Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің сызбасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
Негізгі бөлім:
Қожа Ахмет Ясауи
Арыстан баб кесенесі
Әулие-ата күмбезі
Айша-Бибі кесенесі
Жошы хан күмбезі
Таңбалы кешені
Бабаджа-Хатун кесенесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстанның тарихи-мәдени мұрасы тарихтағы қазақ халқының мәдени, экономикалық және оған қоса әдебиеттегі идеялық-эстетикалық мәніне байланысты тарихына қайта қарауға бағытталған процесс қазіргі қоғамның жетілген жағдайындағы өткен. Ұлттық тарихтану мәселесін дамытудың өзектілігін атап өту өткен туралы тарихы және аңыздар қалған мен тарихи-мұраларды терең зерттеу қажеттігін меңзейді.

Курстық жұмыс мақсаты: Қазақстандағы тарихи маңызы бар жерлерді мен аңыз болып кеткен, тарихи-мәдени мұралардың пайда болуына және өзіндік ерекшеліктері мен мәдени мұраларға сипаттама беру.

Курстық жұмыстың міндеттері:
Тақырыптың негізгі сұрақтарын және мақсатын анықтау;
Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларының ерекшеліктеріне сипаттама;
Қазақстан тарихи-мәдени аймақтарына сипаттама беру.

Курстық жұмыстың тәжірибелік мақсаты: Көрнекті тарихи тұлғалардың өмір тегі ұстанымдары және тарихи-мәдени құбылыстың мәнін ашудағы көркемдік тәжірибе.

Зерттеу нысаны: кесенелер, күмбездер және олардың ұзақ геологиялық уақыт аралығындағы даму, өзгеру заңдылықтарын және өзара байланыстарын ашу.

Курстық жұмысының құрылымы мен көлемі.
Курстық жұмыс 20 беттен тұрады. Жұмыс кіріспен, бір бөлімнен, қорытындыдан, атаулардан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе

Қазақстанның тарихи-мәдени мұрасы - мәдени, экономикалық және әлеуметтік капитал, жалпы адамзаттық мәдениеттің құрылымдық бөлігі, этностың, қоғамның, адам интеллектің дамуы мен жасалуының бастауы, тарихи жадының маңызды қоймасы. Ол көне тарихтың негізін қазіргі заманмен байланыстыратын жол жасай отырып, уақыттың үздіксіз байланысын көрсете отырып, заманауи тартыста адамзатқа қажетті көп қырлы қоғамның тарихи тәжірибесін зерттейді.

Ұлттық мәдени мұраны зерттеудің біртұтас жүйесін құру бағдарламаны құру да үшін маңызды болмақ. Республика тәуелсіздік алғаннан бері гуманистік тәрбиенің жан-жақты негізін құруға ұлттық тілдер саласындағы алғашқы қадам жасалды.

Қожа Ахмет Ясауи

Қазақстандағы 25 мыңға жуық тіркелген ескерткіштер арасында алғашқы адамдардың тұрақтары, мыңдаған жылдар бойы тарихы сақталған қалалар бар. Осы мыңдаған археологиялық деректердің ішінде ежелгі, ортағасырлық және шығыс сәулет өңірінің құнды қазыналар бар. Б.з.д. IV-II ғасырларда Қызылорда өңірінде Баланды - II ескерткіші дүние жүзіндегі алғашқы кірпіш күмбездердің бірі болды. Қазақстанның сәулетіне, этнографиясына және тарихына қатысты 5 мыңға жуық жазбалар мен басылымдар алынды. Маңғыстау ескерткіші - әлемде өзіндік, автономды сәулет өнерінің бірегей дамуы, Жамбыл облысындағы Айша-Бибі кесенесі - VII-VIII ғасырларда Қазақстанда құрылыс технологиясының жоғары деңгейде дамығанын айғақтайтын тағы бір ерекше жарық туындысы. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесін ЮНЕСКО әлемдік ескерткіш ретінде таныды.

1- сурет. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі.
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Орта Азия мен Қазақстандағы теңдесіз тарихи жәдігер. Бұл ғажайып сәулет өнерінің туындысы өз бойына ертеден келе жатқан жергілікті және Шығыс мұсылман құрылыс тәжірибесін жинақтаған бірегей ғимарат. Бұл ғажайып ғимарат Әулиелердің Сұлтаны Құл Қожа Ахмет Ясауиге зор құрмет ретінде, оған деген халықтың шексіз сүйіспеншілік орай, Әмір Темірдің бұйрығымен 1397 жылы салына бастаған.
1396 жылы Орта Азия билеушісі Асқақ Темір Қожа Ахмет Ясауидің ескі бейітінің орнына жаңа кесене салуды бұйырды. Орта ғасырда салынған ең тамаша сәулет өнерінің бірі саналатын бұл кесенеде 21 қазақ хандары жерленген десе дерлік. Кесене салынып жатқанда қайта-қайта құлады. Сонда ұлы Әміршінің түсінде ақсақал аян беріп: Қожа Ахметтің Арыстан атты ұстазы бар екен. Сондықтан алдымен Арыстанға, сосын шәкіртіне кесене тұрғысын делінген. Бұл түсті көрген Әмір Темір көріпкелдерін шақырып, түсін жорып: Арыстанның моласын қалай табамын? деп олардан ақыл сұрайды. Көріпкелдер Жұма намазынан кейін Қожа Ахмет Ясауи бейітінің басына екі құс зиярат етеді, мына құс ұшып барып ұстазы Арыстан бабтың басына барады, солай табасың деген екен. Арыстан бабтың сүйегі жерленген жерлер осылайша табылған.
Әмір Темір Түркістаннан кірпіш әкеліп, Арыстан бабтың басына үлкен күмбезді кесене тұрғызды. Осыдан кейін ғана Қожа Ахметке салынған кесене құламай, әміршінің тірлігі алға басты.
Мәдина - Мұхаммед, Түркістанда - Қожа Ахмет, .. деп Әзірет Сұлтанды ұлықтаған халқымыздың даналық сөзі Хақ Расулдың сүннетін бекем тұтып, Ислам Ақиқатын паш еткен, хәл ілімі мен хикмет дәстүрін орнықтырған Ясауи бабамыздың Пайғамбарымызбен рухани жалғастығын, бүкіл мұсылман әлемінің өркендеуіне тың серпіліс берген діни, рухани ықпалын айғақтайды. Хикмет дәстүріндегі Пайғамбарға сүйіспеншілік пен құрметтен бастау алып, ұстазды құрметтеуге ұласатын осы үрдіс даламыздағы мұсылмандық дәстүрдің мызғымас негізі болды.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі үлкен қақпасы бар күмбезді ғимарат. Оның ені 46,5 метр, ұзындығы 65 метр. Ғимараттың үлкен қақпасы (ені шамамен 50 метр, қақпа аркасының ұзындығы 18,2 метр) және бірнеше күмбездер бар. Орталық халдың айналасында түрлі мақсатта 35 бөлме салынды. Ғимарат Жамағатхана (мұнда қазан тұруы себепті қазандық деп аталады) күмбезінің төбесінен 37,5 метр биіктікте орналасқан. Сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 1,8-2 метр, ал қазандық қабырғаларының 3 метр. Ғимараттың жекелеген бөліктеріндегі бұл симметриялы және асимметриялық жалпы құрылым 8 түрлі бөлмелер тобынан тұрады:
Қазандық;
Үлкен Ақсарай;
Кіші Ақсарай
Құдықхана;
Кітапхана;
Асхана;
Көрхана;
Мешіт. 2-сурет. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің сызбасы
Қожа Ахмет Ясауи жүз жиырма бес жыл жасаған Түркі әлеміндегі мұсылмандық дәстүрді орнықтырған ғұлама ұстаз. Әкесі - Ибрахим, анасы - Қарашаш ана. Ясауидің ата-анасының зияраттары Сайрамда. Кашифи Рашахат-ул айн-ил хайат атты еңбегінде Қожа Ахметиің Арыстан бабаның шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сырын үйрегендегі туралы мәлімет береді. Қ. А. Ясауи дүниетанымы, оның ілімінің мәні маңызы Диуани хикмет, Мират-ул Қулуб , Пақырынама сияқты бізге жеткен мұраларынан көрінеді. Ясауи қалыптастырған хикмет дәстүрінің Ислам ақиқатын халықтың жүрегіне жол тауып сіңірудегі маңызы зор болған. Олар хикмет дәстүрін таратуда зікір практикасының үш түрін: алқа зікірі, арра зікір формаларын қатар алып жүреді.
Ясауи хикметтерінің мәні, философиядағы өзегі - адам. Адам кемелдікке жету үшін қажетті білім - хәл ілімін игеріп, Құдайдың фазылымен берілетін - хәл іліміне жетуі керек. Қ. А. Ясауи қылуетке түсуінің мәні сін халқымыз - Пайғамбарға деген махаббатың және сүннетке адалдықтың үлгісі ретінде аңызға қосқан. Ясауи Ислам сопылығының ажырамас бөлігі болып табылатын, түркі сопылығына негізделген тариқат жолын қалыптастырды. Бұл жолдың негізгі әдептері: шәкірттің ұстазға құрметі, адалдығы мен мойынсұнуы, Алланы тануға, жомарттыққа, тәуекелге, тафаккурға ұмтылуы. Шәкірттердің негізгі міндеттері: кемелдікке жетуге, хаққа жақындауға тырысу, қауіп пен үміт хәлінде болу, үнемі Алланы еске алып, зікір ету, ақиқат жайлы сөйлеу.
Сүннетке негізделген дәстүрлі жолы: көппен бірге намаз оқу, таң сәріде ояу болу, дәретпен таза жүру, өзің үнемі Алланың құзырында сезіну. Тариқаттың ерекше қасиеттері: қонақжайлық, Ясауиге, әулиелерге, ұстаздарға дұға жасау. Кемелдікке жетудің төрт шартты: макан (кеңістік), заман (уақыт), ихуан (бауырластық), рабт-и сұлтан (мемлекет басшысына риясыз берілгендік). Жария зікір салу осы тариқаттың негізгі шартты. Қ. А. Ясауидің тариқат силсиласыда: Суфи Мұхаммед, Хакім ата, Зеңгі баба, Садр ата сияқты әулие ұстаздармен қатар түркі дүниесіндегі ғұламалардың барлығы өзін Ясауи силсиласынанмын деп сагағагы белгілі. Ал, бүгінде мұражайдағы құнды жәдігерлер - Тайқазан, лауха, шырағдандар, қақпа есіктер және тағы басқалардың Әмір Темір тарапынан Әзірет Сұлтан кесенесіне сыйға тартылуы оның Ясауи іліміне деген зор құрметінің айғағы. Бұл жәдігерлердің терең символдық мәні, ғибраттық тағлымдық мағынасы Әмір Темір Көрегеннің де осы ілімді терең меңгергендігін білдіреді. Оның тек жиһангер қолбасшы ғана емес, адамгершіліктің туын жоғары ұстаған кемел тұлға екендігін көрсетеді.
Қазандық Қазақстан мен Орта Азиядағы кірпіштен өрген күмбездердің ішіндегі ең үлкені, диаметрі 18,3 метрлік күмбезбен көмкерілген. Бұл бөлмеден өткен соң оюмен өрнектелген ағаш есік арқылы Қожа Ахмет Ясауи мүрдесі жатқан бөлмеге кіруге болады. Көрхананың қос қабат күмбезінде кейде Мұхаммед Ханафия порталы деп те атайды. Солтүстік-шығыс блокта құдықхана, ал солтүстік-батыс блокта Үлкен Ақсарай орналасқан. Оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс жақтарының орта тұсында өзінің архитектуралық тұрғы жағынан біртектес, қабаттар залдар - Кіші Ақсарай мен кітапхана бар. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі тек ғана зират болумен шектелмей, мешіт-медреселік қызметтерді де атқарған. Кітапхана мен Ақсарай бөлмелері көлденең аркалармен жабылған. Төбені осылайша жабу түрлі пішімдегі күмбездерге, тұрғы шағырақ тәрізді иықтар мен жаппаларға негіз болып тұрады.

3,4- сурет. Өрнектелген жазулар

Кесененің сырт қабырғаларының көмкерілуі үш бөлікке жіктеледі. Оның орта бөлігіне үлкен көлемдегі өрнектелген жазулар түсірілген, жоғары жағынан - эпиграфтық фриз, төменгі жағына (ірге бөлігіне) биіктігі - 1,85 м тас кенере жүргізілген. Іргенің бір бөлігі кесілген тас тақталармен дәнекерленген. Кесененің үш қабырғасының төбесінде орналасқан эпиграфикалық фризде Құраннан алынған сөздер бар. Эпиграфиялық фриздегі жазулар терракоталық фонда құйылған кірпішпен қашалған. Фриздің биіктігі 2,37 м. Жазбалар көгілдір балшықтан қашалып, қою көк түсті кірпішпен көлеңкеленген. Ғимараттың солтүстік жағындағы екі бұрыштың екеуінде цилиндрлік діңгектер бар. Бұл бағаналарға да куфа жазуымен жазылған жазулар мен ою-өрнектер қашалған. Жазулар арасынан Алла, Мұхаммед, О, Жарылқаушы, Билік Аллада, Алла менің әміршім деген секілді, т.б. сөздерді оқуға болады. Бұл жазулар сәнді көркем өрнектерінің өзі өзара ұштаса ұласып, шексіз, үздіксіз қозғалысы ишаралау арқылы Алла есімі мен оның пайғамбарын үнемі естен шығармай жад етуге шақырады.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі - халықтың рухани, діни және әлеуметтік қажеттіліктеріне сай күрделі қызметтерді атқаратын, азаматтар мен мемлекет қайраткерлеріне тұрағы болып табылады. Бүгінгі таңда еліміз дербес даму жолына түсіп, халқымыздың рухани мұрасын зерделеудің жарамдылығы артқан сайын, Ясауи ілімінің құндылығы жарлар тағылымы туралы ашық кітап арта түсуде.

Арыстан баб кесенесі

Арыстан баб кесенесі - көне Отырар жеріндегі сәулет өнері ескерткіші. Түркістан тұрғындарына мұсылман дінін таратқан, Қожа Ахмет Ясауидің ұстазы Арыстан баб атасының бейітінің алдына қойылды. Қабір бөлек бөлмелерден: дәліздерден, мешіттерден, намазханалардан және намаз мұнараларынан тұрады. Қабірдің ең көне бөлігі қабір болуы керек. Қазірдің өзінде басқа бөлмелермен салыстырғанда жер өте биік. Қабірдегі алғашқы жазу XII ғасырға жатады. Ол кесененің айналасында салынып, XIV ғасырда қалпына келтірілді. XX ғасырдың басында Арыстан бабаның бейіті тұрғындар өртеген кірпіштен тұрғызылған, көлемі 35x12 метр, биіктігі 12 метр. Есік Меккеге қарайтын есік Түркістандағы Әзірет сұлтанға бағытталып, солтүстік жағы қабір, оңтүстік жағы мешіт болып қайта салынды. Дәліз-қақпа маңдайшасына мәрмәр тақта қаланып, бетіне һижра бойынша 1327 жыл, яғни соңғы құрылыс жүрген уақыт деп көрсетілген.
Арыстан бабтың жерленгені туралы бір қызық аңыз бар. Арыстан баб дүниеден өтпес бұрын, көзі тірісі кезінде Қожа Ахмет Ясауиге: Мен саған сенемін, мен қаптайдым. Мен өлсем, жаназамды оқисың. Жас болсаң да тегін адам емессің. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) аманат жіберген адамсың. Жаназамды оқы. Ақ түйе батыстан келеді. Менің денемді оның үстіне қойып, басын бос қалдырыңыз. Сүйектерімді түйе баратын жерге көміңдер. Осы аманат бойынша Арыстан бабтың жаназасына жиналған жұрт ақ түйеге ілесіп отырады. Түйе Отырар өңірінің батыс жағына келіп қоныстанған, Арыстан бабтың сүйегі сол жерге қойылған. Арыстан баб Түркістанда қайтыс болғанымен Отырарда жерленген.
Бұл кесене XII ғасырда өмір сүрген діни ілім Арыстан баб мазарының үстіне салынған. Кесененің алғашқы құрылысы XIV-XV ғасырларға жатады. Бұл ғимаратта айван тізбектері сақталған. XVIII ғасырда жер сілкінісінен кейін ескі зират орнынан кесілген екі ағаш шынжырдың негізінде айванмен бірге күмбезді ғимарат тұрғызылды.

5 - сурет. Арыстан баб кесенесі.

Фриз мұрағатына сәйкес, ғимарат XVIII ғасырда қирап, 1909 жылы қайта салынған. 1971 жылы жер асты суларының жоғары болуына байланысты мешіт бұзылып, қайта салынды. Ғимарат жанып тұрған кірпіш қабырғаның сыртында алебастр ерітіндісін қолданып тұрғызылған. Бүгінде бұл ғибадатхана Орталық Азиядағы исламдық қасиетті қажылық орындарының бірі болып саналады. Аңыз бойынша Арыстан баб. Мұхаммед пайғамбардың елшісі болған.
Арыста баб кесенесі - ғасырлар бойы әртүрлі құрулардан өткен ғимарат. Кейде Арыстан баб XI-XII ғасырларда өмір сүрген және оның кесенесі Арыстан баб қайтыс болғанан кейін бірден салынған деген болжам бар. Алайда, қазіргі бізге жеткен кесенеде XII ғасырдың белгілері жоқ. Осы арада Ислам діні бастапқыда қабірлердің үстінде төбесі бар ғимараттар салуға тыйым салғанын есте ұстаған жөн. Осы тұрғыдан алғанда, XII ғасырда Арыстан баб құрылысы болмаған болуы мүмкін. Арыстан баб ғибадатханасы әулие мен шәкірттері жатқан екі бөлмеден, оның алдындағы бастырмадан тұратынын а. Черкасовтың еңбектерінде айтылған. Олардың жобасы XIV ғасырдағы құрылысқа сәйкес келеді. Бұл ретте мамандар қойманың жоғарғы бөлігі XІV ғасырдың соңы мен XV ғасырдың басында жасалғанын айтты. Яғни. Арыстан баб қазіргі құрылыс кешеніндегі бейіт бөлігі ең көне әрі алғашқы болып табылады. Оның үстіне халық арасында мынадай аңыз бар: Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің қабырғалары тұрғызылған түнде биік дуалды мүйізімен алып жасыл бұқа құлатыпты. Ғимараттың қабырғалары қайта салынып, күмбездері қалана бастағанда, бұл оқиға қайта қайталанып, бәрі үйілген төбеге айналды. Әмір Темірді бұл мәселе қатты алаңдатты. Түсінде шал келіп, ол Арыстанның қабірінің үстіне зират салуға бұйрық береді деп аян береді. Ол Қожа Ахметтің ең алғашқы ұстазы. Осы шарттар орындалған соң ғана Әмір Темір Түркістандағы өзінің дамуын жеткілікті түрде аяқтайды. Арыстан баб мазарының едені басқа бөлмелерге қарағанда әлдеқайда биік. Көтерілген қабырғалар тігінен бір-бірімен байланысты сәулет өнерінде желкен деп аталатын өріммен иіліп барым күмбезге ұласады. Күмбезі кең һәм және биік. Қабырдың есігі батысқа, дәлірек айтсақ Меккеге қарайды. Бұл қасиетті қабірге құлшылық етудің ислам ережесіне байланысты: зиярат етушінің беті сағанаға, арқасы құбылаға қарауға тиіс болған. Оның ұзындығы 3 метр 90 см, ені 1 м 30 см, биіктігі 1 м 20 см. Қабаттас, көлемі 5,4м х 5,4м. Бөлмеде үш қабір бар. Ол да биік күмбезбен жабылған. Әулиеге кірер есіктің екі жағында қабір орналасқан. Шырақшылар бұларды Лашын баб пен Қарға баб дейді. Олар әулие қабірімен салыстырғанда аса шағын болып келген. Лашын баб қабырының көлемі 1,63м х 0,92м. Қарға бабтікі 1,70 м х 0,90 м. Осы қабарханаларға оңтүстік-батыс жақтан бірнеше бөлмелер қосылған. Қабарханалар дәлсіз қышпен қаланып күмбезделсе, мешіт бөлігі негізінен қам кесектен тұрғызылып, төбесін жабуда ағаш кең пайдаланылған. Мешіттің ортасында В.В. Константинова жасаған жоба бойынша алты ағаш тіреу болған. Олардың үстіне қары қойылып, ағаштан қырлы күмбез қиыстырылған. Мешіт қабырғасында Мекке бағытын көрсететін ойық-михраб бар.

Әулие-ата күмбезі

Әулие-ата күмбезі - XI ғасырдан сақталған сәулет ескерткіші. Қазіргі Тараз қаласының батыс шетінде. Кесене Қарахан әулетіне шыққан атақты хан Ша-Махмуд Бұғра Қарағанның бейітінің басында орналасқан. Күмбезі ғана құлаған кесененің төрт қабырғасы мен жылтыр кірпішпен әшекейленген қос мұнарасы 1990 жылдарға дейін 6 - сурет. Әулие ата күмбезі
Сақталған. 1905 жылы оның қираған бөлігі толығымен қирап, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.