдік міндеті басым сындарлы жүйе кұрған жок, мұның өзі ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің мифологиясына тән болатын.
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымдық мифтер циклдерге айналдырылып қана қоймай, сонымен бірге жаңа қоғамдық құрылысқа сәйкес жаңадан жасалды. Жана мифологияландыру жүзеге асырылып, бұл орайда цик- лдерге айналдырылған көне мифтер кайтадан ой елегінен өткізіліп, енді жана мемлекеттік жағдайларға, қалыптасып, орныккан көп кудайга бағынушылыкка бейімделді. Осының аркасында сындарлы, біртұтас мифология жасалды, сол кезде ол танымдық кызметтен гөрі, көркемдік-идеологиялык мазмұнда болып, феодалдық қоғам өмірінде көркем фольклор сияқты рөл аткарды және бұрынғ ысы сиякты, таза қолданбалы немесе этиологиялық сипатта болмады.[8.]
Фольклор жанрлардың арасында әдет-ғұрыптық өлендер, ертегілер ба- тырлык жырлар, макалдар мен мәтелдер мейлінше кең қолданылатын еді. Олар әлеуметтік-тұрмыстык кызмет атқарды. Әдет-ғұрып өлендері көбінесе кәделік-қолданбалы сипатта болды және алуан түрлі отбасылық-тұрмыстық әдеп-ғұрыптарға, салт-жоралар мен ойындарға, сондай-ак күнтізбелік-еңбек процестеріне коса айтылатын еді. Той және жерлеу рәсімдері кезінде әдет- ғұрып өлендеріне зор мән берілді, өйткені әрбір адамның тууы және өлуі зор манызды оқиға деп саналатын және оларда ерекше рәсімдер жасалып, ән айтылатын.
Әдет-ғұрып өлендерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік, көңіл көте- ру максатында айтылды, сондыктан халык арасында ғажайып-батырлық және ғибратты мазмұндағы ертегілер (Құламерген-Жоямерген, Жерден шык- қан Желім батыр, Желкілдек, Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Хан Шентей, Еркем Айдар, Аяз би және басқалар) кең таралды. Оларда не- ғұрлым ертедегі қоғамдардың көптеген мифологиялык түсініктері мен діни нанымдары, сондай-ак біршама кейінгі дәуірлердің өмір шындығынын элементтері көрініс тапты. Ең көне ертегілерде әр түрлі кұбыжыктарды кырып-жоюшы және жер бетін жын-шайтандар мен баска да зұлым күштер ден тазартушы Аңшы-мерген (батыр-аңшы) туралы айтылады. Ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарау барысында ертегілер түрі жағынан өзгеріп, түрлі дәуірлердің шындықтарын сініре берген. Хандық мемлекет көрсетіліп, хан- дыктын акылды да дана адамдары туралы, әділ билеушілер мен уәзірлер тура- лы айтылатын ертегілер (Аяз би) соларға жатады[9. 22 б.].
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла сипат- тағы мысал ертегілер де едәуір кең таралды. Егер ғажайып-батырлық сюжет- тер негізінен ежелгі түрік сюжеттері болса, новеллалық және мысал ертегілердің көпшілік бөлігі үнді-иран және араб сюжеті болатын (Панча- тантра, Хитопадеша, Калила мен Димна, Тотынама, Мың бір түн және басқалар). Бұл кезенде Алпамыс, Қобыланды, Сайын, Козы Көрпеш туралы ертеден келе жаткан, кейбір дәрежеде бытыраңқы жырлар циклдерге біріктіріліп, көп сюжетті іс-қимылдар мен кейіпкерлері бар эпикалык жырларға айналды- рылды. VI-VIII ғасырларда-ак Алтайда пайда болған Алпамыстың баста- пкы сюжеті XIII ғасырға қарай фольклорлық циклге біріктірілуден өтіп, ми- фологиялык эпостан Алтайдағы Алып Манашта айтылатынындай, өзінің отбасының ар-намысын ғана емес, кайта бүкіл конырат тайпасының ар-на- мысын қорғайтын батыр туралы батырлық эпоска айналды.
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де ѴІП-ІХ ғасырларда, оғыз-кыпшак дәуірінде пайда болған, ал XIII-XIV ғасырларда бұрынғы сюжеті тарихи циклге ұшырап, көптеген көріністермен толыктырылған, Алтын Ор- даға дейін оғыздар құрамына кірген қыпшактар мен кияттардын кызылбастар мен калмактарға карсы бірлескен кимылдары эпикалык туындыға айналды. Кеңейтіліп, жанартылу барысында бұрынғы сюжетке Алтын Орда заманын- дағы тарихи адамдар: Алшағыр, Қазан, Караман, Айбак және баска есімдер енді.
Ер Сайын эпосы да нақ осылайша калыптаскан. Ертедегі сюжеті ХІІІ-ХІV ғасырлардын эпикалық дәстүрі рухында кайта түледі, оған деректемелерде кейде Батый делінетін Сайын енгізілді[10. 144 б.98б.]. Алайда эпикалық Сайын тарихи Сай- ыннан алыс жатыр, ал оның эпикалык өмірбаяны жартылай мифологиялық- аныз тұрғысында суреттелген. Ер Сайын эпосы мазмұнының дербес дамуы- на карамастан, Қобыланды батыр туралы эпостын бір бөлігі сияқты болып көрінеді. Ғажайып болып туып, өскен Сайынды жорыкка Кобыланды бастап шығады, ол мұнда жасы үлкен және әйгілі батыр ретінде көрінеді. Шынына келгенде, эпоста Сайыннын калмактарга карсы бір жорығы ғана суреттелген, бұл жорықты да Қобыланды баскарады, ол содан сон, жауырынға карап жо- рамал жасағаннан кейін шайкаска түсуден бас тартып, Сайынды соғыспауға көндірмекші болады, бірак ол мұны тындамайды. Сайын жалғыз соғысып, каза табады да, оның әйелі Айым бикеш өлі батырды тауып, оны кереметтін күшімен тірілтіп алады.
XIV-XV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлык эпос (Ер Тарғын, Ер Едіге, Қарасай-Қазы, Орак-Мамай, Ер Көкше, Ер Қосай және баскалар) ерекше етек алады, олар біздің заманымызға жекелеген жыр- лар түрінде де, Қырымның кырык батыры деген эпикалық топтама түрінде де жеткен. Бұл топтамада ерлік іздері көп мөлшерде камтылған, оларда Алтын Орданың нақты кайраткерлері де, ойдан шығарылған кейіпкерлер де іс-әре- кет жасайды. Фольклорлық циклге түсірудің (сюжеттік, өмірбаяндык, генеа- логиялык, тарихи және географиялық жағынан) алуан түрлі болуынын арка- сында топтама бірнеше ғасырдың оқиғаларын қамтитын және Алтын Орда- нын, Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан бірнеше билеуші-батырлардын істері туралы айтылатын ауызекі халык эпопеясына айналған.
Эпопея Ноғайлынын барлық батырларының эпикалык бабасы - Аншы- бай батыр туралы баяндаудан басталады. Содан соң кезек-кезегімен оның ұрпактары: Парпария, Куттыкия, Едіге, Нұрадын, Мұсахан, Орак, Мамай, Карасай, Казы туралы жырланады. Әрине, эпикалық дәстүр тарихи оқиғаларды дәлме-дәл көрсете де, накты адамдардың нақты істерін дәлме-дәл суреттей де алмайды, сондыктан эпопеяда тарихи фактілер мен қатысушы адамдардын нақты өмірбаянынан едәуір көп ауытқушылық бар.
Кырымның қырық батыры эпопеясында оқиғалар мен тарихи адамдар- дың орны ауыстырылған, жекелеген жағдайларда көркемдік-фольклорлык поэтика басым, мұның өзі оған кейбір жағынан шарттылык түр береді. Ен алдымен ноғайларға нақты ноғай батырлары ғана жатқызылмаған. Аңшыбай- дан бастап, Қобыланды батырмен аякталатын батырлардын бәрі ноғайлар делінеді. Мұнда Шота деген ұлымен бірге Нарық батыр, Ер Көкше мен онын ұлы Ер Қосай бар. Жалпы алғанда Ноғайлы топтамасынын уакыты эпикалык уақыт тәрізді, сондыктан да көптеген окиғалар мен батырлардың істері Ноғай Ордасы дәуіріне көшірілген, ал батырлардың өздері қонырат болса да, тама болса да ногайлар деп аталған.
Ауызша жеке поэзия.XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшактын мәдени өмірінде халық шығармашылығымен катар, ауыз әдебиеті өмір сүріп, дами түсті, ол өте ерекше түрде: суырып салма шығарма, ауызша орындау және ауыздан-ауызға берілу түрінде көрініп, орнықты. Оған авторының болуы, мәтінінің біршама тұрақтылығы, оның мазмұнынын нактылығы, арналған адам- нын болуы, сондай-ақ оның стилінде жеке басталу мен тек өзінің ғана менін білдіруге тырысушылык тән болған. Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі үлгісінің мерзімі XIII-XV ғасырлар деп белгіленеді. Бұлар - деректемелерде Ұлы жыршы деп аталатын Кетбұға (XIII ғ.), Қотан (XIV ғ.) акындар мен Сыпыра жырау (XIV-XV ғғ.) жырларының үзінділері. Олардың өмірбаяндары мен шығарма- шылықтары туралы мәліметтер өте аз және мейлінше аңызға айналған. Мәтіндері мазмұны мен жанры әр түрлі және сол дәуірде Алтын Орда қоғамы- ның көркемдік шығармашылығында ақындар мен жыраулар болғанын дәлелдейді. Бұл шығарушылардың ең ежелгісі - отбасындағы өленші мен рудағы жыр- шы-сарбаздардан отбасылық-тұрмыстық тақырыпта да, когамдык манызы бар тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған шеберлікке дейінгі жолдан өткен акындар. Олар акын атағын бірнеше поэтикалык сөз жарыста- рына - айтыстарға катысып, атақты ақындардың бірін женгеннен кейін ғана алған. Сонымен бірге акындар соғыс жорыктарына да, коғамдық істерге де қатысып отырған, сондай-ақ жол-жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың өздері де басшылық етіп, адам өмірінін кезендеріне байланысты әр түрлі жол-жоралар жасаған, маңызды окигалар мен кезендер туралы, атақты адамдар және т. б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырып салма жырлар арасында мактаған арнаулар да, әскери ұрандар да, жерлеу жоктаулары да, жеке толғаулар мен тағы басқалар да болған. Осындай естіру жырының бірі - Шыңғысхан заманында өмір сүрген акын Кетбұғаның жыры. Жыр мәтінінің үзінділерін XIII ғасырда араб тарихшысы Ибн әл-Асир жазып алған[11. 202-204.]. Ол ұлы жыршы Кетбұға мен ұлы билеуші Шынг- ыс-ханның арасындагы поэтикалык сұхбат түрінде берілген.
ХV ғасырда ауызша жеке поэзияның жаркын өкілдерінің бірі Қазтуған жырау Сүйінішұлы болды. Ол XV ғасырдың 30-жылдарында қазіргі Астра- хань облысының аумағында туған, әскери ақсүйектер тұкымы деп саналады. Ол белгісіз себептермен XV ғасырдың екінші жартысында туған өлкесінен кетіп, өзіне бағынышты болған барлык руларымен және тайпаларымен Казак хандығына көшіп келген. Ол жөнінде неғұрлым дәл баска өмірбаяндық мәліметтер жок. Онын әдеби мұрасынан бізге өте аз бөлігі жеткен, бірак со- ның өзі-ақ Қазтуғанды сирек кездесетін жыршы-акын ретінде сипаттап береді. Оның поэзиясы мазмұнымен және стилімен өте ерекше. Онда сылдыр сөзге салыну, сес көрсету және сәуегейлік айту жок, оның жырынан әлдебір буы- рканған рух, асқақтық аңғарылады, әскери және лирикалық көңіл-күйді ғажайып ұштастыру байқалады.Қазтуған жыраудың өзіне-өзі берген поэти- калық сипаттамасы мейлінше бірегей дүние, ол түгелдей көркемдік аныктама- ларға кұрылған және бұрынғы авторлардын осыған ұксас тәсілдерінен айыр- машылығы - үшінші жақтан баяндалған. Казтуған жыраудың жырларында батыл да ержүрек жауынгердің бейнесі мен жан тебіренісін нәзік сезінетін адамның бейнесі, өзінің ата-анасы мен Отанын сүйетін ұлдың бейнесі катар жасалған. Сірә, Қазтуған туған жерінде онша жақсы болмай, оның одан кетіп калуына тура келсе керек. Ол туған жері туралы тебірене жырлап, онымен қимай қоштасады, оны дәріптеп, су- реттеу үшін әсірелеу тәсілін молынан пайдаланады. Сонымен Асан Сәбитұлы мен Қазтуған Сүйінішұлының шығармаларынан XIII-XV ғасырлардың мәдениеті мен поэтикалық дәстүрінде жеке негіз тән болған авторлық ауыз әдебиеті туғанын көрсетеді. Ол өз заманының перзенті еді және онымен тығыз байланысты болды, өз дәуірі талап еткен тақырыпты көтерді. Бұрынғы фольклорлық поэтикасын жаңадан туындап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Археология,этнология және
Отан тарихы кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ хандығының құрылуы
Дайындаған: Ерғазықызы Құралай
Топ: ИО-22-1К
Тексерген: Тарих магистры, аға оқытушы
Смағұлов Нұртас Бірлікұлы
Қарағанды-2023 ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Қазақ хандығының алғышартары мен мәдени өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қазақ хандығының құрылуындағы алғышарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақ хандығы тұсындағы мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II Қазақ хандығының негізін қалаған хандар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 Керей мен Жәнібек хандар кезінегі қазақ хадығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Қасым хан тұсындағы қазақ хандығы. "Қасқа жолы" заңдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының нығаюы."Жеті жарғы" заңдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.4 Тәуекел мен Есім хандардың кезіндеі қазақ хандығы. "Есім ханның ескі жолы" заңдар жинағы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Қазақстан аумағында бұрын болған мемлекеттік құрылымдардың мұрагері, этникалық процестермен байланысты әлеуметтік қатынастардың өзгерістер мен экономикалық даму нәтижесі. 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан Сығанақ түбінде қалмақтардан жеңілгеннен кейін, Керей мен Жәнібек сұлтандар қол астындағы ру-тайпалармен Шу өңіріне келіп қоныстанып, Қазақ хандығының негізін салады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди кітабында Қазақ хандығының құрылған жері - Шу бойы мен Қозыбасы деп айтылады. 1458 жылдың көктемінде Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлайды. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыттың ішінде халықтың саны 200 мыңнан асып түседі. Қазақ хандығының құрылуы осыған дейін бүкіл Қазақстан аумағында болған әлеуметтік-экономикалық және этно саяси процестердің заңды қорытындысы еді.XV ғасырдың алпысыншы жылдары Қазақ хандары қарсыластарын тықсыра отырып, Батыс Жетісуға табан тіреді. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығы нығайып, этникалық аумағының негізгі бөлігін қамтитын шекаралары кеңейе түсті. Орта Азия, Астрахан, Қазан, Сібір хандықтарымен, Ресеймен тығыз байланыс болды. Қасым хан, Хақназар хан, Тәуекел, Тәуке хандардың есімдері Қазақ мемлекеттілігі деген атаумен қоса жүреді. Өйткені олардың қазақ жерін нығайтудағы, қазақтардың үстемдігін орнатудағы әрекеттері орасан зор болатын. Хандықтағы жоғары билік хан қолына шоғырландырылды. Салт бойынша, хан тағына отыруға рудағы үлкен ұлдың құқығы басым болды. Хан әскерлердің бас қолбасшысы және жоғарғы сот қызметін атқарды, шет мемлекеттермен келіссөздер жүргізу, соғыс жариялау мен бейбіт бітім жасау, заңдар шығару және хандықтың бүкіл аумағын билеудің бас құқығына ие болды.XV-XVI-ғ. Қазақ хандығы дәуірінде қазақ этносының материалдық және рухани мәдениетінің негізгі сипаттары қалыптасты.
Қазақ хандығынын пайда болу фактісі, Жетісудың батыс белігінде еді. Дәл осы жерге Керей мен Жәнібектің қарамағындағы, Орталық және Оңтүстік Қазақстан аумағында түратьш Орта жүздің қазақтары қоныс аударды.Қазақ хандығының әрмен қарайғы нығаю процесі. Жер аумағының кеңеюі Сырдария өңірінде, Оңтүстік Қазақстан өлкелерінде мемлекеттін орнығуьшен қатар жүрді. Қазак хандары Сыр бойындағы калалы әңірлерді езінін экономикалык және әскери базасы деп таныды.Оңтүстік Қазақстан о бастан-ақ Орталық Азияға тән - кешпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік деген екі негізгі мәдени типтің бір-бірімен үйлескен, тоғысқан жері болатын. Осындай аралас тарихи-географиялық жағдай өңірдің мәдени-шаруашылық ерекшелігін ғана айқындап қоймай, ежелгі және ортағасырлардағы мемлекеттік құрылымдардың қарым-қатынасының тарихында да ерекше роль атқарды. Түрлі тарихи кезеңдерде Оңтүстік Қазақстан әртүрлі мемлекеттерді басқарған ақсүйектердің (элита) тайталасқан жері болды.Қазақ даласының жағрафиялық ерекшеліктеріне сай, Шығыс Дәшті-Қыпшақ территориясында ерте ортағасырлар кезеңнен-ақ бақташы қауымдар қыс уақытында оңтүстікке - Сырдария өңіріне, оның сағасына, Қаратау қойнауына келіп қыстайтын мал шаруашылығы қалыптасқан болатын. Дәл осы шаруашылық циклі Қазақ хандығы кезінде де қолданылып жатқан еді.Орталык Қазакстан мен Орта Сырдария Орта жүз қазақтары үшін ортақ территория болып саналды. Ал төменгі Сырдария жерлері мен Арал өнірі де Кіші жүз қазақтары үшін дәл осындай мәнге ие еді.Астанасы Түркістан қаласы болған Қазақ хандығы тұсында Орталық Қазақстан мемлекеттің стратегиялық тұрғыдан аса маңызды өлкелерінің бірі болды. Керуен жолдары ішінде көне дәуірлерден жеткен екі бағыт ерекше орында тұрды.
Курстық жұмыстың мазмұны: Курстық жұмыста Қазақстанның XV-XVI ғасырлардағы мемлекеттік құрылысы, қазақ хандығының құрылуы, хандар мен белгілі тұлғалары жайында ақпарат беріліп отыр. Жалпы алғанда, курстық жұмыс тек нақты фактілерді беріп қана қоймай, жаңашылдық ретінде әркездегі түрлі ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, қазақ хандығының құрылу жайындағы белгілі қортынды жасауға бағытталған.
Курстық жұмыстың өзектілігі: XV-XVI ғасырлар қазақ елі үшін өте маңызды тарихи кезең болып саналады. Осы кезеңнен бастап қазақ даласы тарихы өзінің жаңа бетін ашады - қазақ өз алдына жеке хандық болып бөлініп шығады. Сондықтан осы тақырыптың өзектілігі әлі сан ғасырлар бойы қазақ халқы үшін жоғалмақ емес. Осы заманның тарихына әлі де талай жаңашылдықтар қосу - болашақтың ісі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс төрт бөлімнен, кіріспе, негізгі бөлім, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, оның мақсаттары мен мәндеттері көрсетілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде осы жұмыста қолданылған еңбектер мен мақалалар көрсетілген.
Курстық жұмыстың міндетері:
- XV-XVII ғасырлардағы қазақ хандығының құрылуы, билігі, заман өзгерістері мен халықтың ахуалын сипаттау;
- XV-XVII ғасырларда өмір сүрген қазақтың белгілі тұлғалары мен олардың қоғамдағы рөлі жөнінде жалпы ақпарат беру;
- Жаңашылдық көзқарас ретінде қазіргі заман тарихшы-авторлардың еңбектеріне сүйене отырып, қазақ хандығының құрылуы жөнінде ой қозғау;
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі: Тарих қашанда жаңалықтарын болашағынан күттіретін ғылым. Әйтсе де, бүгінгі күнде халық назарына беріліп отырған фактілер мен тарихи ескерткіштер, сондай-ақ әдебиеттерге сүйене отырып, өз заманымызда өткенге тұжырымдар жасаймыз. Қазақ хандығы қашан және қалай пайда болғанын, толық зерттеп білу бір курстық жұмыстың еншісіне тимейді. Сондықтан, тек бүгінгі күнгі қолданыстағы фактілер мен тарихшылардың зерттеулеріне сүйене отырып тақырыпты ашуға тырыстым.
1.1 Қазақ хандығының құрылуындағы алғышарттар
Орта ғасырлардағы Қазақстан аймағында қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуының қазақ халкының кұралуы мен топтасуында, қазақ этносы дамуының ұзақ жолында, әсіресе оның соңғы кезеңінде, XV-XVII ғасырларда этностың тұтастығын сақтауда аса зор маңызы болды. Қазақ хандығының пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақтың, Жетісу мен Түркістанның кең-байтақ аумағындағы әлеуметтік-экономикалық процестердің заңды қорытындысы болды. Аралас экономикалық, көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы-егіншілік, қала шаруашылығы қалыптасқан өлкелердің табиғи интеграциясы негізінде XIV-XV ғасырларда тұтас экономикалық ауданның құрылуы аймактың бүкіл жерінің бір саяси кұрылымға бірігуіне қолайлы жағдай әзірледі. Аймақтың көшпелі және отырықшы халқының экономикалық мәдени, қоғамдық-саяси байланыстарының нығаюы қазақ рулары мен тайпаларының этникалық жағынан бірігуіне, халықтың ұзакқа созылған қалыптасу процесінің іс жүзінде аяқталуына себепші болды. Өз кезеңінде Ак Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы шеңберінде жергілікті этникалық негізде мемлекеттіктің даму тәжірибесі қалыптасып жаткан біртұтас халықтың саяси жағынан бірігу қажет екенін түсінуіне жәрдемдесті. Қазақ мемлекеті құрылуының объективті себептері мен шарттары осы жағдайлар болды. Ірі этникалық-әлеуметтік қауымдастыктың өзінің біртұтас әлеуметтік-аумақтық мемлекеттік ұйымын құруға ұмтылуы соңғы уакытқа ұлттардың кұрылу кезіне ғана емес, Орталық Азия аймағының қазіргі халықтары қалыптасқан орта ғасырларға да тән. Мемлекеттің этникалық қауымдастықты айқындайтын көптеген элементтерді - тіл, материалдық мәдениет, тұрмыс, тарихи зерде, халыктың ғұрпы, ойлау салты элементтерін кайта жаңғыртуда, оны дамыту мен этникалық аумағын қорғауда жетекші рөл атқаратыны белгілі. Жоғарыда көрсетілгеніндей, XIV-XV ғасырлар сонғы орта ғасырлардағы Қазакстан өмірінде ерекше маңызды кезең болды. Бұл қазақ халқының құрылуы, оның мемлекеттігінің этникалық аумағының негізгі нобайларының қалыптасуы аяқталған кезі еді. Жоғарыда моңғолдар жаулап алғаннан кейінгі алғашқы онжылдықтардағы күйзелістің орнына келген шаруашылыктың қайта өрлеу фактілері атап өтілді. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың даму саласында өзгерістер орын алды. Монғолдардан кейінгі уакытта жоғарыда айтылған мемлекеттерде азды-көпті тұрақты шаруашылық жағдайларының қалпына келтірілуі, Орта Азияда, Иранда, Кавказ сыртында, орыс жерлерінде болғаны сиякты, Қазақстанда да қоғамдық қатынастардың үдемелі түрде ілгері басуын қамтамасыз етті. Қазақстанның бүкіл аумағында, әсіресе оңтүстік аудандарда әлеуметтік қатынастардың рулық-тайпалық белгілері мен рулық байланыстардың пәрменділігі барған сайын кеми берді, хандардың, сұлтандардың өмірлердің,байлардын, билердің, мұсылман дінбасыларының еңбекші бұқара жөніндегі саясаты барған сайын өктем бола түсті. Ақ Орда мен басқа да аталған мемлекеттердегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар проблемаларын әлі де жете зерттеуге тура келеді, дегенмен қоғамдық қатынастардың, әсіресе отырықшы-егіншілік дамыған аудандарда патриархаттық-рулық шеңберден біртіндеп арылуы мағынасында алғанда, ол қатынастардың дамуындағы кейбір ілгері басушылық туралы қазір де корытынды жасауға болады. Ақ Орданың билеушісі Жошыдан тараған сұлтандар мен көшпелі тайпалардың шонжарларына үлестік иеліктер мен үлестік жерлер бөліп беру жүйесін ретке келтіру жөнінде бірқатар шаралар қолданылды. Бұл көшіп-қонудың ежелден қалыптасқан жолдарын ескере отырып, жайылымдық және егістік учаскелерді иелену және пайдалану құқығымен жүзеге асырылса да, көп жағынан алғанда дәстүрлі жер пайдалануды бұзбай қойған жоқ өйткені сыйға тартылған сойырғалдардың өзге тайпалар көсемдерінің қолына түсуі жиі кездесетін еді. Қоғамдық қатынастар жүйесінің одан әрі дамуы, Моғолстандағы сияқты, Ақ Ордада, сонан соң Әбілқайыр хандығында малды ғана емес, жерді де меншіктенудің нығайтылуынан көрінді. Мұны жайылым үшін барған сайын өрістей түскен күрес те растайды, бұған Әбілқайыр ханның Өзбек хандығындағы сияқты, аталған мемлекеттерді де тарихы жөніндегі жазбаша деректемелерде дәлелдер бар. Өз мемлекеттігінің құрылуына байланысты көшпелі шонжарлардың экономикалық және саяси күш-қуаты арта түсті. Қазақстанның оңтүстігінде қалалардың дамуы және қала халқын осы мемлекеттердің билеушілері мен қалаларды үлес сойырғалға алған көшпелі шонжарлардың қанау мүмкіндіктерінің артуы, сондай ақ мал санының көбеюі, жайылымдық жердің кеңеюі - осының бәрі шонжарлардың күш-куаты артуы және қатардағы көшпелілердің, егіншілер мен қала тұрғындарының әлеуметтік жағынан саралануының өсуі үшін жаңа мүмкіндіктерді айқындап берді. Моғолстандағы сияқты, Ақ Ордада да қоғамдык катынастардың одан әрі дамуы туғызған осы құбылыстардың бәрі рулық және тайпалық байланыстарды барған сайын үзе түсіп, жекелеген этникалык топтардың этникалық жағынан араласуына, халық ретінде калыптасудың жеделдеуіне жеткізді. Халықтардың этногенезі проблемаларын зерттеушілер барлық этностар мен халықтардың қалыптасу процесінде мемлекеттік, экономикалық, мәдени және баска да әлеуметтік байланыстардың айқындаушы рөл атқаратынын атап көрсетеді[1. 162 б.]. Этностың қалыптасуына әлеуметтік факторлардың ықпалы этникалық қарым-қатынасты жанама түрде көрсететін экономикалық байланыстармен ғана шектелмейді, ол коғам дамуының басқа да көптеген қырларынан көрінеді. Егер қоғамдық өндіріс барысында материалдық игіліктерді өндіру ең алдымен этникалык қауымдастықтың физикалық жағынан өмір сүруі мен дамуына мүмкіндік берсе, халықтың түрлі топтарының экономикалық байланыстарының барысында мәдени ақпарат алмасу жүріп жатады. Экономикалық байланыстар тиісті мемлекеттік кұрылымдардың құрамдас бөліктерінің саяси қауымдастығын нығайтады[2. 162-171 б.]. Халықты этникалык жағынан топтастыру мен оның өз тұтастығын сақтауы үшін оның мүшелерінің жаулап алушыларға қарсы бірлескен күресуінің, этникалық аумақты бірлесіп қорғауының зор маңызы бар. Этностың қалыптасуына әлеуметтік-экономикалық факторларының оң ықпал етуінің осы барлық көріністерін қазақ халқының құралу барысынан да көруге болады. Қазақ халқының калыптасу процесінің баяулауына, оның уакыт жағынан ұзаққа созылуына моңғолдар жаулап алғаннан кейін Қазақстан аумағында пайда болған мемлекеттердің - әуелі моңғол ұлыстарының содан сон Ақ Орданың, Моғолстанның, Әбілқайыр хандығының, Ноғай Ордасының бір орталыққа бағынбауы, көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдағы қоғамдық катынастардың баяу дамуы, сыртқы саяси жағдайлардың қолайсыз болуы (моңғолдардың жаулап алуы, Темірдің және Темір ұрпақтарының агрессиялық саясаты, одан кейінгі ойрат феодалдарының Қазақстанды қаңыратып кеткен, халықты тікелей қырып жойған, қоныстарды қиратқан, тұтас этникалық топтарды бөлшектеп, бытыратып жіберген шапқыншылықтары) салқынын тигізді. Қазақ халкының қалыптасуына қазақ қоғамы дамуының бүкіл барысындағы ұзаққа созылған ішкі соғыстар мен талас-тартыстар және қазақ билеушілерінің көршілес Орта Азия, Шығыс Түркістан, Сібір, Жонғария аумактарындағы өздері жүргізген сыртқы соғыстары сияқты факторлардың да теріс ықпал жасағаны аз болған жоқ. Соғыс қимылдары объективті түрде пайда болған шаруашылық мәдени және этникалық байланыстарды қайта-қайта үзіп отырды. Қазақ этногенезінің барысына жекелеген этникалық топтарды қалыптасқан халықтан шығарып тастаған немесе оған сырттан келгендерін қосып отырған халықтың көші-қоны айтарлықтай теріс ықпал жасады. Этникалық топтардын осылайша орын ауыстыруының халық топта- суынын процесіне тежеуші ықпал жасайтыны бірқатар зерттеу әдебиетінде атап өтілген[3. 35-45 б.]. Моғолстанның, Ак Орда мен Әбілқайыр хандығының тарихы сондай және баска да фактілерге толы. Сонымен бірге көші-қон этникалық тегі жағынан жақын ұжымдардың қарым-қатынас жасауына мүмкіндік туғызды. Мысалы, Қазақстан даласы көшпелі қоғамының дамуы да, көшпелілер мен жартылай көшпелілерінің отырықшылануы сияқты нәтижелері де нақ осы бағытта болды. Жогарыда аталған соғыстар мен талас-тартыстардың, жұттардың салдарынан катардағы көшпелі малшылардың күйзеліске ұшырауы, әсіресе оларды Сырдария қалалары мен Жетісу ауданында, яғни ежелгі егіншілік мәдениеті ауданында отырықшы болуға амалсыздан әкеп соқтырды. Жерге отырықшыланған бұрынғы көшпелілер түркі тілді, араб тілді және басқа тілді өзге де этникалық қауымдастықтарға жататын жергілікті тұрғындармен шаруашылық мәдени және этникалык байланыстар жасап, нақ Онтүстік Қазақстан халқына тән өз ерекшеліктері бар этникалық топтар құрады[4. 210-217 б.]. Біртұтас мемлекет қана халықтың этникалық кұралу процесіндегі ықпалдардын әсерін жойып, оның этнос ретіндегі мәдени-шаруашылық дамуын қамтамасыз етеді. Осыған орай көшпелілердің мемлекеттілігі туралы мәселе көтеріледі. Осы мәселе жайлы дау-дамайға тереңдеп енбей-ақ бірқатар зерттеушілер көшпелілердің мемлекеттілігі егінші өңір мен қалаларды жаулап алуы арқылы қалыптасады деген пікір ұстанатынын атап өткен жөн. Бірақ тарихи шындыққа қарағанда арғы ата-бабалары сияқты қазақтар таза көшпелі мал шаруашылығымен ғана айналыспаған, олар отырықшы, жартылай отырықшы болған, егіншілікті де, қала мәдениетін де білген. Қазақ мемлекеттілігінің құрылуы мен нығаюында ерекше дамыған екі аудан - Түркістан мен Жетісу маңызды рөл атқарды. Қазақстанның батыс-орталық бөлігінің аудандарымен, сондай-ақ Жетісумен және Шығыс Қазақстанмен қатар, Оңтүстік Қазақстан мен Сырдарияның орта және төменгі өңірінің қалалары, Орталық Қазақстанды қоса алғанда, қазақ этногенезі мен политогенезінің аса ірі үш торабының бірі саналады. XIII-XIV ғасырлар шебінде-ақ Алтын Орданың зорлық-зомбылығының артуы жағдайында қалыптасып жатқан жергілікті халық мемлекеттігінің саяси орталығы Оңтүстік Қазақстан мен Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға қарай ойыса бергенімен, қазақ мемлекеттігінің дамуы да осы аталған ірі орталықтардың тарихымен тығыз байланысты болды. Қазақ хандығының саяси орталығы әуелі Батыс Жетісу, бірнеше жылдан кейін - Сыр өнірінің қалалары мен Қаратау беткейлерінің солтүстік бөлігіндегі ауданға (басты қалалары Сығанақ пен Сауран болған), ал XVI ғасырдың аяғынан бастап Түркістан каласына ауысты. Қазақ хандығында мемлекет орталығын тандау мәселесінде XIV- ХV ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында одан бұрын болған мемлекеттер - Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығы (көшпелі өзбектер мемлекеті) дәстүрлерінің жалғастырылуы кездейсоқ емес. Оңтүстік Қазақстанның нақ осы ауданына ноғай (маңғыт) феодал шонжарлары, атап айтканда әмір Едіге ұрпақтары мүдделерінің аударылуы жиі кездесетін және заңды болатын. Түркістан мен Жетісу қазақ мемлекетінің өмір сүре бастаған алғашқы он жылдықтарынан бастап ұйыткысы болды. Оның пайда болу алғышарттарының осы аймақтың алдыңғы кезеңдегі, XIV-XV ғасырлардағы тарихымен байланысты болғаны сияқты, оның тағдырын нақ осы жерлердегі оқиғалар айқындап берді. Қазақ хандығының бүкіл дамуы, оның саяси тарихы, хандықтың нығаюы, қазақ халқының экономикалык және тарихи өмірі Түркістан мен Жетісу тарихына тығыз байланысты болды. Түркістан мен оның қалалары қазақтардың Орта Азия халықтарымен өзара экономикалық, мәдени, саяси қатынастарында, ал Жетісу қазақтардың қырғыздармен және Шығыс Түркістан халқымен қатынастарында зор рөл атқарды. Бұл қатынастардың феодалдық күрестен, ұзаққа созылған соғыстардан көрініс табуы сирек болмайтын, бірақ көбінесе бейбіт емес қатынастар бейбіт, тіпті достық қатынастармен ауысып отыратын. Түркістан және Жетісу аудандарының қазақтың мемлекеттік сол сияқты этникалық (ұлттық) аумағының қалыптасуында маңызды болғаны күмәнсіз. Алайда, тарихи әдебиетте қазақтың этникалық топтары бұл аумаққа XVI ғасырда не одан неғұрлым ертеректегі уақытта басқа жақтан қоныс аударған деген де пікір бар. Шынына келгенде, қазақ мемлекеттігі Ақ Орданың өзінде-ақ қалыптасқан. Халықтың шаруашылық үлгісінін ортақтығы, бірдей материалдық мәдениеті мен тұрмысы, Қазақстан аумағында түгелдей басым болған түркі тілдес тайпалар мен тайпа бірлестіктіктерінің тіл жөнінен жақындығы орын алған.Ақ Орда мен Әбілқайыр хандығында да, Қазақ хандығында да халықтың ортақ қоныстау аумағы болды. ХV ғасырда Ақ Орда әлсірегенімен, Түркістанда және оған қарсылас жатқан далалық аумақта Барақтын иелігі қалады. Феодалдық талас-тартыстар жағдайында және Барақ ханнын қаза табуына байланысты Қазақстан даласының көп бөлігінде биліктің Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшуі нақ сол Жошы ұрпактары әулеттерінің алмасуы ғана болып табылады. Ал халық өзгермей, нақ сол аумақ шеңберінде қалды, оны шаруашылықтың, материалдық мәдениет пен тұрмыстың ортақ түрлері біріктірді. Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігіндегі этникалық жағынан туыс түрік тайпалары, сондай-ақ әлдеқашан түріктеніп кеткен моңғол тайпалары ХV ғасырдын аяғы - XVI ғасырдың басындағы тарихи шығармалар авторларының түсінігінде-ақ этникалық жағынан біртұтас болып саналады. Әбілқайырдың көшпелі өзбектер мемлекеті ыдырағанға дейін-ақ және әсіресе осы оқиғадан кейін Қазақстан халқы (Жетісуды қоспағанда) екі саяси бірлестікке бөлінгенімен, олар нақ сол этникалык топтардан тұрды. Қазақстан аумағында біртұтас мемлекеттілік Алтын Орданың бөлінуі кезінен бастап, Қазақ хандығы пайда болып, нығайғанға дейін жергілікті этникалық негізде қалыптасты. Әбілқайыр хандығы ыдырағаннан кейін нақ сол қалыптасқан халықта, нақ сол этникалық аумақта, нақ сол шаруашылық-экономикалық жағдайларда билеуші әулет қана алмасып, Жошы ұрпақтарының бұрынғы тармағының билігі қалпына келтіріледі. Билеуші әулеттердің алмасуы, саясат саласында болған өзгерістер коғамнын экономикалық негізіне әсер еткен жоқ. Жәнібек пен Керей қазақтарының Әбілқайыр өзбектерінен этникалық құрамы жөнінен де, әлеуметтік-мәдени дамуы, кәсібінің тегі, материалдық тұрмысы шаруашылығы жөнінен де еш айырмашылығы болмады. Сондықтан өзбектерді (бұл арада XIV-XV ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында мекендеген өзбектер айтылып отыр) Сырдариядағы егіншілікпен тығыз байланысты, ал қазақтарды тек далалық аудандарда тұрған, егіншілік және отырықшы өмірді білмеген таза көшпелілер деп санаған бірқатар зерттеушілердің пікірі қате болып табылады. Өзбектердің Шығыс Дешті Кыпшақтан Мауараннахрға ауысуын бұл зерттеушілер олардың Сырдарияда бастан кешіре бастаған жер тарлығынан болды деп түсіндіреді. Ак Орда мемлекетін, Әбілқайыр хандығын, Моғолстанның солтүстік бөлігін (Жетісуды) және Ноғай Ордасын қазақ халкынын ірі-ірі этникалық топтары мекендеді. Қазақ хандығы Ак Орда, Әбілқайыр хандығы мемлекеттігінің және жоғарыда айтылған басқа да мемлекеттердің тікелей жалғасы болды. Осы мемлекеттер шеңберінде қазақ халқы қалыптасуының ұзаққа созылған процесі, ал Қазақ хандығында біртұтас халықтың біржола топтасуы аяқталды. Этникалық процестермен бірге қазақ мемлекеттігінің өзі де қалыптасып дамиды, ол бұрын Қазақстан аумағында мекендеген тайпалар мен халықтардың (кимектердің, қыпшақтардың, наймандардың және баска да түрік халықтардың) феодалдық мемлекеттігі дамуынын тікелей жалғасы болды. Қазақ хандығының, қазақ мемлекетінің құрылу себептері әлеуметтік-экономикалық факторлардың тұтас кешенінде, қоғамдық қатынастардың одан әрі дамуында жатыр. Әбілқайыр сынды рулық-тайпалық үстем таптың феодалдық кұқықтарын қорғаушыдан айрылған шонжарлардың мүдделері оның немересі Мұхаммед Шайбани ғана емес, сонымен қатар бөлініп кеткен қазақ хандарынан да неғұрлым құдіретті қамқоршы іздестіруде болып табылады. Көшіп кету қазақтардың екі тобын - Орта және Ұлы жүз тайпаларын бір мемлекетке байланыстыру, жаңа саяси бірлестіктің құрылуына себеп болды. Хандық көшіп кету басталғаннан кейін 10 жыл өткен соң ғана құрылды. Оның құрылуы Әбілқайыр билігі құлауының және бүкіл Қазақстан аумағында, барлық қазақтарға, соның ішінде Кіші жүзге де Жошы ұрпақтарынан тараған Ақ Орда тармағы хандарының билігі орнатылу себептерінің бірі болды, ал Кіші жүз аумағына сол кезде-ақ Жәнібек хан, одан соң Бұрындық, әсіресе Қасым хан өз ықпалын таратқан еді. Ақ Орда мемлекетінде, Әбілқайыр хандығында, Ноғай Ордасы мен Моғолстанда мемлекеттік даму, шаруашылық, мәдениет саласында моңғолдар жаулап алуының теріс зардаптарын біртіндеп жоюмен бірге XIV-XV ғасырларда қазақ халқының одан әрі бірігу, топтасу процесі жүріп жатты. Бұл мемлекеттердің бәрінің - Қазақ хандығы ізашарларының құрылуы прогресшіл болғаны күмәнсіз. Ақ Орданы да, Әбілқайыр хандығын да Шыңғыс ұрпақтары басқарғанымен, Алтын Ордадан айырмашылығы сол - олар жергілікті тайпалар одағының негізінде, шын мәнінде қалыптасқан қазақ халқының негізінде пайда болды. Өйткені Әбілқайыр хандығынан да көптеген көшпелілер, солардың ішінде 200 мың қазақ көшіп кетіп, Жәнібек пен Керей маңына жиналды (ал олар да кошунати узбек, яғни өзбек әскері деп атады). Әскербасыларының көбі Әбілқайырдың мирасқоры Шайх-Хайдардан кетіп, Жәнібек пен Керейге қосылды. Мұхаммед Шайбанимен бірге Орта Азияға бұрынғы Әбілқайыр хандығының рулары мен тайпаларының азын- аулақ бөлігі ғана кетті. XIII-XIV ғасырларда Қазакстанда татар-моңғол жаулап алушыларының билігі Жошы ұлысының батыс бөлігі Алтын Ордадағы сияқты тікелей болған жок, қайта бұл далада моңғол-татар ақсүйектерінің ұлыс басқаруының дамымағандығы себепті жергілікті шығыс-қыпшақ ақсүйектерімен едәуір дәрежеде жанама түрде болды[5. 38 б.]. Мұндағы ұлыстар жергілікті феодалдардың нақты феодалдық иеліктері. Едіге мен оның ұрпақтарының, Шайбани мен оның ұрпағы Әбілқайырдың ұлыстары, Ұрұс хан мен Барақтың мұрагерлері Жәнібек пен Керейдің ұлысы осындай жеке феодалдық иеліктерді кұрады. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасу процесінде жергілікті феодал шонжарлардың Алтын Орда хандарына тәуелсіз қоғамдық-саяси рөлі елеулі болды. Этникалық сана-сезімнің нығаюы этностың өз әлеуметтік-аумақтық (негізінен - мемлекеттік) ұйымына ұмтылуымен ұштасатыны мәлім. Нақ осының өзі этностың тұрақты тіршілік етуін, этносты айқындайтын көптеген элементтерінің яғни тілдің, материалдық мәдениет пен тұрмыстың тұрақты ерекшеліктері сақталуын, өзінің этникалық жақындығын, бірлікті (этникалық сана-сезім) және ең алдымен аумақтық бірлікті ұғынуды қамтамасыз етеді[6. 11 б.]. Мемлекет ел өміріндегі қазақ қоғамының шаруашылық жағынан оқшауланған этникалық автономиялы бөліктерін біріктірген аса маңызды интеграциялаушы күш болды (капитализмге дейінгі дәуірде мұның басқа да Шығыс халықтарының даму тарихында болғаны сиякты). Моңғолдар жаулап алуының зардаптарын жоюдың бүкіл кезеңі бойында, Қазақстан аумағында Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы өмір сүрген кезең бойында нақ қазақ мемлекеттігін нығайту міндеті алда тұрды. Жүздер тайпалары кұрамының біржола калыптасуы, тұрақтануы нақ XIV- ХV ғасырларда Ақ Орда мен Моғолстанның нығаюы кезеңінде, қазақ тайпаларының мемлекеттік-саяси, әлеуметтік-экономикалық, этникалық-мәдени байланыстарының айтарлықтай дамуымен сипатталатын кезеңде халық калыптасуының ұзаққа созылған процесінің соңғы кезеңімен қосарласа жүрді. Сол кездегі Қазақстанның этникалық тарихының негізгі мазмұнын - халық калыптасуының біржола аяқталуы, қазақ жүздері тайпалары құрамының анықталып бөлінуі, ертедегі автохтондық этникалық ұйытқыны толықтырған тайпалар мен рулардың XVII-XIX ғасырлардағы деректемелерде көрсетілген ең кейінгі өз аумақтарына ауысуы құрайды. Халық құралуының ұзаққа созылатын процесс екені белгілі, оның жекелеген кезендерін, аяқталған уақытын әлдебір онжылдыққа жатқызуға болмайды, сол сияқты қазақ халқының этникалық тарихының оны жүздерге бөлу тәрізді ерекше белгілерінің пайда болуын да белгілі бір қысқа уақыт аралығына жатқызуға болмайды. Қазақ халқы қалыптасуының сан ғасырлық процесінің ХIV-ХV ғасырлардағы аяқталу кезеңі оның қыпшақтардың, өзбектердің, ноғайлықтардың, Моғолдардың этникалық-саяси қауымдастығына кірген бөліктерінің бірігуімен және сонымен бірге Шығыс Дешті Қыпшак пен Жетісудың жекелеген рулары мен көптеген тайпалары бөлімшелерінің басқа да қалыптасқан түрік халықтары кұрамына енуімен сипатталады. Мысалы, XVI ғасырдың басында Қазақстанның Жетісу мен оған шектес аудандардағы тайпаларының бір бөлігі Мұхаммед Шайбани ханмен бірге Орта Азияға кетеді, дулаттардың, қаңлылардың, қыпшақтардың, наймандардың, керейіттердің жекелеген топтары өз тайпаластарының негізгі бұқарасынан бөлініп, олар қырғыздардың кұрамына кіреді[7. 26-27 б.]. Алайда қалыптасқан қазақ халкының жекелеген бөліктерінің моңғол ұлыстарының күйреген орындарында пайда болған бірнеше саяси кұрылымдарға мемлекеттерге (Ақ Ордаға, Моғолстанға, Әбілқайыр ханның хандығына, Ноғай Ордасына, Сібір хандығына) қарауы, сондай-ақ Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың феодалдық үстем таптарының өндіргіш күштерінің, соның ішінде адам резервтерінің кемуіне, экономикалық құлдырауға, туыстас этникалық топтардың бөлшектелуіне, саяси және шаруашы- лық байланыстардың үзілуіне әкеп соққан үздіксіз соғыстары мен талас-тар тыстары бұл процесті катты тежеді. Этникалық жағынан жақын топтардың саяси бытыраңқылығын жою, сол кезде-ақ іс жүзінде халық болып қалыптасқан қазақ тайпалары мен руларын мемлекет етіп біріктіру міндеті барынша қажет болды. Оны нақты шешуге біртұтас мемлекет кұру жәрдемдесе алатын еді. Моңғолдардан кейінгі уақытта (XIV-XV ғасырдың бірінші жартысы) халықтың әлеуметтік-экономикалық, этникалық-саяси, мәдени дамуы қазақ халкының саяси жағынан біртұтас болып бірігуіне жағдай дайындады. Ол кейінгі ғасырларда қазақ халкының топтасуын, оның этникалық аумағынын тұтастығын, халықтың сан ғасырлық мәдениетінің дамуын қамтамасыз еткен Қазақ хандығы болуға тиіс еді.
1.2 Қазақ хандығы тұсындағы мәдениет
Бұл кезеңнің рухани мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік, монғол және ислам мәдениеті дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен сипатта- лады. Ол негізінен алғанда фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (кол- жазба-кітаби) әдебиет және музыкалык-поэтикалык өнер түрінде болып, да- мып отырған. Фольклор. Ауызекі халықтык-поэтикалық шығармашылық Алтын Орда халқының рухани мәдениетінің негізгі бөлігі болды. Оның ежелден келе жа- ткан және тамыры терең дәстүрлері бар. Рулық құрылыс пен Түрік қағанаты дәуірінде пайда болған көптеген фольклорлық сюжеттер феодалдық қоғам жағдайларының өзінде-ақ одан әрі жетілдіріле берді. Халық арасында ертеден келе жатқан мифтер мен ертегілер, аңыз-әңгімелер кең таралды, олардың бір бөлігі жаңартылып, өзгертіліп отырды, ал баска бір бөлігі баска жанрлардын құрамына кірді, не бәз-баяғы күйінде жасай берді. Ертедегі туындылармен катар, сол кезде ұлан-байтак Дешті Қыпшақ даласында болған оқиғалар тура- лы, оларға белсене қатысып, жалпы алғанда Шыңғыс ұрпақтары, жекелеп алғанда Жошы ұрпактары мемлекетінің одан әрі өмір сүруінде тағдырлы рөл атқарған жеке адамдар туралы эпикалық жаңа туындылар жасалды. Ол кезендегі фольклордың ен ертедегі үлгілері ғарыштык, тотемдік, этио- логиялык және эсхатологиялық сипаттағы алуан түрлі мифологиялык сю- жеттер болатын. Оларда Ғарыш пен Жердің Ғайыптан пайда болғаны туралы, Күннің, Айдын және баска да аспан шырактарынын кайдан шыкқаны туралы айтылатын. Мифтерде алғашқы адамдар мен жануарлардың жарык дүниеге калай келгені, таулардын, көлдердін, өзендердін және баска да Жер объектілерінің қалай пайда болғаны туралы да баяндалды, хайуандардың түрі, мінез-кұлкы неліктен сондай екені түсіндірілді. Рулар мен тайпалардың мифтік тарихы да баяндалып, олардың генеалогиясын жануарлармен, тотемдік баба- лармен байланыстарға апарып тірейді. Бұл мифтердің бәрі өзінше бір таным- дык-ақпараттық міндет атқарды және дүниенің кұрылысын, табиғат құбы- лыстарын, адамның іс-әрекеттері мен хайуандардын кылықтарын аңғалдык- пен, кейде теріс түсіндірді. Сонымен бірге монотеистік ислам діні ықпалының артуына байланысты ертедегі мифология ыдырай берді. Ислам діні жағдайын- да бұрынғы нанымдар күпірлік деп жарияланып, қуғынға салынды, соның сал- дарынан көптеген көне мифтер жүйеге түсіріліп және фольклорлық циклге енгізіліп үлгірмеді. Олар бұзылып, баска жанрларға айнала бастады, бұл орайда өзінің танымдық міндетін толық жогалткан жок. Бұл мифтер көркемдік міндеті басым сындарлы жүйе кұрған жок, мұның өзі ертедегі құл иеленушілік мемлекеттердің мифологиясына тән болатын.
Құл иеленушілік мемлекеттерде алғашқы қауымдық мифтер циклдерге айналдырылып қана қоймай, сонымен бірге жаңа қоғамдық құрылысқа сәйкес жаңадан жасалды. Жана мифологияландыру жүзеге асырылып, бұл орайда цик- лдерге айналдырылған көне мифтер кайтадан ой елегінен өткізіліп, енді жана мемлекеттік жағдайларға, қалыптасып, орныккан көп кудайга бағынушылыкка бейімделді. Осының аркасында сындарлы, біртұтас мифология жасалды, сол кезде ол танымдық кызметтен гөрі, көркемдік-идеологиялык мазмұнда болып, феодалдық қоғам өмірінде көркем фольклор сияқты рөл аткарды және бұрынғ ысы сиякты, таза қолданбалы немесе этиологиялық сипатта болмады.[8.]
Фольклор жанрлардың арасында әдет-ғұрыптық өлендер, ертегілер ба- тырлык жырлар, макалдар мен мәтелдер мейлінше кең қолданылатын еді. Олар әлеуметтік-тұрмыстык кызмет атқарды. Әдет-ғұрып өлендері көбінесе кәделік-қолданбалы сипатта болды және алуан түрлі отбасылық-тұрмыстық әдеп-ғұрыптарға, салт-жоралар мен ойындарға, сондай-ак күнтізбелік-еңбек процестеріне коса айтылатын еді. Той және жерлеу рәсімдері кезінде әдет- ғұрып өлендеріне зор мән берілді, өйткені әрбір адамның тууы және өлуі зор манызды оқиға деп саналатын және оларда ерекше рәсімдер жасалып, ән айтылатын.
Әдет-ғұрып өлендерінен айырмашылығы ертегілер тәрбиелік, көңіл көте- ру максатында айтылды, сондыктан халык арасында ғажайып-батырлық және ғибратты мазмұндағы ертегілер (Құламерген-Жоямерген, Жерден шык- қан Желім батыр, Желкілдек, Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай, Хан Шентей, Еркем Айдар, Аяз би және басқалар) кең таралды. Оларда не- ғұрлым ертедегі қоғамдардың көптеген мифологиялык түсініктері мен діни нанымдары, сондай-ак біршама кейінгі дәуірлердің өмір шындығынын элементтері көрініс тапты. Ең көне ертегілерде әр түрлі кұбыжыктарды кырып-жоюшы және жер бетін жын-шайтандар мен баска да зұлым күштер ден тазартушы Аңшы-мерген (батыр-аңшы) туралы айтылады. Ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарау барысында ертегілер түрі жағынан өзгеріп, түрлі дәуірлердің шындықтарын сініре берген. Хандық мемлекет көрсетіліп, хан- дыктын акылды да дана адамдары туралы, әділ билеушілер мен уәзірлер тура- лы айтылатын ертегілер (Аяз би) соларға жатады[9. 22 б.].
Халық арасында жалпы Шығыс ертегілері мен ғибратты-новелла сипат- тағы мысал ертегілер де едәуір кең таралды. Егер ғажайып-батырлық сюжет- тер негізінен ежелгі түрік сюжеттері болса, новеллалық және мысал ертегілердің көпшілік бөлігі үнді-иран және араб сюжеті болатын (Панча- тантра, Хитопадеша, Калила мен Димна, Тотынама, Мың бір түн және басқалар). Бұл кезенде Алпамыс, Қобыланды, Сайын, Козы Көрпеш туралы ертеден келе жаткан, кейбір дәрежеде бытыраңқы жырлар циклдерге біріктіріліп, көп сюжетті іс-қимылдар мен кейіпкерлері бар эпикалык жырларға айналды- рылды. VI-VIII ғасырларда-ак Алтайда пайда болған Алпамыстың баста- пкы сюжеті XIII ғасырға қарай фольклорлық циклге біріктірілуден өтіп, ми- фологиялык эпостан Алтайдағы Алып Манашта айтылатынындай, өзінің отбасының ар-намысын ғана емес, кайта бүкіл конырат тайпасының ар-на- мысын қорғайтын батыр туралы батырлық эпоска айналды.
Қобыланды батыр туралы эпостың көне негіздері де ѴІП-ІХ ғасырларда, оғыз-кыпшак дәуірінде пайда болған, ал XIII-XIV ғасырларда бұрынғы сюжеті тарихи циклге ұшырап, көптеген көріністермен толыктырылған, Алтын Ор- даға дейін оғыздар құрамына кірген қыпшактар мен кияттардын кызылбастар мен калмактарға карсы бірлескен кимылдары эпикалык туындыға айналды. Кеңейтіліп, жанартылу барысында бұрынғы сюжетке Алтын Орда заманын- дағы тарихи адамдар: Алшағыр, Қазан, Караман, Айбак және баска есімдер енді.
Ер Сайын эпосы да нақ осылайша калыптаскан. Ертедегі сюжеті ХІІІ-ХІV ғасырлардын эпикалық дәстүрі рухында кайта түледі, оған деректемелерде кейде Батый делінетін Сайын енгізілді[10. 144 б.98б.]. Алайда эпикалық Сайын тарихи Сай- ыннан алыс жатыр, ал оның эпикалык өмірбаяны жартылай мифологиялық- аныз тұрғысында суреттелген. Ер Сайын эпосы мазмұнының дербес дамуы- на карамастан, Қобыланды батыр туралы эпостын бір бөлігі сияқты болып көрінеді. Ғажайып болып туып, өскен Сайынды жорыкка Кобыланды бастап шығады, ол мұнда жасы үлкен және әйгілі батыр ретінде көрінеді. Шынына келгенде, эпоста Сайыннын калмактарга карсы бір жорығы ғана суреттелген, бұл жорықты да Қобыланды баскарады, ол содан сон, жауырынға карап жо- рамал жасағаннан кейін шайкаска түсуден бас тартып, Сайынды соғыспауға көндірмекші болады, бірак ол мұны тындамайды. Сайын жалғыз соғысып, каза табады да, оның әйелі Айым бикеш өлі батырды тауып, оны кереметтін күшімен тірілтіп алады.
XIV-XV ғасырларда ноғайлы топтамасындағы тарихи-батырлык эпос (Ер Тарғын, Ер Едіге, Қарасай-Қазы, Орак-Мамай, Ер Көкше, Ер Қосай және баскалар) ерекше етек алады, олар біздің заманымызға жекелеген жыр- лар түрінде де, Қырымның кырык батыры деген эпикалық топтама түрінде де жеткен. Бұл топтамада ерлік іздері көп мөлшерде камтылған, оларда Алтын Орданың нақты кайраткерлері де, ойдан шығарылған кейіпкерлер де іс-әре- кет жасайды. Фольклорлық циклге түсірудің (сюжеттік, өмірбаяндык, генеа- логиялык, тарихи және географиялық жағынан) алуан түрлі болуынын арка- сында топтама бірнеше ғасырдың оқиғаларын қамтитын және Алтын Орда- нын, Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығының саяси өміріне белгілі бір түрде қатысқан бірнеше билеуші-батырлардын істері туралы айтылатын ауызекі халык эпопеясына айналған.
Эпопея Ноғайлынын барлық батырларының эпикалык бабасы - Аншы- бай батыр туралы баяндаудан басталады. Содан соң кезек-кезегімен оның ұрпактары: Парпария, Куттыкия, Едіге, Нұрадын, Мұсахан, Орак, Мамай, Карасай, Казы туралы жырланады. Әрине, эпикалық дәстүр тарихи оқиғаларды дәлме-дәл көрсете де, накты адамдардың нақты істерін дәлме-дәл суреттей де алмайды, сондыктан эпопеяда тарихи фактілер мен қатысушы адамдардын нақты өмірбаянынан едәуір көп ауытқушылық бар.
Кырымның қырық батыры эпопеясында оқиғалар мен тарихи адамдар- дың орны ауыстырылған, жекелеген жағдайларда көркемдік-фольклорлык поэтика басым, мұның өзі оған кейбір жағынан шарттылык түр береді. Ен алдымен ноғайларға нақты ноғай батырлары ғана жатқызылмаған. Аңшыбай- дан бастап, Қобыланды батырмен аякталатын батырлардын бәрі ноғайлар делінеді. Мұнда Шота деген ұлымен бірге Нарық батыр, Ер Көкше мен онын ұлы Ер Қосай бар. Жалпы алғанда Ноғайлы топтамасынын уакыты эпикалык уақыт тәрізді, сондыктан да көптеген окиғалар мен батырлардың істері Ноғай Ордасы дәуіріне көшірілген, ал батырлардың өздері қонырат болса да, тама болса да ногайлар деп аталған.
Ауызша жеке поэзия.XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшактын мәдени өмірінде халық шығармашылығымен катар, ауыз әдебиеті өмір сүріп, дами түсті, ол өте ерекше түрде: суырып салма шығарма, ауызша орындау және ауыздан-ауызға берілу түрінде көрініп, орнықты. Оған авторының болуы, мәтінінің біршама тұрақтылығы, оның мазмұнынын нактылығы, арналған адам- нын болуы, сондай-ақ оның стилінде жеке басталу мен тек өзінің ғана менін білдіруге тырысушылык тән болған. Бізге дейін жеткен авторы мәлім поэзияның ең ертедегі үлгісінің мерзімі XIII-XV ғасырлар деп белгіленеді. Бұлар - деректемелерде Ұлы жыршы деп аталатын Кетбұға (XIII ғ.), Қотан (XIV ғ.) акындар мен Сыпыра жырау (XIV-XV ғғ.) жырларының үзінділері. Олардың өмірбаяндары мен шығарма- шылықтары туралы мәліметтер өте аз және мейлінше аңызға айналған. Мәтіндері мазмұны мен жанры әр түрлі және сол дәуірде Алтын Орда қоғамы- ның көркемдік шығармашылығында ақындар мен жыраулар болғанын дәлелдейді. Бұл шығарушылардың ең ежелгісі - отбасындағы өленші мен рудағы жыр- шы-сарбаздардан отбасылық-тұрмыстық тақырыпта да, когамдык манызы бар тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған шеберлікке дейінгі жолдан өткен акындар. Олар акын атағын бірнеше поэтикалык сөз жарыста- рына - айтыстарға катысып, атақты ақындардың бірін женгеннен кейін ғана алған. Сонымен бірге акындар соғыс жорыктарына да, коғамдық істерге де қатысып отырған, сондай-ақ жол-жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың өздері де басшылық етіп, адам өмірінін кезендеріне байланысты әр түрлі жол-жоралар жасаған, маңызды окигалар мен кезендер туралы, атақты адамдар және т. б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырып салма жырлар арасында мактаған арнаулар да, әскери ұрандар да, жерлеу жоктаулары да, жеке толғаулар мен тағы басқалар да болған. Осындай естіру жырының бірі - Шыңғысхан заманында өмір сүрген акын Кетбұғаның жыры. Жыр мәтінінің үзінділерін XIII ғасырда араб тарихшысы Ибн әл-Асир жазып алған[11. 202-204.]. Ол ұлы жыршы Кетбұға мен ұлы билеуші Шынг- ыс-ханның арасындагы поэтикалык сұхбат түрінде берілген.
ХV ғасырда ауызша жеке поэзияның жаркын өкілдерінің бірі Қазтуған жырау Сүйінішұлы болды. Ол XV ғасырдың 30-жылдарында қазіргі Астра- хань облысының аумағында туған, әскери ақсүйектер тұкымы деп саналады. Ол белгісіз себептермен XV ғасырдың екінші жартысында туған өлкесінен кетіп, өзіне бағынышты болған барлык руларымен және тайпаларымен Казак хандығына көшіп келген. Ол жөнінде неғұрлым дәл баска өмірбаяндық мәліметтер жок. Онын әдеби мұрасынан бізге өте аз бөлігі жеткен, бірак со- ның өзі-ақ Қазтуғанды сирек кездесетін жыршы-акын ретінде сипаттап береді. Оның поэзиясы мазмұнымен және стилімен өте ерекше. Онда сылдыр сөзге салыну, сес көрсету және сәуегейлік айту жок, оның жырынан әлдебір буы- рканған рух, асқақтық аңғарылады, әскери және лирикалық көңіл-күйді ғажайып ұштастыру байқалады.Қазтуған жыраудың өзіне-өзі берген поэти- калық сипаттамасы мейлінше бірегей дүние, ол түгелдей көркемдік аныктама- ларға кұрылған және бұрынғы авторлардын осыған ұксас тәсілдерінен айыр- машылығы - үшінші жақтан баяндалған. Казтуған жыраудың жырларында батыл да ержүрек жауынгердің бейнесі мен жан тебіренісін нәзік сезінетін адамның бейнесі, өзінің ата-анасы мен Отанын сүйетін ұлдың бейнесі катар жасалған. Сірә, Қазтуған туған жерінде онша жақсы болмай, оның одан кетіп калуына тура келсе керек. Ол туған жері туралы тебірене жырлап, онымен қимай қоштасады, оны дәріптеп, су- реттеу үшін әсірелеу тәсілін молынан пайдаланады. Сонымен Асан Сәбитұлы мен Қазтуған Сүйінішұлының шығармаларынан XIII-XV ғасырлардың мәдениеті мен поэтикалық дәстүрінде жеке негіз тән болған авторлық ауыз әдебиеті туғанын көрсетеді. Ол өз заманының перзенті еді және онымен тығыз байланысты болды, өз дәуірі талап еткен тақырыпты көтерді. Бұрынғы фольклорлық поэтикасын жаңадан туындап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz