Отандық мал шаруашылығы және ветеринария

Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті

Ветеринарлық медицина және мал шаруашылығы
институты
Мал шаруашылығы және биоресурстар
жоғары мектебі

Өндірістік практика
Есебі

Практикадан өту орны: БҚО, Ақжайық ауданы, Жамбыл ауылы Өрес шаруа - қожалығы
Практиканың басталу және аяқталу мерзімі: 06.11.23 ж.- 26.11.23 ж.

Орындаған: ТППЖ-31 топ студенті
Уресов.А.О.
Тексерген: аға оқытушы Кожахметова А.Н.

Орал, 2023ж
Мазмұны

Кіріспе 3
Әдебиетке шолу 5
І.Негізгі бөлім 11
1.1 Өрес шаруа қожалығына сипаттама. 11
1.2 Қазақтың ақбас сиырының қалыптасу жағдайы, эвалюциясы және қазіргі жағдайы. 11
1.3 Табиғи-климаттық ерекшеліктері, азықтандыру және күтіп бағу жағдайлары. 16
1.4 Сиырлар мен аталық бұқалардың тірілей салмағы. 18
1.5 Экстерьерлік ерекшеліктері. 19
1.6 Зоогигиеналық талаптар. 20
1.7 Қораның микроклиматы 21
1.8 Жас төлдердің өсуі мен дамуы. 21
1.9 Ет өнімділігі 26
Ұсыныс 30
Пайдаланылған әдебиеттер 31

Кіріспе
Қазақстан Республикасында сиыр етін өндірудегі маңызды қорретінде, етті мал шаруашылығының интенсификациясы мен жаңа қалыптастырылып жатқан типтер мен өсіріліп жатқан жануарлар тұқымдарының өнімділігін жоғарылатуды айтуға болады. Арнайы мал шаруашылығын одан әрі дамытудың маңызды мәселелерінің бірі - асыл тұқымды малдың асыл тұқымды базасын қалыптастыру және нығайту, жоғары тұқымдық өнімділігі жоғары асыл тұқымды мал өсіру және оларды тиімді пайдалану. Қазіргі таңда ТМД елдерінде ірі қараның 13 жақсартылған тұқымы өсіріледі. Туған жерімізде қазақтың ақбас сиыры мал шаруашылығы саласында кеңінен таралған. Төтенше табиғи-климаттық жағдайда өсіруге өте қолайлы ірі қараның бұл түрі төзімділігімен, дұрыс тамақтанбауымен, қоршаған ортаға тез бейімделгіштігімен, еті жоғары, тез жетілетіндігімен ерекшеленеді және өсіруге өте қолайлы. Бұл жөнінде белгілі ғалымдар К.А.Акопянның (1951), Е.И.Бугримовтың (1952), Н.З.Галиакберовтың жəне т.б. (1952), А.В.Ларинаның (1973), П.И.Барановтың (1973), Л.П.Праховтың (1980),Ф.Г.Каюмовтың (2003), Ш.А.Макаевтың (2005), Е.Насамбаевтың (2008)жəне басқалардың еңбектерінде жан-жақты жазылған. Батыс өңірде өсіру негізінен асыл тұқымды шаруашылықтарда жүргізіледі. Мұнда өнімділігі жоғары мал табындары жиналып, олармен тыңғылықты асылдандыру жұмыстары жүргізіліп, жаңа бұқалар мен түрлер қалыптасады. Чапаев, Анкати асыл тұқымды шаруашылықтары мен Қазақстан асыл тұқымды мал шаруашылығы қазақтың ақбас сиырының туған жері болғандықтан, осы жерден ең құндысы жиналады. Ғалымдардың соңғы 20 жылдық тәжірибелері мен еңбектерінен кейін тұқымда жоғары өнімді төрт зауыттық бұқа және екі жаңа түр қалыптасты, біріншісі қазақтың ақбас тұқымының табиғи түрде үлкейтілген түрі, екіншісі қазақтың ақбас сиыры болды. түрдің табиғи күшеюі. Екінші түрі - шагатай токал түрі. Ауылшаруашылық өндірісін интенсификациялау жағдайындағы маңызды тапсырмалар түрге жаңа талаптар қоюда. Бұл жас төлдердің, ересек төлдердің тірілей салмағын өсіру, сондай-ақ, сиырлардың сүттілігін жоғарылату.Тұқымның сəтті жетілдірілуі, көбінесе, малды асылдандыру сапасына, биологиялық, шаруашылыққа пайдалы белгілерін білумен қатар,ғылыми негізделген жақсарту əдістеріне негізделетінін айтуға тиістіміз. Сондай-ақ, асылдандыру жұмысының мақсаттылығымен бірге,генетиканың танымал жетістіктерін селекция əдістеріне пайдалану қажет. Осыған орай, сиыр еті өндірісін арттыру мəселесі, қазақтың ақбас сиыры тұқымының биологиялық жəне шаруашылық ерекшеліктерін ескере отырып, селекциялық - асылдандыру жұмысында заманауи əдістерді тиімді қолдануға байланысты, ал барлық технологиялық процесстердің жүзеге асырылуы да өзекті жəне үлкен теориялық жəне практикалық маңызға да ие. Енді мал азығын зерттеудің зоотехникалық құрамын ғана жүргізу жеткіліксіз. Содан кейін ол тек тағамның құрамын көрсетеді. Ал малдың өнімділігін арттыру үшін мал ағзасының қоректенуіндегі биохимиялық өзгерістерді жалғастырып, зат алмасудың қажетті бағытта жүруі қажет. Ол үшін тағамдағы жалпы және қорытылатын белоктарды біліп қана қоймай, оның аминқышқылдарын, түрлері мен таралуын, атқаратын қызметі әртүрлі топтарын анықтайды. Ол ірі жемшөптегі құрылымдық және энергетикалық көмірсулардың арасындағы байланысты, олардың физикалық және химиялық қасиеттерін зерттейді. Мал шаруашылығы маманы малға берілетін жемдегі жалпы каротиннің мөлшерін және оның сіңімді түрі - бета-каротинді білуі керек. Сондай-ақ дайындалған тағамның ферментативті, ингибиторлық, фитогормональды және басқа да маңызды биологиялық қасиеттерін зерттеп, анықтау керек. Сиыр етін көбейтіп, оның сапасын жақсартуда мал шаруашылығының алатын орны ерекше. Бұл елдегі ет қорын тез арада толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының ерекше саласы. Айта кету керек, Қазақстанның аграрлық секторы үлкен экспорттық әлеуетке және инновациялық әлеуеті жоғары. Агроөнеркәсіп кешенінде, оның ішінде мал шаруашылығында қазіргі таңда республикада үлкен құрылымдық өзгерістер жүріп жатыр. Әсіресе мал шаруашылығы есебінен ет көлемін арттыру - мал шаруашылығының маңызды мәселелерінің бірі.

Әдебиетке шолу
А.Ә.Төреханов, Д.Қ. Найманов., Н.Ә. Жазылбеков (2006) зерттеулерінде кәсіпорындағы бұқалардың құрамын асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылықтардан келетін жас аталықтармен толықтырып отырады. Олардың таңдаулыларын мүмкіндігінше кеңінен пайдалану үшін, ал нашарларын жарамсыздар тобына шығару үшін немесе олардың ұрпағының көбеюін шектеу үшін бұл малдың қандай асыл тұқымдық қасиеттері бар екенін ертерек анықтаудың маңызы зор. Тұқымдық бұқаларды олардың ұрғашы ұрпағының өнімділік және басқа қасиеттеріне қарай тексеру және бағалау жұмыстарын жоспарланған тұқымның малы өсірілетін шаруашылықтарда және фермаларда жүргізеді. Мұндай шаруашылықтар мал азығымен жақсы қамтамасыз етіліп, жұқпалы аурулардан таза болуы тиіс, олардағы зоотехниялық және асыл тұқымды мал өсіру есебі жақсы жолға қойылуы қажет. Алдағы уақытта бір аталықты таңдап алу үшін тиісті жоспарлы аталық ізге жататын кемінде 3-4 өгізшені сынауға қою ұсынылады. Әрбір бақылау шаруашылығында немесе фермада бірдей жағдайларда өсіріліп, сауылатын ұрпағын салыстыру арқылы бір мезгілде кем дегенде үш бұқаны бағалау керек. Асыл тұқымды мал шаруашылықтарында тексерілетін әрбір аталыққа кемінде 60, ал қатардағы өндірістік шаруашылықтарда -- кемінде 100 сиырды (таңдамастан), оның ішінде 20 тайыншаны бекітеді. Мұнда жақын туыстардың шағылысуына жол беруге болмайды. Аталыққа жұптастырылған аналықтардың тұқымы, шығу тегі, жасы мен өнімділігі жөнінен өзара ұқсас болғаны жөн. Тексерілетін бұқалардың бәрін бір мезгілде пайдаланады: ай сайын олардың әрқайсысының спермасымен аз уақыттың ішінде бірдей мөлшердегі сиырлар мен тайыншалар ұрықтандырылады. А.Б. Байжұмановтың (1987) деректерінде ірі қара малының Бордақылайтын малдарды, тұқымына, жынысына, жасына, қондылығына қарай бірнеше топқа бөледі. Арық өгізшелерді семіртудің алдында жоғары сіңірімді белоктық азықтармен қамтамасыздандырады. Бордақылаудың алдында малдардың салмағын өлшейді, өрі қарай малдың салмағын ай сайын өлшейді. Жоспарлы үстеме салмақ қоспайтын (привес) малдарды жеке азықтандырады. Бордақылау дегеніміз - ет малын аз уақыт ішінде мейлінше азықтандыра отырып, салмағын көтеру жөне етінің сапасын жақсарту. Жайылымдық жері мол аймақтарда мал семірткен тиімді. Бұл кезде мал тәулік бойы жайылады. Жайып семіртілгсн мал 4-5 айда 100-150кг-ға ауырлайды, ол жас малдың бұған дейінгі салмағының 60-70 пайызы, ал сақайған мал 30-50 пайызға ауырлайды. Мал дұрыс жайылып семіртілсе күніне 1000г-дай қосымша салмақ қосады. Жайылымда семірмеген малды қосымша 1-2 ай бордақылау керек.Мал бордақылауға пайдаланылатын негізгі азықтар: сыра, шарап өндірісінің қалдықтары малға жақсы тамақ болады, бидайдың сабанында болатын дән сабағы, жүгерінің, арпаның, бидай кебегінің жармалары, пішеннің түрлері, шалғын шөп, қызылша қалдығысығынды, ащы сығынды, жаздық бидайдың сабаны, сірне - азықтық сірне, крахмал сірне өндірісіндегі, дәнді астық тұқымдастарынан дайындалған пішен, арпаның кебегі, жүгерінің сүрлемі, тамыр жемістілер мен түйнек жемістілер, дәннен дайындалған жем, аралас құрама азықтар, күнжара майынан алған дән қалдығы. Сығындыны малға беру үшін 5-12 күннің аралығында малды үйретеді. Егер бордақылаудағы мал сығындысы, оңды жемесе, дәмдеп дәмін келтіріп беру керек. Бордақылаудағы мал үшін рационда қыс кезінде: 40-50% жемдік азық, 25-30% - ірі азық, 20-40% - шырынды азық. Ал жаз кезінде, 35-40% - жем, 15-20% - ірі азық, 35-45% - көк шөп т.б.Азықтандыру түрі рацион құрылысына байланысты: пішендік, сүрлемдік, жемдік, сүрлем пішендік, сүрлем тамыр жемістілер, сүрлем сығынды, сүрлем пішендеме жемдік, шөптік+шөптік сүрлем, шөптік жемдік т.б.Минералдық азықтар: ас тұзы ұсақталған күйінде немесе қатты түз түрінде бордақылаудағы мүйізді ірі қара малға 40-60 сиырға 50-60г, сақа шошқаға 30-40г, жылқыға 20-40г, тайға 10-15г беріледі. Алимжанов Б.О. (1961) мағлұматтары бойынша мал азығы, жемшөп - мал азығына, яғни жемшөп қорына, мал жайылуына пайдаланылатын табиғи және екпе жайылымдар мен мал азықтандыруға жұмсалатын, яғни жемшөп қорын толықтыратын, табиғи және екпе шөп шабыстар, сонымен қоса мал азығын дайындауға пайдаланылатын азықтық дақылдар мен олардан дайыңдалатын азықтар мен түрлі азықтық қалдықтар мен қосыңдылар жатады. Жайылым оты (шөбі) оларға малды жайғаңда немесе орып, алдарына салынып көк азық түріңде пайдаланылса, шөпшабыс көгі шабылып, пішенге кептіріліп, жиналып, сақталып, қысқы ірі, яғни қатайып іріленген азық ретінде пайдаланылады. Арғынбаев X. (1969) деректері бойынша ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Арзуманян Е.А, Бегучев А.П.,Соловьев А.А., Фандеев Б.В. (1984) зерттеулерінде ет өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен халық тығыз қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік Американың орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті болғанына қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі қара саны өте аз. Оның басты себебі -- ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбыны. Б.П.Завертяев (1986) деректері бойынша сиырларға қызылшаны тәулігіне 30 кг, ал картопты 15 килограмға дейін беруге болады. Малға берер алдында оларды тазартьш, турап, ал жас малға ыстың суға, буға бөрттіріп береді. Көк азықтардың қоректік қасиеттерін қыста сақтап қалудың тиімді жолы -- сүрлем салу. Байжұманов А.Б. (1990) айтуы бойынша іpi қарамалдың биологиялық ерекшеліктері мен шаруашылыққа, экономикаға пайдалы белгілері. етті және қос бағыттағы ipi қарамалдар экстерьерінің, интерьерінің және конституциясының ерекшеліктері. Жекелеген дене мүшелерінің дамуы мен интерьерлік ерекшеліктердің ішкі органдар қызметімен және өнімділігімен байланысы. Дене құрылысының типі мен конституциясын бағалауды оқып үйрену әдістері. Етті бағыттағы ipi қарамалдардың экстерьері мен конституцияларына қойылатын қазіргі талаптар. Малдарға ен салу. Ipi қарамалдың жоғары нерв жүйсі және оның эталогиядағы маңызы. Ipi қарамалдың мінез-құлық әрекеттері. Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.А., Байжұманов А.Б. (2006) тәжірибелік жұмыстарында ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін арттыру бағытындағы мемлекет саясатының түрлі тиімді несиелер мен субсидиялау көрінісіндегі қолдауы мал шаруашылығын дамыту мен асылдандыруға тың серпін беріп, шаруашылық құрылымдарының ілгерілеуіне септігін тигізіп отырғандығын анықтады. Борисенко Е.В. (1984) ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін арттыру бағдарламасының мақсат-міндеттері, күтілетін нәтижелері жөнінде айтты. Тауарлық табынды тұқымдық түрлендіру, еліміз бойынша шетелдік асыл тұқымды ірі қара өсірумен шұғылданып жатырған шаруашылықтардың озық тәжірбиесі, жетілдіру жолдары сөз етілді. Мал шаруашылығындағы тарқалмаған түйіндердің бірі бруцеллез ауруымен күрес жолдары көрсетілді. Асыл тұқымды табынды ұдайы өсіру, олардан төл алу, шаруа қожалықтарының қаржылық моделі, асыл тұқымды ірі қара өсірудегі біздің табиғат өзгешеліктерімізге бейімдеу мәселелерін зерттеді. В. Ф. Зубрянов (1963) деректерінле малға азық дайындау кезінде азықтың құрамында минералды заттар кальий сонымен қатар, Д витаминіне мұқтаждығын қамтамасыз ету шарт екендігін айтты. Қазіргі кезде барлық витаминдердің химиялық құрамы анықталды және олардың бәрі синтездік жолмен алынды. Оларға химиялық атау берілді, мәселен, А витамині -- ретинол (ол жалғауы молекуласында спирт тобы бар екенін білдіреді) деп аталады. Д витамині -- кальциферол деп аталады, яғни "кальций ионын, тасымалдайды" деген мағынаны береді. Сол сияқты витаминдерді ол жетіспеген кезде ұшырайтын аурудың атымен атау кабылданған. Ол кезде "анти" деген қосымша жалғанады. Бұл қосымша сәз болып отырған витаминге сәйкес авитаминоз ауруының алдын алады және одан сақтандырып жазады деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Д витамині антирахит витамині (рахитке қарсы) деп, С витамині антицинготтық (құр-құлаққа қарсы) витамин деп аталады т.с.с Востриков Н.И., Бельков Г.И., Туников Г.М. (1988) деректерінде Сиырды дұрыс азықтандыру үшін олардың негізгі ас қорыту ерөкшеліктерін білген жөн. Басқа да күйіс қайыратьш мал сияқты сиыр жеген азық та алдымен төрт камерадан тұратын асқазанының алдыңғы камералары -- үлкен қарын, жалбыршақ және тақия қарындарда алдынала өңдеуден өтеді. Всяких А.С. (1984) зерттеулерінде сиыр азықтандыруда мерзімдік азық үлестерін жетіспейтін қоректік элементтер мен қуаттар бойынша теңестіру мақсатында сондай ақ төл өсіру кезінде толық алмастыру үшін арнайы таңдап алынған көптеген бөліктерден тұратын зауыттарда дайындаған қоспалар құрама азықтар пайдаланады. Д. А. Кисловский (1959) жүргізген тәжірибелерінің мәліметтері бойынша, Қазақстан жағдайларында ет бағытындағы ірі қара бұзауларын 8 айлығына дейін енесінен айырмай, орташа қарқынмен өсіргенде (тірілей салмағының тәуліктік өсімі 750-800- ден 1000г-ға дейін), оларға жұмсалған құнарлы азықтар енесінен айырғандағы тірілей салмағының 100кг-на шаққанда 0,8-0,85-тен 0,9-1,2 центнерге дейінгі мөлшерде болған. Дүйсембаев К.И., Бегімбетова Г.С., Жүнісов A.M. (1995) бұрын Қазақстанда ірі қараның басым көпшілігі жергілікті қазақы мал болды да, солтүстік облыстардың кейбір аудандарында ғана қырдың қызыл сиыры, Жетісуда және оңтүстік облыстарда швиц тұқымы мен қара ала тұқым малы өсірілді. Қазақстанда отызыншы жылдардың басында герфорд, швиц, симментал, қырдың қызыл сиыры және қара сиыр тұқымы көптен әкелінді де, олармен жергілікті ірі қараны будандастыру кеңінен жүргізілді. Мал өнімділігі бірнеше жағдайларға байланысты келеді. Осы орайда ауызға малдың шыққан тегі оралады. Бұл тұқымның асылдығына келіп саяды. Содан кейін тұқымдық қасиеттерінің тіршілікте дамып, іске асуы да қалыс қалмауға тиіс. Осы жағдайларға ең алдымен жас кезінде азықтандырып, күту жатады. Сонымен қатар, осы малдан ілгерілікте туылған төлдің өсіп-жетілу барысын, өнімділігін, оның азығын да ескергеннің артықтығы жоқ. Егер олар мол өнімді болса бұл бұқа не сиырдың өз өнімділік қасиеттерін төліне жақсы дарытатындығын көрсетеді. Қара малдың денсаулығы мен өнімділігі әр организмдернің өзіндік құрылысына тән конституциялық ерекшеліктеріне байланысты келсе, сол ерекшеліктер оның сыртқы дене пішіні мен тұлға ерекшеліктері - экстерьермен, сонымен тығыз байланысты ішкі құрылыс ерекшеліктері - интерьерімен белгіленеді. Изилов Ю.С. (1988) тағы басқа шет ел оқымыстыларының жүмыстары дәлелдеп берді. 1896 жылы голланд дәрігері Эйхман ақталған күрішпен тамақтанатын адамдардың "бери-бери" ауруымен көп ауыратынын, ал ақталмаған немесе жартылай ақталған күрішпен тамак- тандырылғанда адамдар ол аурумен ауырмайтынын байқады. Кейіннен Гопкинс (1906 жылы) күріш дәнінің сыр- тқы қауызында белгісіз бір заттың бар екенін, ал ақталған күріште ол заттың болмайтындығын анықтады. 1912 жылы поляк оқымыстысы К.Функ ашытқыдан витаминге ұқсас құрамында амин тобы бар кристалды затты бөліп алды. Бұл затпен полиневрит аурымен ауырған көгершінді емдеп жазды. Искакбаев Б.Б. (1996) ірі қараға жүргізген тәжірибесінде енесі неғұрлым үлкен, эмбриондық уақыты ұзақ болған малдан ірі бұзау туады деген тұжырымға келеді. К.Ж.Каримов., А.Ә Төреханов., Ш.Д.Дәленов., Н.Ә.Жазылбеков. (2005) зерттеулерінде асыл тұқымды мал зауыттары, асыл тұқымды мал шаруашылықтары, мал тұқымын асылдандыру станциялары мал тұқымын асылдандыру базалары болып саналады. Асыл тұқымды мал шаруашылықтарының басты міндеттеріне малдың өнімділік және тұқымдық қасиетін жақсарту, өздерін және басқа өндірістік шаруашылықтарды қамтамасыз ету үшін сапалы тұқымды мал өсіру жатады. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д. (2006) зерттеу жұмыстарының нәтижесіне қарағанда аудандастыру жоспарын жасағанда үш қағида басшылыққа алынады: 1) халық шаруашылығына қажеттілігі; 2) мал тұқымының биологиялық және өнімділік ерекшеліктері; 3) аймақтың табиғи-климаттық және экономикалық жағдайы. Өзге тұқымдарға араластырмай, таза күйінде өсірілген малдың бағалы қасиеттері сақталады. Л.К.Эрнст.,Н.А. (1987) мал өнімділігі бірнеше жағдайларға байланысты келеді. Осы орайда ауызға малдың шыққан тегі оралады. Бұл тұқымның асылдығына келіп саяды. Содан кейін тұқымдық қасиеттерінің тіршілікте дамып, іске асуы да қалыс қалмауға тиіс. Осы жағдайларға ең алдымен жас кезінде азықтандырып, күту жатады. Міне, осы жайттарды ескере отырып, малдың шыққан тегі мен сырт пішініне қарап-ақ оның келешектегі өнімділігін болжауға әбден болады. Ірі мал азығына орылып, дәні алынған сабан, топан да жатады. Көк жүгері, күнбағыстың шырынын, яғни сөлін сақтау үшін оларды сүрлемге, ал қиын сүрлемделетін бұршақ тұқымдастар (жоңышқа, беде, т.б.) көгін пішеңдемеге салады. Лобанов ВТ. (1988) мәліметтерінде Алатау сиыры ХХ ғасырдың 30 -- 50-жылдарында жергілікті сиырларды швиц, кострома тұқымының бұқаларымен ұрықтандыру арқылы алынған. Сиырларының басы үлкен, тұмсығы сүйірлеу, кеудесі ауқымды, жалпақ, арқасы біртегіс келетіндігі анықталды. Н.Ф.Растовцев И.И.Черкащенко. (1971) мал азығының қоректілігін сипаттағанда тірі организмде зат пен энергия сақталу заңдылықтарының орын алатынын ескеру қажет. Бұл заңдылықтарға сүиене отырып малға жегізілген жемшөп қоректік заттар жоғары дәрежеде өндірілетін өнім қосындыларына айналдыруға болады. Жоғарыды келтірілгне мал азығының қоректілігі көрсеткіштерінің әрқайсысы азық қоректілігі мен құнарлылығының жеке қырларын сипаттайды.Олардың әрқайсысының қоректенудегі өзіндік маңызы зор. П.Н.Кулешов ( 1890) ірі қара шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді көп беретін саласы. Ірі қараның арғы тегі ертеде Еуразия құрлығының далалы, орманды далалы өңірінде таралған жабайы тур . Ол бұдан 7-10 мың жыл бұрын Жерорта теңізі маңындағы елдерде қолға үйретілген. Ірі тұлғалы, денесінің биіктігі 2 м шамасында, мүйізі алға қарай бағытталып, ұзын болып келеді. Ерте кездерде көп аулағандықтан, тұрлар саны азайып, XVII ғасырдың басында біржола жойылып кеткен. С.А.Рузский. (1997) қазіргі нарық экономикасы Қазақстанда өсірілетін ірі қара малдың тұқымдық құрылымына ,олардың таралуына, бас санына және өнімділік параметрлеріне белгілі бір талап қояды, олардың мемлекет экономикасының құрылымындағы рөлін және мәнін өзгертеді. Тұқымды емес аз өнімді мал саны елеулі көбейіп, біздің республикада шығарылған және ауа райға бейімделген тұқымдар саны азайып бара жатыр. Республикадағы бағытталған ғылыми және асыл - тұқым жұмысының нормативті базасының жоқтығы және соған байланысты асыл тұқымды малдардың өнімділігінің төмендегендігі, етті бағыттағы ірі қара малдың өнімділік параметрлерін анықтау тәсілдері бойынша ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу актуалдығы мен қажеттілігін тудырады. Ет және ет өнімдерінде адам ағзасына керекті көп заттар бар. Олар: ақуыз, липидтер мен майлар, көмірсу минералды заттар, витаминдер т.б., осы көрсетілген компоненттер адам ағзасына тез сіңіріледі. Садықұлов Т.С., Ким Г.Л., Жазылбекова Р.А. (1997) зерттеу жұмыстарында асылдандыру технологиясы сиырлардың аналық жасушаларын ұрықтандырумен қатар, оны шексіз уақытқа сақтайды. Мал шаруашылығы мен ветеринария ғылыми-зерттеу орталығының бас директоры Айбын Төрехановтың сөзіне сенсек, қазірдің өзінде асыл тұқымды деген түліктің 6 миллион доза ұрығы сақтаулы тұр. Қажет болған жағдайда ұрықтандырылған жасушаларды - эмбриондарды кез келген қашарға салуға болады. Сәтімбеков Р., Байжанов А., (2003) мәліметтерінде мал басын асылдандыру үшін сырттан сиыр малын сатып алу қажет болмай қалатын түрі бар. Өйткені ондай асыл тұқымды малды өз елімізде өсіре бастаймыз. Отандық мал шаруашылығы және ветеринария.
І.Негізгі бөлім
1.1 Өрес шаруа қожалығына сипаттама.
Өрес шаруа қожалығы БҚО, Ақжайық ауданы, Жамбыл ауылдық округінде орналасқан. Шаруашылықтың жетекшісі Каиргалиев Маханбет Уресович. Шаруашылықта қазақтың ақбас сиыры өсіріледі. Шаруашылық шөлейтті жазық аймақта орналасқан, қысы суық, жазы ыстық. Шаруашылық ірі қараны жазда жайылымда, ал қыста қоражайларда күтіп бағады. Қысқыға азықты шабындық жерлерден жинайды және жем, силос, синажбен азықтандырады. Шаруашылық Кушум өзенімен және басқа да аңғарлармен шектеспен сондықтан су мәселесі жоқ. Шаруашылықта жалпы саны 374 бас ірі қара өсіріледі. Оның 20 - сы бұқалар, 210 бас аналық, 94 бас жас қашарлар, 50 бас 1,5 жылдық бұқашық өсіріледі. Бұдан бөлек шаруашылықта Кушум жылқы тұқымы, Еділбай қой тұқымы және ешкі өсіріледі.
1.2 Қазақтың ақбас сиырының қалыптасу жағдайы, эвалюциясы және қазіргі жағдайы.
Отандық етті мал шаруашылығын қалыптастырудағы маңызды рөл Е.Ф.Лискунға, Н.Ф.Ростовцевқа, К.А.Акопянға, С.Я.Дудинға, А.В.Ланинаға, Б.В.Байға, Я.Ф.Степаненкоға, А.В.Заркевичқа жəне тағы басқа ғалымдарға жəне мал мамандарына тиесілі. Қазіргі уақытта ТМД-да етті мал шаруашылығына қатысты он үш арнайы етті тұқым ұсынылады. Оның ішінде ең көп таралған үш тұқымды айтуға болады. Ол - қазақтың ақбас сиыры тұқымы (оның жалпы үлес салмағы 42%), қалмақтық (37%) жəне герефордтық (13%). Қалған үлестерді (8%) алыс шетелдерден импортталған 10 тұқым құрайды. Етті мал шаруашылығын дамытудағы жетекші рөл отандық қазақтың ақбас сиыры тұқымына тиесілі. Бұл тұқым қысқа мерзімде (1930-1950 жылдары) қазақ, қалмақ сиырлары мен олардың будандарын герефорд бұқаларымен будандастыру жолымен шығарылған (А.В.Ланина, 1952, Н.З. Галиакберов жəне басқалар, 1952 ж.). Қазақтың ақбас сиыры тұқымын қалыптастыру үшін бұл тұқымдар кездейсоқ таңдап алынбаған. Біріншіден, КСРО-ның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі ірі қара малдың массиві, етті мал шаруашылығының негізгі аймағы болып саналады. Осы аймақтың қатал табиғи-климаттық шарттарына жақсы бейімделген қазақ жəне қалмақ тұқымдарымен будандастыруға ұсынылған болатын; екіншіден, герефордтар əлемдегі етті тұқым түрлерінің ішінде тез жетілгіш, ерекше ауа райына тез бейімделгіш қабілетімен, жақсы жайылымды тұқым деп есептелінеді (Л.П. Прахов, 1975 ж.). Аталған байырғы оңтүстік-шығыстық тұқымдарының қалыптасуында тек қана жасанды емес, аса құрғақ жəне континенталды климат жағдайындағы табиғи сұрып та үлкен рөл атқарды. Малға жазда да, қыста да бар жайылымдарды қанағат тұтып, жазда ыстыққа, қыста суыққа бейімделуге тура келді. Өйткені, оларды жыл бойына ашық далада ұстады. Бұл жағдайда, оны күтіп-бағып жəне азықтандыруда, көшпенді шаруашылық жағдайларында, алыс қашықтықтарды жүріп өтуге бейім, қолайлы көктем жəне күз мезгілінде мол қоң жинап, оны қыстағы азықтың тапшылығында, қоректік қоры ретінде есеппен шығындауға икемділері ғана іріктелініп қалатын еді. Қазақтың ақбас сиыры тұқымын өсірудегі табиғи сұрыптың маңызы туралы, П.Н.Кулешовтің (1937ж.) келтірген мəліметі дəлел болады. Оның айтуынша, 1879-1880 жылдардағы қатты қыс жағдайында бір ғана Торғай облысында, барлық табынның жартысы, яғни 1,5 млн. бас мал шығынға ұшыраған.
Осындай қалыптасқан жағдайларда қазақтың ақбас сиырының тұқымы жазғы уақытта ғана өсім беріп, тірілей салмағы төмен жəне қоңды бола қоймаған. Кештеу жетілетін ақбас сиырдан, дене бітімі қысқа, əлі жетіле қоймаған, етті тұқым өсіп шыққан. Жас төлдердің өсуі мен дамуынан маусымдық ерекшеліктерді көру қиын емес. Етті сиырлар бұзауларын өсіруде, емізу жəне арасында емізе отырып сауу əдістері тəжірибеге енгізілген. Ол жас төлдердің дамуына кері əсерін тигізетінін жоққа шығаруға болмайды. Бұл кеш жетілуге, тіпті жетілмей қалуға жеткізген тұстар баршылық. Дегенмен, жаздың соңына қарай мал семіріп, сойғанда еттің дəмдік қасиеттерінің артуымен сипатталды. Байырғы тұқымдар еттерінің сапаларын сипаттаған А.В.Ланина (1973ж.), патшалық Ресей астанасының базарларында, черкасстық деп аталынатын ет ең дəмділігімен топ жарғанын атап өтеді. Алайда, черкасстық деп тек украиндық сүр етті ғана емес, елдің оңтүстік жəне оңтүстік-шығыс аудандарынан орталық базарларға жеткізілетін еттің үлкен тобы айтылған. Оның ішінде қазақ пен қалмақтың етті мол беретін малы басым болған екен. Қазіргі уақытта, Қазақстандағы мал саны жөнінде, одан да арғы уақыттар, дəлірек айтқанда, өткен ғасырдың орта шеніндегі мал басы туралы мəліметтер алу мүмкін емес. Өйткені, көшпенді мал шаруашылығы қазақ қоғамында біртұтас экономикалық негізді құраған. 1870 жылы бұрынғы Торғай облысында болған А.И.Добромысловтың (1895 ж.) əскери губернатор есебі бойынша келтірген мəліметтерінше, халық саны 342 000 адам болғанда, ауылшаруашылық малының барлық түрлерінің саны 4 227 826 болса, яғни, бір адамға 12,36 малдан келетінін көруге болады. Ал, В.Я.Бенкевичтің (1918 ж.) мəліметтерінше, тұрғын халықтың малмен қамтылуы 1879 жылы жоғары болған екен. Ол кезде бір қазақ шаруашылығына 57 бастан келсе, Торғай уездінде малдың барлық түрінен -76 басты құраған. Атап өтетін жайт, Торғай облысы мал басы жағынан Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақ елінде бірінші орындарды иеленбеген. Бұл жағдай, жалпы Қазақстанда өткен ғасырдың екінші жартысында жəне басқа облыстарда да қазақ халқының малмен қамтылуы жоғары деңгейде болған деп айтуға негіз болады. 1904 жылы Батыс Қазақстан облысында орташа алғанда, бір шаруашылыққа 8,9 ірі қара малынан немесе 22,6 бас малдың барлық түрі тиесілі болған (К.Д. Дияров, 1963 ж.). Қазақтың ақбас сиыры тұқымын Қазақстанда, Қырғызстанда, Ресейдің оңтүстік-шығыс аудандарында, Түркменияда өсірген. Ұсақ, кештеу жетілетін, бірақ жайылымда маусымдық ауытқуларға бейімделген болады. Айталық, көктем кезінде тебіндеп азықтанып, денесінде тездетіп май жинап, құрғақшылық кезінде тапшылау болатын шөптермен 12 қанағаттанып, жаңбыр маусымынан кейінгі өсіп шыққан шөптермен азықтанып, күз мезгілінде ағзасында май жинайтынын айтуға тиістіміз. Қазақтың ақбас сиырын қалмақ тұқымымен, украиндық сұр сиырмен салыстырғанда бітімі ұсақ болып келеді. Бұл туралы М.Н.Яковлев (1929 ж.) деректер келтіреді. Қырғыз (қазақ) өгіздерінің жотасының биіктігі- 125 см, тірілей салмағы 330-360 кг, ұшасының орташа салмағы 160-200 кг болған көрінеді. Сойысқа жататын малдар тобының ішінде, Ресейде қырғыз (қазақ) малы экспортқа сəйкес келеді жəне шетелдіктер сұранысын қанағаттандыра алады деп есептеген. О Майды тек ішкі мүшелерінде жинай алатыны үшін ғана емес, сондай-ақ, ұшасы да, бұлшықет арасы да майлы болатыны үшін жоғары бағаланған. Бұл жағдай етке мəрмəрлік түр берген. Қазақтың ақбас сиыры тұқымын сипаттай отырып, оны көптеген ғалымдар бірнеше тармақтарға бөлді. Алматы қаласының жанында өсірілетін ақ түсті жетісулық сиырлар, қалғандарына қарағанда ірірек жəне сирақтары ұзын болып келеді. Бұл оны жұмысқа тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Қазақ даласының Орал өңірінің солтүстік бөлігіндегі - мал ірірек жəне еттілеу болса, ал оңтүстікте - бітімі ұсақ əрі сүйекті болып келеді. Торғай далаларындағы малдар ұсақтығымен ерекшеленеді, сиырлардың сүттілігі төмен болғанымен, дегенмен тірілей салмағын тез қалпына келтіре алатын қабілетке ие болған. Еті де дəмдік сапасымен тіл үйіреді (В.Д.Крючков, В.Б.Бай, 1985). А.И.Добромысловтың (1895), М.И.Придорогиннің (1926), Я.Я.Лустың (1928), С.Я.Дудиннің (1967), Д.А.Пактың (1967), А.А.Карасаевтың (1973), Ф.Г.Каюмовтың (1974), В.Д.Крючковтың, В.Б.Байдың (1985) жəне басқалардың зерттеулері бойынша, қазақтың жəне қалмақтың сиыр түрлерінің тірілей салмағы 240-384 кг, бұқалары 360-520 кг арасында ауытқып отыратын болған. Біз үшін қазіргі кезде, үлкен қызығушылық туғызатыны, герефордтармен будандастыруда пайдаланылған сиырлардың тірілей салмағының көрсеткіштері болып табылады. Орталық Қазақстанның шаруашылықтарында сиырлардың тірілей салмағы 304-317 кг құраған (А.К.Львов жəне Н.З.Галиакберов, 1939 ж., А.В.Ланина, 1950 ж.), Шығыс Қазақстанда - 338 кг (Д.Н. Пак, Я.Ф. Степаненко, Т.Ф. Тавилдаров 1952), Орынбор, Волгоград, Саратов облыстарында - 377-424 кг (С.Я. Дудин, 1936). Көріп отырғанымыздай, жергілікті жердің тұқымды сиырларының тірілей салмағы оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай біртіндеп өсіп отырады. Аймақтар бойынша сиырлардың тірілей салмақтарының өзгерісіндегі баламалы заңдылықты 1934 жылы Чкаловтық ЕСМҒЗИ (В.А. Чечевкин, 1936) өткізген экспедициялық зерттеулер мəліметтерінен көре аламыз. Шығыс Қазақстанның кеңшарларындағы сиырдың тірілей салмағы 310 13 кг(309-320 кг), Орталық жəне Солтүстікте - 339 кг (335-350 кг) жəне РСФСР-дің Еділ жағалауындағы кеңшарларда -393 кг (359-424 кг) тең болған. Герефорд бұқаларымен будандастырылатын жергілікті малды сипаттаған Н.З.Галиакберов (1939) қазақ-қалмақ будандары қазақ сиырларының жағына қарай басым болып, осы негізгі екі тұқым аралығында екі аралық жағдайда орын алғандығын айтады. Қазақ сиырларының тірілей салмағы 317 кг болса, қазақ-қалмақ будандары -366 кг жеткен. Будандар арасында сондай-ақ, қалмақ жəне қазақ малдарының екі типі ерекшеленетін болған. Алғашқы тип Батыс Қазақстан облысында жиі кездескен. Бұл жануарлардың дене тұрқы дамыған, биіктігі мен енінің кейбір өлшемдері жағынан олар екінші типтегілерден тірілей салмағы бойынша басып озған. Шығыс Қазақстанда метизациялауға қалмақ тұқымының қаны араласпаған қазақ сиырының тұқымы ұшырасқан. Солтүстік облыстарда да осы жағдай байқалған. Сондай-ақ, солтүстік-батыс аймақта Орталық жəне Шығыс Қазақстанға қарағанда, қазақтың ақбас сиыры тұқымын шығарып қалыптастыру кезінде, тірілей үлкен салмақтағы жергілікті сиыр пайдаланылған. Онда қазақ-қалмақ будандарының өсімі жəне қалмақ малы ұсынылды. Қазақ сиырларының сүттілік өнімділігі бойынша жиналған мəліметтер бұл тұқымды осы белгісі бойынша да сипаттауға мүмкіндік береді. Я.Я.Лус жəне Н.Н.Колесник (1928) отырықшы халық қазақ сиырларынан 800-900 кг сүт алатындығын хабарлаған. Бұзауларды сүт беріп өсіргеннің өзінде қазақ сиырларының сүттілігі 718 кг болған (А.К.Львов, Н.З. Галиакберов, 1939). Қалмақ сиырларына келетін болсақ, Азов-Қара теңіз өлкесіндегі ұжымдық шаруашылықтар олардан 1333-1410 кг сүт алса, ал Астрахандық тəжірибе станциясының шаруашылықтары - 1623-1991 кг. сүт алған. Бұзауларды емізіп өсіргеннің өзінде сүт беруі 1242 кг жеткен (А.Н. Панюшкин, 1947). Саратовтық тəжірибе станциясындағы қалмақ сиырларының сүт беру өнімділігі 1800 кг (А.И. Гальперин, 1932), қалмақ зоотехниялық станциясында - 1389 кг деп бағаланған (Э.Ф.Сохранов,1938). Ақтөбе облысының Темір ауданының жəне Батыс Қазақстан облысының бұрынғы Чапай аудандарының шаруашылықтарында бұзауларды сауу-сүт беру əдісімен күтіп-бағу кезінде, толыққанды 5-6 жастағы сиырлардың орташа жылдық сауыны Я.Ф.Степаненконың мəліметтерінше (1950) 1187-1272 кг, ал майлылығы 4,24-4,39 % құраған. Сүт құрамының майлылығы жөнінен қазақ сиырларының тұқымы елімізде алғашқы орындарды иеленсе, ал əлемдік деңгейде тұқымдар бойынша сүттің майлылығы ең жоғары көрсеткіш көрсеткен. КСРО-ның 14 Ғылым Академиясы жүргізген экспедицияда анықталғандай, көшпенді халық сиырлары сүтінің орташа майлылығы - 4,0 %, ауытқушылықтары 2,3-тен 7,0 %, отырықшы жұрттарда 4,46 - 8,3 % аралығында болған. Байырғы тұқым еттерінің сапасын сипаттай отырып, П.Н. Кулешов (1979) табиғи тұқымдардың арасында қырғыз (қазақ) малы етті сиыр ретінде бағаланып бірінші орынға ие болғанын, тіпті басқаларға қарағанда, ағылшын етті тұқымдарына жақын келетіндігін де атап өтеді. К.Д.Дияров (1963) профессор П.Н.Кулешовтың мəліметтеріне сілтеме жасай отырып, қазақ даласында жайылған өгіздердің 4-5 жас кезіндегі тірілей салмағы 100 кг болғанда, орташа қоңдылықта - 50-52,4 кг ет жəне 5,6-7,2 кг май; жоғары қоңдылық кезінде - 55,3-59,3 кг ет жəне 7,2-15,9 кг май береді деп атап көрсеткен. Олардың тірілей салмағы сойыс салмағына қатысты алғанда, орташа қоңдылық кезінде 55,6-59,6%, ал жақсы азықтандырғанда 60,5-75,2% құраған. Қалмақ малының жоғары ет сапалығын П.Н.Кулешов (1901), Е.А.Богданов жəне Н.В.Синицын (1912), М.И.Придорогин (1919), Е.Ф.Лискун (1928) атап өткен. Осылайша, қазақтың жəне қалмақтың малы жəне олардың будандары ғасырлар бойына созылған көшпенді өмірдің қатал шарттарына байланысты жалпы алғанда, төмен тірілей салмағымен, сүттілігімен сипатталған. Сонымен бірге, бұл сиырларда жақсы бағып-күту сапалары, берік конституция, жергілікті жағдайларға деген төзімділік пен бейімделгіштік қалыптасып, селекция жұмыстарын табысты жүргізуге мүмкіндік берген. Басқа табиғи-экономикалық алғышарттарда аталық тұқым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.