Есенғали Раушанов поэзиясының поэтикасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ПОЭТИКА ЖӘНЕ ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ
1.1. Қара сөзбен өлең жазудың шебері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
ІІ. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Ақын лирикаларындағы бейнелеу құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2. Е.Раушанов лирикаларының құрылысы мен өлшем.өрнектері ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ПОЭТИКА ЖӘНЕ ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ
1.1. Қара сөзбен өлең жазудың шебері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
ІІ. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Ақын лирикаларындағы бейнелеу құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2. Е.Раушанов лирикаларының құрылысы мен өлшем.өрнектері ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КIРIСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында лирика жанры жан-жақты зерттеу объектісіне айналып, оның тарихына, даму процестеріне, поэтикасына байланысты әр түрлі ғылыми еңбектер жарық көруде. Дегенмен де, әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Соның бірі – Есенғали Раушанов лирикасын жан-жақты зерттей отырып, оның көркемдік ерекшеліктерін, яғни лирикаларының поэтикасын анықтау. Осы мәселені көтеру арқылы әдебиеттің даму тарихындағы лириканың тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-идеялық жағынан толығып, толысуын, ілгерілеуін ашып-айқындау мүмкіндігі туады.
Поэзия саласы 1970-2000 жылдары арасында дами түсті. Себебі, қазақ әдебиетіне жаңа леп толқындары қосылды. Бұл келген жаңа буын өкілдері әдебиетке жаңашылдық үлгісін пафоспен жырлауды ала келді. Сонымен қатар сыршыл лириканың әдемі үлгісін тудырды. Соның бірі – Есенғали Раушанов. Біздің Біз өз жұмысымызда 1970-2000 жылдар арасындағы қазақ поэзиясы ізденіс пен ілгерушілікті сөз ете отырып, соның аясында Е.Раушановтың шығармаларын тұтастай кешенді түрде қарастырдық.
Мағжан поэзиясынан бастау алған лирикалық шығармалар тақырыбы жағынан жан-жақты жаңаша сипатта өрістеп, қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыдан тану мәселесі сөз болып, адамның табиғатқа деген көзқарасы, ойы, жанашырлығы, танымы суреттелетін шынайы шығармалар дүниеге келді. Лирикалық шығармадағы табиғаттың сұлулығы мен қоршаған ортаның тазалығы, оны қорғау мәселесі аталған жанрдың негізгі көтерер жүгіне айналды. Қоғам дамуына қарай қазақ классикалық әдебиетінің жаңашылдығы мен эстетикалық байлығы ашылып келеді. Ақындар өткен халық творчествосынан дәстүр жалғастығын терең сезіне отырып, жаңашылдықты көрсетпек болады. Осы принциптерді Есенғали Раушанов поэзиясынан да таптық. Ақын дәстүрді меңгеруі және жаңашылдығы, оның шығармашылық лабораториясы, поэзиясының көркемдік ерекшеліктерінің ашылуы, ақындық шеберлігі қазақ поэзиясындағы орнын анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әрине табиғат лирикасында, өлең құрылысын жеке-жеке зерттеген (мысалы, Оразханова М.И. «Қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы» 2005ж канд.дис.) [1], (Қыяхметова Ш.Ә. «Қазақ лирикасындағы табиғат пен тағдыр» 2001 ж канд.дис) [2], (С.Б.Ержанова «Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері» 2009, докторлық диссертация) [3] ғалымдар мысал ретінде еңбектерінде пайдаланған. Біз бұл жұмысымызда ақынның өлеңдеріндегі дәстүр мен жаңашылдықты, көркемдік ізденістерді, ақындық шеберлігін ғылыми түрде анықтамақпыз. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді қойдық:
- 1970-2000 жылдардағы қазақ поэзиясына тоқтала отырып, қара сөзбен өлең жазудың хас шебері екенін айқындау;
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында лирика жанры жан-жақты зерттеу объектісіне айналып, оның тарихына, даму процестеріне, поэтикасына байланысты әр түрлі ғылыми еңбектер жарық көруде. Дегенмен де, әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Соның бірі – Есенғали Раушанов лирикасын жан-жақты зерттей отырып, оның көркемдік ерекшеліктерін, яғни лирикаларының поэтикасын анықтау. Осы мәселені көтеру арқылы әдебиеттің даму тарихындағы лириканың тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-идеялық жағынан толығып, толысуын, ілгерілеуін ашып-айқындау мүмкіндігі туады.
Поэзия саласы 1970-2000 жылдары арасында дами түсті. Себебі, қазақ әдебиетіне жаңа леп толқындары қосылды. Бұл келген жаңа буын өкілдері әдебиетке жаңашылдық үлгісін пафоспен жырлауды ала келді. Сонымен қатар сыршыл лириканың әдемі үлгісін тудырды. Соның бірі – Есенғали Раушанов. Біздің Біз өз жұмысымызда 1970-2000 жылдар арасындағы қазақ поэзиясы ізденіс пен ілгерушілікті сөз ете отырып, соның аясында Е.Раушановтың шығармаларын тұтастай кешенді түрде қарастырдық.
Мағжан поэзиясынан бастау алған лирикалық шығармалар тақырыбы жағынан жан-жақты жаңаша сипатта өрістеп, қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыдан тану мәселесі сөз болып, адамның табиғатқа деген көзқарасы, ойы, жанашырлығы, танымы суреттелетін шынайы шығармалар дүниеге келді. Лирикалық шығармадағы табиғаттың сұлулығы мен қоршаған ортаның тазалығы, оны қорғау мәселесі аталған жанрдың негізгі көтерер жүгіне айналды. Қоғам дамуына қарай қазақ классикалық әдебиетінің жаңашылдығы мен эстетикалық байлығы ашылып келеді. Ақындар өткен халық творчествосынан дәстүр жалғастығын терең сезіне отырып, жаңашылдықты көрсетпек болады. Осы принциптерді Есенғали Раушанов поэзиясынан да таптық. Ақын дәстүрді меңгеруі және жаңашылдығы, оның шығармашылық лабораториясы, поэзиясының көркемдік ерекшеліктерінің ашылуы, ақындық шеберлігі қазақ поэзиясындағы орнын анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әрине табиғат лирикасында, өлең құрылысын жеке-жеке зерттеген (мысалы, Оразханова М.И. «Қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы» 2005ж канд.дис.) [1], (Қыяхметова Ш.Ә. «Қазақ лирикасындағы табиғат пен тағдыр» 2001 ж канд.дис) [2], (С.Б.Ержанова «Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері» 2009, докторлық диссертация) [3] ғалымдар мысал ретінде еңбектерінде пайдаланған. Біз бұл жұмысымызда ақынның өлеңдеріндегі дәстүр мен жаңашылдықты, көркемдік ізденістерді, ақындық шеберлігін ғылыми түрде анықтамақпыз. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді қойдық:
- 1970-2000 жылдардағы қазақ поэзиясына тоқтала отырып, қара сөзбен өлең жазудың хас шебері екенін айқындау;
1. Оразханова М.И. Қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы (1960-1990 ж.ж.). Филолог. ғыл. канд. ғылыми дәр.алу үшін дайынд.диссер. Астана, 2005 ж. 137-б.
2. Қыяхметова Ш.Ә. «Қазақ лирикасындағы табиғат пен тағдыр» 2001 ж Филолог. ғыл. канд. ғылыми дәр.алу үшін дайынд.диссер. Астана, 2005ж. 137-б.
3. Ержанова С.Б. «Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері» 2009, фил.докторлық диссертация. Алматы, 2009.-320б
4. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989.-320 б.
5. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. -244 б.
6. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983.-362 б.
7. Тәжiбаев Ә. Өмiр және поэзия.-Алматы, 1960.-300 б.
8. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.- Алматы, Мектеп 1973 ж., 212 б, 126 б
9. Базарбаев М. Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. – Алматы, Жазушы, 1973. -256 б.
10. Нұрғали Р. Арқау. Т.2. – Алматы: Жазушы, 1991. – 571-б., 7-б.
11. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1988. - 464 б.
12. Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980
13. Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады. Алматы: Қазақ универистеті, 1992. -248 б.
14. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы: Жалын, 1988.-152 б.
15. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. Монография. Алматы: Білім, 2000. -335 б.
16. Жәмішев Ә. Жыр жанары. – Алматы: Жазушы, 1970. – 96 б.
17. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Өлең – сөздің патшасы. – Алматы: Жазушы, 1991. 216 б.
18. Егеубаев А. «Сөз жүйесі».-Алматы: Жазушы, 1985ж.
19. В.Белинский шығармалары. 1948. І-том, 643-644 б.
20. Әшімбаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. І-том, Әдеби сын. 156-б.
21. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10-том. 1991-2001 жылдардағы тәуелсіздік кезеңі. Алматы: 2010ж.
22. Е.Раушанов. Түз қарлығашы//Жас қазақ.-2008.-17 қазан.-№41
23. Майтанов Б. Сөз сыны.-Алматы: Жазушы, 2006.-230б
24. Дүйсенов М. Ақын мұраты. – Алматы: Жазушы, 1996.-106б.
25. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Алматы: Ғылым, 2001. –448 б., 19-б
26. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет.-Алматы: «Жібек жолы» баспа үйі, 2005, 217-б.
27. Юсупов Қ. Ж. Нәжімеденовтың ақындығы: филол. ғыл. д-ры автореф.: 10.01.02. -Алматы, 1996. - 9 6.
28. Жанр сипаты // коллективтік жинақ. - Алматы: Ғылым. 1971. - 7 б.
29. Раушанов Е. «Бозаңға біткен боз жусан» Өлеңдер жинағы. Алматы; Жазушы.-2006ж
30. Қоңыров Т. Қазақ теңеулерi.-Алматы, 1978ж., 171б.
31. http://kazadebiet.kz/node/26066
32. Раушанов Е. Періштелер мен құстар. Өлеңдер жинағы.-Алматы: Жазушы, 2006ж.
33. Раушанов С. Біздің Егемендік... // Ұлт тағлымы, №12
34. Әскербекқызы Ж. Көркемдік өріс. (Е.Раушанов шығармалары негізінде). Зерттеулер.- Алматы: Жазушы. 2006ж.
35. Потебня А. Теоретическая поэтика. – Москва: Высшая школа, 1990. – 344с.
36. Раушанов Е. Қара бауыр қасқалдақ. Өлеңдер жинағы.-Алматы: Жазушы, 1995ж.
37. Терминдер сөздігі. Әдебиеттану. (Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев) Алматы: «Ана тілі», 1998.-384б
38. Томашевский Б. Теория литературы. Поэтика, Изд-во 5-е, испр. – М.- Л.Госиздат, 1930. – 240 с.
39. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиеті тарихының қалыптасу кезеңдері. – Алматы: Санат, 1997. – 928 б.
40. Шәріп А. Ж. Қазақ поэзиясында ұлттық идеяның көркем бейнеленуі / генезисі, эволюциясы, және трансформациясы: филол. ғыл. д-ры. дис. – Алматы, 2001. – 296 б
41. Әбдиманов Ө. Ұлы шығарманың ұлттық болмысы // Әуезов және әлем әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 340 б.
2. Қыяхметова Ш.Ә. «Қазақ лирикасындағы табиғат пен тағдыр» 2001 ж Филолог. ғыл. канд. ғылыми дәр.алу үшін дайынд.диссер. Астана, 2005ж. 137-б.
3. Ержанова С.Б. «Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері» 2009, фил.докторлық диссертация. Алматы, 2009.-320б
4. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989.-320 б.
5. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1969. -244 б.
6. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1983.-362 б.
7. Тәжiбаев Ә. Өмiр және поэзия.-Алматы, 1960.-300 б.
8. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.- Алматы, Мектеп 1973 ж., 212 б, 126 б
9. Базарбаев М. Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. – Алматы, Жазушы, 1973. -256 б.
10. Нұрғали Р. Арқау. Т.2. – Алматы: Жазушы, 1991. – 571-б., 7-б.
11. Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. – Алматы: Жазушы, 1988. - 464 б.
12. Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980
13. Әлімбаев М. Толқыннан толқын туады. Алматы: Қазақ универистеті, 1992. -248 б.
14. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы: Жалын, 1988.-152 б.
15. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. Монография. Алматы: Білім, 2000. -335 б.
16. Жәмішев Ә. Жыр жанары. – Алматы: Жазушы, 1970. – 96 б.
17. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Өлең – сөздің патшасы. – Алматы: Жазушы, 1991. 216 б.
18. Егеубаев А. «Сөз жүйесі».-Алматы: Жазушы, 1985ж.
19. В.Белинский шығармалары. 1948. І-том, 643-644 б.
20. Әшімбаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. І-том, Әдеби сын. 156-б.
21. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10-том. 1991-2001 жылдардағы тәуелсіздік кезеңі. Алматы: 2010ж.
22. Е.Раушанов. Түз қарлығашы//Жас қазақ.-2008.-17 қазан.-№41
23. Майтанов Б. Сөз сыны.-Алматы: Жазушы, 2006.-230б
24. Дүйсенов М. Ақын мұраты. – Алматы: Жазушы, 1996.-106б.
25. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Алматы: Ғылым, 2001. –448 б., 19-б
26. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет.-Алматы: «Жібек жолы» баспа үйі, 2005, 217-б.
27. Юсупов Қ. Ж. Нәжімеденовтың ақындығы: филол. ғыл. д-ры автореф.: 10.01.02. -Алматы, 1996. - 9 6.
28. Жанр сипаты // коллективтік жинақ. - Алматы: Ғылым. 1971. - 7 б.
29. Раушанов Е. «Бозаңға біткен боз жусан» Өлеңдер жинағы. Алматы; Жазушы.-2006ж
30. Қоңыров Т. Қазақ теңеулерi.-Алматы, 1978ж., 171б.
31. http://kazadebiet.kz/node/26066
32. Раушанов Е. Періштелер мен құстар. Өлеңдер жинағы.-Алматы: Жазушы, 2006ж.
33. Раушанов С. Біздің Егемендік... // Ұлт тағлымы, №12
34. Әскербекқызы Ж. Көркемдік өріс. (Е.Раушанов шығармалары негізінде). Зерттеулер.- Алматы: Жазушы. 2006ж.
35. Потебня А. Теоретическая поэтика. – Москва: Высшая школа, 1990. – 344с.
36. Раушанов Е. Қара бауыр қасқалдақ. Өлеңдер жинағы.-Алматы: Жазушы, 1995ж.
37. Терминдер сөздігі. Әдебиеттану. (Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев) Алматы: «Ана тілі», 1998.-384б
38. Томашевский Б. Теория литературы. Поэтика, Изд-во 5-е, испр. – М.- Л.Госиздат, 1930. – 240 с.
39. Сүйінішәлиев Х. Қазақ әдебиеті тарихының қалыптасу кезеңдері. – Алматы: Санат, 1997. – 928 б.
40. Шәріп А. Ж. Қазақ поэзиясында ұлттық идеяның көркем бейнеленуі / генезисі, эволюциясы, және трансформациясы: филол. ғыл. д-ры. дис. – Алматы, 2001. – 296 б
41. Әбдиманов Ө. Ұлы шығарманың ұлттық болмысы // Әуезов және әлем әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 340 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ПОЭТИКА ЖӘНЕ ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ
1.1. Қара сөзбен өлең жазудың шебері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
ІІ. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Ақын лирикаларындағы бейнелеу құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2. Е.Раушанов лирикаларының құрылысы мен өлшем-өрнектері ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КIРIСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында лирика жанры жан-жақты зерттеу объектісіне айналып, оның тарихына, даму процестеріне, поэтикасына байланысты әр түрлі ғылыми еңбектер жарық көруде. Дегенмен де, әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Соның бірі – Есенғали Раушанов лирикасын жан-жақты зерттей отырып, оның көркемдік ерекшеліктерін, яғни лирикаларының поэтикасын анықтау. Осы мәселені көтеру арқылы әдебиеттің даму тарихындағы лириканың тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-идеялық жағынан толығып, толысуын, ілгерілеуін ашып-айқындау мүмкіндігі туады.
Поэзия саласы 1970-2000 жылдары арасында дами түсті. Себебі, қазақ әдебиетіне жаңа леп толқындары қосылды. Бұл келген жаңа буын өкілдері әдебиетке жаңашылдық үлгісін пафоспен жырлауды ала келді. Сонымен қатар сыршыл лириканың әдемі үлгісін тудырды. Соның бірі – Есенғали Раушанов. Біздің Біз өз жұмысымызда 1970-2000 жылдар арасындағы қазақ поэзиясы ізденіс пен ілгерушілікті сөз ете отырып, соның аясында Е.Раушановтың шығармаларын тұтастай кешенді түрде қарастырдық.
Мағжан поэзиясынан бастау алған лирикалық шығармалар тақырыбы жағынан жан-жақты жаңаша сипатта өрістеп, қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыдан тану мәселесі сөз болып, адамның табиғатқа деген көзқарасы, ойы, жанашырлығы, танымы суреттелетін шынайы шығармалар дүниеге келді. Лирикалық шығармадағы табиғаттың сұлулығы мен қоршаған ортаның тазалығы, оны қорғау мәселесі аталған жанрдың негізгі көтерер жүгіне айналды. Қоғам дамуына қарай қазақ классикалық әдебиетінің жаңашылдығы мен эстетикалық байлығы ашылып келеді. Ақындар өткен халық творчествосынан дәстүр жалғастығын терең сезіне отырып, жаңашылдықты көрсетпек болады. Осы принциптерді Есенғали Раушанов поэзиясынан да таптық. Ақын дәстүрді меңгеруі және жаңашылдығы, оның шығармашылық лабораториясы, поэзиясының көркемдік ерекшеліктерінің ашылуы, ақындық шеберлігі қазақ поэзиясындағы орнын анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әрине табиғат лирикасында, өлең құрылысын жеке-жеке зерттеген (мысалы, Оразханова М.И. Қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы 2005ж канд.дис.) [1], (Қыяхметова Ш.Ә. Қазақ лирикасындағы табиғат пен тағдыр 2001 ж канд.дис) [2], (С.Б.Ержанова Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері 2009, докторлық диссертация) [3] ғалымдар мысал ретінде еңбектерінде пайдаланған. Біз бұл жұмысымызда ақынның өлеңдеріндегі дәстүр мен жаңашылдықты, көркемдік ізденістерді, ақындық шеберлігін ғылыми түрде анықтамақпыз. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді қойдық:
- 1970-2000 жылдардағы қазақ поэзиясына тоқтала отырып, қара сөзбен өлең жазудың хас шебері екенін айқындау;
- ақынның негiзгi бейнелеу әдiсiнiң сыр сипатын толымды ашу мақсатында, оның поэзиясындағы өзге де тiл байлығының қайнар көздерi антоним, синонимдердiң қолданылуы.
- Е.Раушанов поэзиясындағы ой-санасына, эмоциялық сезiмiне әсер ететiн астарлы бейнелi теңеу, эпитет, метафора, метонимия, кейiптеу, ассонанс, аллитерация, көрiктеу, құбылту құралдарын ақын қолданысындағы әр түрлi амал-тәсiлдерiн анықтау.
Зерттеу нысаны. Зерттеу обьектісіне Қара бауыр қасқалдақ, Періштелер мен құстар, Шолпан жұлдыз туғанша, Бозаңға біткен боз жусан жыр жинақтары зерттеу нысаны етіп алынды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілі Байтұрсынов А. [4], Жұмалиев Қ. [5], Қабдолов З. [6], Тәжібаев Ә. [7], Ахметов З. [8], Базарбаев М. [9], Нұрғали Р. [10], Мырзалиев Қ. [11], Негимов С. [12]., Әлімбаев М. [13], Кәрібаева Б. [14]., Шәріп А. [15], Жәмішев А. [16], Жүсіп Қ. [17] т.б. зерттеу еңбектері негізге алынды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдiстер. талдау, жинақтау, жүйелеу, салыстыру, тұжырым жасау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, 1 тарау 1 тармақша, 2 тарау 2 тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ПОЭТИКА ЖӘНЕ ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ
1.1. Қарасөзбен өлең жазудың шебері
А.Квятковскийдің 1966 жылы Москвада Совесткая энциклопедия баспасы шығарған Поэтикалық сөздік еңбегінде: Поэтика (от.греч.поэтика – поэтическое искусство)-көркем шығарманың структуралық формасы және жаңа мазмұнның әсері арқылы осы формалардың өзгеріуінің тарихи заңдылықтары туралы ғылым деп көрсетілген. Л.Тимофеев пен Н.Венгров: поэтика-көркем әдебиет туралы ғылым, әдебиеттің теориясы, әдебиеттану ғылымының бір бөлігі дейді.
Поэтикаға әдеби энциклопедияда берілген анықтамада поэтика-әдеби туындылардың құрылысы мен және онда қолданылған көркемдеу құралдарының эстетикалық жүйесі туралы ғылым делінген. Сонымен, поэтика – зерттеуге алынып отырған обьектінің барлық табиғаты деген сөз. Біздің қарастырмағымыз да Есенғали Раушанов поэзиясының күллі табиғаты, поэтикасы болмақ.
Лириканы қай кезеңде болмасын зерттеу тоқтаған жоқ, әлі жалғасын тауып келеді. Поэзия табиғатын зерттеуде қаншама ғылыми еңбектер де жетерлік, атап айтар болсақ, Байтұрсынов А. [4]., Қабдолов З. [6]., Жұмалиев Қ. [5], Тәжібаев Ә. [7], Ахметов З. [8], Базарбаев М. [9], Нұрғали Р. [10], Мырзалиев Қ. [11], Негимов С. [12], Әлімбаев М. [13], Кәрібаева Б. [14], Шәріп А. [15], Жәмішев А. [16], Жүсіп Қ. [17] т.б. Поэзия – әдебиеттің көне саласы. М.Базарбаев сөзімен айтқанда ...жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы [9;45]. ХХ ғасыр қазақ әдебиетін басқа адамзаттық әдеби дамудың деңгейіне көтерген ғасыр болды. Лирика жанры да толысып, өсіп өркендеді. Ақындар лирика жанры арқылы қоғамның ең өзекті мәселелерін көтеріп, тақырыптық – мазмұндық жағынан байытып, сұлу сөзден сурет соғып, көркемдік жағынан да дами түсті.
Поэзия – көркем әдебиеттің сұлу да әсем әшекейлі жанры. Лирикалық поэзия – адам санасының түрлі иірімдерінің барша құпясын, күллі, тілсіз, яки айтуға тіл жетпейтін құбылыстарын жеткізетін өнер түрі. Лирикалық поэзияның арнасы (туу, жетілу, өсу, гүлдену, кемеліне келу сияқты үдерістері) кең, тіні тереңде, тамыры тарам-тарам. Аты, заты белгісіз ықылым замандардан бері халықпен (қазақпен) бірге жасасып келе жатқан лириканы (өлең-жанрды) шартты түрде ауыз әдебиетінің бас жауынгер жанры ретінде алға тартамыз, яки лирика тарихы фольклордан бастау алады екен. Адамзат өркениетке ұмтылып, санасы дамып, қағаз-қалам алып ғылымға, өнерге бас қойғанда Аристотель, Әбу Нәсір әл-Фарабилер өлең өнері яғни лирика хақында алғашқы ой-пайымдарын айтты. Сөйтіп, Поэтика, Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат дүниеге келді. Ұлт өлеңінің ғылыми негізде қарастырылуын Шоқан Уәлиханов есімімен байланыстыра тұра, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ дала-сын шарлаған саяхатшы-зерттеушілер Н.П.Рычков, П.С.Паллас, А.И.Левшин зерттеулерінде, сәл кейінірек В.В..Радлов, А.Васильев, Я.Я.Лютин, А.Е.Алекторов және басқалардың еңбектерінде тіл мен әдебиеттің (өлең-сөздің) мәселесі батыл қозғалғаны бүгінде баршаға аян. Әсіресе В.В.Радловтың қазақ ауыз әдебиеті туралы, оның ішінде қазақ поэзиясы туралы алғашқылардың бірі болып, байсалды ғылыми пікірлер айтқанын [14, 20-б.] ауыз әдебиеті мұрасын зерттеп, жинаушы жидашы ғалым А.Сейдімбеков өз еңбегінде атап өтеді. Жаңа заманға бет бұра мәдени өмірдің сәулесі шуағын мол төге бастаған кезеңде Шоқан салған ізбенен Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, Ә.Диваев еңбектерінде қазақтың өлең-жырының табиғатына алаң көңілмен ден қоя бастаған бірлі-жарымды көзқарас пайымдар туа бастады. Қазақ өлеңінің ғылыми түрде толыққанды зерттелуі нысана көзіне ілінді. Ә.Марғұлан, Б.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.С.Сильченко, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, М.Дүйсенов, Б.Уақатов, З.Ахметов, А.Сейдімбеков, Р. Нұрғали, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, К.Сейдеханов, С.Негимов және басқалардың зерттеулерінде өлең-сөздің келелі мәселелері тұщымды сипат тапты. Қазақ лирикасының көрнекті өкілдерінің белгілі тұлғаларының шығармашылығын жеке дара алып қарастырылуы, зерттеу нысанына алынған өлең-сөз өкілінің бітім-болмысына тереңдеу барып, тұтас қопара, індете тексеру әдіс-тәсілдері ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен басталып бүгінге дейін дәстүр жалғастығын табуда. Мысалы, Абай (М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.С.Сильченко, Б.Кенжебаев, З.Ахметов, М.Мырзахметов, Ж.Ысмағұлов т.б.), Сәкен (С.Қирабаев, Е.Ысмайылов, Т. Кәкішев т.б.), Жамбыл (Н.Төреқұлов, Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков, С.Садырбаев т.б.), Ілияс (М. Қаратаев, М.Дүйсенов, Т.Әбдірахманова т.б.), Бейімбет (Қ. Жармағамбетов, Т.Нұртазин, Б. Наурызбаев, С.Ордалиев т.б.) Сұлтанмахмұт (Б.Кенжебаев, А. Дүйсенбаев, А.Еспенбетов т.б.), Махамбет (Қ.Жұмалиев, Х.Досмұхамбетұлы, Б.Аманшин т.б.), Сәбит (Т.Нұртазин, М.Хасенов, С.Мақпырұлы, Қ.Ергөбек т.б.). Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ қауымына қайта оралған ақын арыстарымыздың мұраларын басы-бүтін зерттеу қолға алына бастады. Мәселен, Шәкәрімнің (М.Мағауин, Ш.Сәтпаева, Б.Әбдіғазиұлы, С.Ізтілеуова т.б.), Мағжанның (Ш.Елеукенов, М.Базарбаев, Б.Қанарбаева т.б.), Міржақыптың (М.Әбсәмет, Ж.Ысмағұлов т.б.), Ахметтің (Р.Нұрғали, Ө.Әбдиманов т.б.) шығармашылық өрістеріне терең барлау жүргізілді. Қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбалары қалған Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин, Х. Ерғалиев, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Б.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов, сондай-ақ сол дәуірдің басқа да ақындарының шығармашылық табыстарына толымды талдаулар жүргізіліп, кандидаттық диссертациялар қорғалды, монографиялық зерттеулер жарияланды.
Қазақ әдебиетінің, оның поэзиясының шарықтау кезеңі ХХ ғ. 60-90 жылдар еншісін иеленгені белгілі. Ренессанс дәуіріне баланған жылдардың белгілі көрнекті өкілдері М. Мақатаев, Қ. Мырза Әлі, Т. Молдағалиев, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов, М.Шаханов, М.Айтхожина, Ф.Оңғарсынова, К. Ахметова, С. Жиенбаев, І. Мәмбетов, Б. Ысқақов, Т.Медетбеков, Ж. Жақыпбаев, Ж. Әбдірашев, К. Мырзабеков және басқалардың поэзиясын тексеру және олардың ақындық болмысын анықтау мәселелері әдебиеттанудың соңғы он-жиырма жылдың еншісіне тиеселі рухани-ғылыми ізденістер болып табылады. Қазақ лирикасының өзекті мәселелері өз кезеңінде идеологиялық бағытпен шығарылған Уақыт және қаламгер (1973-1990 ж.ж.), Сөзстан (1980-1987 ж.ж.) жинақтарында сыни әрі ғылыми әдіспен қарастырылды. Бұл аталған жинақтарда өлең-сөздің жай-күйін (жетімді және қарастырған зерттеушілер С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов, М.Қаратаев, Ә.Жәмішев, С.Әшімбаев, Ж. Әбдірашев, Қ.Ергөбеков, З.Серікқалиев, Ә.Бөпежанова, У.Қалижанов, Б.Сарбалаев, С.Дәуітов, А.Егеубаев, Ө.Күмісбаев, Ж.Дәдебаев және басқалардың зерттеу мақалалары жарияланып, ұлт лирикасының заманауи тұрмыс-тіршілігінен мол мағлұматтар беріліп отырды. Тарих қатпарында қалған ол еңбектердің өз кезінде жас талапкер-ақындардың өлеңді өнер деп тануына үлкен әдістемелік көмегі болғаны даусыз шындық. Қазақ лирикасының тек түрінде дамуының өзіндік ерекшеліктерін, өнер ретіндегі, яки сымбаты бөлек сырлы сөз боп ерекшеленетінін пайымдаған зерттеулердің бірі ретінде Асқар Егеубаевтың Сөз жүйесі (1985) кітабын атап өткен жөн. Расында да, лирика деген дәйекті түсініктің өзіне нақ жанрдың басты белгілері сыршылдықпен сезімталдық аңғарылып тұрған жоқ па? ол сыршылдық пен сезімнің азаматтық мұраттар деңгейіне көтерілуі өз адына көркемдік-эстетикалық проблема [18, 93-б.] деп ұғындырады зерттеуші лирика хақындағы көзқарастарында. тыңғылықты, тиянақты пікірін білдіреді. Бірін-бірі қайталамайтын өлең өнері өкілдерінің сөз сарасы сорабындағы басқан ізі әр қилы өрнекте өз кестесін салса, ғалым Ә. Жәмшев те [16] олардың ақындық қолтаңбаларын бір-біріне ұқсатпай, өз қабілет-дарындарының шеңберінде шебер пайымдай алған.
Бүгінгі поэзияның бағдары, ақындардың заман тынсына сай аяқ алысы, шеберлік нақыштарын жетілдіру амалдары, әдеби үдерістің үддесінен шығу жолы, дәстүр мен жаңашылдық жайы, мазмұны мен пішінінің өсу, өзгеру құбылысы, шығармашылық өзгешеліктер мен ерекшеліктер, тағы осы сынды күрделі өзекті мәселелерді Ә.Жәмішев әр ақынның суреткерлік бітім-болмысына тереңдеп бару арқылы айқындап, негіздеп отырады. Сыншылық пен зертеушілік тізгінін тең ұстаған Ә.Жәмішев ақындар шығармаларын талдап, таразылауда жүйелі әдеби көзқарас ұстанады. Лирикалық поэзияның тақырып ауқымын бүгінгі ақындар қалай толықтыруда, бүгінгі оқырманның қалауы қандай, талғам-түсінік қалыптастыруда ақындар қауымы шынайы жыр ләззатын сыйлай алды ма, идеялық мақсаттың түп негізі неде деген сұрақтардың жауабын Ә.Жәмішев осы мақаласында (Ақын жыры - уақыт сыры) беруді жөн санапты. Поэзияны жылға бөліп жіктеу, жіліктеу мүмкін емес дейді ғалым зерттеу кіріспесінде. Ғалым дәстүрлі дарадан топтап, топтаудан даралап талдау үлгісі мен аға буын өкілі Х. Ерғалиевтің Санаттағы сарбаз жыр жинағына барлау жүргізеді. Атауынан аңғарылғандай сұрапыл жылдардың мұңды тарихынан сыр суыртпақтаған кітаптағы өлеңдер мазмұнына қатысты ақын: Ақынның ауыр кезең сұсты жорық туралы тебіреністері... кешегі соғыстың сұрапыл шайқастарын бастан өткерген ұрпақ өкілінің өлеңдері қашан жазылса да дәл бүгінгідей күшінде тұр да нақ бүгінгі сөздей естіледі-дейді ғалым.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясының басты ерекшелігі - қазақ әдебиеті тарихында әдебиеттің идеяларға тола, еркіндік сарынын барынша жүрегін толқытқан барлық рухани күшімен жырлаған поэзия. Тәуелсіздіктің қуанышын ғасырлар бойы тәуелді болған халық ғана біледі және оны өз мазмұнында, өзіне лайық әуенмен жырлай алады. Сондықтан болар тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясы идеялық жаңашылдығы, тақырыптық ерекшелігі, лирикалық кейіпкерлері, көркемдік сарындары жағынан бұрын қазақ поэзиясында болмаған жаңа парақтарды ашты.
Ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ халқының поэзиясында жаңашылдық лебі есті. Дәстүрлі даму арнасынан ауытқымаса да мазмұн мен идеяда жаңашылдықтар, көркемдік жаңа айшықтаулармен ерекшеленді.
Сонымен бірге қазіргі қазақ поэзиясы әлем әдебиеті мен жүрек соғысы бірге соғып, әлемдік, жалпы адамзаттық проблемаларға еркін араласып, еркін пікір жүргізіп отырған , әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүр, жаңа бағыттарға үн қосып, әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүрлерді еркін пайдаланып отырған жаңа дәуірдің жаңа поэзиясы. Кеңестік дәуірдегі батыс еуропалық, кеңестік идеология, кеңестік емес жат идеология деп бөлуден біржола құтылып, дүниеге жалпы адамзатқа қажетті құндылықтар көзімен қарайтын поэзия. Сондықтан казіргі қазақ поэзиясында пікір еркіндігі, шығармашылық еркіндік, стилдік ізденушілік, әлем әдебиеті мен бірге толғану, бірге тебірену сияқты жаңа тенденциялар жасап келеді. Поэзия әлеміне өлеңнің еңселі ақ ордасын сән-салтанатымен, қымбат жабдығы – кестелі тіл, шешен сөз, шебер сөзімен келтіре білген Е.Раушанов сынды ұлт ақыны деуге әбден болады. Ақынның тереңнен тамырлаған Бастау (1980), Шолпан жұлдыз туғанша (1988), Қара бауыр қасқалдақ (1995), Періштелер мен құстар (2006), Бозаңға біткен боз жусан (2006) жыр кітаптары айғақтай түседі.
Кез келгенде жырауларша толғайтын, сөйте тұрып қат-қабат жан әлеміндегі қалтарыс-бұлтарыстардағы сезімталдықпен нәзік тұспалдай жырлайтын Есенғали – бүгінгі поэзияның дамуына өзіндік үлкен үлес қосқан дара стильді, ерекше болмысты ақын. Қайсы өлеңiн, поэзиясын, не әнiн алмаңыз, оқушы мен тыңдарманды, өнер сүйер қауымды өмiрдiң терең иiрiмiне, тылсым да жұмбақ астарына жетелейдi. Нәзiктiк пен сұлулық, адалдық пен адамгершiлiк, махаббат пен сүйiспеншiлiк, сағыныш пен қайғы ақын поэзиясынан ерекше орын алады. Осы құндылықтар ақын қаламынан жаңаша өмiр танып, жаңаша тыныс алады. Сол себептi ақын өлеңдерiнiң өзектi мәселесiне үңiлiп, оның даралығы мен талантын танудың өзi талмай зерттеудi талап етедi.
Ақын шығармашылығы жайлы жазылған бұрын-соңды зерттеулер мен мақалалардағы ой-пікірлерді қорытындылап, бүгінгі таңдағы әдеби процесс ағымында қарастыру, жаңаша бажайлау, тың көзқарас, ой-тұжырымын жасау уақыт талабы туындатып отырған қажеттілігі деп танимыз. Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі де осы тұрғыдан анықталмақ.
Поэзия - әлемдік өмірдің жан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні. [19,46 ] Сағат Әшімбаев: Поэзия – жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар деген ұлағатты сөздің өлеңге де қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең, тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді ғана қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезімде өлең арқылы оянып рухани күш салады.-деп өлеңнің данышпандығын, сезімді дір еткізер қасиетін айта кетеді. [20,56] Поэзия әрқашанда сол халықтың тұрмыс-тіршілігін, ой-арманын, адамның көңіл-күйін байқататын киелі өнер. Ақын поэзиясына қашан да болсын өскен ортасы, қоғам әсер ететіні анық. Бұл элементтердің барлығы қай поэзияға болмасын тән.
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі бар, өзіне лайық үні бар. Адам баласының бүкіл тарих бойына ілгері өсіп келе жатқан процесс болса, көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері де тоқтаусыз дамып келе жатқан, жаңаланып келе жатқан құбылыс. Поэзияның ғана құдіреті келетін заман үнін, адам күйін, тіршілік еткен жанның мұңы мен зарын, ішкі ой-сезімін, ой-арманын өлең өрнегімен жеткізеді. Поэзия мен бейнелеу өнері ілгері дамыған елдерде, әсіресе, қыл қалам шеберлері мәңгілік туындылар жасаған елдерде адам күйінің бар сырын поэзия тереңірек аша ма, әлде көркемсурет дәлірек көрсете ме деген пікірлер болған. Леонардо да Винчи: Көркемсурет – тілсіз поэзия, ал поэзия көрінбейтін көркемсурет деген екен. Бұдан, әрине, өнердің осы екі түрінің бейнелеу амалдары барабар деген ұғым тумайды. Екеуінің де адамға күшті әсер ететінін мойындау.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі он жылда алдыңғы буын ақындардан Ә.Тәжібаев, Х.Ерғалиев, Д.Әбілев, С.Сейітов, Т.Әбдірахманқызы, Ә.Сәрсенбайұлы, Ғ.Қайырбеков, Қ.Шаңғытбаев, Ш.Әбенұлы, К.Салықов, Е.Әукебаев, Қ.Мырза-Әли, Т.Молдағалиев, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, М.Айтхожа, О.Асқар, А.Бақтыгереева, Д.Қанатбаев, Е.Дүйсенбай, М.Шаханов тағы басқа ақындар жаңа өлең, жаңа жыр жинақтарымен көрінгені, орта буын ақындар арасынан Н.Оразалин, Т.Медетбек, Иран-ғайып, К.Ахметова, И.Сапарбай, Қ.Бұғыбаева, А.Егеубай, Н.Айтұлы, С.Тұрғынбекұлы, А.Әлім, С.Ақсұңқарұлы, Ұ.Есдәулет, Е.Раушанов, С.Адай, Г.Салықбаева т.б. жыр жинақтарымен қатар жаңа өлеңдері де жарияланды. Алғашқы он жылда түрлі баспалардан әр түрлі ақындардың жүзден аса кітаптары жарық көрсе, соңғы он жылда бұл көрсеткіш үш есеге өскен [21]
Зерттеу нысанымызға айналып отырған Есенғали Раушанов шығармашылығына келер болсақ, өз алдына дүние. Біз ақынды қарасөзбен өлең жазатын ақын ретінде қарастырмақпыз. Ақын Е. Раушанов шығармашылығынан кездесетін қара сөзбен жазылған өлең үлгілері өз алдына жекелей қарастыруды қажет ететін зерттеулер болмақ. Олар – Ымырт, Тас балбал, Сатқын. Әсілі, қара сөзбен өлең өру екінің бірінің қолынан келе бермейтін қиындығы мол тәсіл. Ұйқас, ырғақ сияқты өлеңге керек компоненттердің орнын поэтикалық тіркестер мен ойдың үйлесімі ауыстыра алса ғана бұл жаңа, синкретті жанр көркемдік талаптарға толығымен жауап бере алатын құнды дүниелерге айналмақ. Аталған туындылардың әрқайсысының кейіпкері бар. Ол кейіпкерлер – бейне дәрежесіне жеткен табиғат мезгілдері, табиғаттағы заттар, сондай-ақ өзімізбен замандас адам. Ең алдымен қара сөзбен жазылған өлең деген не, оның поэзия тарихынан алар орны қандай деген сауалға ғылыми-теориялық еңбектердегі тұжырымдарға сүйене отырып, жауап беріп көрейік.
Еуропалық әдебиет үшін қара сөзбен жазылған өлең жанры үйреншікті машыққа айналған. Мұнда мазмұндық артықшылыққа ерекше мән беріледі, сондай-ақ бірінші кезекте автордың лирикалық көңіл-күйі тұруы керек. Қара сөзбен жазылған өлең – прозалық пішіндегі лирикалық туынды. Оған тән белгілер: көлемнің қысқалығы, жоғары эмоция, сюжетсіз құрылым, субъективті әсер мен күйзелістің білдірілуі; бірақ ырғақ, өлшем, ұйқас жоқ. Сондықтан қара сөзбен жазылған өлеңді поэзия мен проза аралығындағы метрикалық белгілері бар ырғақты (ритмдік) прозамен және еркін (ақ) өлеңмен шатастыруға болмайды. Қара сөзбен жазылған өлең түрі еуропалық поэзияда романтизм дәуірінде проза түріндегі діни лирикада бибилиялық дәстүрді тірек ете отырып дамыды, ал, француз поэзиясында басқа тілдегі өлеңдерді аударудағы тәсіл болды. Қара сөзбен жазылған өлеңнің алғашқы үлгісі деп А. Бертранның Гаспар из тьмы (1842 ж. шыққан) кітабын санайды. Қара сөзбен жазылған өлең термині Ш.Бодлердің Цветы зла кітабында қолданылды. Орыс әдебиетіне И.С.Тургеневтің 1878 – 82 жылдары жазылған туындыларымен енді, - делінген Әдеби энциклопедиялық сөздікте. Жанр ретінде кең түрде дамымағанымен, бұл салада да өзіндік ізденістер болды. Әлемдік әдебиетте қара сөзбен жазылған өлеңге деген қызығушылық толастаған емес. Лирика жанрының ішкі түрлерінің өзін қара сөзбен пішіндеу де ізденістің бір жүйесін құрады. Мәселен, Даниил Хармс қара сөзбен жазылған сонеттердің тамаша үлгісін ұсынған. Пішіндік ерекшелікке бағынатын сонеттің қара сөзбен өрнектелуі көп ізденісті һәм шеберлікті талап етері анық. Даниил Хармстың сонеттерін арнайы зерттеген А.А. Добрицын Сонет в прозе: Случай Хармса еңбегінде бұл жаңа жанрлық түрдің мазмұндық, көркемдік ерекшеліктерін жан-жақты талдайды.
Өлең сөз бен қара сөздің табиғаты, олардың бір-біріне қатысы туралы әдеби ортада даулы тұжырым-пікірлер өріс алғаны рас. Орыс поэзиясының білгірі саналатын М.Л.Гаспаров ХХ ғасыр басындағы орыс өлеңі. Түсініктеме атты еңбегінде өлеңтану басты үш сұраққа жауап беруді талап етеді дей келе, оның біріншісі: өлең сөздің қара сөзден айырмасы не? деген сұрақ және ең қиыны да осы сұрақ дейді . Көркем сөздің негізгі екі типі бар – проза және поэзия. Әдебиеттануда әлі күнге дейін осы екеуінің бір-бірінен айырмашылығы не деген талас толастамай келеді дейді Э. Я. Фесенко. Сол таласты пікірлерден мысал келтіре отырып, мынадай қорытындыға келеді: Метрикалық проза (А. Белый. Петербург), ұйқасты проза (Р. Роллан. Кола Брюньон), аллитеративті проза түрі бар; сондай-ақ қара сөзбен жазылған өлең жанры бар екенін ескеру керек. Өлең сөздің белгілері мен сипаттарын иеленгенімен, проза проза болып қалады. Екінші жағынан - өлең жолдарымен жазылғаны болмаса өлеңге тән сипаттары жоқ еркін(ақ) өлең түрі бар. Өлең сөз бен қара сөздің арасында қатаң шекара жоқ . Бұл екі типті көркем сөз бір-бірімен тығыз байланыста болып, әдебиеттің дамуында шешуші орын алып келеді.
Қара сөзбен жазылған өлең үлгілері орыс ақыны М. Ю. Лермонтов шығармашылығынан кездеседі. Тағдыр жазуымен саналы өмірінің біразын Кавказ жерінде өткізген ақынның Кавказ тауларымен сырласуы, табиғатына тіл қатуы, сондай-ақ бұл өлкеде ғұмыр кешкен халық тағдыры, салты ақындық толғаныспен бейнеленген. Ұлттық ақынымыз Мағжан Жұмабаев та өзінің шығармашылық тәжірибесінде бұл тарапта қалам тартқан. Ақынның Балапан қанат қақты, Домбыра атты қара сөзбен жазылған өлеңдерінің сыршыл сазы, терең лирикалық-психологиялық иірімдері, әсем үйлескен бейнелі тіркестер ақынның шеберлігін айқындай түседі. Жалпы, қара сөзбен жазылған өлеңдер белгілі дәрежеде поэзияның даму тарихында өзіндік орын алады.
Е. Раушановтың қара сөзбен жазылған өлеңдері – мазмұндық, көркемдік-бейнелілік тұрғыдан арнайы қарастыруды қажет ететін дүниелер. Ақындық дүниетанымында көне ұлттық рухани бастаулар ерекше орын алатын автор Ымырт өлеңінде уақыттың осы мезетін тақырып етіп алған. Сөз көне түрік әріптерінен басталады:
Мынау көне түркінің әріптері. Қара тасқа қашалған әрі жат, әрі жақын жазулар... Бір кезде менің ұрпақтарым да ата-баба мұрасына дәл бүгінгі маған ұқсап түсінбей қарауы мүмкін-ау деген ой келеді.
Күллі түркі әулетінің әдеби-тарихи құнды ескерткіштері – Орхон, Талас жазулары болса, мұндағы тасқа қашалған таңбалар – ата-бабаларымыз тұтынған тілдің бейнесі. Көне түркі әріптері – көне тарих, көне тіл көрінісі. Бүгінгі ұрпақ үшін мәні түсініксіздеу әріптер әрі жақын, әрі жат екені рас. Екінің бірі көз жүгіртіп, оқып шыға алмайтын, қыры мен сыры көп беймәлім әріптер. Бұл әріптерді тану жолында қаншама әлемдік түркітанушылар ғұмырларын сарп етті. Осы әріптер – біздің өткеніміз. Түркі қағанатынының даңқты Білге қағаны мен Күлтегін батыры, Тоныкөк данасы уақыт асуларынан осы әріптер болып асып, бүгінгі ұрпақпен қауышты. Ең алғаш дат ғалымы В.Томсен түркі, тәңірі деген сөздерді оқып, бұл құпия әріптердің кілтін тапқаны белгілі. Сөйтіп көшпелі мәдениеттің хас тұлғалары саналатын далалықтардың жазба мәдениеті күллі әлемге мәшһүр болды.
Осындай тарихы мен тағдыры бар көне түркі әріптерін поэтикалық әлемінде қозғалысқа көшіріп, жан бітіре бейнелеу арқылы ақын терең ойларға мегзейді:
Ымырт. Ұзамай қаламызға қараңғылық орнайды. Қараңғы түнде көне түркі жазулары қара тастан қанаттарын дыбыссыз қағып ұшып шығады да, қаламызды шарлап кетеді. Олар алаңдар мен проспектілерді, Үкімет үйін (ескісін де, жаңасын да), сыраханалар мен перзентханаларды көреді, адамдардың әңгімелерін тыңдайды... Ымырт мезгілін алудың өзі туындының поэтикалық бояуын қалыңдата түскен. Күн батқан, тіршілік тыныштық қалып кешіп, қараңғылық түскен шақ. Қара тастан қанаттарын дыбыссыз қағып ұшып шыққан көне түркі әріптері өздерінің бастапқы қалыптарынан мүлде қашықтап, жаңа бейнені иемденген. Мифтік танымда табиғаттағы кез келген зат пен құбылыс саналы рух деп қабылданатыны белгілі. Діни мифологияда адам жаны шыбын немесе құс түрінде болады деп айтылады. Бұл екеуі де қанатты. Көне әріптерді қанатын қағып, ұшқан қалыпта бейнелеудің мифопоэтикалық астарына үңілсек, осы рух болмысын аңғарамыз. Сондай-ақ халықтың рух азаттығын, бостандықты аңсауы құстың кеңістікте қалықтауымен бейнеленеді. М. Жұмабаевтың Балапан қанат қақты атты қара сөзбен жазылған өлеңінде де осындай рухани кеңістікті аңсау тілегі көрінеді. Көне түркі әріптеріне қанат бітіріп, оларды саналы әрекетке көшіру – ақынның тосын да жаңа бейнелеуі. Қаланы аралап ұшқан көне әріптердің саналы әрекеті көне мен бүгіннің байланысын, сабақтастығын, өзіміз сезе бермейтін ішкі әлемдегі көне бастауларға ұмтылу, түп негізді іздеу сияқты рухани тілекті аңғартқан. Рухтың мәңгіліктігі туралы мифтік сананы поэтикалық әлемінің көркемдік нысаны етіп алған ақын көне түркі әріптерін сол рух бейнесіне айналдырған.
Лирикалық кейіпкер туынды мазмұнынан белсенді түрде болмаса да бой көрсетіп отырады. Әуелі өлеңнің кіріспесінде. Сол қанаттарын қағып, тастан ұшып шыққан әріптердің әрекетін бақылаушы ретінде көріне отырып, ішкі эмоциясын, субъективті көзқарасын қоса білдіреді. Ал, туындының соңындағы ...Шаһардың шетіндегі менің пәтерімнің терезесінің алдына қонып, ашық жатқан дәптеріме үңіледі. Қандай әсер алды екен? Білмеймін. Білетінім – олар ұзамай орындарына барып, қара тасқа айналып қатып қалады. Мәңгіге!, - делінген жолдардан лирикалық қаһарманның рухани дүниесінің ахуалы көрінеді. Ұлттық рухани бастаулардың дамудағы маңызын, одан алыстап, жатсынудың қасірет екендігін жалаң ұранды сөздермен, үгіт-насихатпен айтқаннан гөрі терең мәнді, санаға әсер ететін тұспалды бейнелеулермен беру – лириканың басты ерекшелігі болса, осы сипат қара сөзбен жазылған өлеңде де өзінің көркемдік қызметін жоғары деңгейде орындай алған. Көне түркі әріптері – көркемдік деталь (бөлшек). Осы детальдарды өлең мазмұнындағы суреттеу барысында персонажға айналдыру үлкен идеялық мақсаттан туындаған. Қараңғы түнде (тылсым оқиғалардың көп болатын шағы) қанат қағып, қаланы аралаған әріптерді бейнелеуде субъективті әсер ерекше көрінеді. Далалық өткеніміз бен қалалық бүгінімізді шендестіре отырып, ақын солардан үйлесім іздейді. Бүгінгі ұрпаққа мәдени ескерткіш экспонаты ретінде қабылданатын көне түркілік жазбалар – ұлттық рухани болмысымыздың бір белгісі екендігін поэтикалық қалыппен, субъективті әлемнің түйсінуімен беру мақсатында ақын тұтынған қара сөзбен жазылған өлең түрі маңызы роль атқарған.
Сыртай қарағанда ымырттағы бір оқиғаны әңгімелеген пішінде жазылған бұл өлеңнің санадағы түйсінулер мен ойлар ағынын бейнеге айналдырған лирика-психологиялық желісі синкретті жанрдың поэтикалық мүмкіндігінің тамаша бір мысалы. Бұл туындының негізгі өзегіне алынған желі келесі Тас балбал мәтінінде жалғасын тапқан.
Біздің ауылдың шығысында тас балбал тұр. Оның басынан қаншама бұлттар, ғасырлар көшті. Үлкендер балбал – қара діннің мұрасы, мұсылманға жат нәрсе деп бізді жолатпайды, өздері де бармайды. Қасы-көзі қиылған бұл жігіт кім болды екен, мүмкін бабамыз шығар....
Осындай жолдармен басталатын мәтін мазмұны біздің ойымызды арғы дәуірлерге қарай жетелейді. Қазақ даласына мұсылмандық таралмай тұрғанда тәңірілік таным үстемдік еткені тарихтан белгілі. Табиғаттағы жанды-жансыз заттар мен құбылыстарды кие тұтып, оларға табынған көне түркілік сенімнің бір куәсі – балбал тастар. Талай тылсым тұншығып қалған үңгір –
Қанша жұмбақ өзіңде қалғанын біл!
Тас балбалдар күзетер босағаңды –
Тас жүректі жібітер жанға ділгір – [22] деп жырлаған біз де көнеден жеткен бір белгі – балбал тастарға, неге екенін білмеймін, түйсіктің түбінен бас көтерген бір аянышпен қараушы едік. Зерттеуші Ж.Айтмұхамбетова ақын Е.Раушанов шығармашылығындағы осындай сипаттағы үлгілерді теріп ала отырып олардың саяси-әлеуметтік сипатын ашумен қатар заманымыздың толғақты мәселелерін де айғақтап отырады.
Түп бабаларымыздың сенімін тәрк етіп, олардың мұрасынан үркудің астарында өткеннен бас тарту әрекеті жатыр. ХХ ғасырдың басындағы алмағайып заман, жаңа орнаған қоғамның ұлттық рухани құндылықтарды мансұқтау саясаты қаншалықты қасірет әкелгені тарихтан белгілі. Ақын ескі мен жаңаның қарама-қайшылықтарын тас балбалға деген көзқарас арқылы көрсете отырып, қалай болған күнде де бұл тастың біздің тарихымызға тікелей қатысты екенін риторикалық сауал тастау арқылы ескертіп өтеді.
Тас балбал демекші, ауыздан ауызға жырланып жеткен ғашықтық дастан – Қозы Көрпеш – Баян сұлу жыры кейіпкерлерінің тарихта болғанын дәлелдейтін кешен-ескерткіш бар. Аягөз бойында тұрған бұл кешен мен оның ішіндегі мүсін тастар – исламнан көп бұрын жасаған өте ескі дәуірдің белгілері. Олар түрік қағанаты кезінде (ҮІ-ҮІІІ ғ.) шыққан. Адамның суретін салған мүсін тасты халық сол кезден ерекше қадірлеген, – деп жазады академик Ә. Марғұлан. Аталмыш жырды алғаш арнайы зерттеген тұңғыш қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов та кешен жанындағы тас мүсіндерге ерекше назар аударған. Шоқан, сондай-ақ қазақтардың көне наным-сенімдері туралы арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көшпелілердің табиғатты тәңір тұтқан сенімінің түп тамырына үңіледі. Белгілі бір кезеңде халықтың кие тұтар қасиетті ескерткіштеріне айналған балбал тастар енді бір дәуір алмасқанда, керісінше, шошына қарайтын заттарға айналды. Дәл осы тас балбалдан үрку, оларды санадан аластау әрекетін ақын өлеңнің өзегіне ала отырып, өзгеше тұспалға барады. Халықтың тарихы мен тағдырын бойына көшірген тас бейненің, асылында, еш кінәсі жоқ. Ақынның өзі бір өлеңінде айтқандай, бар кінә біздің өзімізде. Ұлттың өткенін үлгі тұтып, бүгініне алаңдаған лирикалық қаһарман осы ойды аңғартады. Мәтіндегі жапа шегуші, жалғыздық халге түсуші, ортасынан аласталған – тарих сипатындағы тас балбал болса, оны қастерлейтін Күн (ақиқаттың, мәңгіліктің, жарық дүниенің, жоғары рухани күштің ишарасы) ғана.
Әр таң сайын оған Күн ғана келеді. Балбалдың мойнына асылып, оттай балқып тұрады-ау бір. Сұп-суық ерніне жабысып, ұзақ сүйеді. Мұздай денені ыстық демімен жылытқысы келеді. Сол кезде балбал да жібитін секілді.
Балбалға деген адалдығын сақтап қалған Күн – күллі әлемге жарық шашушы тіршілік көзі, сондай-ақ мәңгілік рух бейнесі деуге болады. Өлеңде ол үлкен міндетті арқалаған персонажға айналған. Өткенге деген құрмет адамдардың өлшеулі, шектеулі ой-санасы емес, нағыз жоғарғы шындық тарапынан жасалады. Осы философиялық ой-толғаныс лирикалық қалыпта Күннің тас балбалға деген мейірімі түрінде бейнеленеді.
Біздің әкелеріміз одан сырт айналып өткен, біз де жат көзбен қараймыз, оны сатпаған Күн ғана. Ал, ол біздерге қарап, сәл таң қалған пішінде тұрады да қояды, – деп аяқталады өлең. Белгілі бір уақыт, кезең теріс қарап, қабылдамағанымен, тарих жоғалмайды, оның санадағы ізі өшпейді. Рухпен бірге жаңғырып, жасайды. Тас балбал мен Күнді кейіпкерге айналдырған өлеңінде ақын ұлттық негізден, рухани бастаулардан қол үзбеу ойын бейнелей жеткізіп, өткенге жасалар қиянаттың түп себептерін іздейді. Халықтың көне сеніміндегі тас балбал – ата-баба рухы, кие тұтар қасиетті нысан. Ақынның поэтикалық танымындағы тас балбал – өткен тарихтың келбеті. Табиғат пен Адам бірлігі – көне мифологиялық ойлау дәуірінің көрінісі ғана емес, табиғат – адами ізгілік қасиеттерге қуат беруші рухтың қайнар көзі. Табиғатты жатсыну, одан қашықтау, оған қиянат жасау түптің түбінде рухани қасіретке, апатқа ұрындырары анық. Осы ойды философиялық толғаныс аясынан алып шығып, әсері күшті лирикалық шеңберде бейнелеу, оған психологиялық шырай беру ақынның қара сөзбен өрілген өлеңдерінің негізгі желісі болып, бір-біріне жалғасып отырған. Көне түркі әріптерінен тас балбалға қарай ауысқан ой ауаны енді тікелей бүгінгі заманның кейіпкеріне ойысады.
Алдыңғы екі мәтінге қарағанда бұл туындының психологиялық иірімі тереңдеу. Қазіргі модерндік әдебиетке тән кейіпкердің атын атамау арқылы оған жалпылық сипат дарытылып, типтік қалыпта көрсетілген. Сана ағымы арқылы бейнеленген ішкі әлем қалпы реалистік баяндаудан гөрі субъектінің қабылдауы бағытында ашылған. Модерндік, постмодерндік ағым белгілеріне жақын келетін бұл өлең мазмұнында Табиғат-Адам қарым-қатынасы Дария мен Ол арасында көрсетіледі.
Ол Дариясына оралды. Өзінің Дариясына... Көп заман өтіпті-ау...Бұл жолы жанында қонақтары бар еді. Жаутаң-жаутаң қараған ағын-әлемге тіпті мойнын да бұра алмады. Ду-ду гәп, айқай-шу, ән-күйлер, дарақы күлкілер жарқабақтарды жаңғыртып жатты [22].
Лирикалық сазбен басталған жолдардан табиғатқа (рухани бастауға) деген нәзік сағыныш лебі бар. Дария мен жаутаң-жаутаң қараған ағын-әлем арқылы тазалық пен бейкүнәлілік аңғартылады. Бірақ осы нәзіктікті көміп, жарқабақты жаңғыртқан пенделік басым түскен. Жаутаңдаған ағын-әлем – ішкі рухани әлемнің табиғат аясына көшіп, ауыстырыла бейнеленген қалпы. Кәдімгі пенделік тірлікте жиі ұмытылып, ойдан шығарылып қала беретін жүрек түкпіріндегі сезім, жан тереңінде тұнып қалған адами бастаулар қашан да жапа шегіп, зәбір көруші. Ол және оның қасындағы қонақтар – пенделік тірліктің ырқына көніп, сәттік қызықты місе тұтушылар. Бірақ, оның жан түкпіріндегі сезім дария мен ағын-әлем арқылы көрінген. Көптеген туындыларда кейіпкер есімдерінің белгісіз болып келуі адам құндылығына күмәнмен қарау, алайда, бәрін бағалауға тырысу, өмірлік қайталаулардан шаршап, бұрыннан мәлім нәрсе, құбылыстардан жаңа сипат іздестіру талабынан, жеке тұлғадан гөрі бұқаралық тәртіп параметрінің басымдығын түсінуден туса керек, – [23,56] деп жазады әдебиеттанушы ғалым, профессор Б. Майтанов. Осы тұжырымды ескерсек, Ол деп аталған орталық кейіпкердің бойындағы рухани бұлқынысты бұғаулаушы – айналасындағы қонақтар, яғни пенделік ортасы. Негізінен Ол – жалғыздық халге тап болған, өз ортасымен ішкі дүниесі аса қабыспаған жан. Дегенмен, бойындағы екінші сезім – пенделік ниет басым. Оның қасіреті де осында. Кейіпкердің екіге жарылған ішкі дүниесін, сол екі түрлі сезімнің арпалысын аша түсетін сурет мәтіннің келесі жолдарынан орын алған:
Ол әлдеқандай бір пәнәйі себеппен дария жаққа қараған. Осы сәт күн ұзақ аулақта булыға өксіп жүрген ақ жаулық толқын бері қарай сүріне-қабына алып ұшқан еді, қаба сақал Қара түн қарсы шығып, омырауынан кері итеріп, шалқасынан түсірді. Ол бір сәт сілейіп тұрып қалды да, тез-тез жүріп, машинасына беттеді.
Ақынның тосын бейнелері лирикалық кейіпкердің ішкі әлемін қапысыз жеткізген. Дария жаққа көз салу – бір сәтке болса да адами қалыпты еске алуды нұсқаса, булыға өксіп жүрген ақ жаулық толқын – ішкі әлемдегі нәзік те ізгі сезім. Ал, сол ақ жаулық толқынды қарсы алдынан шығып, омырауынан кері итеріп, шалқасынан түсірген қаба сақал Қара түн – сәттік тірлікке бой алдырып, өз бойындағы ізгілікті тұншықтырушы пенделік ниет. Ақ жаулықты толқын мен қаба сақал Қара түн – әрқайсысы жеке, бір-біріне қарама-қайшы сипаттағы екі персонажға айналған ішкі рухани болмыстың екіге жарылған бейнесі. Екеуі де ақын қаламына ғана тән тым жаңа әрі тосын бейнелер. Бұл суреттеулер де ақынның шеберлігін айғақтай түсетін дәлелдер. Өлең: Тас жол. Тас қараңғы. Тас жүрек деген жолдармен аяқталады. Мұнда қайталана келіп, айқындау қызметін атқарған тас сөзі арқылы күллі шығарманың көркемдік-идеялық мазмұны айқындалған. Қаттылықтың, суықтықтың, мейірімсіздіктің ишарасына айналған бұл сөз лирикалық кейіпкердің болмысын барынша танытқан. Табиғаттан алшақтау – өзінің рухани бастауынан алшақтау. Ендеше Ол – өз-өзін сатқан адам. Яғни Ол атауын иеленген лирикалық қаһарман – сатқын. Сатқын сөзінің бұл өлеңдегі мәні қалыптағы мағынасынан әлдеқайда терең.
Қорытындылай келе, Есенғали Раушанов – қара сөзбен өлең жазуда да сөз бен ой үйлесімін терең сезініп, меңгерген, бұл жанрда да өзінің суреткерлік шеберлігін көрсете алған ақын демекпіз.
Ю.М.Лотманның пайымдауынша, прозаны эстетика тұрғысынан қабылдау поэтикалық мәдениет арқылы ғана мүмкіндік алады. Проза – поэзиядан кешірек пайда болған құбылыс. Көркем проза әлдебір поэтикалық жүйені жоққа шығару мақсатынан туындайды.
Сонымен, поэтикалық және прозалық мәтіндердің қарама-қарсылығы түр және мазмұн тұрғысынан көрінеді. Поэтикалық және прозалық мәтіндердің түрлері мен мағыналары поэтикалық және прозалық ойлау типіне байланысты. Поэтикалық және прозалық мәтіндердің түр және мазмұн жағынан салыстырмасын талдаулардың негзі бойынша мынадай сараптау жасауға болады. Поэтикалық мәтінде мағынаны білдіру басым, бейнелік-лирикалық фабула басым, поэтикалық мағыналардың ауыспалығы басым.
ІІ. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Ақын лирикаларындағы бейнелеу құралдар
Шығармашылықтағы еркіндік, көзқарас бостандығы, ой өрнегінің табиғилығы біршама қалыптаса бастаған алпысыншы жылдардың аяғы, жетпісінші жылдардың басындағы әдеби үрдісте поәзияның алар орны бөлек. Лиризм, ойшылдық, сезімталдық және психологизмнің ұштаса көрінуі де - осы жылдар поәзиясының еншісіне тиген жетістік. Ойлы поэзия ғана ой мен сезімнің тартысын тудыра алады. Өйткені ол белгілі бір идеяны, әстетикалық принципті не қолдайды, не оған қарсы тұрады, осыдан келіп лирикалық кейіпкердің характері арқылы лирикадағы тартыс туады. Әрине, лирикадағы тартыс әдебиеттің басқа жанрларындағыдай сюжеттік ситуация арқылы көрінбей, лирикалық геройдың күйініш, сүйініші, ойы, сезімі арқылы көрінетіні белгілі [24, 106 б.], - деп М. Дүйсенов жазғандай, ішкі жан дүниесіне ену, оның сыры мен түйсігін қоса қабат ашу өріс алғанмен, әрине, жетпіс жылдан астам уақыт өз өктемдігін жүргізіп келген кеңестік жүйе әдебиетіміздің өсу үрдіс кері ықпалын тигізбей де қалған жоқ. Жалпы қоғам әдебиетке тоталитарлық үстемдігін жүргізсе де, қоғамдық сананы езгертуде поэзияның да үлесі ұшан-теңіз болды деп айта аламыз. Шалкиізден Махамбетке, Абайдан Мағжанға, Сәкеннен Қасымға ұштасқан лирика 60-70 жылдары өзіндік қайнар бұлағымен, өзіндік өзен-дарияларымен халық жүрегінің теңізіне құйып, өмірге деген іңкәрлікті оятты.
Қалай дегенмен де, қазақ поэзиясы 60-70 жылдары сапалық өзгерістерге қадам басты. Қайта жаңғырған дәстүр көркемдеу, бейнелеу құралдары арқылы жалғасын тапты. Ең алдымен, тақырып және мазмұн жаңалығы, одан соң форма мен түр ізденістерінің жемістілігі, образдылық, бейнелілік өзгешеліктерімен толықты. Сыншы, ғалым С. Қирабаев айтқандай: 60-70 жылдар ішіндегі қазақ лирикасының жаңаша белгілерін сөз еткенде, ол жырлайтын заман мен адам бойындағы осы өзгерістер еске түседі. Бұл дәуірді лирикалық поәзияның жаңару, сілкіну кезеңі десек те болғандай. Жаңа адам бойындағы тың саналарды аша отырып, лирика да рухани өсті, пафосын жетілдірді, өлең мәдениетін көтерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ПОЭТИКА ЖӘНЕ ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ
1.1. Қара сөзбен өлең жазудың шебері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
ІІ. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Ақын лирикаларындағы бейнелеу құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2. Е.Раушанов лирикаларының құрылысы мен өлшем-өрнектері ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
КIРIСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында лирика жанры жан-жақты зерттеу объектісіне айналып, оның тарихына, даму процестеріне, поэтикасына байланысты әр түрлі ғылыми еңбектер жарық көруде. Дегенмен де, әлі де болса зерттеуді қажет ететін мәселелер бар. Соның бірі – Есенғали Раушанов лирикасын жан-жақты зерттей отырып, оның көркемдік ерекшеліктерін, яғни лирикаларының поэтикасын анықтау. Осы мәселені көтеру арқылы әдебиеттің даму тарихындағы лириканың тақырыптық-мазмұндық, көркемдік-идеялық жағынан толығып, толысуын, ілгерілеуін ашып-айқындау мүмкіндігі туады.
Поэзия саласы 1970-2000 жылдары арасында дами түсті. Себебі, қазақ әдебиетіне жаңа леп толқындары қосылды. Бұл келген жаңа буын өкілдері әдебиетке жаңашылдық үлгісін пафоспен жырлауды ала келді. Сонымен қатар сыршыл лириканың әдемі үлгісін тудырды. Соның бірі – Есенғали Раушанов. Біздің Біз өз жұмысымызда 1970-2000 жылдар арасындағы қазақ поэзиясы ізденіс пен ілгерушілікті сөз ете отырып, соның аясында Е.Раушановтың шығармаларын тұтастай кешенді түрде қарастырдық.
Мағжан поэзиясынан бастау алған лирикалық шығармалар тақырыбы жағынан жан-жақты жаңаша сипатта өрістеп, қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыдан тану мәселесі сөз болып, адамның табиғатқа деген көзқарасы, ойы, жанашырлығы, танымы суреттелетін шынайы шығармалар дүниеге келді. Лирикалық шығармадағы табиғаттың сұлулығы мен қоршаған ортаның тазалығы, оны қорғау мәселесі аталған жанрдың негізгі көтерер жүгіне айналды. Қоғам дамуына қарай қазақ классикалық әдебиетінің жаңашылдығы мен эстетикалық байлығы ашылып келеді. Ақындар өткен халық творчествосынан дәстүр жалғастығын терең сезіне отырып, жаңашылдықты көрсетпек болады. Осы принциптерді Есенғали Раушанов поэзиясынан да таптық. Ақын дәстүрді меңгеруі және жаңашылдығы, оның шығармашылық лабораториясы, поэзиясының көркемдік ерекшеліктерінің ашылуы, ақындық шеберлігі қазақ поэзиясындағы орнын анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әрине табиғат лирикасында, өлең құрылысын жеке-жеке зерттеген (мысалы, Оразханова М.И. Қазақ әдебиетіндегі табиғат лирикасы 2005ж канд.дис.) [1], (Қыяхметова Ш.Ә. Қазақ лирикасындағы табиғат пен тағдыр 2001 ж канд.дис) [2], (С.Б.Ержанова Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері 2009, докторлық диссертация) [3] ғалымдар мысал ретінде еңбектерінде пайдаланған. Біз бұл жұмысымызда ақынның өлеңдеріндегі дәстүр мен жаңашылдықты, көркемдік ізденістерді, ақындық шеберлігін ғылыми түрде анықтамақпыз. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді қойдық:
- 1970-2000 жылдардағы қазақ поэзиясына тоқтала отырып, қара сөзбен өлең жазудың хас шебері екенін айқындау;
- ақынның негiзгi бейнелеу әдiсiнiң сыр сипатын толымды ашу мақсатында, оның поэзиясындағы өзге де тiл байлығының қайнар көздерi антоним, синонимдердiң қолданылуы.
- Е.Раушанов поэзиясындағы ой-санасына, эмоциялық сезiмiне әсер ететiн астарлы бейнелi теңеу, эпитет, метафора, метонимия, кейiптеу, ассонанс, аллитерация, көрiктеу, құбылту құралдарын ақын қолданысындағы әр түрлi амал-тәсiлдерiн анықтау.
Зерттеу нысаны. Зерттеу обьектісіне Қара бауыр қасқалдақ, Періштелер мен құстар, Шолпан жұлдыз туғанша, Бозаңға біткен боз жусан жыр жинақтары зерттеу нысаны етіп алынды.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздеріне ұлттық әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілі Байтұрсынов А. [4], Жұмалиев Қ. [5], Қабдолов З. [6], Тәжібаев Ә. [7], Ахметов З. [8], Базарбаев М. [9], Нұрғали Р. [10], Мырзалиев Қ. [11], Негимов С. [12]., Әлімбаев М. [13], Кәрібаева Б. [14]., Шәріп А. [15], Жәмішев А. [16], Жүсіп Қ. [17] т.б. зерттеу еңбектері негізге алынды.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдiстер. талдау, жинақтау, жүйелеу, салыстыру, тұжырым жасау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, 1 тарау 1 тармақша, 2 тарау 2 тармақшадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ПОЭТИКА ЖӘНЕ ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ
1.1. Қарасөзбен өлең жазудың шебері
А.Квятковскийдің 1966 жылы Москвада Совесткая энциклопедия баспасы шығарған Поэтикалық сөздік еңбегінде: Поэтика (от.греч.поэтика – поэтическое искусство)-көркем шығарманың структуралық формасы және жаңа мазмұнның әсері арқылы осы формалардың өзгеріуінің тарихи заңдылықтары туралы ғылым деп көрсетілген. Л.Тимофеев пен Н.Венгров: поэтика-көркем әдебиет туралы ғылым, әдебиеттің теориясы, әдебиеттану ғылымының бір бөлігі дейді.
Поэтикаға әдеби энциклопедияда берілген анықтамада поэтика-әдеби туындылардың құрылысы мен және онда қолданылған көркемдеу құралдарының эстетикалық жүйесі туралы ғылым делінген. Сонымен, поэтика – зерттеуге алынып отырған обьектінің барлық табиғаты деген сөз. Біздің қарастырмағымыз да Есенғали Раушанов поэзиясының күллі табиғаты, поэтикасы болмақ.
Лириканы қай кезеңде болмасын зерттеу тоқтаған жоқ, әлі жалғасын тауып келеді. Поэзия табиғатын зерттеуде қаншама ғылыми еңбектер де жетерлік, атап айтар болсақ, Байтұрсынов А. [4]., Қабдолов З. [6]., Жұмалиев Қ. [5], Тәжібаев Ә. [7], Ахметов З. [8], Базарбаев М. [9], Нұрғали Р. [10], Мырзалиев Қ. [11], Негимов С. [12], Әлімбаев М. [13], Кәрібаева Б. [14], Шәріп А. [15], Жәмішев А. [16], Жүсіп Қ. [17] т.б. Поэзия – әдебиеттің көне саласы. М.Базарбаев сөзімен айтқанда ...жасаған сайын жасара түсетін жанды саласы [9;45]. ХХ ғасыр қазақ әдебиетін басқа адамзаттық әдеби дамудың деңгейіне көтерген ғасыр болды. Лирика жанры да толысып, өсіп өркендеді. Ақындар лирика жанры арқылы қоғамның ең өзекті мәселелерін көтеріп, тақырыптық – мазмұндық жағынан байытып, сұлу сөзден сурет соғып, көркемдік жағынан да дами түсті.
Поэзия – көркем әдебиеттің сұлу да әсем әшекейлі жанры. Лирикалық поэзия – адам санасының түрлі иірімдерінің барша құпясын, күллі, тілсіз, яки айтуға тіл жетпейтін құбылыстарын жеткізетін өнер түрі. Лирикалық поэзияның арнасы (туу, жетілу, өсу, гүлдену, кемеліне келу сияқты үдерістері) кең, тіні тереңде, тамыры тарам-тарам. Аты, заты белгісіз ықылым замандардан бері халықпен (қазақпен) бірге жасасып келе жатқан лириканы (өлең-жанрды) шартты түрде ауыз әдебиетінің бас жауынгер жанры ретінде алға тартамыз, яки лирика тарихы фольклордан бастау алады екен. Адамзат өркениетке ұмтылып, санасы дамып, қағаз-қалам алып ғылымға, өнерге бас қойғанда Аристотель, Әбу Нәсір әл-Фарабилер өлең өнері яғни лирика хақында алғашқы ой-пайымдарын айтты. Сөйтіп, Поэтика, Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат дүниеге келді. Ұлт өлеңінің ғылыми негізде қарастырылуын Шоқан Уәлиханов есімімен байланыстыра тұра, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ дала-сын шарлаған саяхатшы-зерттеушілер Н.П.Рычков, П.С.Паллас, А.И.Левшин зерттеулерінде, сәл кейінірек В.В..Радлов, А.Васильев, Я.Я.Лютин, А.Е.Алекторов және басқалардың еңбектерінде тіл мен әдебиеттің (өлең-сөздің) мәселесі батыл қозғалғаны бүгінде баршаға аян. Әсіресе В.В.Радловтың қазақ ауыз әдебиеті туралы, оның ішінде қазақ поэзиясы туралы алғашқылардың бірі болып, байсалды ғылыми пікірлер айтқанын [14, 20-б.] ауыз әдебиеті мұрасын зерттеп, жинаушы жидашы ғалым А.Сейдімбеков өз еңбегінде атап өтеді. Жаңа заманға бет бұра мәдени өмірдің сәулесі шуағын мол төге бастаған кезеңде Шоқан салған ізбенен Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, Ә.Диваев еңбектерінде қазақтың өлең-жырының табиғатына алаң көңілмен ден қоя бастаған бірлі-жарымды көзқарас пайымдар туа бастады. Қазақ өлеңінің ғылыми түрде толыққанды зерттелуі нысана көзіне ілінді. Ә.Марғұлан, Б.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.С.Сильченко, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, М.Дүйсенов, Б.Уақатов, З.Ахметов, А.Сейдімбеков, Р. Нұрғали, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, К.Сейдеханов, С.Негимов және басқалардың зерттеулерінде өлең-сөздің келелі мәселелері тұщымды сипат тапты. Қазақ лирикасының көрнекті өкілдерінің белгілі тұлғаларының шығармашылығын жеке дара алып қарастырылуы, зерттеу нысанына алынған өлең-сөз өкілінің бітім-болмысына тереңдеу барып, тұтас қопара, індете тексеру әдіс-тәсілдері ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен басталып бүгінге дейін дәстүр жалғастығын табуда. Мысалы, Абай (М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.С.Сильченко, Б.Кенжебаев, З.Ахметов, М.Мырзахметов, Ж.Ысмағұлов т.б.), Сәкен (С.Қирабаев, Е.Ысмайылов, Т. Кәкішев т.б.), Жамбыл (Н.Төреқұлов, Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков, С.Садырбаев т.б.), Ілияс (М. Қаратаев, М.Дүйсенов, Т.Әбдірахманова т.б.), Бейімбет (Қ. Жармағамбетов, Т.Нұртазин, Б. Наурызбаев, С.Ордалиев т.б.) Сұлтанмахмұт (Б.Кенжебаев, А. Дүйсенбаев, А.Еспенбетов т.б.), Махамбет (Қ.Жұмалиев, Х.Досмұхамбетұлы, Б.Аманшин т.б.), Сәбит (Т.Нұртазин, М.Хасенов, С.Мақпырұлы, Қ.Ергөбек т.б.). Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ қауымына қайта оралған ақын арыстарымыздың мұраларын басы-бүтін зерттеу қолға алына бастады. Мәселен, Шәкәрімнің (М.Мағауин, Ш.Сәтпаева, Б.Әбдіғазиұлы, С.Ізтілеуова т.б.), Мағжанның (Ш.Елеукенов, М.Базарбаев, Б.Қанарбаева т.б.), Міржақыптың (М.Әбсәмет, Ж.Ысмағұлов т.б.), Ахметтің (Р.Нұрғали, Ө.Әбдиманов т.б.) шығармашылық өрістеріне терең барлау жүргізілді. Қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбалары қалған Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин, Х. Ерғалиев, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Б.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов, сондай-ақ сол дәуірдің басқа да ақындарының шығармашылық табыстарына толымды талдаулар жүргізіліп, кандидаттық диссертациялар қорғалды, монографиялық зерттеулер жарияланды.
Қазақ әдебиетінің, оның поэзиясының шарықтау кезеңі ХХ ғ. 60-90 жылдар еншісін иеленгені белгілі. Ренессанс дәуіріне баланған жылдардың белгілі көрнекті өкілдері М. Мақатаев, Қ. Мырза Әлі, Т. Молдағалиев, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов, М.Шаханов, М.Айтхожина, Ф.Оңғарсынова, К. Ахметова, С. Жиенбаев, І. Мәмбетов, Б. Ысқақов, Т.Медетбеков, Ж. Жақыпбаев, Ж. Әбдірашев, К. Мырзабеков және басқалардың поэзиясын тексеру және олардың ақындық болмысын анықтау мәселелері әдебиеттанудың соңғы он-жиырма жылдың еншісіне тиеселі рухани-ғылыми ізденістер болып табылады. Қазақ лирикасының өзекті мәселелері өз кезеңінде идеологиялық бағытпен шығарылған Уақыт және қаламгер (1973-1990 ж.ж.), Сөзстан (1980-1987 ж.ж.) жинақтарында сыни әрі ғылыми әдіспен қарастырылды. Бұл аталған жинақтарда өлең-сөздің жай-күйін (жетімді және қарастырған зерттеушілер С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов, М.Қаратаев, Ә.Жәмішев, С.Әшімбаев, Ж. Әбдірашев, Қ.Ергөбеков, З.Серікқалиев, Ә.Бөпежанова, У.Қалижанов, Б.Сарбалаев, С.Дәуітов, А.Егеубаев, Ө.Күмісбаев, Ж.Дәдебаев және басқалардың зерттеу мақалалары жарияланып, ұлт лирикасының заманауи тұрмыс-тіршілігінен мол мағлұматтар беріліп отырды. Тарих қатпарында қалған ол еңбектердің өз кезінде жас талапкер-ақындардың өлеңді өнер деп тануына үлкен әдістемелік көмегі болғаны даусыз шындық. Қазақ лирикасының тек түрінде дамуының өзіндік ерекшеліктерін, өнер ретіндегі, яки сымбаты бөлек сырлы сөз боп ерекшеленетінін пайымдаған зерттеулердің бірі ретінде Асқар Егеубаевтың Сөз жүйесі (1985) кітабын атап өткен жөн. Расында да, лирика деген дәйекті түсініктің өзіне нақ жанрдың басты белгілері сыршылдықпен сезімталдық аңғарылып тұрған жоқ па? ол сыршылдық пен сезімнің азаматтық мұраттар деңгейіне көтерілуі өз адына көркемдік-эстетикалық проблема [18, 93-б.] деп ұғындырады зерттеуші лирика хақындағы көзқарастарында. тыңғылықты, тиянақты пікірін білдіреді. Бірін-бірі қайталамайтын өлең өнері өкілдерінің сөз сарасы сорабындағы басқан ізі әр қилы өрнекте өз кестесін салса, ғалым Ә. Жәмшев те [16] олардың ақындық қолтаңбаларын бір-біріне ұқсатпай, өз қабілет-дарындарының шеңберінде шебер пайымдай алған.
Бүгінгі поэзияның бағдары, ақындардың заман тынсына сай аяқ алысы, шеберлік нақыштарын жетілдіру амалдары, әдеби үдерістің үддесінен шығу жолы, дәстүр мен жаңашылдық жайы, мазмұны мен пішінінің өсу, өзгеру құбылысы, шығармашылық өзгешеліктер мен ерекшеліктер, тағы осы сынды күрделі өзекті мәселелерді Ә.Жәмішев әр ақынның суреткерлік бітім-болмысына тереңдеп бару арқылы айқындап, негіздеп отырады. Сыншылық пен зертеушілік тізгінін тең ұстаған Ә.Жәмішев ақындар шығармаларын талдап, таразылауда жүйелі әдеби көзқарас ұстанады. Лирикалық поэзияның тақырып ауқымын бүгінгі ақындар қалай толықтыруда, бүгінгі оқырманның қалауы қандай, талғам-түсінік қалыптастыруда ақындар қауымы шынайы жыр ләззатын сыйлай алды ма, идеялық мақсаттың түп негізі неде деген сұрақтардың жауабын Ә.Жәмішев осы мақаласында (Ақын жыры - уақыт сыры) беруді жөн санапты. Поэзияны жылға бөліп жіктеу, жіліктеу мүмкін емес дейді ғалым зерттеу кіріспесінде. Ғалым дәстүрлі дарадан топтап, топтаудан даралап талдау үлгісі мен аға буын өкілі Х. Ерғалиевтің Санаттағы сарбаз жыр жинағына барлау жүргізеді. Атауынан аңғарылғандай сұрапыл жылдардың мұңды тарихынан сыр суыртпақтаған кітаптағы өлеңдер мазмұнына қатысты ақын: Ақынның ауыр кезең сұсты жорық туралы тебіреністері... кешегі соғыстың сұрапыл шайқастарын бастан өткерген ұрпақ өкілінің өлеңдері қашан жазылса да дәл бүгінгідей күшінде тұр да нақ бүгінгі сөздей естіледі-дейді ғалым.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясының басты ерекшелігі - қазақ әдебиеті тарихында әдебиеттің идеяларға тола, еркіндік сарынын барынша жүрегін толқытқан барлық рухани күшімен жырлаған поэзия. Тәуелсіздіктің қуанышын ғасырлар бойы тәуелді болған халық ғана біледі және оны өз мазмұнында, өзіне лайық әуенмен жырлай алады. Сондықтан болар тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясы идеялық жаңашылдығы, тақырыптық ерекшелігі, лирикалық кейіпкерлері, көркемдік сарындары жағынан бұрын қазақ поэзиясында болмаған жаңа парақтарды ашты.
Ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ халқының поэзиясында жаңашылдық лебі есті. Дәстүрлі даму арнасынан ауытқымаса да мазмұн мен идеяда жаңашылдықтар, көркемдік жаңа айшықтаулармен ерекшеленді.
Сонымен бірге қазіргі қазақ поэзиясы әлем әдебиеті мен жүрек соғысы бірге соғып, әлемдік, жалпы адамзаттық проблемаларға еркін араласып, еркін пікір жүргізіп отырған , әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүр, жаңа бағыттарға үн қосып, әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүрлерді еркін пайдаланып отырған жаңа дәуірдің жаңа поэзиясы. Кеңестік дәуірдегі батыс еуропалық, кеңестік идеология, кеңестік емес жат идеология деп бөлуден біржола құтылып, дүниеге жалпы адамзатқа қажетті құндылықтар көзімен қарайтын поэзия. Сондықтан казіргі қазақ поэзиясында пікір еркіндігі, шығармашылық еркіндік, стилдік ізденушілік, әлем әдебиеті мен бірге толғану, бірге тебірену сияқты жаңа тенденциялар жасап келеді. Поэзия әлеміне өлеңнің еңселі ақ ордасын сән-салтанатымен, қымбат жабдығы – кестелі тіл, шешен сөз, шебер сөзімен келтіре білген Е.Раушанов сынды ұлт ақыны деуге әбден болады. Ақынның тереңнен тамырлаған Бастау (1980), Шолпан жұлдыз туғанша (1988), Қара бауыр қасқалдақ (1995), Періштелер мен құстар (2006), Бозаңға біткен боз жусан (2006) жыр кітаптары айғақтай түседі.
Кез келгенде жырауларша толғайтын, сөйте тұрып қат-қабат жан әлеміндегі қалтарыс-бұлтарыстардағы сезімталдықпен нәзік тұспалдай жырлайтын Есенғали – бүгінгі поэзияның дамуына өзіндік үлкен үлес қосқан дара стильді, ерекше болмысты ақын. Қайсы өлеңiн, поэзиясын, не әнiн алмаңыз, оқушы мен тыңдарманды, өнер сүйер қауымды өмiрдiң терең иiрiмiне, тылсым да жұмбақ астарына жетелейдi. Нәзiктiк пен сұлулық, адалдық пен адамгершiлiк, махаббат пен сүйiспеншiлiк, сағыныш пен қайғы ақын поэзиясынан ерекше орын алады. Осы құндылықтар ақын қаламынан жаңаша өмiр танып, жаңаша тыныс алады. Сол себептi ақын өлеңдерiнiң өзектi мәселесiне үңiлiп, оның даралығы мен талантын танудың өзi талмай зерттеудi талап етедi.
Ақын шығармашылығы жайлы жазылған бұрын-соңды зерттеулер мен мақалалардағы ой-пікірлерді қорытындылап, бүгінгі таңдағы әдеби процесс ағымында қарастыру, жаңаша бажайлау, тың көзқарас, ой-тұжырымын жасау уақыт талабы туындатып отырған қажеттілігі деп танимыз. Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі де осы тұрғыдан анықталмақ.
Поэзия - әлемдік өмірдің жан тамырының соғуы, сол өмірдің қаны мен оты, жарығы мен күні. [19,46 ] Сағат Әшімбаев: Поэзия – жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар деген ұлағатты сөздің өлеңге де қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең, тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді ғана қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезімде өлең арқылы оянып рухани күш салады.-деп өлеңнің данышпандығын, сезімді дір еткізер қасиетін айта кетеді. [20,56] Поэзия әрқашанда сол халықтың тұрмыс-тіршілігін, ой-арманын, адамның көңіл-күйін байқататын киелі өнер. Ақын поэзиясына қашан да болсын өскен ортасы, қоғам әсер ететіні анық. Бұл элементтердің барлығы қай поэзияға болмасын тән.
Әр заман поэзиясының өзіне лайық күйі бар, өзіне лайық үні бар. Адам баласының бүкіл тарих бойына ілгері өсіп келе жатқан процесс болса, көркем бейне жүйесімен ойлау, дүниені образбен танып баяндау, суреттеу өнері де тоқтаусыз дамып келе жатқан, жаңаланып келе жатқан құбылыс. Поэзияның ғана құдіреті келетін заман үнін, адам күйін, тіршілік еткен жанның мұңы мен зарын, ішкі ой-сезімін, ой-арманын өлең өрнегімен жеткізеді. Поэзия мен бейнелеу өнері ілгері дамыған елдерде, әсіресе, қыл қалам шеберлері мәңгілік туындылар жасаған елдерде адам күйінің бар сырын поэзия тереңірек аша ма, әлде көркемсурет дәлірек көрсете ме деген пікірлер болған. Леонардо да Винчи: Көркемсурет – тілсіз поэзия, ал поэзия көрінбейтін көркемсурет деген екен. Бұдан, әрине, өнердің осы екі түрінің бейнелеу амалдары барабар деген ұғым тумайды. Екеуінің де адамға күшті әсер ететінін мойындау.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі он жылда алдыңғы буын ақындардан Ә.Тәжібаев, Х.Ерғалиев, Д.Әбілев, С.Сейітов, Т.Әбдірахманқызы, Ә.Сәрсенбайұлы, Ғ.Қайырбеков, Қ.Шаңғытбаев, Ш.Әбенұлы, К.Салықов, Е.Әукебаев, Қ.Мырза-Әли, Т.Молдағалиев, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, М.Айтхожа, О.Асқар, А.Бақтыгереева, Д.Қанатбаев, Е.Дүйсенбай, М.Шаханов тағы басқа ақындар жаңа өлең, жаңа жыр жинақтарымен көрінгені, орта буын ақындар арасынан Н.Оразалин, Т.Медетбек, Иран-ғайып, К.Ахметова, И.Сапарбай, Қ.Бұғыбаева, А.Егеубай, Н.Айтұлы, С.Тұрғынбекұлы, А.Әлім, С.Ақсұңқарұлы, Ұ.Есдәулет, Е.Раушанов, С.Адай, Г.Салықбаева т.б. жыр жинақтарымен қатар жаңа өлеңдері де жарияланды. Алғашқы он жылда түрлі баспалардан әр түрлі ақындардың жүзден аса кітаптары жарық көрсе, соңғы он жылда бұл көрсеткіш үш есеге өскен [21]
Зерттеу нысанымызға айналып отырған Есенғали Раушанов шығармашылығына келер болсақ, өз алдына дүние. Біз ақынды қарасөзбен өлең жазатын ақын ретінде қарастырмақпыз. Ақын Е. Раушанов шығармашылығынан кездесетін қара сөзбен жазылған өлең үлгілері өз алдына жекелей қарастыруды қажет ететін зерттеулер болмақ. Олар – Ымырт, Тас балбал, Сатқын. Әсілі, қара сөзбен өлең өру екінің бірінің қолынан келе бермейтін қиындығы мол тәсіл. Ұйқас, ырғақ сияқты өлеңге керек компоненттердің орнын поэтикалық тіркестер мен ойдың үйлесімі ауыстыра алса ғана бұл жаңа, синкретті жанр көркемдік талаптарға толығымен жауап бере алатын құнды дүниелерге айналмақ. Аталған туындылардың әрқайсысының кейіпкері бар. Ол кейіпкерлер – бейне дәрежесіне жеткен табиғат мезгілдері, табиғаттағы заттар, сондай-ақ өзімізбен замандас адам. Ең алдымен қара сөзбен жазылған өлең деген не, оның поэзия тарихынан алар орны қандай деген сауалға ғылыми-теориялық еңбектердегі тұжырымдарға сүйене отырып, жауап беріп көрейік.
Еуропалық әдебиет үшін қара сөзбен жазылған өлең жанры үйреншікті машыққа айналған. Мұнда мазмұндық артықшылыққа ерекше мән беріледі, сондай-ақ бірінші кезекте автордың лирикалық көңіл-күйі тұруы керек. Қара сөзбен жазылған өлең – прозалық пішіндегі лирикалық туынды. Оған тән белгілер: көлемнің қысқалығы, жоғары эмоция, сюжетсіз құрылым, субъективті әсер мен күйзелістің білдірілуі; бірақ ырғақ, өлшем, ұйқас жоқ. Сондықтан қара сөзбен жазылған өлеңді поэзия мен проза аралығындағы метрикалық белгілері бар ырғақты (ритмдік) прозамен және еркін (ақ) өлеңмен шатастыруға болмайды. Қара сөзбен жазылған өлең түрі еуропалық поэзияда романтизм дәуірінде проза түріндегі діни лирикада бибилиялық дәстүрді тірек ете отырып дамыды, ал, француз поэзиясында басқа тілдегі өлеңдерді аударудағы тәсіл болды. Қара сөзбен жазылған өлеңнің алғашқы үлгісі деп А. Бертранның Гаспар из тьмы (1842 ж. шыққан) кітабын санайды. Қара сөзбен жазылған өлең термині Ш.Бодлердің Цветы зла кітабында қолданылды. Орыс әдебиетіне И.С.Тургеневтің 1878 – 82 жылдары жазылған туындыларымен енді, - делінген Әдеби энциклопедиялық сөздікте. Жанр ретінде кең түрде дамымағанымен, бұл салада да өзіндік ізденістер болды. Әлемдік әдебиетте қара сөзбен жазылған өлеңге деген қызығушылық толастаған емес. Лирика жанрының ішкі түрлерінің өзін қара сөзбен пішіндеу де ізденістің бір жүйесін құрады. Мәселен, Даниил Хармс қара сөзбен жазылған сонеттердің тамаша үлгісін ұсынған. Пішіндік ерекшелікке бағынатын сонеттің қара сөзбен өрнектелуі көп ізденісті һәм шеберлікті талап етері анық. Даниил Хармстың сонеттерін арнайы зерттеген А.А. Добрицын Сонет в прозе: Случай Хармса еңбегінде бұл жаңа жанрлық түрдің мазмұндық, көркемдік ерекшеліктерін жан-жақты талдайды.
Өлең сөз бен қара сөздің табиғаты, олардың бір-біріне қатысы туралы әдеби ортада даулы тұжырым-пікірлер өріс алғаны рас. Орыс поэзиясының білгірі саналатын М.Л.Гаспаров ХХ ғасыр басындағы орыс өлеңі. Түсініктеме атты еңбегінде өлеңтану басты үш сұраққа жауап беруді талап етеді дей келе, оның біріншісі: өлең сөздің қара сөзден айырмасы не? деген сұрақ және ең қиыны да осы сұрақ дейді . Көркем сөздің негізгі екі типі бар – проза және поэзия. Әдебиеттануда әлі күнге дейін осы екеуінің бір-бірінен айырмашылығы не деген талас толастамай келеді дейді Э. Я. Фесенко. Сол таласты пікірлерден мысал келтіре отырып, мынадай қорытындыға келеді: Метрикалық проза (А. Белый. Петербург), ұйқасты проза (Р. Роллан. Кола Брюньон), аллитеративті проза түрі бар; сондай-ақ қара сөзбен жазылған өлең жанры бар екенін ескеру керек. Өлең сөздің белгілері мен сипаттарын иеленгенімен, проза проза болып қалады. Екінші жағынан - өлең жолдарымен жазылғаны болмаса өлеңге тән сипаттары жоқ еркін(ақ) өлең түрі бар. Өлең сөз бен қара сөздің арасында қатаң шекара жоқ . Бұл екі типті көркем сөз бір-бірімен тығыз байланыста болып, әдебиеттің дамуында шешуші орын алып келеді.
Қара сөзбен жазылған өлең үлгілері орыс ақыны М. Ю. Лермонтов шығармашылығынан кездеседі. Тағдыр жазуымен саналы өмірінің біразын Кавказ жерінде өткізген ақынның Кавказ тауларымен сырласуы, табиғатына тіл қатуы, сондай-ақ бұл өлкеде ғұмыр кешкен халық тағдыры, салты ақындық толғаныспен бейнеленген. Ұлттық ақынымыз Мағжан Жұмабаев та өзінің шығармашылық тәжірибесінде бұл тарапта қалам тартқан. Ақынның Балапан қанат қақты, Домбыра атты қара сөзбен жазылған өлеңдерінің сыршыл сазы, терең лирикалық-психологиялық иірімдері, әсем үйлескен бейнелі тіркестер ақынның шеберлігін айқындай түседі. Жалпы, қара сөзбен жазылған өлеңдер белгілі дәрежеде поэзияның даму тарихында өзіндік орын алады.
Е. Раушановтың қара сөзбен жазылған өлеңдері – мазмұндық, көркемдік-бейнелілік тұрғыдан арнайы қарастыруды қажет ететін дүниелер. Ақындық дүниетанымында көне ұлттық рухани бастаулар ерекше орын алатын автор Ымырт өлеңінде уақыттың осы мезетін тақырып етіп алған. Сөз көне түрік әріптерінен басталады:
Мынау көне түркінің әріптері. Қара тасқа қашалған әрі жат, әрі жақын жазулар... Бір кезде менің ұрпақтарым да ата-баба мұрасына дәл бүгінгі маған ұқсап түсінбей қарауы мүмкін-ау деген ой келеді.
Күллі түркі әулетінің әдеби-тарихи құнды ескерткіштері – Орхон, Талас жазулары болса, мұндағы тасқа қашалған таңбалар – ата-бабаларымыз тұтынған тілдің бейнесі. Көне түркі әріптері – көне тарих, көне тіл көрінісі. Бүгінгі ұрпақ үшін мәні түсініксіздеу әріптер әрі жақын, әрі жат екені рас. Екінің бірі көз жүгіртіп, оқып шыға алмайтын, қыры мен сыры көп беймәлім әріптер. Бұл әріптерді тану жолында қаншама әлемдік түркітанушылар ғұмырларын сарп етті. Осы әріптер – біздің өткеніміз. Түркі қағанатынының даңқты Білге қағаны мен Күлтегін батыры, Тоныкөк данасы уақыт асуларынан осы әріптер болып асып, бүгінгі ұрпақпен қауышты. Ең алғаш дат ғалымы В.Томсен түркі, тәңірі деген сөздерді оқып, бұл құпия әріптердің кілтін тапқаны белгілі. Сөйтіп көшпелі мәдениеттің хас тұлғалары саналатын далалықтардың жазба мәдениеті күллі әлемге мәшһүр болды.
Осындай тарихы мен тағдыры бар көне түркі әріптерін поэтикалық әлемінде қозғалысқа көшіріп, жан бітіре бейнелеу арқылы ақын терең ойларға мегзейді:
Ымырт. Ұзамай қаламызға қараңғылық орнайды. Қараңғы түнде көне түркі жазулары қара тастан қанаттарын дыбыссыз қағып ұшып шығады да, қаламызды шарлап кетеді. Олар алаңдар мен проспектілерді, Үкімет үйін (ескісін де, жаңасын да), сыраханалар мен перзентханаларды көреді, адамдардың әңгімелерін тыңдайды... Ымырт мезгілін алудың өзі туындының поэтикалық бояуын қалыңдата түскен. Күн батқан, тіршілік тыныштық қалып кешіп, қараңғылық түскен шақ. Қара тастан қанаттарын дыбыссыз қағып ұшып шыққан көне түркі әріптері өздерінің бастапқы қалыптарынан мүлде қашықтап, жаңа бейнені иемденген. Мифтік танымда табиғаттағы кез келген зат пен құбылыс саналы рух деп қабылданатыны белгілі. Діни мифологияда адам жаны шыбын немесе құс түрінде болады деп айтылады. Бұл екеуі де қанатты. Көне әріптерді қанатын қағып, ұшқан қалыпта бейнелеудің мифопоэтикалық астарына үңілсек, осы рух болмысын аңғарамыз. Сондай-ақ халықтың рух азаттығын, бостандықты аңсауы құстың кеңістікте қалықтауымен бейнеленеді. М. Жұмабаевтың Балапан қанат қақты атты қара сөзбен жазылған өлеңінде де осындай рухани кеңістікті аңсау тілегі көрінеді. Көне түркі әріптеріне қанат бітіріп, оларды саналы әрекетке көшіру – ақынның тосын да жаңа бейнелеуі. Қаланы аралап ұшқан көне әріптердің саналы әрекеті көне мен бүгіннің байланысын, сабақтастығын, өзіміз сезе бермейтін ішкі әлемдегі көне бастауларға ұмтылу, түп негізді іздеу сияқты рухани тілекті аңғартқан. Рухтың мәңгіліктігі туралы мифтік сананы поэтикалық әлемінің көркемдік нысаны етіп алған ақын көне түркі әріптерін сол рух бейнесіне айналдырған.
Лирикалық кейіпкер туынды мазмұнынан белсенді түрде болмаса да бой көрсетіп отырады. Әуелі өлеңнің кіріспесінде. Сол қанаттарын қағып, тастан ұшып шыққан әріптердің әрекетін бақылаушы ретінде көріне отырып, ішкі эмоциясын, субъективті көзқарасын қоса білдіреді. Ал, туындының соңындағы ...Шаһардың шетіндегі менің пәтерімнің терезесінің алдына қонып, ашық жатқан дәптеріме үңіледі. Қандай әсер алды екен? Білмеймін. Білетінім – олар ұзамай орындарына барып, қара тасқа айналып қатып қалады. Мәңгіге!, - делінген жолдардан лирикалық қаһарманның рухани дүниесінің ахуалы көрінеді. Ұлттық рухани бастаулардың дамудағы маңызын, одан алыстап, жатсынудың қасірет екендігін жалаң ұранды сөздермен, үгіт-насихатпен айтқаннан гөрі терең мәнді, санаға әсер ететін тұспалды бейнелеулермен беру – лириканың басты ерекшелігі болса, осы сипат қара сөзбен жазылған өлеңде де өзінің көркемдік қызметін жоғары деңгейде орындай алған. Көне түркі әріптері – көркемдік деталь (бөлшек). Осы детальдарды өлең мазмұнындағы суреттеу барысында персонажға айналдыру үлкен идеялық мақсаттан туындаған. Қараңғы түнде (тылсым оқиғалардың көп болатын шағы) қанат қағып, қаланы аралаған әріптерді бейнелеуде субъективті әсер ерекше көрінеді. Далалық өткеніміз бен қалалық бүгінімізді шендестіре отырып, ақын солардан үйлесім іздейді. Бүгінгі ұрпаққа мәдени ескерткіш экспонаты ретінде қабылданатын көне түркілік жазбалар – ұлттық рухани болмысымыздың бір белгісі екендігін поэтикалық қалыппен, субъективті әлемнің түйсінуімен беру мақсатында ақын тұтынған қара сөзбен жазылған өлең түрі маңызы роль атқарған.
Сыртай қарағанда ымырттағы бір оқиғаны әңгімелеген пішінде жазылған бұл өлеңнің санадағы түйсінулер мен ойлар ағынын бейнеге айналдырған лирика-психологиялық желісі синкретті жанрдың поэтикалық мүмкіндігінің тамаша бір мысалы. Бұл туындының негізгі өзегіне алынған желі келесі Тас балбал мәтінінде жалғасын тапқан.
Біздің ауылдың шығысында тас балбал тұр. Оның басынан қаншама бұлттар, ғасырлар көшті. Үлкендер балбал – қара діннің мұрасы, мұсылманға жат нәрсе деп бізді жолатпайды, өздері де бармайды. Қасы-көзі қиылған бұл жігіт кім болды екен, мүмкін бабамыз шығар....
Осындай жолдармен басталатын мәтін мазмұны біздің ойымызды арғы дәуірлерге қарай жетелейді. Қазақ даласына мұсылмандық таралмай тұрғанда тәңірілік таным үстемдік еткені тарихтан белгілі. Табиғаттағы жанды-жансыз заттар мен құбылыстарды кие тұтып, оларға табынған көне түркілік сенімнің бір куәсі – балбал тастар. Талай тылсым тұншығып қалған үңгір –
Қанша жұмбақ өзіңде қалғанын біл!
Тас балбалдар күзетер босағаңды –
Тас жүректі жібітер жанға ділгір – [22] деп жырлаған біз де көнеден жеткен бір белгі – балбал тастарға, неге екенін білмеймін, түйсіктің түбінен бас көтерген бір аянышпен қараушы едік. Зерттеуші Ж.Айтмұхамбетова ақын Е.Раушанов шығармашылығындағы осындай сипаттағы үлгілерді теріп ала отырып олардың саяси-әлеуметтік сипатын ашумен қатар заманымыздың толғақты мәселелерін де айғақтап отырады.
Түп бабаларымыздың сенімін тәрк етіп, олардың мұрасынан үркудің астарында өткеннен бас тарту әрекеті жатыр. ХХ ғасырдың басындағы алмағайып заман, жаңа орнаған қоғамның ұлттық рухани құндылықтарды мансұқтау саясаты қаншалықты қасірет әкелгені тарихтан белгілі. Ақын ескі мен жаңаның қарама-қайшылықтарын тас балбалға деген көзқарас арқылы көрсете отырып, қалай болған күнде де бұл тастың біздің тарихымызға тікелей қатысты екенін риторикалық сауал тастау арқылы ескертіп өтеді.
Тас балбал демекші, ауыздан ауызға жырланып жеткен ғашықтық дастан – Қозы Көрпеш – Баян сұлу жыры кейіпкерлерінің тарихта болғанын дәлелдейтін кешен-ескерткіш бар. Аягөз бойында тұрған бұл кешен мен оның ішіндегі мүсін тастар – исламнан көп бұрын жасаған өте ескі дәуірдің белгілері. Олар түрік қағанаты кезінде (ҮІ-ҮІІІ ғ.) шыққан. Адамның суретін салған мүсін тасты халық сол кезден ерекше қадірлеген, – деп жазады академик Ә. Марғұлан. Аталмыш жырды алғаш арнайы зерттеген тұңғыш қазақ ғалымы Ш.Уәлиханов та кешен жанындағы тас мүсіндерге ерекше назар аударған. Шоқан, сондай-ақ қазақтардың көне наным-сенімдері туралы арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көшпелілердің табиғатты тәңір тұтқан сенімінің түп тамырына үңіледі. Белгілі бір кезеңде халықтың кие тұтар қасиетті ескерткіштеріне айналған балбал тастар енді бір дәуір алмасқанда, керісінше, шошына қарайтын заттарға айналды. Дәл осы тас балбалдан үрку, оларды санадан аластау әрекетін ақын өлеңнің өзегіне ала отырып, өзгеше тұспалға барады. Халықтың тарихы мен тағдырын бойына көшірген тас бейненің, асылында, еш кінәсі жоқ. Ақынның өзі бір өлеңінде айтқандай, бар кінә біздің өзімізде. Ұлттың өткенін үлгі тұтып, бүгініне алаңдаған лирикалық қаһарман осы ойды аңғартады. Мәтіндегі жапа шегуші, жалғыздық халге түсуші, ортасынан аласталған – тарих сипатындағы тас балбал болса, оны қастерлейтін Күн (ақиқаттың, мәңгіліктің, жарық дүниенің, жоғары рухани күштің ишарасы) ғана.
Әр таң сайын оған Күн ғана келеді. Балбалдың мойнына асылып, оттай балқып тұрады-ау бір. Сұп-суық ерніне жабысып, ұзақ сүйеді. Мұздай денені ыстық демімен жылытқысы келеді. Сол кезде балбал да жібитін секілді.
Балбалға деген адалдығын сақтап қалған Күн – күллі әлемге жарық шашушы тіршілік көзі, сондай-ақ мәңгілік рух бейнесі деуге болады. Өлеңде ол үлкен міндетті арқалаған персонажға айналған. Өткенге деген құрмет адамдардың өлшеулі, шектеулі ой-санасы емес, нағыз жоғарғы шындық тарапынан жасалады. Осы философиялық ой-толғаныс лирикалық қалыпта Күннің тас балбалға деген мейірімі түрінде бейнеленеді.
Біздің әкелеріміз одан сырт айналып өткен, біз де жат көзбен қараймыз, оны сатпаған Күн ғана. Ал, ол біздерге қарап, сәл таң қалған пішінде тұрады да қояды, – деп аяқталады өлең. Белгілі бір уақыт, кезең теріс қарап, қабылдамағанымен, тарих жоғалмайды, оның санадағы ізі өшпейді. Рухпен бірге жаңғырып, жасайды. Тас балбал мен Күнді кейіпкерге айналдырған өлеңінде ақын ұлттық негізден, рухани бастаулардан қол үзбеу ойын бейнелей жеткізіп, өткенге жасалар қиянаттың түп себептерін іздейді. Халықтың көне сеніміндегі тас балбал – ата-баба рухы, кие тұтар қасиетті нысан. Ақынның поэтикалық танымындағы тас балбал – өткен тарихтың келбеті. Табиғат пен Адам бірлігі – көне мифологиялық ойлау дәуірінің көрінісі ғана емес, табиғат – адами ізгілік қасиеттерге қуат беруші рухтың қайнар көзі. Табиғатты жатсыну, одан қашықтау, оған қиянат жасау түптің түбінде рухани қасіретке, апатқа ұрындырары анық. Осы ойды философиялық толғаныс аясынан алып шығып, әсері күшті лирикалық шеңберде бейнелеу, оған психологиялық шырай беру ақынның қара сөзбен өрілген өлеңдерінің негізгі желісі болып, бір-біріне жалғасып отырған. Көне түркі әріптерінен тас балбалға қарай ауысқан ой ауаны енді тікелей бүгінгі заманның кейіпкеріне ойысады.
Алдыңғы екі мәтінге қарағанда бұл туындының психологиялық иірімі тереңдеу. Қазіргі модерндік әдебиетке тән кейіпкердің атын атамау арқылы оған жалпылық сипат дарытылып, типтік қалыпта көрсетілген. Сана ағымы арқылы бейнеленген ішкі әлем қалпы реалистік баяндаудан гөрі субъектінің қабылдауы бағытында ашылған. Модерндік, постмодерндік ағым белгілеріне жақын келетін бұл өлең мазмұнында Табиғат-Адам қарым-қатынасы Дария мен Ол арасында көрсетіледі.
Ол Дариясына оралды. Өзінің Дариясына... Көп заман өтіпті-ау...Бұл жолы жанында қонақтары бар еді. Жаутаң-жаутаң қараған ағын-әлемге тіпті мойнын да бұра алмады. Ду-ду гәп, айқай-шу, ән-күйлер, дарақы күлкілер жарқабақтарды жаңғыртып жатты [22].
Лирикалық сазбен басталған жолдардан табиғатқа (рухани бастауға) деген нәзік сағыныш лебі бар. Дария мен жаутаң-жаутаң қараған ағын-әлем арқылы тазалық пен бейкүнәлілік аңғартылады. Бірақ осы нәзіктікті көміп, жарқабақты жаңғыртқан пенделік басым түскен. Жаутаңдаған ағын-әлем – ішкі рухани әлемнің табиғат аясына көшіп, ауыстырыла бейнеленген қалпы. Кәдімгі пенделік тірлікте жиі ұмытылып, ойдан шығарылып қала беретін жүрек түкпіріндегі сезім, жан тереңінде тұнып қалған адами бастаулар қашан да жапа шегіп, зәбір көруші. Ол және оның қасындағы қонақтар – пенделік тірліктің ырқына көніп, сәттік қызықты місе тұтушылар. Бірақ, оның жан түкпіріндегі сезім дария мен ағын-әлем арқылы көрінген. Көптеген туындыларда кейіпкер есімдерінің белгісіз болып келуі адам құндылығына күмәнмен қарау, алайда, бәрін бағалауға тырысу, өмірлік қайталаулардан шаршап, бұрыннан мәлім нәрсе, құбылыстардан жаңа сипат іздестіру талабынан, жеке тұлғадан гөрі бұқаралық тәртіп параметрінің басымдығын түсінуден туса керек, – [23,56] деп жазады әдебиеттанушы ғалым, профессор Б. Майтанов. Осы тұжырымды ескерсек, Ол деп аталған орталық кейіпкердің бойындағы рухани бұлқынысты бұғаулаушы – айналасындағы қонақтар, яғни пенделік ортасы. Негізінен Ол – жалғыздық халге тап болған, өз ортасымен ішкі дүниесі аса қабыспаған жан. Дегенмен, бойындағы екінші сезім – пенделік ниет басым. Оның қасіреті де осында. Кейіпкердің екіге жарылған ішкі дүниесін, сол екі түрлі сезімнің арпалысын аша түсетін сурет мәтіннің келесі жолдарынан орын алған:
Ол әлдеқандай бір пәнәйі себеппен дария жаққа қараған. Осы сәт күн ұзақ аулақта булыға өксіп жүрген ақ жаулық толқын бері қарай сүріне-қабына алып ұшқан еді, қаба сақал Қара түн қарсы шығып, омырауынан кері итеріп, шалқасынан түсірді. Ол бір сәт сілейіп тұрып қалды да, тез-тез жүріп, машинасына беттеді.
Ақынның тосын бейнелері лирикалық кейіпкердің ішкі әлемін қапысыз жеткізген. Дария жаққа көз салу – бір сәтке болса да адами қалыпты еске алуды нұсқаса, булыға өксіп жүрген ақ жаулық толқын – ішкі әлемдегі нәзік те ізгі сезім. Ал, сол ақ жаулық толқынды қарсы алдынан шығып, омырауынан кері итеріп, шалқасынан түсірген қаба сақал Қара түн – сәттік тірлікке бой алдырып, өз бойындағы ізгілікті тұншықтырушы пенделік ниет. Ақ жаулықты толқын мен қаба сақал Қара түн – әрқайсысы жеке, бір-біріне қарама-қайшы сипаттағы екі персонажға айналған ішкі рухани болмыстың екіге жарылған бейнесі. Екеуі де ақын қаламына ғана тән тым жаңа әрі тосын бейнелер. Бұл суреттеулер де ақынның шеберлігін айғақтай түсетін дәлелдер. Өлең: Тас жол. Тас қараңғы. Тас жүрек деген жолдармен аяқталады. Мұнда қайталана келіп, айқындау қызметін атқарған тас сөзі арқылы күллі шығарманың көркемдік-идеялық мазмұны айқындалған. Қаттылықтың, суықтықтың, мейірімсіздіктің ишарасына айналған бұл сөз лирикалық кейіпкердің болмысын барынша танытқан. Табиғаттан алшақтау – өзінің рухани бастауынан алшақтау. Ендеше Ол – өз-өзін сатқан адам. Яғни Ол атауын иеленген лирикалық қаһарман – сатқын. Сатқын сөзінің бұл өлеңдегі мәні қалыптағы мағынасынан әлдеқайда терең.
Қорытындылай келе, Есенғали Раушанов – қара сөзбен өлең жазуда да сөз бен ой үйлесімін терең сезініп, меңгерген, бұл жанрда да өзінің суреткерлік шеберлігін көрсете алған ақын демекпіз.
Ю.М.Лотманның пайымдауынша, прозаны эстетика тұрғысынан қабылдау поэтикалық мәдениет арқылы ғана мүмкіндік алады. Проза – поэзиядан кешірек пайда болған құбылыс. Көркем проза әлдебір поэтикалық жүйені жоққа шығару мақсатынан туындайды.
Сонымен, поэтикалық және прозалық мәтіндердің қарама-қарсылығы түр және мазмұн тұрғысынан көрінеді. Поэтикалық және прозалық мәтіндердің түрлері мен мағыналары поэтикалық және прозалық ойлау типіне байланысты. Поэтикалық және прозалық мәтіндердің түр және мазмұн жағынан салыстырмасын талдаулардың негзі бойынша мынадай сараптау жасауға болады. Поэтикалық мәтінде мағынаны білдіру басым, бейнелік-лирикалық фабула басым, поэтикалық мағыналардың ауыспалығы басым.
ІІ. ЕСЕНҒАЛИ РАУШАНОВ ЛИРИКАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
2.1. Ақын лирикаларындағы бейнелеу құралдар
Шығармашылықтағы еркіндік, көзқарас бостандығы, ой өрнегінің табиғилығы біршама қалыптаса бастаған алпысыншы жылдардың аяғы, жетпісінші жылдардың басындағы әдеби үрдісте поәзияның алар орны бөлек. Лиризм, ойшылдық, сезімталдық және психологизмнің ұштаса көрінуі де - осы жылдар поәзиясының еншісіне тиген жетістік. Ойлы поэзия ғана ой мен сезімнің тартысын тудыра алады. Өйткені ол белгілі бір идеяны, әстетикалық принципті не қолдайды, не оған қарсы тұрады, осыдан келіп лирикалық кейіпкердің характері арқылы лирикадағы тартыс туады. Әрине, лирикадағы тартыс әдебиеттің басқа жанрларындағыдай сюжеттік ситуация арқылы көрінбей, лирикалық геройдың күйініш, сүйініші, ойы, сезімі арқылы көрінетіні белгілі [24, 106 б.], - деп М. Дүйсенов жазғандай, ішкі жан дүниесіне ену, оның сыры мен түйсігін қоса қабат ашу өріс алғанмен, әрине, жетпіс жылдан астам уақыт өз өктемдігін жүргізіп келген кеңестік жүйе әдебиетіміздің өсу үрдіс кері ықпалын тигізбей де қалған жоқ. Жалпы қоғам әдебиетке тоталитарлық үстемдігін жүргізсе де, қоғамдық сананы езгертуде поэзияның да үлесі ұшан-теңіз болды деп айта аламыз. Шалкиізден Махамбетке, Абайдан Мағжанға, Сәкеннен Қасымға ұштасқан лирика 60-70 жылдары өзіндік қайнар бұлағымен, өзіндік өзен-дарияларымен халық жүрегінің теңізіне құйып, өмірге деген іңкәрлікті оятты.
Қалай дегенмен де, қазақ поэзиясы 60-70 жылдары сапалық өзгерістерге қадам басты. Қайта жаңғырған дәстүр көркемдеу, бейнелеу құралдары арқылы жалғасын тапты. Ең алдымен, тақырып және мазмұн жаңалығы, одан соң форма мен түр ізденістерінің жемістілігі, образдылық, бейнелілік өзгешеліктерімен толықты. Сыншы, ғалым С. Қирабаев айтқандай: 60-70 жылдар ішіндегі қазақ лирикасының жаңаша белгілерін сөз еткенде, ол жырлайтын заман мен адам бойындағы осы өзгерістер еске түседі. Бұл дәуірді лирикалық поәзияның жаңару, сілкіну кезеңі десек те болғандай. Жаңа адам бойындағы тың саналарды аша отырып, лирика да рухани өсті, пафосын жетілдірді, өлең мәдениетін көтерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz