Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ поэзиясындағы отаншылдық рухтың жырлануы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЛИРИКАНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тәуелсіздік төріндегі лирика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Тәуелсіздік дәуіріндегі лириканың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ. ТӘУЕЛСІЗДІК ДӘУІРІНДЕГІ ОТАНШЫЛДЫҚТЫҢ ЖЫРЛАНУЫ
2.1. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық рухтың жырлануы ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық лириканың бейнелілігі ... ... ... ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЛИРИКАНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тәуелсіздік төріндегі лирика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Тәуелсіздік дәуіріндегі лириканың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ. ТӘУЕЛСІЗДІК ДӘУІРІНДЕГІ ОТАНШЫЛДЫҚТЫҢ ЖЫРЛАНУЫ
2.1. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық рухтың жырлануы ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық лириканың бейнелілігі ... ... ... ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы жаралғалы бері өзінің бас еркіндігін, елінің тәуелсіздігі үшін жан аямай күресіп келеді. Бұл құбылыс тоқтаған емес. Қай халық болмасын армандады, елден шыққан ерлер халқы үшін аянбай күресті. Әр кезеңде халық арасынан шыққан қайраткерлер де, елінің азаттығын үндеген ақындары да, шығармаларына арқау еткен жазушылары да болды. Өнер адамдары тек қаламымен жауға қарсы шығып отырды.
Азаттықты аңсау мен оған жету жолындағы қоғамдық күрестер мен олар туындатқан тарихи оқиғалар – бүгінгі егеменді еліміздің қара шаңырағының рухани уығының бір парасы болатын поэзиялық шығармалардың даму, қалыптасу, өрлеу жолдарына әсері бар ма және тәуелсіздік ақындар шығармашылығына қандай өзгерістер мен ерекшеліктер алып келді, соны зерделеу бүгінгі ұрпақтың еншісінде.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Поэзияның дамуы қоғамдық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, поэзиялық шығармаларды тану, түсiну, түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек. Академик Серiк Қирабаев: “Тәуелсiздiк бiздiң ұлттық идеологиямыздың негiзi болуы керек”- деген ойды ортаға тастағанда, ең алдымен, бiздiң рухани, мәдени, тарихи, саяси, экономикалық, т.б. құндылықтарымыздың бәрi тәуелсiздiктiң арқасында бағалы, ендеше соның бәрi ұлттық тәуелсiздiгiмiзге қызмет етуге тиiс деген тұжырым жасаған. Дипломдық жұмыстың өзектілігін тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық туындыларды жан-жақты талдап қарастырылуымен сипаттап көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында қазақ өлеңінің көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келеді. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов, А.Ісмақова жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың дамуына қатысты Ә.Қайырбеков [8], С.Ержанова [9] кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалғаны белгілі.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әдебиет тәуелсіздік идеясынының поэзиялық шығармаларда көрінуіне, оның тарихи дамуын және азаттық таңымен олардың тарихи сабақтастығын қарастыру;
- қазақ поэзиясының көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің қуаты, кескіндемелік өрнегі анықталады;
- тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ поэзиясындағы отаншылдық рухтың жырлануын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы жаралғалы бері өзінің бас еркіндігін, елінің тәуелсіздігі үшін жан аямай күресіп келеді. Бұл құбылыс тоқтаған емес. Қай халық болмасын армандады, елден шыққан ерлер халқы үшін аянбай күресті. Әр кезеңде халық арасынан шыққан қайраткерлер де, елінің азаттығын үндеген ақындары да, шығармаларына арқау еткен жазушылары да болды. Өнер адамдары тек қаламымен жауға қарсы шығып отырды.
Азаттықты аңсау мен оған жету жолындағы қоғамдық күрестер мен олар туындатқан тарихи оқиғалар – бүгінгі егеменді еліміздің қара шаңырағының рухани уығының бір парасы болатын поэзиялық шығармалардың даму, қалыптасу, өрлеу жолдарына әсері бар ма және тәуелсіздік ақындар шығармашылығына қандай өзгерістер мен ерекшеліктер алып келді, соны зерделеу бүгінгі ұрпақтың еншісінде.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Поэзияның дамуы қоғамдық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, поэзиялық шығармаларды тану, түсiну, түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек. Академик Серiк Қирабаев: “Тәуелсiздiк бiздiң ұлттық идеологиямыздың негiзi болуы керек”- деген ойды ортаға тастағанда, ең алдымен, бiздiң рухани, мәдени, тарихи, саяси, экономикалық, т.б. құндылықтарымыздың бәрi тәуелсiздiктiң арқасында бағалы, ендеше соның бәрi ұлттық тәуелсiздiгiмiзге қызмет етуге тиiс деген тұжырым жасаған. Дипломдық жұмыстың өзектілігін тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық туындыларды жан-жақты талдап қарастырылуымен сипаттап көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында қазақ өлеңінің көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келеді. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов, А.Ісмақова жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың дамуына қатысты Ә.Қайырбеков [8], С.Ержанова [9] кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалғаны белгілі.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әдебиет тәуелсіздік идеясынының поэзиялық шығармаларда көрінуіне, оның тарихи дамуын және азаттық таңымен олардың тарихи сабақтастығын қарастыру;
- қазақ поэзиясының көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің қуаты, кескіндемелік өрнегі анықталады;
- тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ поэзиясындағы отаншылдық рухтың жырлануын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.- Алматы, Жалын, 2001. 464-б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 1978. 280-б.
3. Ысмайылов Е. Толғау туралы\\Жамбыл. Сұраншы батыр. – Алматы: Жазушы, 1993. 149-б.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1994. 423-б.
5. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Елорда, 2002.- 408б.
6. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет//Зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Ғылым, 2001. 448-б.
7. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы.– Астана: Елорда, 2000.- 288б.
8. Қайырбеков Ә. Тәуелсіздік жылдардағы қазақ поэзиясы (1991-2001): проблемалар, ізденістер. Кандидаттық диссертация. Алматы, 2005.
9. Ержанова С. Тәуелсіздік кезеңдегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері. Докторлық диссертация. Алматы, 2009. 284-б.
10. Медетбек Т. Тағдырлы жылдар жырлары. Алматы: Атамұра, 1999. 18-б., 73-б.
11. Иран-Ғайып. Жыр әлемi. Алматы: Атамұра, 1996. 97-б.
12. Тұрғынбекұлы С. Жерорта. Алматы: Жазушы, 1998. 17-б.
13. Ерғалиев Х. Сонеттер. Алматы: Жалын, 1995. 165-б.
14. Қосалыұлы С. Жаңғырық // Егемен Қазақстан, 1992, 5 қараша. 7- б .
15. Медетбек Т. Тәуелсiздiк // Егемен Қазақстан, 1991, 24 желтоқсан. 8- б.
16. Раушанов Е. Бiздiң егемендiк… // Қазақ әдебиетi, 1999, 22 қазан. 9- б.
17. Шаңғытбаев Қ. Азаттық күнгi жыр // Қазақ әдебиетi, 1996, 22 қазан. 10- б.
18. Есдәулет Ұ. Киiз кiтап. Астана: Елорда, 2000. 25-б.
19. Нұрғалиев Р. Арқау. Екi томдық шығармалар. Алматы: Жазушы, 2- т,. 1991. 35-б.
20. Медетбек Т. Абылай хан (кітапта: Хан Кене). Алм: Жалын, 93, - 448б.
21. Мырза Әли Қ.Алаштың арманы. А: Санат, 2001, 256б.
22. Тәжiбаев Ә. Кешер ме екен… // Қазақ әдебиетi, 1999, 22 қазан. 13- б.
23. Сейiтов С. Серпер. Алматы: Шабыт, 1994. 8-б.
24. Қайырбеков Ғ. Мемлекетiм менiң // Қазақ әдебиетi, 1996, 17 желтоқсан.
25. Көкалып З. Түрiкшiлдiктiң негiздерi. Алматы: Мерей, 2000. 3-б.
26. Сейдімбек А. Ойтолғақ. Алматы: Жалын, 97-272б
27. Иран-Ғайып. Жыр әлемі. Алматы: Атамұра, 96-352б.
28. Тұрғынбекұлы С. Жерорта. Алматы: Жазушы, 98-2008б
29. Ерғалиев Х. Сонеттер. Алматы: Жалын, 95-192б.
30. Қосалыұлы С. Жаңғырық // Ег.Қаз, 92, 5 қараша
31. Шолақ Қ. Көксеңгір. Алматы: Жазушы, 99-152б.
32. Айтұлы Н. Рухымыздың падишасы. Астана: Ел, 2000-288б.
33. Ақсұңқарұлы С. Адам Ата – Һауа Ана. Алматы: Қазақст,2000-432б.
34. Медетбек Т. Тәуелсіздік // Егемен Қазақстан, 91,24 желтоқсан
1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.- Алматы, Жалын, 2001. 464-б.
2. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы, 1978. 280-б.
3. Ысмайылов Е. Толғау туралы\\Жамбыл. Сұраншы батыр. – Алматы: Жазушы, 1993. 149-б.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1994. 423-б.
5. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Елорда, 2002.- 408б.
6. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет//Зерттеулер мен мақалалар. – Алматы: Ғылым, 2001. 448-б.
7. Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы.– Астана: Елорда, 2000.- 288б.
8. Қайырбеков Ә. Тәуелсіздік жылдардағы қазақ поэзиясы (1991-2001): проблемалар, ізденістер. Кандидаттық диссертация. Алматы, 2005.
9. Ержанова С. Тәуелсіздік кезеңдегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері. Докторлық диссертация. Алматы, 2009. 284-б.
10. Медетбек Т. Тағдырлы жылдар жырлары. Алматы: Атамұра, 1999. 18-б., 73-б.
11. Иран-Ғайып. Жыр әлемi. Алматы: Атамұра, 1996. 97-б.
12. Тұрғынбекұлы С. Жерорта. Алматы: Жазушы, 1998. 17-б.
13. Ерғалиев Х. Сонеттер. Алматы: Жалын, 1995. 165-б.
14. Қосалыұлы С. Жаңғырық // Егемен Қазақстан, 1992, 5 қараша. 7- б .
15. Медетбек Т. Тәуелсiздiк // Егемен Қазақстан, 1991, 24 желтоқсан. 8- б.
16. Раушанов Е. Бiздiң егемендiк… // Қазақ әдебиетi, 1999, 22 қазан. 9- б.
17. Шаңғытбаев Қ. Азаттық күнгi жыр // Қазақ әдебиетi, 1996, 22 қазан. 10- б.
18. Есдәулет Ұ. Киiз кiтап. Астана: Елорда, 2000. 25-б.
19. Нұрғалиев Р. Арқау. Екi томдық шығармалар. Алматы: Жазушы, 2- т,. 1991. 35-б.
20. Медетбек Т. Абылай хан (кітапта: Хан Кене). Алм: Жалын, 93, - 448б.
21. Мырза Әли Қ.Алаштың арманы. А: Санат, 2001, 256б.
22. Тәжiбаев Ә. Кешер ме екен… // Қазақ әдебиетi, 1999, 22 қазан. 13- б.
23. Сейiтов С. Серпер. Алматы: Шабыт, 1994. 8-б.
24. Қайырбеков Ғ. Мемлекетiм менiң // Қазақ әдебиетi, 1996, 17 желтоқсан.
25. Көкалып З. Түрiкшiлдiктiң негiздерi. Алматы: Мерей, 2000. 3-б.
26. Сейдімбек А. Ойтолғақ. Алматы: Жалын, 97-272б
27. Иран-Ғайып. Жыр әлемі. Алматы: Атамұра, 96-352б.
28. Тұрғынбекұлы С. Жерорта. Алматы: Жазушы, 98-2008б
29. Ерғалиев Х. Сонеттер. Алматы: Жалын, 95-192б.
30. Қосалыұлы С. Жаңғырық // Ег.Қаз, 92, 5 қараша
31. Шолақ Қ. Көксеңгір. Алматы: Жазушы, 99-152б.
32. Айтұлы Н. Рухымыздың падишасы. Астана: Ел, 2000-288б.
33. Ақсұңқарұлы С. Адам Ата – Һауа Ана. Алматы: Қазақст,2000-432б.
34. Медетбек Т. Тәуелсіздік // Егемен Қазақстан, 91,24 желтоқсан
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЛИРИКАНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Тәуелсіздік төріндегі
лирика ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 5
2. Тәуелсіздік дәуіріндегі лириканың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .16
ІІ. ТӘУЕЛСІЗДІК ДӘУІРІНДЕГІ ОТАНШЫЛДЫҚТЫҢ ЖЫРЛАНУЫ
2.1. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық рухтың
жырлануы ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық лириканың
бейнелілігі ... ... ... ... ... ...3 5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы жаралғалы бері
өзінің бас еркіндігін, елінің тәуелсіздігі үшін жан аямай күресіп келеді.
Бұл құбылыс тоқтаған емес. Қай халық болмасын армандады, елден шыққан ерлер
халқы үшін аянбай күресті. Әр кезеңде халық арасынан шыққан қайраткерлер
де, елінің азаттығын үндеген ақындары да, шығармаларына арқау еткен
жазушылары да болды. Өнер адамдары тек қаламымен жауға қарсы шығып отырды.
Азаттықты аңсау мен оған жету жолындағы қоғамдық күрестер мен олар
туындатқан тарихи оқиғалар – бүгінгі егеменді еліміздің қара шаңырағының
рухани уығының бір парасы болатын поэзиялық шығармалардың даму, қалыптасу,
өрлеу жолдарына әсері бар ма және тәуелсіздік ақындар шығармашылығына
қандай өзгерістер мен ерекшеліктер алып келді, соны зерделеу бүгінгі
ұрпақтың еншісінде.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Поэзияның дамуы қоғамдық ой-сананың
дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, поэзиялық шығармаларды тану, түсiну,
түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты
болатынын ұмытпауымыз керек. Академик Серiк Қирабаев: “Тәуелсiздiк бiздiң
ұлттық идеологиямыздың негiзi болуы керек”- деген ойды ортаға тастағанда,
ең алдымен, бiздiң рухани, мәдени, тарихи, саяси, экономикалық, т.б.
құндылықтарымыздың бәрi тәуелсiздiктiң арқасында бағалы, ендеше соның бәрi
ұлттық тәуелсiздiгiмiзге қызмет етуге тиiс деген тұжырым жасаған. Дипломдық
жұмыстың өзектілігін тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық туындыларды жан-
жақты талдап қарастырылуымен сипаттап көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында қазақ
өлеңінің көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет
зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келеді. А.Байтұрсынов [1],
Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов,
С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали,
Б.Майтанов, А.Ісмақова жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге
мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың дамуына қатысты
Ә.Қайырбеков [8], С.Ержанова [9] кандидаттық және докторлық диссертациялар
қорғалғаны белгілі.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әдебиет тәуелсіздік идеясынының поэзиялық шығармаларда
көрінуіне, оның тарихи дамуын және азаттық таңымен олардың тарихи
сабақтастығын қарастыру;
- қазақ поэзиясының көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау
негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің
қуаты, кескіндемелік өрнегі анықталады;
- тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ поэзиясындағы отаншылдық рухтың
жырлануын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
- тәуелсіздік жылдарындағы отаншылдық рухты жырлаудағы өлеңдердің
құрылысын жаңаша қырынан көрсету;
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып Рафаэль
(Рәпілбек) Ниязбек, Темірхан Медетбек, Нұрлан Оразалин, Қуандық Шолақ,
Несіпбек Айтұлы, Есенғали Раушанов, Иран-Ғайып, Ақселеу Сейдімбек,
Дәулетбек Байтұрсынұлы, Серік Қалиев, Нұрперзент Домбайұлы, Оразалы
Досбосынов өлеңдері алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері. Дипломдық
жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының белді өкілдері Б.Кенжебаевтың,
дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының басты өкілдері
А.Байтұрсынов, З.Ахметов, Б.Кенжебаев, Ә.Қайырбекова, С.Ержанова,
еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста салыстырмалы-тарихи,
салыстырмалы-фактологиялық, мәтіндік талдау, салыстыру әдістері
қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жоба кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЛИРИКАНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тәуелсіздік төріндегі лирика
Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi алғашқы онжылдықта (1991-2001)
жарық көрген: 1991 жылы – А.Бөкеновтiң “Салбуырын”, Е.Раушановтың “Ғайша-
Бибi”, 1992 жылы – М.Айтхожинаның “Жапырақ сiлкiнген кеш”, Т.Тұяқбаевтың
“Жан дауысы”, Б.Үсеновтiң “Табиғат терезесi”, С.Нұржановтың “Аруана”,
Г.Шәмшиеваның “Қаракөз дәурен”; 1993 жылы – Т.Әбдiкәкiмовтiң “Ақшам
хаттары”, Г.Өмiрзақованың “Жапырақ-ғұмыр”; 1994 жылы – С.Сейiтовтiң
“Серпер”, Ә.Қайранның “Мазасыз әлем”; 1995 жылы – Х.Ерғалидың “Сонеттер”,
Ә.Сәрсенбайұлының “Ғасыр мен ғасыр беттесе”, Қ.Шаңғытбаевтың “Махаббат пен
ғадауат”, Қ.Бұғыбаеваның “Қоштасқым келмейдi”, Е.Раушановтың “Қара бауыр
қасқалдақ”, Н.Мәукенұлының “Бойтұмар”, А.Шәрiповтiң “Құбыла”, Қ.Исаның
“Керiмсал”, Г.Салықбаеваның “Жан”, А.Әлiмғазыұлының “Жаралы Желтоқсан”;
1996 жылы – Ө.Нұрғалиевтiң “Афина мектебi”, А.Егеубайдың “Аламан”,
К.Ахметованың “Күн шыққанда күлiп оян”, Иран-Ғайыптың “Жыр әлемi”,
“Қорқыттың көрi” (2001), Ж.Бөдешұлының “Жұлдызға орнын Ай бермес”,
М.Ақдәулетұлының “Дәруiшнама”, А.Әлiмнiң “Ай нұры алақанымда”,
Ғ.Жайлыбайдың “Жүрегiмнiң жұлдызы”, Ә.Ыбырайымұлының “Пiр мен пырақ”,
Б.Жетекбайдың “Күндiз аққан жұлдыздар”, Т.Молдағалиевтiң “Жаз да өтiп
барады”; “Бiр асудан асқанда”, “Ұзара бер, ұлы жол” (1997), “Сағындырған
көктемдер” (2001), С.Жұбаниязовтың “Жасыл әлем”; 1997 жылы – Қ.Мырза Әлидiң
“Заман-ай!”, “Алаштың арманы” (2001), С.Дәуiтұлының “Сарыбел сазы”,
А.Шаяхметтiң “Жұлдызды дәуiр”, Т.Рақымның “Дүлдүл көңiл”, Н.Оразалиннiң
“Құралайдың салқыны”, “Ғасырмен қоштасу” (2001); А.Сейтақтың “Ғұмырнама”,
А.Жылқышиевтiң “Таң самалы”, Б. Телтаевтың “Өлеңбаян”; 1998 жылы –
Т.Жанғалиевтiң “Жұмаққа бiздер бармаймыз”, О.Тұржанованың “Шерқала”,
Ә.Қайырбековтiң “Шер шертер”, М.Әкiмхановтың “Жалғыз арша”, Ж.Дәрiбаеваның
“Бiздiң жақтың аспаны”, Н.Исабаевтың “Қимаймын сенi”; 1999 жылы –
Т.Медетбектiң “Тағдырлы жылдар жырлары”, С.Тұрғынбекұлының “Жерорта”, Қ.
Ахметовтың “Қос арна”, Е.Асқаровтың “Астана жұртын айналсам”,
Д.Стамбекұлының “Жұмағым мен тамұғым”, Қ.Шолақтың “Көксеңгiр”; 2000 жылы –
Т.Әбдiрахманқызының “Замана сазы”, К.Салықовтың “Сәбит аға”, “Түркiстанға
тағзым”, М.Шахановтың “Жаңа қазақтар”, Е.Әукебаевтың “Күн мен көлеңке”,
Н.Айтұлының “Рухымның падишасы”, С.Ақсұңқарұлының “Адам ата – һауа ана”,
Ұ.Есдәулеттiң “Киiз кiтап”, О.Асқардың “Орбұлақ”, Қ.Әлiмқұловтың “Жан
тұңғиығындағы жауһарлар”; 2001 жылы – Д.Әбiловтiң “Жолаушы өмiр”, М.Рәштiң
“Киелi домбыра”, А.Шамкеновтiң “Ортақ үй”, М.Айтхожаның “Аңсау”,
Т.Қажыбаевтың “Жетi желi”, А.Бақтыгерееваның “Ақ шағала”, Ә.Рахымбекұлының
“Айдынынан айрылған, Аралым-ай!”, С.Адайдың “Әр қазақ – менiң жалғызым”,
Т.Әбдiкәкiмовтiң “Ырауан”, И.Сапарбайдың “Махаббат пен ғадауат”,
М.Қайыңбаевтың “Жарғақтағы жазбалар”, Б.Бекетованың “Көлбастау”,
К.Құмарұлының “Кәрiбоз”, Қ.Жұмағалиевтiң “Күншуақ”, М.Бектемiрованың
“Еңлiкгүл”, Ж.Әскербекқызының “Қаракөз – бұлақ”, т.б. жыр жинақтары шыққан.
Тоқсаныншы жылдардың орта тұсына дейiн жарық көрген көптеген жыр
кiтаптары елiмiз егемендiк алғанға дейiнгi дәуiрде жазылған өлеңдердi
құрайды. Яғни, бiрен-саран туындылар болмаса, негiзiнен, өткен кезеңнiң
жемiстерi. Оның себебiн ақындық дауыстың тоқсаныншы жылдардың басында өте
бәсең естiлуiнен, рухани дағдарыстың салдарынан, кiтап шығару iсiнiң
тоқырауынан, т.б. iздестiрген жөн шығар. Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында
қазақ поэзиясы да дағдарысты кезеңдi бастан өткердi.
Қазіргі қазақ поэзиясы – бұған дейінгі талай мыңжылдықтар
белестерінен көркемдік-эстетикалық шыңдалу, толысу сапаларымен кемелденген
рухани құндылық көрсеткіші. Лирикалық, эпикалық жанрлардағы шығармалардың
поэтикалық мазмұны мен пішіні жүйесіндегі уақыт пен кеңістік сабақтастығы
ұлағатын танытатын ғарыштық-ғаламдық қозғалыстар әлеміндегі құбылыстар,
қасиеттер көркем шындық жинақтауларымен жырлануда. Әлем әдебиетінің
көрнекті арнасы болып саналатын қазақ сөз өнері шығармаларының ұлттық
топырақтан өсіп-өнген көркемдік ойлау өрнектері жалпыадамзаттық гуманистік,
адамгершілік ұлағаты биіктігі деңгейінде танылуда.
Қазіргі қазақ поэзиясы – ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың
2000–2011 жылдары арасындағы тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиетіндегі
негізгі салалардың бірі. Ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі ұлттық
сөз өнері дамуының негізін құраушы – қалыптастырушысы, көркемдік дәстүрдің
ықпалды арнасы болып келе жатқан қазақ поэзиясының тәуелсіздік жылдарындағы
жаңаша серпінмен түлей өркендеуі де айқын байқалуда.
Лирика - ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет
жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған
емес. Адам мен табиғаттың арасындағы байланыс, одан адам мінезін көру,
сұлулықты сезіну табиғат бойынан орын алады. Әдебиет арқауында табиғатты
суреттеу адам өмір сүрген уақытқа дейін тоқталмақ емес.
Қазақстан тәуелсiздiгiнiң онжылдығына орай “Отырар кiтапханасы” сериясы
бойынша 2001 жылы республика баспаларынан бiрнеше жыр кiтаптары жарық
көрдi. Бұлар: Д.Қанатбаевтың “Жатаған ымырт, биiк таң”, К.Ахметованың
“Тәуелсiздiк сөзi”, Н.Бәдiғұлдың “Сыбаға”, Ә.Дастанұлының “Мың сөз”,
Қ.Күзембаевтың “Наз бен нала”, Қ.Жылқышиевтiң “Асаукер”, Т.Сарыбайұлының
“Дария – дәурен”, Б.Серiкбайұлы Қошым-Ноғайдың “Сам жамыраған шақ”,
Қ.Бегмановтың “Сағыныш”, Ғ.Жайлыбайдың “Құсқанаты”, Б.Жақыптың “Қолтаңба”,
Е.Жақыпбековтың “Аяулым”, Ш.Жұбатованың “Гүлдегенде алма ағашы”, О.Асқардың
“Тәуелсiздiк тартулары”, Б.Үсеновтың “Маңдайыма жазылған мәңгiлiгiм”,
Қ.Жұмаханұлының “Жүрек әнi”, Г.Салықбаеваның “Аспандағы аңсарым”,
Ш.Әбдiкәрiмовтың “Байқоңыр”, Р.Ниязбековтың “Тыңда менi, замана!”,
С.Мұқтарұлының “Қарашаңырақ”, Қ.Iлиясұлының “Тас жарған”, Ғ.Жандыбайдың
“Ақ теңiз”, Т.Оразбайқызының “Ғашық едiм”, К.Қанапияұлының “Сарыала қаз –
сағыныш”, сондай-ақ әдебиетке тәуелсiздiк жылдары келiп қосылған жаңа
есiмдер, жас толқындар – Ж.Сәрсектiң “Жүрегiмнiң iшiндегi жүрегiм”, Е.
Алаштуғанның “Тақсыр күн”, Ж.Әшiмжанның “Тұңғиық”, С.Қамшыгердiң
“Сәйгүлiк”, А.Исадiлдiң “Жолдар, жолдар”, Г.Ибашеваның “Өмiр құйын”,
А.Шегебайдың “Алакеуiм”, Б.Айтболатұлының “Көзмоншақ”, А.Ақын-Бабақызының
“Мен – Алтайдан ұшқан Ақсұңқар”, Ж.Әскербекқызының “Қаңтардағы қызыл гүл”,
Б.Бабажанұлының “Көкемарал”, Д.Берiкқажыұлының “Қынаптан шыққан қылыш”,
Ә.Балқыбектiң “Сынған сәуленiң сынығы”, Б.Алдияровтың “Қазығұрт”,
М.Ершутегiнiң “Жапырақ ғұмыр”, Т.Толқынқызының “Бiз – таулықпыз”,
Н.Бердалының “Жаңбырлы түн”, А.Шамшадинованың “Жанар”, Б.Халиолланың
“Жұмбақ қыздың жанары”, Р.Есдәулеттiң “Бөрiнама”, Р.Сейiлханованың “Мендегi
бiр әлем”, Т.Қамзиннiң “Аспан” атты т.б. жыр жинақтары қазақ поэзиясының
арнасы ортая бастаған дариясын толтыруға қосылған үлес болды. Әрине, бұл
жыр жинақтарының әрқайсысының арқалаған жүгi, айтар сөзi, уәделi қадамдары
бар. 2000 жылы “Өлке” баспасынан “Жас ақындар жырларының антологиясы”
шықты. Әсiресе, жас толқынның қазақ поэзиясына мол қуатпен, үлкен үрдiспен
келiп қосылғаны қуантады.
Әдеби онжылдықта қазақ әдебиетінiң дәстүрлi жанры поэзияда ұлттық үн
мен азаматтық әуен жоғары деңгейге көтерiлдi. Барлық уақыт қабаттарына
барлау жасау, поэтикалық қиялдың ауқымдылығы, лирикалық баяндаушылық,
публицистиалық. және сыншылдық көңiл-күйдiң байлығы, суреттеу тәсiлдерi мен
құралдарындағы батыл iзденiстер осы жылдар поэзиясына тән болды. Мүшайра,
айтыс, әдеби-поэтик. байқаулар шығарм. iзденiстердiң молаюына түрткi болды.
Қазақ әдебиеті өзiнiң бүкiл даму барысында күрделi де қайшылықты жолдардан
өттi. Бүгiнгi қазақ ұлттық әдебиетi өсiп-өркендеген көп салалы, көп жанрлы,
көрнектi авторлары бар, әлемдiк әдебиет деңгейiне көтерiлдi.
Бүгiнгi қазақ поэзиясының жағдайына келсек, бiреулер ақын көп, өлең
жоқ деп оқырмандарды адастырып жүргенi болмаса, қазақтың қара өлеңiнiң
шекпенiнен шыққан бүгiнгi қазақ поэзиясы әлi өз биiгiнде тұр. Шын мәнiнде,
өрлеу үстiнде, стильдiк көркемдiк, тақырыптық, тiлдiк, шеберлiк тұрғыдан
түлеу үстiнде. Тiптi қазiргi қазақ поэзиясы әлемдегi шоқтығы биiк поэзияның
бiрi дер едiм. Шетелдiк поэзияның кез келгенiмен иық тiрестiре алатындай
дәрежеде деп айта аламын.
Поэзияның дамуы қоғамық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды.
Тіпті поэзиялық шығармаларды тану, түсіну, қабылдаудың да қоғамдық
жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек.
Академик С.Қирабаев: Тәуелсіздік біздің ұлттық идеологиямыздың негізі
болуы керек деген ойды ортаға тастағанда, ең алдымен, біздің рухани,
мәдени, тарихи, саяси, экономикалық т.б. құндылықтарымыздың бәрі
тәуелсіздіктің арқасында бағалы, ендеше соның бәрі ұлттық тәуелсіздігіме
қызмет етуі тиіс деген тұжырым жасаған.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі он жылда алдыңғы буын ақындардан
Ә.Тәжібаев, Х.Ерғалиев, Д.Әбілев, С.Сейітов, Т.Әбдірахманқызы,
Ә.Сәрсенбайұлы, Ғ.Қайырбеков, Қ.Шаңғытбаев, Ш.Әбенұлы, К.Салықов,
Е.Әукебаев, Қ.Мырза-Әли, Т.Молдағалиев, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов,
М.Айтхожа, О.Асқар, А.Бақтыгереева, Д.Қанатбаев, Е.Дүйсенбай, М.Шаханов
тағы басқа ақындар жаңа өлең, жаңа жыр жинақтарымен көрінгені, орта буын
ақындар арасынан Н.Оразалин, Т.Медетбек, Иран-ғайып, К.Ахметова,
И.Сапарбай, Қ.Бұғыбаева, А.Егеубай, Н.Айтұлы, С.Тұрғынбекұлы, А.Әлім,
С.Ақсұңқарұлы, Ұ.Есдәулет, Е.Раушанов, С.Адай, Г.Салықбаева т.б. жыр
жинақтарымен қатар жаңа өлеңдері де жарияланды. Алғашқы он жылда түрлі
баспалардан әр түрлі ақындардың жүзден аса кітаптары жарық көрсе, соңғы он
жылда бұл көрсеткіш үш есеге өскен.
Қазақ әдебиетi - бай, алып қазына. Үлкен руханият. Кең байтақ
даласындай үлкен көш. Бұл көштiң басында сонау ықылымдардан сыр тартатын,
күлдiр-күлдiр кiсiнетiп күрең мiнген жыраулар поэзиясының өкiлдерi
тұратын болса, одан бермен қарай жалғасатын сөз зергерлерiнiң саны
көптiгiндей, олар тудырған iнжу-маржандар да сондай көп. Осынау қазыналы
көштiң бел ортасында қазақ әдебиетiне өткен ғасырдың алпысыншы, жетпiсiншi
жылдары келген үркердей бiр топ бар десек, сол шоқжұлдыздай есiмдердiң
қатарында Нұрлан Оразалин ерекше айтылады. Нұрлан Оразалин қазақ поэзиясына
өз жаңалығымен, өз даусымен келген ақын.
Өмiрге деген шексiз сүйiспеншiлiк жырлары, әсiресе, Табиғат-Анамен
астасып өрiлгенде, оқырман ерiксiз терең сезiмдерге бөленедi. Оқырман өз
жастық шағының тәттi бiр қиял кезеңдерiмен табысқандай болады. Олай
дейтiнiмiз, Нұрлан Оразалиннiң iшкi иiрiмi терең өлеңдерi зулатып оқып өте
шыққанға көнбейдi. Керенау оқырманға iшiн ашпайды. Керi үтiр, нүктелерiне
дейiн мән берiп шөкпей, етегi-елпi, жеңi-желпi малай жүрiске салып өте
шығатын, мүмкiндiгi тапшы оқушыға тiптi алаң-құлаң ақындардың өзiне
игертпейдi, игерiлмейдi. Салалас ойлар сынығы кейiнгi жолдарда күтiп
жатады. Мәселен, өлең жазар, шабыт шақырар бiр тұстағы қосастар ойға
құрылған өлеңiнде:
Шақырар менi
көгiлдiр көктем - бүршiк тал,
қыздардың оттай жанары;
мөлдiрiмдi менiң,
ылайлап кеткен қырсықтар.
Керiм бiр кезде,
көрiнбей көзге қалады,—
деп ойын, сезiмiн өлеңмен өрнектейдi.
Бұл шындық па... Күрес пе?
Елес пе?
Ғасырлар, дәуiрлер iздеген,
Сеземiн, мәңгiлiк - егесте,
Сапары бiтпейтiн бiзбенен!
Бұл өлеңнiң дүние бiтпей - бiтпейтiн, жаны сiрi жаралған жамандық
атаулы жақсылықтан қалыспай, кейде алдыда, кейде iле-шала iз бағып ұрпақтан-
ұрпаққа мәңгiлiк жалғасып, қалып отыратыны кiмнiң де болса көкей қылын дөп
басып тұр. Қадыр Мырзалиев поэзиясы бұл дәуірде айрықша толығып, оның аты
таңдаулы қазақ ақындарының қатарына кірді. Ақ отау, Күміс қоңырау,
Домбыра, Көш т.б. жыр жинақтары ақынның өлеңді тақырыптап, қазақ
өмірінің әрқилы сырына ой жібергенін көрсетеді. Оның жырлары өмір жайлы
толғаныстардан тұрады.
Адам күліп тумайды, туа сала күлмеді,
Үйренеді күлуді, бірақ күліп өлмейді.
Адам жылап туады, жатады жұрт жұбатып.
Және жылап туады, өзгені де жылатып.
Қадыр Мырзалиевтің бүкіл шығармашылық әлемінің тапжылмас темірқазығы —
табиғат пен адам, қазақ жүртының бітім-болмысы, тарихы мен тағылымы, бары
мен жоғы, бүгіні мен ертеңі. Осы тұрғыдан алып қарағанда, ұлттық мінез,
ұлттық дәстүр, жол-жоралғы, бір сөзбен айтқанда, ең бір етене нақыштары,
қолтаңбалық ерекшеліктері екенін қалың оқырман әлдеқашан аңғарған,
мойындаған. Сондықтан да, ақынның өлең өлкесіндегі барша тапқан-
таянғанының, табыс-олжасының алуан ажарлы, сан салалы екенін көре-біле
тұра, оны, ең алдымен, ұлттық сананың, халықтық болмыстың суреткері дейміз.
Табиғаттан бабамыз ала берген секілді.
Дарқандықты қазаққ дала берген секілді.
Кең тынысты тынымсыз желден алған секілді.
Мөлдірлікті көгілдір көлден алған секілді.
Қасарысқан ерлікті шыңнан алған секілді.
Көшіп-қону дегенді қүмнан алған секілді.
Мыңқ етпейтін мінезде жоннан алған секілді.
Түнеруді түнжырап түннен алған секілді.
Мейірімді күлкіні күннен алған секілді.
Тұманбай жырлары бұл жылдары ойлы тартып, ақындық борыш, жауапкершілік
жайлы толғаныстың бай үлгісін көрсетті. Өзі өткен жолға бұрылып, ақын
артына, алдына қарайды. Махаббаттың, жастықтың айтулы жыршысы уақыттың
ырқына көне алмай, Балалықтың аулына мені қайтар деп бұлқынады.
Тұманбайдың Абаймен сырласуы да даналыққа, салмақты ойшылдыққа бет
бұрғанның белгісі.
Жұмекен – қазақ поэзиясында өзіндік әлемі бар ақын. Оның Жарық пен
жылу, Шуақ, Темірқазық атты жыр кітаптары әлі де оқырманын табары
сөзсіз.
Н.Бегалыұлы лирикасында туған жердің көк белі, найзағайлы аспаны,
сәби гүлі, қоңыр самалы әсем әуез, жатық ұйқаспен көркем кестеленген.
Әрбір өлең жолдарындағы көркем, дәл әрі ықшам сараланған сөз шеберлігі жан
тебірентерлік лирикалы сезімімен “тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп”,
тыңдарманның құлақ құрышын қандырады, терең эстетикалық ләззат сыйлайды.
Туған топыраққа қазақы қадір – қасиетпен тәу етіп, сөз сәулесімен үздік
оқырман мойындарлықтай образ жасау ақын шеберлігіне тән. Ақын жанының
тазалығы, тіл үйірімі, ой иірімі, сезім сұлулығы жолындағы ерлікке барабар
еңбегі, табиғатқа іңкәрлігі, ботагөз бұлақтай болмысы – ақындық шеберлігі.
1974 жылы жарық көрген Шаттық күйі атты тұңғыш жинағынан бері қазіргі
таңға дейін шығармаларының шұрайлы дегендерінің табиғатқа арналуы да ақынға
тән ерекшелік деп танимыз.
Өзіңдей сән өлкені ән ертеңі,
Жазуға аз екен ғой теңеу тегі.
Әуезі бозторғайдың тербетеді,
Жантақты саялаған көлеңкені,
Сенбісің жанымдағы жаңа ертегі?!
Қазіргі қазақ поэзиясын өзінің әсем де әсерлі жырларымен байытып жүрген
ақындардың бірі - Фариза Оңғарсынова. Оның табиғат тақырыбындағы жырлары
туған жер көрінісін, тәулік, жыл мезгілдерін, табиғат сұлулығын, теңізі мен
бұлағын т.б. суреттеуге арналған. Мысалы, ақынның Жайлау таңы өлеңінде
лирикалық кейіпкермен бірге оқырман да көрініс зейнеттілігіне сүйсінеді.
Фариза Оңғарсынова мен Күләш Ахметова – талантты ақын апаларымыз.
Фариза ақынның ойшылдығы, көңіл-күйіне бөленген толғанысы әдемі, онда
өмірді жалаң мадақтау жоқ, өмірдің азапты сырын түсінген адамның мұңды
әсері бар. Оның жырларын оқи отырып, уақыт, заман жүгін арқалаған адамның
ауыр сезімін, кеше Абайды күйзелткен ортаның түгелдей өзгеріп кетпегенін
көресің.
Көп адамға көктем де, қыс та арайлы,
Ал мен үшін алтын да мыс талайғы.
Жай құбылыс секілді құшсам Айды
Бақытым да әйтеуір басқалардың
бағына ұқсамайды.
Бұдан біз ақындық тағдырдың ғажап қиындығын, оның қоғам алдындағы ауыр
жауапкршілігін көреміз. Тіл өнері дертпен тең деген Абай сөзі – Фаризаның
ақындық кредосы.
Күләш Ахметова жырларында лиризм, сезімталдық, нәзік мінезділік
байқалады. Исраил ақын жырларына да бұл қасиеттер тән.
Ой-сананың дүр сiлкiнiп, оянған, жаңа серпiн тапқан тұсы елiмiздiң
тәуелсiздiк алуымен байланысты. Т.Медетбектiң “Тәуелсiзбiн” атты өлеңiндегi
жоғары пафосты, шерлi сазды, сергек үндi бiр-бiрiнен ажыратпай, тұтас
қабылдау керек. Ақын қуанып отырып – мұңаяды, мұңая бере - қайраттанады.
Тәуелсiзбiн! –
Танып тұрмын өзiмдi.
Ұшырамын қанат байлап сезiмдi.
Ешкiм ендi көкiрегiмнен итерiп,
ешкiм ендi шұқымайды көзiмдi. [10,18]
Тағдырлы өлеңдердiң бiрi – “Бостандығым туралы сөз”. Бұл өлең
тағдырлы болатын себебi – егер елiмiз тәуелсiздiк алмаса, бодандықтан
бостандыққа шықпасақ, мұндай жыр ешуақытта жазылмас едi. Ойша орайластырып,
қиялмен қиыстыруға көнбейтiн өлең. “Бостандығым” деген сөздi айта алмай
Махамбет ақын арыстандай арпалысып өткен, “Бостандығым” деген сөздi айта
алмай Ахмет Байтұрсынов аһ ұрып ғұмыр кешкен, “Бостандығым” деген сөздiң
шын қуатын Мұқағали да сезiне алған жоқ ... Арғы-бергi ақындарды түгендеу
емес мақсат, осы “Бостандығым” деген сөздi айту бақыты бұйырған ұрпақтың
атынан сөз алған Темiрхан ақын қатардағы қоңыр өлең емес, қара сөзбен
қашалған бостандықтың бейнесiн мүсiндеп шыққан.
Қарашы оған:
кетедi адам аяп.
(Айттым мұны тұрсам да қаламай-ақ!) –
Бостандығың келiп тұр, бостандығың!
Жалақ ерiн,
жалаңбас,
жалаңаяқ![10,73]
Бостандық бейнесi, бiрiншiден, адам жанында аяушылық пен мейiрiмдi
оята отырып сомдалған. Екiншiден, тағлым мен өнеге тарататын дәстүрлi қазақ
поэзиясының көркемдiк тәсiлдерi сәттi қолданылған. Үшiншiден, азаттық,
бостандық, тәуелсiздiк идеясының жеңiсi шағын ғана өлеңнiң бойында шымыр-
шымыр қайнап, шыңдалған. Сондықтан да бұл өлең ұзақ уақыт есте сақталады,
қайталанбайды, дара, дарынды.
Елiмiз Тәуелсiздiк алған тарихи күнде дүниеге келген ең алғашқы
өлеңдердiң бiрiнде ақын Иран-Ғайып “Тауың да, бақша-бауың да, Досың да,
қатал жауың да – сенiкi”, “Туың да, От пен Ауа, Суың да – өзiңдiкi” деп
шалқып-тасып оқырманымен сыр бөлiсiп отырады да, “Қонақ – Тәуелсiздiктен,
Қала көрме айрылып!...” [11,97] - деп күтпеген түйiн жасайды. Ойыңызды он
саққа жүгiртедi. “Адам – өмiрге қонақ”. “Өмiрде адамдар – бiр-бiрiне
қонақ”. Жарайды. Бұл түсiнiктi. Ал тәуелсiздiк неге қазаққа – қонақ?! Бұл
жерде ақын Иран-Ғайып кiнәлi емес. Тәуелсiздiктiң тұрақтап қалып қоятыны
тұрмақ, оның өз аяғымен яки күреспен келгенiне сенер-сенбес жұрттың көңiл
күйiн ақын астармен әдемi жеткiзе алған. Иран-Ғайып өзiнiң өлеңiн жалаң
патетикаға құрудан қашқақтаған, ойлы оқырманның пiкiр қорытуына түрткi
болатын түйiн жасаған.
Ал ендi, тәуелсiздiктiң туына қол жеткiзу бар да, сол туды құлатпай
ұстап тұру бар! Жұртшылықты торығу басып, ертеңгi күнге сенбеушiлiк меңдеп,
өзiн қоғамнан сыртқары қалғандай сезiнiп, ешкiмге керегi жоқтай, қазынасын
бiреулер ұрлап әкеткендей дәрменсiздiк билеп тастағалы бiршама уақыт
болған.
Теңселiп тiрлiк дарағы,
Көбейiп өмiр залалы.
...Дүйiм елдi дiңкелеп,
Дүние не боп барады![12,17]
Қоғамдық жүйе алмасып, империялық құрсау күрт босап, елдердiң бәрi
егемендiкке ұмтылып, шаруашылықтарды, кәсiпорындарды басқару тетiктерi
iстен шығып, аласапыран дүние басталып кеткен кезде “Дүние не боп барады!...”
деп Серiк Тұрғынбековтiң торығуын түсiнуге болар. Ал, Хамит Ерғалиев:
“Тауқымет тақсыр! Сiз деген - Обалдан өнген сауапсыз... ”[13,165] - десе,
дәл осындай ащы ой егемендiкке қол жеткiзбей тұрғанда жұртқа айғайлап,
ашық айтылмады. Себебi, қызыл саясатқа қайшы, қиғаш-тұғын. Ендi жылдар бойы
отарлық езгiде жүргенде шеккен азап, көрген қиянат, тартқан қысастық - бәрi-
бәрi бұрқ етiп сыртқа шықты және социалистiк жүйенiң күйреуiмен бiрге
шатқаяқтаған шаруашылықтар, тоқтаған өнеркәсiп орындары, жұмыссыздық, ұрлық-
қарлықтың өршуi, қылмыстың қабындауы, жемқорлықтың үдеуi, т.б. адамдардың
көңiлiне қатты алаңдаушылық әкелдi, үрей үкiкөзденiп, жәмиғаттың жанарын
жарық күнде қараңғылық қамап, торығу басты. “Егемен Қазақстан” газетiне
шыққан өлеңiнде С. Қосалыұлы:
Дүние-ай, дала қандай, аспан қандай,
Арасы ала бұлтпен ластанғандай [14,7] - дейдi.
Шынында, аспан да, дала да, бұлт та бұрынғыдай, өзгерген ештеңесi жоқ.
Бiрақ жан-дүниесi алай-түлей, қамығып-қайғы жұтқан ақынға бәрiнiң де өңi
қашқан, сұрықсыз. Ала бұлт көк аспанды кiрлетiп, айғыздап тастағандай.
Алабажақ.
Темiрхан Медетбек:
Тудық бiздер көрiнбейтiн бұғаумен,
Жүрдiк бiздер көрiнбейтiн кiсенмен [15,8] -
деген. “Бiздiң егемендiк хақында екi ауыз сөз” атты өлеңiндегi ақын
Есенғали Раушановтың толғанысы мынадай:
Мен қайрылдым, сен-дағы бұрылшы, iнiм,
Қалай, не деп ұғамыз мұның сырын:
Аяғыма қараймын – шiдерiм жоқ,
Неге қақсай бередi жiлiншiгiм?[16,9] ...
Озбыр отаршылдықтың бұғауы үзiлдi, егемен ел болып, жеке түтiн
түтеттiк, әлемдегi көптеген мемлекеттер (ең алдымен Түркия) Қазақстанның
тәуелсiздiгiн танып, дербес өмiр сүре бастадық. Бiрақ, халықтың әл-ауқаты,
тұрмыс-тiршiлiгi бiрден жақсарып кеткен жоқ. Тапшылық, жетiспеушiлiк,
кедейлiк құрсауынан шыға алмай қиналған қазақтар ауылда да, қалада да
сеңдей соғылысты. Бәрiнен де құлдық санадан құтылу оңай болмады.
Есенғалидың “Неге қақсай бередi жiлiншiгiм?!” деп шiдерi жоқ шерлiнiң күйiн
кешуiнде әлгiндей гәп жатыр. Өлеңнiң өзегiнде жатқан ащы шындықты жүрекпен
қабылдап ұғыну керек. Мына секiлдi құпиясын iшке бүккен жырлардың дүниеге
келуi қазақ өлең өнерiнiң биiк өресiн, көркемдiк деңгейiн, сапалық әлеуетiн
көрсетпек.
Қызыл саясатқа құлшынып қызмет iстемеген, санаулы санаткер ақындардың
бiрi Қуандық Шаңғытбаев:
Азат елдiң азаматы – мен ендi,
Кең кезеңге кеуiл сорлы кенелдi.
Келем, мiне, алшаң басып елiмде
Ағытып ап мойнымдағы көгендi [17,10] -
дейдi. Ал баяғы “Ақтабан шұбырындыны” еске алған Ұлықбек Есдәулет:
Атамекен – алып тозақ
мойныңды қамыт қажап,
мойыдың-ау, ғарiп қазақ,
аһ ұрып [18,25] -
дептi. “Образға бiрiнiшi тән қасиет – ұлттық ерекшелiк, ұлттық бояу”
[19,35] - дейдi академик Рымғали Нұрғалиев. Назар аударғанға, Т.Медетбек
“бұғау” мен “кiсендi” еске алса, Е.Раушанов “Аяғыма қараймын – шiдерiм жоқ”
десе, Қ.Шаңғытбаев “Ағытып ап мойнымдағы көгендi” десе, Ұ.Есдәулет
“мойныңды қамыт қажап” деп үндескен. Яғни, кешегi дәуiрлерде қазақ кешкен
азапты ақындар “бұғау”, “кiсен”, “қамыт”, “көген”, “шiдер” сөздерiмен
тұспалдап, астарлап жеткiзiп отыр. Ендi, осы, көген, шiдер, кiсен, қамыт
атаулыдан құтылсақ, бұл – тәуелсiздiктiң арқасы дейтiн емеурiн өлеңнiң
өзектi идеясына айналғаны анық.
Бостандыққа ұмтылған халықты қырып-жойып жіберуге болатын да шығар,
отар ұстап, құл жегіп көрмеген соң білмейді екенбіз, бірақ ондай халықты
жеңу мүмкін емес - деп жазды сол тұста белгілі саясаттанушы, ғалым
Сәбетқазы Ақатай Тәуелсіздік – біздің түпкі мақсатымыз атты мақаласында.
Алты Алашқа сауын айтып, Абылай ханға ас берудің астарында елдік
мұрат, ата-баба армандаған азаттық пен бостандық, тәуелсіздік жолындағы
күресте ұлттық намысты тағы да сынайтын аса жауапты сәт туғандығы аңғарылып
тұрды.
Ұлы Абылай, хан ием!
Алыстаған бір кезде
Өзіңе енді жақынбыз.
Десек те біз пақырмыз,
Кешегіден батылмыз,
Кешегіден ақынбыз.
Бостандық деп, теңдік деп,
Жағаласып жатырмыз,
Жанталасып жатырмыз! [20,445] –
деп ақын Темірхан Медетбек те халықтың дәл сол күндеріндегі көңіл күйін дөп
басқан.
Тоқсаныншы жылдардың бас кезінде ел тағдыры, елдік мұрат, ел мүддесі
дейтін ұғымдарға ерекше екпін түсіріле бастады. Жеке бастың гөй-гөйінен
гөрі, егемен елдің бүгіні мен ертеңі қалай болады дейтін алаңдаушылық,
жұртышылық жанарындағы үміт пен үрей, жолайрықтағы шарасыз халде тұрған
жолаушыға бағыт нұсқаған бағдаршамның өшіп-жанған жарығындай, назар
аудартты.
Қадыр Мырзалиев өзінің Ел атты бір өлеңінде Жер, Ер, Ана, Батыр,
Ақын, Көсем дейтін ұғымдардың бәріне де лирикалық қаһарманның қатыстылығын
сездіре келе:
Қайтесің, дос, тамағыңды құр кенеп!
Қиналғанда,
Жолдас емес,
Жыр керек.
Сөздің бәрі құдіретті,
Әйтсе де
Ел деген бар,
Оның орны бір бөлек! [21,3] –
деп екпін түсіре жырласа, бұл да сол ел тағдыры сынға түскен кезеңдегі ел
перзентінің серті мен сенімі.
Қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізіп, ата-бабаларымыздың аманат-арманы
ақыры жүзеге асқан тұста, төрткүл дүниенің бұрыш-бұрышына мынау жұмыр
жердің бетінде тағы бір тәуелсіз, еркін, зайырлы, құқықты, демократиялы
мемлекет көк байрағын көтерген шақта қаны қазақ, рухы қазақ, тілі-ділі
қазақ атаулы жүрегі жарылардай қуанғаны анық. Бұл бостандық таңын, азаттық
таңын біз асыға күттік, сарыла күттік, сағына күттік.
Қоғамның, заманның, уақыттың өзгеруімен бірге рухани дағдарыс кезеңі
де келіп жетті. Болашақты болжау өте қиын еді. Тіпті, социалистік
құрылыстың күйрегеніне, коммунизмнің мәңгі елес күйінде қалғанына
күмәнданбаған күннің өзінде, жаңа қоғамға – капитал үстемдік ететін мүлде
басқа қоғамдық жүйеге көшер алдындағы экономикалық дағдарыстар рухани
құндылықтарымыздың да іргетасын шайқалтып жіберген болатын. Кеше ғана
коммунистік партияның сара саясатына көзсіз сеніп, қызыл империяның
табынған жыршыларына айналғандар бұрынғы ғадетпен күннің шыққанын да,
жаңбырдың жауғанын да, егіннің жайқалғанын да жадағай ұраншылдықпен жырлай
беруден күрт тиылды.
Кешегi кеңестiк дәуiрде өмiр сүрген, идеология майданының алдыңғы
шебiнде жүрген аға буын ақындардың жаңа қоғамдық жүйенiң тамыр соғысын
бағамдауы, танып-түстеуi, қабылдауы оңайға соққан жоқ. Ұлт тағдыры, ұлт
азаттығы жолында күрескен арыстардың ақталуы көптеген жолсыздықтар мен
заңсыздықтарға жол берiлгенiн анықтады. “Оған кiнәлi кiм?” дейтiн сауалға
жауап табуға асыққандар да болды. Ал сол аға буын өкiлдерiнiң бiрi, абыз
ақын Әбдiлда Тәжiбаевтың:
Бiз! Бiз! – дедiк,
Бiз! – деп шықтық мiнбеге.
Ұлтты құртар
Өрт шығардық iргеден.
Ұлтшылдарды
Қас дұспан деп тiледiк,
Одан өзге
Түктi де бiз бiлмедiк.
Кешер ме екен,
Тәңiрiм бiзге соларды?..[22,13] -
деп кейiннен ағынан жарылуын жас, жаңа ұрпақтың алдында арылуы деп ұқтық.
Иә, ұлттың нағыз жанашырлары болған Ахмет, Әлихан, Мiржақып, Мұстафа,
Шәкәрiм сынды арыстардың рухы алдында қалың қазақтың атынан кешiрiм сұрауы
деп қабылдаған жөн шығар.
Егемендiк, тәуелсiздiк тақырыбы оған қол жеткiзгеннен кейiн кiлт
тиылса керек едi, жоқ қайта өтпелi кезеңдегi өткелектерден шыдам-төзiмнiң
арқасында халқымыз аман-есен өткеннен кейiн, бұл тақырып қайтадан үздiксiз
жыр арқауына айналып жүре бердi.
Ақын Сағынғали Сейiтов – Қазан революциясының түйдей құрдасы,
келмеске кеткен Кеңестiк дәуiрдiң төл перзентi болса да, кейiнге қарайлап,
өткендi аңсап, торыққан жоқ, қайта жаңа күндi, жаңа қоғамды, жаңа тәуелсiз
Қазақстанды аға буын атынан қуана құттықтағандардың алдыңғы сапынан
көрiндi:
Нағыз атың ендi ғана табылды,
Нағыз атың ендi ғана танылды.
Қазақ елi, көкке жеттi көк туың,
Сен – тәуелсiз мемлекетсiң кәдiмгi [23,8] -
дейдi ол.
Қазақстан тәуелсiздiк алған алғашқы жылда iңгәлап өмiрге келген сәби
секiлдi дәрменсiз болды, бiр-ер жылдар өткенде апыл-тапыл басып, жүре
бастады, тiлi шықты – шын мәнiнде анадан жаңа туғандай күй кештi. Бұл
әсердi ақын Ғафу Қайырбековтiң “Мемлекетiм менiң” атты өлеңiнен жақсы
аңғарамыз. Үзiндi келтiрейiк:
Мұз құрсанған, ақ көрпеге оранған,
Қиын-қыстау, сары аяздан, бораннан
Қорықпастан туған менiң бөббегiм –
Мемлекетiм – азаттығым оралған[24].
Ал осы тәуелсiз мемлекетiмiздi әлдилеп, ардақтап өту идеясы айтуға оңай
көрiнгенмен, iс жүзiнде тiптi де жеңiл жүзеге аса қойған жоқ. Iрi түрiк
ойшылы, философы, ақыны Зия Көкалыптың “Ұлтыңды таны, үмбетiңдi таны,
өркениетiңдi таны” [25,3] - дейтiн қағидасы қазақтарға да жат емес едi.
Ұлтыңды, үмбетiңдi, өркениетiңдi тану тәуелсiз мемлекетiңдi шексiз сүюден
басталатын болса керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы лирикадан қазақ елінің егемендікке ұмтылған,
аңсаған бостандыққа жете білген арманшыл халықты дәріптеген елді көреміз,
ұлттық танымның көрінісін сипаттайды.
1.2. Тәуелсіздік дәуіріндегі лириканың зерттелуі
Поэзия – көркем әдебиеттің сұлу да әсем әшекейлі жанры.
Лирикалық поэзия – адам санасының түрлі иірімдерінің барша құпясын, күллі,
тілсіз, яки айтуға тіл жетпейтін құбылыстарын жеткізетін өнер түрі.
Лирикалық поэзияның арнасы (туу, жетілу, өсу, гүлдену, кемеліне келу сияқты
үдерістері) кең, тіні тереңде, тамыры тарам-тарам. Аты, заты белгісіз
ықылым замандардан бері халықпен (қазақпен) бірге жасасып келе жатқан
лириканы (өлең-жанрды) шартты түрде ауыз әдебиетінің бас жауынгер жанры
ретінде алға тартамыз, яки лирика тарихы фольклордан бастау алады екен.
Адамзат өркениетке ұмтылып, санасы дамып, қағаз-қалам алып ғылымға, өнерге
бас қойғанда Аристотель, Әбу Нәсір әл-Фарабилер өлең өнері яғни лирика
хақында алғашқы ой-пайымдарын айтты. Сөйтіп, Поэтика, Өлең өнерінің
қағидалары туралы трактат дүниеге келді. Ұлт өлеңінің ғылыми негізде
қарастырылуын Шоқан Уәлиханов есімімен байланыстыра тұра, ХVІІІ-ХІХ
ғасырларда қазақ дала-сын шарлаған саяхатшы-зерттеушілер Н.П.Рычков,
П.С.Паллас, А.И.Левшин зерттеулерінде, сәл кейінірек В.В..Радлов,
А.Васильев, Я.Я.Лютин, А.Е.Алекторов және басқалардың еңбектерінде тіл мен
әдебиеттің (өлең-сөздің) мәселесі батыл қозғалғаны бүгінде баршаға аян.
Әсіресе в.в.Радловтың қазақ ауыз әдебиеті туралы, оның ішінде қазақ
поэзиясы туралы алғашқылардың бірі болып, байсалды ғылыми пікірлер
айтқанын [25, 20-б.] ауыз әдебиеті мұрасын зерттеп, жинаушы жидашы ғалым
А.Сейдімбеков өз еңбегінде атап өтеді. Жаңа заманға бет бұра мәдени өмірдің
сәулесі шуағын мол төге бастаған кезеңде Шоқан салған ізбенен Ы.Алтынсарин,
Г.Н.Потанин, Ә.Диваев еңбектерінде қазақтың өлең-жырының табиғатына алаң
көңілмен ден қоя бастаған бірлі-жарымды көзқарас пайымдар туа
бастады. Қазақ өлеңінің ғылыми түрде толыққанды зерттелуі нысана көзіне
ілінді. Ә.Марғұлан, Б.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.С.Сильченко, Е.Ысмайылов,
М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, М.Дүйсенов, Б.Уақатов,
З.Ахметов, А.Сейдімбеков, Р. Нұрғали, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, К.Сейдеханов,
С.Негимов және басқалардың зерттеулерінде өлең-сөздің келелі мәселелері
тұщымды сипат тапты. Қазақ лирикасының көрнекті өкілдерінің белгілі
тұлғаларының шығармашылығын жеке дара алып қарастырылуы, зерттеу нысанына
алынған өлең-сөз өкілінің бітім-болмысына тереңдеу барып, тұтас
қопара, індете тексеру әдіс-тәсілдері ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен
басталып бүгінге дейін дәстүр жалғастығын табуда. Мысалы, Абай (М.Әуезов,
С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.С.Сильченко, Б.Кенжебаев, З.Ахметов,
М.Мырзахметов, Ж.Ысмағұлов т.б.), Сәкен (С.Қирабаев, Е.Ысмайылов, Т.
Кәкішев т.б.), Жамбыл (Н.Төреқұлов, Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков,
С.Садырбаев т.б.), Ілияс (М. Қаратаев, М.Дүйсенов, Т.Әбдірахманова
т.б.), Бейімбет (Қ. Жармағамбетов, Т.Нұртазин, Б. Наурызбаев,
С.Ордалиев т.б.) Сұлтанмахмұт (Б.Кенжебаев, А. Дүйсенбаев, А.Еспенбетов
т.б.), Махамбет (Қ.Жұмалиев, Х.Досмұхамбетұлы, Б.Аманшин т.б.), Сәбит
(Т.Нұртазин, М.Хасенов, С.Мақпырұлы, Қ.Ергөбек т.б.). Еліміз тәуелсіздік
алғаннан кейін қазақ қауымына қайта оралған ақын арыстарымыздың мұраларын
басы-бүтін зерттеу қолға алына бастады. Мәселен, Шәкәрімнің (М.Мағауин,
Ш.Сәтпаева, Б.Әбдіғазиұлы, С.Ізтілеуова т.б.), Мағжанның (Ш.Елеукенов,
М.Базарбаев, Б.Қанарбаева т.б.), Міржақыптың (М.Әбсәмет, Ж.Ысмағұлов
т.б.), Ахметтің (Р.Нұрғали, Ө.Әбдиманов т.б.) шығармашылық өрістеріне терең
барлау жүргізілді. Қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбалары қалған
Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин, Х. Ерғалиев, С.Мәуленов,
Ж.Молдағалиев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Б.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов,
Ө.Тұрманжанов, сондай-ақ сол дәуірдің басқа да ақындарының шығармашылық
табыстарына толымды талдаулар жүргізіліп, кандидаттық диссертациялар
қорғалды, монографиялық зерттеулер жарияланды.
Қазақ әдебиетінің, оның поэзиясының шарықтау кезеңі ХХ ғ. 60-
90 жылдар еншісін иеленгені белгілі. Ренессанс дәуіріне баланған
жылдардың белгілі көрнекті өкілдері М. Мақатаев, Қ. Мырза Әлі, Т.
Молдағалиев, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов, М.Шаханов, М.Айтхожина,
Ф.Оңғарсынова, К. Ахметова, С. Жиенбаев, І. Мәмбетов, Б. Ысқақов,
Т.Медетбеков, Ж. Жақыпбаев, Ж. Әбдірашев, К. Мырзабеков және басқалардың
поэзиясын тексеру және олардың ақындық болмысын анықтау мәселелері
әдебиеттанудың соңғы он-жиырма жылдың еншісіне тиеселі рухани-ғылыми
ізденістер болып табылады. Қазақ лирикасының өзекті мәселелері өз кезеңінде
идеологиялық бағытпен шығарылған Уақыт және қаламгер (1973-1990
ж.ж.), Сөзстан (1980-1987 ж.ж.) жинақтарында сыни әрі ғылыми әдіспен
қарастырылды. Бұл аталған жинақтарда өлең-сөздің жай-күйін (жетімді және
қарастырған зерттеушілер С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов, М.Қаратаев,
Ә.Жәмішев, С.Әшімбаев, Ж. Әбдірашев, Қ.Ергөбеков, З.Серікқалиев,
Ә.Бөпежанова, У.Қалижанов, Б.Сарбалаев, С.Дәуітов, А.Егеубаев,
Ө.Күмісбаев, Ж.Дәдебаев және басқалардың зерттеу мақалалары
жарияланып, ұлт лирикасының заманауи тұрмыс-тіршілігінен мол мағлұматтар
беріліп отырды. Тарих қатпарында қалған ол еңбектердің өз кезінде жас
талапкер-ақындардың өлеңді өнер деп тануына үлкен әдістемелік көмегі
болғаны даусыз шындық. Қазақ лирикасының тек түрінде дамуының өзіндік
ерекшеліктерін, өнер ретіндегі, яки сымбаты бөлек сырлы сөз боп
ерекшеленетінін пайымдаған зерттеулердің бірі ретінде Асқар
Егеубаевтың Сөз жүйесі (1985) кітабын атап өткен жөн. Расында да,
лирика деген дәйекті түсініктің өзіне нақ жанрдың басты белгілері
сыршылдықпен сезімталдық аңғарылып тұрған жоқ па? ол сыршылдық пен сезімнің
азаматтық мұраттар деңгейіне көтерілуі өз адына көркемдік-эстетикалық
проблема [23, 93-б.] деп ұғындырады зерттеуші лирика хақындағы
көзқарастарында. тыңғылықты, тиянақты пікірін білдіреді. Бірін-бірі
қайталамайтын өлең өнері өкілдерінің сөз сарасы сорабындағы басқан ізі
әр қилы өрнекте өз кестесін салса, ғалым Ә. Жәмшев те олардың ақындық
қолтаңбаларын бір-біріне ұқсатпай, өз қабілет-дарындарының шеңберінде
шебер пайымдай алған.
Бүгінгі поэзияның бағдары, ақындардың заман тынсына сай аяқ
алысы, шеберлік нақыштарын жетілдіру амалдары, әдеби үдерістің үддесінен
шығу жолы, дәстүр мен жаңашылдық жайы, мазмұны мен пішінінің өсу, өзгеру
құбылысы, шығармашылық өзгешеліктер мен ерекшеліктер, тағы осы сынды
күрделі өзекті мәселелерді Ә.Жәмішев әр ақынның суреткерлік бітім-
болмысына тереңдеп бару арқылы айқындап, негіздеп отырады. Сыншылық пен
зертеушілік тізгінін тең ұстаған Ә.Жәмішев ақындар шығармаларын
талдап, таразылауда жүйелі әдеби көзқарас ұстанады. Лирикалық поэзияның
тақырып ауқымын бүгінгі ақындар қалай толықтыруда, бүгінгі оқырманның
қалауы қандай, талғам-түсінік қалыптастыруда ақындар қауымы шынайы жыр
ләззатын сыйлай алды ма, идеялық мақсаттың түп негізі неде деген
сұрақтардың жауабын Ә.Жәмішев осы мақаласында (Ақын жыры - уақыт сыры)
беруді жөн санапты. Поэзияны жылға бөліп жіктеу, жіліктеу мүмкін емес
дейді ғалым зерттеу кіріспесінде. Ғалым дәстүрлі дарадан топтап, топтаудан
даралап талдау үлгісі мен аға буын өкілі Х. Ерғалиевтің Санаттағы сарбаз
жыр жинағына барлау жүргізеді. Атауынан аңғарылғандай сұрапыл жылдардың
мұңды тарихынан сыр суыртпақтаған кітаптағы өлеңдер мазмұнына қатысты
ақын: Ақынның ауыр кезең сұсты жорық туралы тебіреністері... кешегі
соғыстың сұрапыл шайқастарын бастан өткерген ұрпақ өкілінің өлеңдері қашан
жазылса да дәл бүгінгідей күшінде тұр да нақ бүгінгі сөздей естіледі-дейді
ғалым.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясының басты ерекшелігі - қазақ
әдебиеті тарихында әдебиеттің идеяларға тола, еркіндік сарынын барынша
жүрегін толқытқан барлық рухани күшімен жырлаған поэзия. Тәуелсіздіктің
қуанышын ғасырлар бойы тәуелді болған халық ғана біледі және оны өз
мазмұнында, өзіне лайық әуенмен жырлай алады. Сондықтан болар тәуелсіздік
жылдарындағы қазақ поэзиясы идеялық жаңашылдығы, тақырыптық ерекшелігі,
лирикалық кейіпкерлері, көркемдік сарындары жағынан бұрын қазақ поэзиясында
болмаған жаңа парақтарды ашты.
Ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ халқының
поэзиясында жаңашылдық лебі есті. Дәстүрлі даму арнасынан ауытқымаса да
мазмұн мен идеяда жаңашылдықтар, көркемдік жаңа айшықтаулармен
ерекшеленді.
Сонымен бірге қазіргі қазақ поэзиясы әлем әдебиеті мен жүрек соғысы
бірге соғып, әлемдік, жалпы адамзаттық проблемаларға еркін араласып, еркін
пікір жүргізіп отырған , әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүр, жаңа бағыттарға үн
қосып, әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүрлерді еркін пайдаланып отырған жаңа
дәуірдің жаңа поэзиясы. Кеңестік дәуірдегі батыс еуропалық, кеңестік
идеология, кеңестік емес жат идеология деп бөлуден біржола құтылып,
дүниеге жалпы адамзатқа қажетті құндылықтар көзімен қарайтын поэзия.
Сондықтан казіргі қазақ поэзиясында пікір еркіндігі, шығармашылық еркіндік,
стилдік ізденушілік, әлем әдебиеті мен бірге толғану, бірге тебірену
сияқты жаңа тенденциялар жасап келеді.
Қазақ лирикасындағы жаңа тақырып болып Желтоқсан оқиғасы қазақ
лирикасында өте көп жырланған тақырып болып әдебиет тарихында жаңа бет
болып ашылды. Желтоқсан көтерілісі, желтоқсан тағылымы, желтоқсан
қасіреті жайында жырларда қазақ халқының Отанның ар- намысын қорғау, Отан
үшін өз өмірін құрбан ете алатын отаншыл жастарымыздың бейнесін жасау,
қоғам және заман шындығы, қоғамның халық тағдыры, елдің келешегі мен бірге
жасайтын бейнесі көрінді.
Ақын С.Адай Желтоқсан 1986 жыл атты өлеңінде:
Біздің тарих ұстағанның қолында,
Тістегеннің ұртында жүр көріп ек.
Жатып алып бар шындықтың жолында,
Мүйізділер жолатпайды мөңіреп.
Желтоқсанда болашаққа ұмтылды,
Кіл қызғалдақ-Алашымның боздағы!
Кетті ұйқыға...Оятсам деп ұлтымды!
Бар жазығы күнге қолын созғаны...
А.Әлімғазыұлының "Жаралы Желтоқсан" жинағында желтоқсанның
көтерілісінің бейнесі жырланды.
Тәуелсіздік жылдарындағы әлеуметтік-рухани дағдарыстар, экономикалық-
тұрмыстық ауыртпалықтар, одан кейінгі бірте-бірге еңсе тіктеудің,
қиындықтарды еңсерудің қазақ поэзиясында бейнеленуіне мысалдарды көптеп
табуға болады. Әсіресе, күрделі де кесек ой-толғамдар тұтас жыр жинақтарына
арқау болғандығын атап айтқан жөн. Мәселен, Қ.Мырза Әлидің "Заман-ай!",
Т.Медетбектің "Тағдырлы жылдар жырлары", үзінділері мерзімді баспасөзде жиі
жарияланған "Көк түріктер сарыны" жыр топтамалары, Н.Оразалиннің
"Құралайдың салқыны", Иран Ғайыптың "Жыр әлемі", И.Сапарбайдың "Махаббат
пен ғадауат", Н.Айтұлының "Рухымның падишасы", С.Тұрғынбекұлының
"Жерорта", Ж.Бөдешұлының "Жұлдызға орнын Ай бермес", Ұ.Есдәулеттің "Киіз
кітап" атты туындылары идеялық, көркемдік ізденістерінің өзгешелігімен жаңа
қоғамдағы жаңа әдебиеттің талаптарына сай келетін деңгейде назар аудартады.
Бұл кітаптар тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығындағы адам және қоғам, адам
жөне уақыт, лирикалық кейіпкер және дәуір аясында ой-санадағы күрделі
өзгерістер атаулыны жан-жақты қамтуымен де ерекшеленеді деп арнайы
қарастырылған зерттеу еңбектер де аз емес.
Елге егемендікпен, тәуелсіздікпен бірге нарықтық экономика келді.
Сауда келді. Таршылық пен тапшылықтан шығар жолды іздеп жанталасқан қауым
базар жағалады.
Отбасын асырау үшін базарда жүк арқалаған әйел бейнесі жырлана
бастады. Ақын Ш.Жұбатованың Ең әдемі келіншек атты жырында базарда
тұрған әйелдің бейнесі суреттелген:
Жастық көрмей, қараңыз, жар құлағы
Шынашақтай күйеуін нар қылады.
Жоқ деген сөз аузынан шыққан емес,
Жоқ боп тұрған нәрсені бар қылады.
Толқынына өмірдің батып шыдап.
Құласа да жағады жатып шырақ.
Келіншектің жұп-жұмсақ алақаны
Тұғандай-ау ақша емес, бақыт сұрап
Елдегі қиын сәттер ақын қаламынан тыс қалмақ емес. Халықтың мұңын
мұңдап, жоғын жоқтайтын ақын. Ақын Ш.Жұбатова сол кезеңдегі ащы шындықты,
күнкөрістің қамымен күйзелген жұрттың мұңын жырына сыйдырыпты.
Қаймақ сүйген көңілдің талды өзегі,
Қиын ба еді өтудің әр кезеңі.
Сағы сынған жандар тұр лас көшеде,
Қашан,қашан бітеді нан кезегі?
Қиын кезең-ащы екен түйнектері,
Су татиды таңдайда жидектері.
Тиын құрап,тірлік қыл деп базарға,
Бұрымымнан барады сүйреп мені .
Ақынның 91-дің көктемі атты өлеңінде де заманның суық өкпегін
айтып, елдің басындағы бұл қиындықтың сейілерін аңсайды.
Қоғамдағы қиындықтар, заман иығына түскен салмақ ақынның да
еңсесін басып тұрғанын, халық көңілінде сәт сайын алмасқан сенім мен күдік,
үміт пен үрей ақын жырларының да арқауына айналғанын, ұлт тағдырына жауапты
болатын тек қана адал ұл-қыздары екендігін қауырсын қалам иелері қабырғасы
қайыса жырмен өрнектеген.
Қазақ поэзиясындағы көп жырланған тақырыптың әрі өзекті
тақырыптың бірі-ана тілдің жырлануы. Ана тілдің тағдыры-ұлттың тағдырымен
өзектес. Ақындар ана тілдің бүгінгі жәйі мен келешегіне алаңдаулы.
Ел тәуелсіздігі -ұлттық тіліміздің бағын ашты. Қаншама қиындықпен,
күреспен, мылтықсыз майдан үстіндегі жанкешті шайқаспен қазақ тілі —
мемлекеттік тіл болып мерейі асып, мәртебесі биіктеді, шын мәнінде, қайта
тіріліп, өмірге қайта келді.
Казіргі қазақ поэзиясында өзекті проблемаларға араласу, ұлттың келешегі
үшін тосын болатұғын мәселелерге қарсы пікір айту. Осындай мәселенің бірі
қазақ тілінің қоғамдағы орнын жоғары көтеру. Қазақ тілі- ана тіліміз,
анамыздың ақ сүті сияқты бізге қадірлі, қәсиетті тіл. Оны қаншама қадірлеу
арқылы біз өзіміздің ұлттық намысымызды қорғаймыз. Қазіргі қазақ
поэзиясында осы мәселеге пікір айту басты мәселенің бірі.
Ана тілін менсінбеу,өзге тілде сөйлеуді мақтаныш тұтқан жандар аз емес.
Ақын С.Адай Менсінбеймін дегенше өлеңінде өткір жырлайды.
Қатты айттым!
Сынып кеткен шыдам-бұл.
Ұлт ішінде: Айыр тілді жылан жүр.
Өз Тіліңді Менсінбеймін- дегенше,
Өз халқыңнан туғаныңды күмән қыл!...
Тілді білмеу-өз анасын танымау,
Аң да өзін жоғалтпайды, жаным-ау.
Қазақстан-қазақ тілін саудалап,
Ұлт дегенде: біздің істің бәрі дау!
Қазіргі қазақ поэзиясындағы тақырыптар мен көркемдік ізденістер әлі
де зерттеушілердің назарынан тыс қалмақ емес.
Қазақ әдебиеті ғылымында қазақ өлеңінің көркемдік деңгейі мен
жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына
айналып келеді. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3],
Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов,
Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов, А.Ісмақова жанрлық
теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың дамуына қатысты
Ә.Қайырбеков [8], С.Ержановалар [9] кандидаттық және докторлық
диссертациялар қорғады. Сонымен қатар Қазақ әдебиетінің тарихы оқулығының
10-томында қарастырылып келеді. Т.Тебегенов Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ
поэзиясы деген монографиясы, Ш.Елеукеновтің Тәуелсіздік кезеңдегі қазақ
әдебиеті (1991-2011 жылдар), Ә.Қайырбеков Тәуелсіздік және қазақ
поэзиясы зерттеу еңбегі жарық көрді. Ал, біз лириканы зерттелу барысын
арыдан бастамасақ болмас.
ІІ. ТӘУЕЛСІЗДІК ДӘУІРІНДЕГІ ОТАНШЫЛДЫҚТЫҢ ЖЫРЛАНУЫ
2.1 Тәуелсіздік кезеңде отаншылдықтың жырлануы
Азаматтық-отаншылдық – поэзиялық мұралардың халықтық тұғырнамасы.
Т.Медетбектің аталған өлеңдеріндегі ғасырлар бойы кең-байтақ даладағы
ұрпақтарды өсіріп-өркендеткен, атамекендерді-атажұрттарды жатжерліктерден
қорғап сақтаған, ағайынмен, көршілес халықтармен тату-тәтті бірлікпен,
бейбітшілікпен өмір сүрген қазақ халқының ұлттық-халықтық тұлғасы
дараланған. Өлеңдерде халқымыздың жан ділі әлеміндегі қаһармандық-
жауынгерлік, отаншылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЛИРИКАНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Тәуелсіздік төріндегі
лирика ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 5
2. Тәуелсіздік дәуіріндегі лириканың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .16
ІІ. ТӘУЕЛСІЗДІК ДӘУІРІНДЕГІ ОТАНШЫЛДЫҚТЫҢ ЖЫРЛАНУЫ
2.1. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық рухтың
жырлануы ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Тәуелсіздік кезеңдегі отаншылдық лириканың
бейнелілігі ... ... ... ... ... ...3 5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам баласы жаралғалы бері
өзінің бас еркіндігін, елінің тәуелсіздігі үшін жан аямай күресіп келеді.
Бұл құбылыс тоқтаған емес. Қай халық болмасын армандады, елден шыққан ерлер
халқы үшін аянбай күресті. Әр кезеңде халық арасынан шыққан қайраткерлер
де, елінің азаттығын үндеген ақындары да, шығармаларына арқау еткен
жазушылары да болды. Өнер адамдары тек қаламымен жауға қарсы шығып отырды.
Азаттықты аңсау мен оған жету жолындағы қоғамдық күрестер мен олар
туындатқан тарихи оқиғалар – бүгінгі егеменді еліміздің қара шаңырағының
рухани уығының бір парасы болатын поэзиялық шығармалардың даму, қалыптасу,
өрлеу жолдарына әсері бар ма және тәуелсіздік ақындар шығармашылығына
қандай өзгерістер мен ерекшеліктер алып келді, соны зерделеу бүгінгі
ұрпақтың еншісінде.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Поэзияның дамуы қоғамдық ой-сананың
дамуынан тысқары қала алмайды. Тiптi, поэзиялық шығармаларды тану, түсiну,
түйсiну, қабылдаудың да қоғамдық жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты
болатынын ұмытпауымыз керек. Академик Серiк Қирабаев: “Тәуелсiздiк бiздiң
ұлттық идеологиямыздың негiзi болуы керек”- деген ойды ортаға тастағанда,
ең алдымен, бiздiң рухани, мәдени, тарихи, саяси, экономикалық, т.б.
құндылықтарымыздың бәрi тәуелсiздiктiң арқасында бағалы, ендеше соның бәрi
ұлттық тәуелсiздiгiмiзге қызмет етуге тиiс деген тұжырым жасаған. Дипломдық
жұмыстың өзектілігін тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық туындыларды жан-
жақты талдап қарастырылуымен сипаттап көрсетуге болады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеті ғылымында қазақ
өлеңінің көркемдік деңгейі мен жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет
зерттеушілерінің зерттеу нысанына айналып келеді. А.Байтұрсынов [1],
Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3], Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов,
С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов, Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали,
Б.Майтанов, А.Ісмақова жанрлық теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге
мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың дамуына қатысты
Ә.Қайырбеков [8], С.Ержанова [9] кандидаттық және докторлық диссертациялар
қорғалғаны белгілі.
Дипломдық жұмыстың міндеті мен мақсаты.
- қазақ әдебиет тәуелсіздік идеясынының поэзиялық шығармаларда
көрінуіне, оның тарихи дамуын және азаттық таңымен олардың тарихи
сабақтастығын қарастыру;
- қазақ поэзиясының көркемдік жүйесін поэтикалық мәтін арқылы талдау
негізінде тілдік заңдылықтарға сүйене отырып, әрбір сөз бөлшектерінің
қуаты, кескіндемелік өрнегі анықталады;
- тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ поэзиясындағы отаншылдық рухтың
жырлануын, көркемдік ізденістерін қарастыру;
- тәуелсіздік жылдарындағы отаншылдық рухты жырлаудағы өлеңдердің
құрылысын жаңаша қырынан көрсету;
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып Рафаэль
(Рәпілбек) Ниязбек, Темірхан Медетбек, Нұрлан Оразалин, Қуандық Шолақ,
Несіпбек Айтұлы, Есенғали Раушанов, Иран-Ғайып, Ақселеу Сейдімбек,
Дәулетбек Байтұрсынұлы, Серік Қалиев, Нұрперзент Домбайұлы, Оразалы
Досбосынов өлеңдері алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми, теориялық, әдіснамалық негіздері. Дипломдық
жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының белді өкілдері Б.Кенжебаевтың,
дипломдық жұмысты жазуда қазақ әдебиеттану ғылымының басты өкілдері
А.Байтұрсынов, З.Ахметов, Б.Кенжебаев, Ә.Қайырбекова, С.Ержанова,
еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмыста салыстырмалы-тарихи,
салыстырмалы-фактологиялық, мәтіндік талдау, салыстыру әдістері
қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жоба кіріспеден, негізгі бөлім,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ТӘУЕЛСІЗДІК КЕЗЕҢІНДЕГІ ЛИРИКАНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Тәуелсіздік төріндегі лирика
Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi алғашқы онжылдықта (1991-2001)
жарық көрген: 1991 жылы – А.Бөкеновтiң “Салбуырын”, Е.Раушановтың “Ғайша-
Бибi”, 1992 жылы – М.Айтхожинаның “Жапырақ сiлкiнген кеш”, Т.Тұяқбаевтың
“Жан дауысы”, Б.Үсеновтiң “Табиғат терезесi”, С.Нұржановтың “Аруана”,
Г.Шәмшиеваның “Қаракөз дәурен”; 1993 жылы – Т.Әбдiкәкiмовтiң “Ақшам
хаттары”, Г.Өмiрзақованың “Жапырақ-ғұмыр”; 1994 жылы – С.Сейiтовтiң
“Серпер”, Ә.Қайранның “Мазасыз әлем”; 1995 жылы – Х.Ерғалидың “Сонеттер”,
Ә.Сәрсенбайұлының “Ғасыр мен ғасыр беттесе”, Қ.Шаңғытбаевтың “Махаббат пен
ғадауат”, Қ.Бұғыбаеваның “Қоштасқым келмейдi”, Е.Раушановтың “Қара бауыр
қасқалдақ”, Н.Мәукенұлының “Бойтұмар”, А.Шәрiповтiң “Құбыла”, Қ.Исаның
“Керiмсал”, Г.Салықбаеваның “Жан”, А.Әлiмғазыұлының “Жаралы Желтоқсан”;
1996 жылы – Ө.Нұрғалиевтiң “Афина мектебi”, А.Егеубайдың “Аламан”,
К.Ахметованың “Күн шыққанда күлiп оян”, Иран-Ғайыптың “Жыр әлемi”,
“Қорқыттың көрi” (2001), Ж.Бөдешұлының “Жұлдызға орнын Ай бермес”,
М.Ақдәулетұлының “Дәруiшнама”, А.Әлiмнiң “Ай нұры алақанымда”,
Ғ.Жайлыбайдың “Жүрегiмнiң жұлдызы”, Ә.Ыбырайымұлының “Пiр мен пырақ”,
Б.Жетекбайдың “Күндiз аққан жұлдыздар”, Т.Молдағалиевтiң “Жаз да өтiп
барады”; “Бiр асудан асқанда”, “Ұзара бер, ұлы жол” (1997), “Сағындырған
көктемдер” (2001), С.Жұбаниязовтың “Жасыл әлем”; 1997 жылы – Қ.Мырза Әлидiң
“Заман-ай!”, “Алаштың арманы” (2001), С.Дәуiтұлының “Сарыбел сазы”,
А.Шаяхметтiң “Жұлдызды дәуiр”, Т.Рақымның “Дүлдүл көңiл”, Н.Оразалиннiң
“Құралайдың салқыны”, “Ғасырмен қоштасу” (2001); А.Сейтақтың “Ғұмырнама”,
А.Жылқышиевтiң “Таң самалы”, Б. Телтаевтың “Өлеңбаян”; 1998 жылы –
Т.Жанғалиевтiң “Жұмаққа бiздер бармаймыз”, О.Тұржанованың “Шерқала”,
Ә.Қайырбековтiң “Шер шертер”, М.Әкiмхановтың “Жалғыз арша”, Ж.Дәрiбаеваның
“Бiздiң жақтың аспаны”, Н.Исабаевтың “Қимаймын сенi”; 1999 жылы –
Т.Медетбектiң “Тағдырлы жылдар жырлары”, С.Тұрғынбекұлының “Жерорта”, Қ.
Ахметовтың “Қос арна”, Е.Асқаровтың “Астана жұртын айналсам”,
Д.Стамбекұлының “Жұмағым мен тамұғым”, Қ.Шолақтың “Көксеңгiр”; 2000 жылы –
Т.Әбдiрахманқызының “Замана сазы”, К.Салықовтың “Сәбит аға”, “Түркiстанға
тағзым”, М.Шахановтың “Жаңа қазақтар”, Е.Әукебаевтың “Күн мен көлеңке”,
Н.Айтұлының “Рухымның падишасы”, С.Ақсұңқарұлының “Адам ата – һауа ана”,
Ұ.Есдәулеттiң “Киiз кiтап”, О.Асқардың “Орбұлақ”, Қ.Әлiмқұловтың “Жан
тұңғиығындағы жауһарлар”; 2001 жылы – Д.Әбiловтiң “Жолаушы өмiр”, М.Рәштiң
“Киелi домбыра”, А.Шамкеновтiң “Ортақ үй”, М.Айтхожаның “Аңсау”,
Т.Қажыбаевтың “Жетi желi”, А.Бақтыгерееваның “Ақ шағала”, Ә.Рахымбекұлының
“Айдынынан айрылған, Аралым-ай!”, С.Адайдың “Әр қазақ – менiң жалғызым”,
Т.Әбдiкәкiмовтiң “Ырауан”, И.Сапарбайдың “Махаббат пен ғадауат”,
М.Қайыңбаевтың “Жарғақтағы жазбалар”, Б.Бекетованың “Көлбастау”,
К.Құмарұлының “Кәрiбоз”, Қ.Жұмағалиевтiң “Күншуақ”, М.Бектемiрованың
“Еңлiкгүл”, Ж.Әскербекқызының “Қаракөз – бұлақ”, т.б. жыр жинақтары шыққан.
Тоқсаныншы жылдардың орта тұсына дейiн жарық көрген көптеген жыр
кiтаптары елiмiз егемендiк алғанға дейiнгi дәуiрде жазылған өлеңдердi
құрайды. Яғни, бiрен-саран туындылар болмаса, негiзiнен, өткен кезеңнiң
жемiстерi. Оның себебiн ақындық дауыстың тоқсаныншы жылдардың басында өте
бәсең естiлуiнен, рухани дағдарыстың салдарынан, кiтап шығару iсiнiң
тоқырауынан, т.б. iздестiрген жөн шығар. Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында
қазақ поэзиясы да дағдарысты кезеңдi бастан өткердi.
Қазіргі қазақ поэзиясы – бұған дейінгі талай мыңжылдықтар
белестерінен көркемдік-эстетикалық шыңдалу, толысу сапаларымен кемелденген
рухани құндылық көрсеткіші. Лирикалық, эпикалық жанрлардағы шығармалардың
поэтикалық мазмұны мен пішіні жүйесіндегі уақыт пен кеңістік сабақтастығы
ұлағатын танытатын ғарыштық-ғаламдық қозғалыстар әлеміндегі құбылыстар,
қасиеттер көркем шындық жинақтауларымен жырлануда. Әлем әдебиетінің
көрнекті арнасы болып саналатын қазақ сөз өнері шығармаларының ұлттық
топырақтан өсіп-өнген көркемдік ойлау өрнектері жалпыадамзаттық гуманистік,
адамгершілік ұлағаты биіктігі деңгейінде танылуда.
Қазіргі қазақ поэзиясы – ХХ ғасырдың 90-жылдары мен ХХІ ғасырдың
2000–2011 жылдары арасындағы тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиетіндегі
негізгі салалардың бірі. Ежелгі замандардан қазіргі кезеңге дейінгі ұлттық
сөз өнері дамуының негізін құраушы – қалыптастырушысы, көркемдік дәстүрдің
ықпалды арнасы болып келе жатқан қазақ поэзиясының тәуелсіздік жылдарындағы
жаңаша серпінмен түлей өркендеуі де айқын байқалуда.
Лирика - ежелден зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген әдебиет
жанрының бір түрі. Сондықтан болар, поэзия туралы зерттеулер әлі толастаған
емес. Адам мен табиғаттың арасындағы байланыс, одан адам мінезін көру,
сұлулықты сезіну табиғат бойынан орын алады. Әдебиет арқауында табиғатты
суреттеу адам өмір сүрген уақытқа дейін тоқталмақ емес.
Қазақстан тәуелсiздiгiнiң онжылдығына орай “Отырар кiтапханасы” сериясы
бойынша 2001 жылы республика баспаларынан бiрнеше жыр кiтаптары жарық
көрдi. Бұлар: Д.Қанатбаевтың “Жатаған ымырт, биiк таң”, К.Ахметованың
“Тәуелсiздiк сөзi”, Н.Бәдiғұлдың “Сыбаға”, Ә.Дастанұлының “Мың сөз”,
Қ.Күзембаевтың “Наз бен нала”, Қ.Жылқышиевтiң “Асаукер”, Т.Сарыбайұлының
“Дария – дәурен”, Б.Серiкбайұлы Қошым-Ноғайдың “Сам жамыраған шақ”,
Қ.Бегмановтың “Сағыныш”, Ғ.Жайлыбайдың “Құсқанаты”, Б.Жақыптың “Қолтаңба”,
Е.Жақыпбековтың “Аяулым”, Ш.Жұбатованың “Гүлдегенде алма ағашы”, О.Асқардың
“Тәуелсiздiк тартулары”, Б.Үсеновтың “Маңдайыма жазылған мәңгiлiгiм”,
Қ.Жұмаханұлының “Жүрек әнi”, Г.Салықбаеваның “Аспандағы аңсарым”,
Ш.Әбдiкәрiмовтың “Байқоңыр”, Р.Ниязбековтың “Тыңда менi, замана!”,
С.Мұқтарұлының “Қарашаңырақ”, Қ.Iлиясұлының “Тас жарған”, Ғ.Жандыбайдың
“Ақ теңiз”, Т.Оразбайқызының “Ғашық едiм”, К.Қанапияұлының “Сарыала қаз –
сағыныш”, сондай-ақ әдебиетке тәуелсiздiк жылдары келiп қосылған жаңа
есiмдер, жас толқындар – Ж.Сәрсектiң “Жүрегiмнiң iшiндегi жүрегiм”, Е.
Алаштуғанның “Тақсыр күн”, Ж.Әшiмжанның “Тұңғиық”, С.Қамшыгердiң
“Сәйгүлiк”, А.Исадiлдiң “Жолдар, жолдар”, Г.Ибашеваның “Өмiр құйын”,
А.Шегебайдың “Алакеуiм”, Б.Айтболатұлының “Көзмоншақ”, А.Ақын-Бабақызының
“Мен – Алтайдан ұшқан Ақсұңқар”, Ж.Әскербекқызының “Қаңтардағы қызыл гүл”,
Б.Бабажанұлының “Көкемарал”, Д.Берiкқажыұлының “Қынаптан шыққан қылыш”,
Ә.Балқыбектiң “Сынған сәуленiң сынығы”, Б.Алдияровтың “Қазығұрт”,
М.Ершутегiнiң “Жапырақ ғұмыр”, Т.Толқынқызының “Бiз – таулықпыз”,
Н.Бердалының “Жаңбырлы түн”, А.Шамшадинованың “Жанар”, Б.Халиолланың
“Жұмбақ қыздың жанары”, Р.Есдәулеттiң “Бөрiнама”, Р.Сейiлханованың “Мендегi
бiр әлем”, Т.Қамзиннiң “Аспан” атты т.б. жыр жинақтары қазақ поэзиясының
арнасы ортая бастаған дариясын толтыруға қосылған үлес болды. Әрине, бұл
жыр жинақтарының әрқайсысының арқалаған жүгi, айтар сөзi, уәделi қадамдары
бар. 2000 жылы “Өлке” баспасынан “Жас ақындар жырларының антологиясы”
шықты. Әсiресе, жас толқынның қазақ поэзиясына мол қуатпен, үлкен үрдiспен
келiп қосылғаны қуантады.
Әдеби онжылдықта қазақ әдебиетінiң дәстүрлi жанры поэзияда ұлттық үн
мен азаматтық әуен жоғары деңгейге көтерiлдi. Барлық уақыт қабаттарына
барлау жасау, поэтикалық қиялдың ауқымдылығы, лирикалық баяндаушылық,
публицистиалық. және сыншылдық көңiл-күйдiң байлығы, суреттеу тәсiлдерi мен
құралдарындағы батыл iзденiстер осы жылдар поэзиясына тән болды. Мүшайра,
айтыс, әдеби-поэтик. байқаулар шығарм. iзденiстердiң молаюына түрткi болды.
Қазақ әдебиеті өзiнiң бүкiл даму барысында күрделi де қайшылықты жолдардан
өттi. Бүгiнгi қазақ ұлттық әдебиетi өсiп-өркендеген көп салалы, көп жанрлы,
көрнектi авторлары бар, әлемдiк әдебиет деңгейiне көтерiлдi.
Бүгiнгi қазақ поэзиясының жағдайына келсек, бiреулер ақын көп, өлең
жоқ деп оқырмандарды адастырып жүргенi болмаса, қазақтың қара өлеңiнiң
шекпенiнен шыққан бүгiнгi қазақ поэзиясы әлi өз биiгiнде тұр. Шын мәнiнде,
өрлеу үстiнде, стильдiк көркемдiк, тақырыптық, тiлдiк, шеберлiк тұрғыдан
түлеу үстiнде. Тiптi қазiргi қазақ поэзиясы әлемдегi шоқтығы биiк поэзияның
бiрi дер едiм. Шетелдiк поэзияның кез келгенiмен иық тiрестiре алатындай
дәрежеде деп айта аламын.
Поэзияның дамуы қоғамық ой-сананың дамуынан тысқары қала алмайды.
Тіпті поэзиялық шығармаларды тану, түсіну, қабылдаудың да қоғамдық
жағдайға, идеологиялық ықпалға қатысты болатынын ұмытпауымыз керек.
Академик С.Қирабаев: Тәуелсіздік біздің ұлттық идеологиямыздың негізі
болуы керек деген ойды ортаға тастағанда, ең алдымен, біздің рухани,
мәдени, тарихи, саяси, экономикалық т.б. құндылықтарымыздың бәрі
тәуелсіздіктің арқасында бағалы, ендеше соның бәрі ұлттық тәуелсіздігіме
қызмет етуі тиіс деген тұжырым жасаған.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі он жылда алдыңғы буын ақындардан
Ә.Тәжібаев, Х.Ерғалиев, Д.Әбілев, С.Сейітов, Т.Әбдірахманқызы,
Ә.Сәрсенбайұлы, Ғ.Қайырбеков, Қ.Шаңғытбаев, Ш.Әбенұлы, К.Салықов,
Е.Әукебаев, Қ.Мырза-Әли, Т.Молдағалиев, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов,
М.Айтхожа, О.Асқар, А.Бақтыгереева, Д.Қанатбаев, Е.Дүйсенбай, М.Шаханов
тағы басқа ақындар жаңа өлең, жаңа жыр жинақтарымен көрінгені, орта буын
ақындар арасынан Н.Оразалин, Т.Медетбек, Иран-ғайып, К.Ахметова,
И.Сапарбай, Қ.Бұғыбаева, А.Егеубай, Н.Айтұлы, С.Тұрғынбекұлы, А.Әлім,
С.Ақсұңқарұлы, Ұ.Есдәулет, Е.Раушанов, С.Адай, Г.Салықбаева т.б. жыр
жинақтарымен қатар жаңа өлеңдері де жарияланды. Алғашқы он жылда түрлі
баспалардан әр түрлі ақындардың жүзден аса кітаптары жарық көрсе, соңғы он
жылда бұл көрсеткіш үш есеге өскен.
Қазақ әдебиетi - бай, алып қазына. Үлкен руханият. Кең байтақ
даласындай үлкен көш. Бұл көштiң басында сонау ықылымдардан сыр тартатын,
күлдiр-күлдiр кiсiнетiп күрең мiнген жыраулар поэзиясының өкiлдерi
тұратын болса, одан бермен қарай жалғасатын сөз зергерлерiнiң саны
көптiгiндей, олар тудырған iнжу-маржандар да сондай көп. Осынау қазыналы
көштiң бел ортасында қазақ әдебиетiне өткен ғасырдың алпысыншы, жетпiсiншi
жылдары келген үркердей бiр топ бар десек, сол шоқжұлдыздай есiмдердiң
қатарында Нұрлан Оразалин ерекше айтылады. Нұрлан Оразалин қазақ поэзиясына
өз жаңалығымен, өз даусымен келген ақын.
Өмiрге деген шексiз сүйiспеншiлiк жырлары, әсiресе, Табиғат-Анамен
астасып өрiлгенде, оқырман ерiксiз терең сезiмдерге бөленедi. Оқырман өз
жастық шағының тәттi бiр қиял кезеңдерiмен табысқандай болады. Олай
дейтiнiмiз, Нұрлан Оразалиннiң iшкi иiрiмi терең өлеңдерi зулатып оқып өте
шыққанға көнбейдi. Керенау оқырманға iшiн ашпайды. Керi үтiр, нүктелерiне
дейiн мән берiп шөкпей, етегi-елпi, жеңi-желпi малай жүрiске салып өте
шығатын, мүмкiндiгi тапшы оқушыға тiптi алаң-құлаң ақындардың өзiне
игертпейдi, игерiлмейдi. Салалас ойлар сынығы кейiнгi жолдарда күтiп
жатады. Мәселен, өлең жазар, шабыт шақырар бiр тұстағы қосастар ойға
құрылған өлеңiнде:
Шақырар менi
көгiлдiр көктем - бүршiк тал,
қыздардың оттай жанары;
мөлдiрiмдi менiң,
ылайлап кеткен қырсықтар.
Керiм бiр кезде,
көрiнбей көзге қалады,—
деп ойын, сезiмiн өлеңмен өрнектейдi.
Бұл шындық па... Күрес пе?
Елес пе?
Ғасырлар, дәуiрлер iздеген,
Сеземiн, мәңгiлiк - егесте,
Сапары бiтпейтiн бiзбенен!
Бұл өлеңнiң дүние бiтпей - бiтпейтiн, жаны сiрi жаралған жамандық
атаулы жақсылықтан қалыспай, кейде алдыда, кейде iле-шала iз бағып ұрпақтан-
ұрпаққа мәңгiлiк жалғасып, қалып отыратыны кiмнiң де болса көкей қылын дөп
басып тұр. Қадыр Мырзалиев поэзиясы бұл дәуірде айрықша толығып, оның аты
таңдаулы қазақ ақындарының қатарына кірді. Ақ отау, Күміс қоңырау,
Домбыра, Көш т.б. жыр жинақтары ақынның өлеңді тақырыптап, қазақ
өмірінің әрқилы сырына ой жібергенін көрсетеді. Оның жырлары өмір жайлы
толғаныстардан тұрады.
Адам күліп тумайды, туа сала күлмеді,
Үйренеді күлуді, бірақ күліп өлмейді.
Адам жылап туады, жатады жұрт жұбатып.
Және жылап туады, өзгені де жылатып.
Қадыр Мырзалиевтің бүкіл шығармашылық әлемінің тапжылмас темірқазығы —
табиғат пен адам, қазақ жүртының бітім-болмысы, тарихы мен тағылымы, бары
мен жоғы, бүгіні мен ертеңі. Осы тұрғыдан алып қарағанда, ұлттық мінез,
ұлттық дәстүр, жол-жоралғы, бір сөзбен айтқанда, ең бір етене нақыштары,
қолтаңбалық ерекшеліктері екенін қалың оқырман әлдеқашан аңғарған,
мойындаған. Сондықтан да, ақынның өлең өлкесіндегі барша тапқан-
таянғанының, табыс-олжасының алуан ажарлы, сан салалы екенін көре-біле
тұра, оны, ең алдымен, ұлттық сананың, халықтық болмыстың суреткері дейміз.
Табиғаттан бабамыз ала берген секілді.
Дарқандықты қазаққ дала берген секілді.
Кең тынысты тынымсыз желден алған секілді.
Мөлдірлікті көгілдір көлден алған секілді.
Қасарысқан ерлікті шыңнан алған секілді.
Көшіп-қону дегенді қүмнан алған секілді.
Мыңқ етпейтін мінезде жоннан алған секілді.
Түнеруді түнжырап түннен алған секілді.
Мейірімді күлкіні күннен алған секілді.
Тұманбай жырлары бұл жылдары ойлы тартып, ақындық борыш, жауапкершілік
жайлы толғаныстың бай үлгісін көрсетті. Өзі өткен жолға бұрылып, ақын
артына, алдына қарайды. Махаббаттың, жастықтың айтулы жыршысы уақыттың
ырқына көне алмай, Балалықтың аулына мені қайтар деп бұлқынады.
Тұманбайдың Абаймен сырласуы да даналыққа, салмақты ойшылдыққа бет
бұрғанның белгісі.
Жұмекен – қазақ поэзиясында өзіндік әлемі бар ақын. Оның Жарық пен
жылу, Шуақ, Темірқазық атты жыр кітаптары әлі де оқырманын табары
сөзсіз.
Н.Бегалыұлы лирикасында туған жердің көк белі, найзағайлы аспаны,
сәби гүлі, қоңыр самалы әсем әуез, жатық ұйқаспен көркем кестеленген.
Әрбір өлең жолдарындағы көркем, дәл әрі ықшам сараланған сөз шеберлігі жан
тебірентерлік лирикалы сезімімен “тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп”,
тыңдарманның құлақ құрышын қандырады, терең эстетикалық ләззат сыйлайды.
Туған топыраққа қазақы қадір – қасиетпен тәу етіп, сөз сәулесімен үздік
оқырман мойындарлықтай образ жасау ақын шеберлігіне тән. Ақын жанының
тазалығы, тіл үйірімі, ой иірімі, сезім сұлулығы жолындағы ерлікке барабар
еңбегі, табиғатқа іңкәрлігі, ботагөз бұлақтай болмысы – ақындық шеберлігі.
1974 жылы жарық көрген Шаттық күйі атты тұңғыш жинағынан бері қазіргі
таңға дейін шығармаларының шұрайлы дегендерінің табиғатқа арналуы да ақынға
тән ерекшелік деп танимыз.
Өзіңдей сән өлкені ән ертеңі,
Жазуға аз екен ғой теңеу тегі.
Әуезі бозторғайдың тербетеді,
Жантақты саялаған көлеңкені,
Сенбісің жанымдағы жаңа ертегі?!
Қазіргі қазақ поэзиясын өзінің әсем де әсерлі жырларымен байытып жүрген
ақындардың бірі - Фариза Оңғарсынова. Оның табиғат тақырыбындағы жырлары
туған жер көрінісін, тәулік, жыл мезгілдерін, табиғат сұлулығын, теңізі мен
бұлағын т.б. суреттеуге арналған. Мысалы, ақынның Жайлау таңы өлеңінде
лирикалық кейіпкермен бірге оқырман да көрініс зейнеттілігіне сүйсінеді.
Фариза Оңғарсынова мен Күләш Ахметова – талантты ақын апаларымыз.
Фариза ақынның ойшылдығы, көңіл-күйіне бөленген толғанысы әдемі, онда
өмірді жалаң мадақтау жоқ, өмірдің азапты сырын түсінген адамның мұңды
әсері бар. Оның жырларын оқи отырып, уақыт, заман жүгін арқалаған адамның
ауыр сезімін, кеше Абайды күйзелткен ортаның түгелдей өзгеріп кетпегенін
көресің.
Көп адамға көктем де, қыс та арайлы,
Ал мен үшін алтын да мыс талайғы.
Жай құбылыс секілді құшсам Айды
Бақытым да әйтеуір басқалардың
бағына ұқсамайды.
Бұдан біз ақындық тағдырдың ғажап қиындығын, оның қоғам алдындағы ауыр
жауапкршілігін көреміз. Тіл өнері дертпен тең деген Абай сөзі – Фаризаның
ақындық кредосы.
Күләш Ахметова жырларында лиризм, сезімталдық, нәзік мінезділік
байқалады. Исраил ақын жырларына да бұл қасиеттер тән.
Ой-сананың дүр сiлкiнiп, оянған, жаңа серпiн тапқан тұсы елiмiздiң
тәуелсiздiк алуымен байланысты. Т.Медетбектiң “Тәуелсiзбiн” атты өлеңiндегi
жоғары пафосты, шерлi сазды, сергек үндi бiр-бiрiнен ажыратпай, тұтас
қабылдау керек. Ақын қуанып отырып – мұңаяды, мұңая бере - қайраттанады.
Тәуелсiзбiн! –
Танып тұрмын өзiмдi.
Ұшырамын қанат байлап сезiмдi.
Ешкiм ендi көкiрегiмнен итерiп,
ешкiм ендi шұқымайды көзiмдi. [10,18]
Тағдырлы өлеңдердiң бiрi – “Бостандығым туралы сөз”. Бұл өлең
тағдырлы болатын себебi – егер елiмiз тәуелсiздiк алмаса, бодандықтан
бостандыққа шықпасақ, мұндай жыр ешуақытта жазылмас едi. Ойша орайластырып,
қиялмен қиыстыруға көнбейтiн өлең. “Бостандығым” деген сөздi айта алмай
Махамбет ақын арыстандай арпалысып өткен, “Бостандығым” деген сөздi айта
алмай Ахмет Байтұрсынов аһ ұрып ғұмыр кешкен, “Бостандығым” деген сөздiң
шын қуатын Мұқағали да сезiне алған жоқ ... Арғы-бергi ақындарды түгендеу
емес мақсат, осы “Бостандығым” деген сөздi айту бақыты бұйырған ұрпақтың
атынан сөз алған Темiрхан ақын қатардағы қоңыр өлең емес, қара сөзбен
қашалған бостандықтың бейнесiн мүсiндеп шыққан.
Қарашы оған:
кетедi адам аяп.
(Айттым мұны тұрсам да қаламай-ақ!) –
Бостандығың келiп тұр, бостандығың!
Жалақ ерiн,
жалаңбас,
жалаңаяқ![10,73]
Бостандық бейнесi, бiрiншiден, адам жанында аяушылық пен мейiрiмдi
оята отырып сомдалған. Екiншiден, тағлым мен өнеге тарататын дәстүрлi қазақ
поэзиясының көркемдiк тәсiлдерi сәттi қолданылған. Үшiншiден, азаттық,
бостандық, тәуелсiздiк идеясының жеңiсi шағын ғана өлеңнiң бойында шымыр-
шымыр қайнап, шыңдалған. Сондықтан да бұл өлең ұзақ уақыт есте сақталады,
қайталанбайды, дара, дарынды.
Елiмiз Тәуелсiздiк алған тарихи күнде дүниеге келген ең алғашқы
өлеңдердiң бiрiнде ақын Иран-Ғайып “Тауың да, бақша-бауың да, Досың да,
қатал жауың да – сенiкi”, “Туың да, От пен Ауа, Суың да – өзiңдiкi” деп
шалқып-тасып оқырманымен сыр бөлiсiп отырады да, “Қонақ – Тәуелсiздiктен,
Қала көрме айрылып!...” [11,97] - деп күтпеген түйiн жасайды. Ойыңызды он
саққа жүгiртедi. “Адам – өмiрге қонақ”. “Өмiрде адамдар – бiр-бiрiне
қонақ”. Жарайды. Бұл түсiнiктi. Ал тәуелсiздiк неге қазаққа – қонақ?! Бұл
жерде ақын Иран-Ғайып кiнәлi емес. Тәуелсiздiктiң тұрақтап қалып қоятыны
тұрмақ, оның өз аяғымен яки күреспен келгенiне сенер-сенбес жұрттың көңiл
күйiн ақын астармен әдемi жеткiзе алған. Иран-Ғайып өзiнiң өлеңiн жалаң
патетикаға құрудан қашқақтаған, ойлы оқырманның пiкiр қорытуына түрткi
болатын түйiн жасаған.
Ал ендi, тәуелсiздiктiң туына қол жеткiзу бар да, сол туды құлатпай
ұстап тұру бар! Жұртшылықты торығу басып, ертеңгi күнге сенбеушiлiк меңдеп,
өзiн қоғамнан сыртқары қалғандай сезiнiп, ешкiмге керегi жоқтай, қазынасын
бiреулер ұрлап әкеткендей дәрменсiздiк билеп тастағалы бiршама уақыт
болған.
Теңселiп тiрлiк дарағы,
Көбейiп өмiр залалы.
...Дүйiм елдi дiңкелеп,
Дүние не боп барады![12,17]
Қоғамдық жүйе алмасып, империялық құрсау күрт босап, елдердiң бәрi
егемендiкке ұмтылып, шаруашылықтарды, кәсiпорындарды басқару тетiктерi
iстен шығып, аласапыран дүние басталып кеткен кезде “Дүние не боп барады!...”
деп Серiк Тұрғынбековтiң торығуын түсiнуге болар. Ал, Хамит Ерғалиев:
“Тауқымет тақсыр! Сiз деген - Обалдан өнген сауапсыз... ”[13,165] - десе,
дәл осындай ащы ой егемендiкке қол жеткiзбей тұрғанда жұртқа айғайлап,
ашық айтылмады. Себебi, қызыл саясатқа қайшы, қиғаш-тұғын. Ендi жылдар бойы
отарлық езгiде жүргенде шеккен азап, көрген қиянат, тартқан қысастық - бәрi-
бәрi бұрқ етiп сыртқа шықты және социалистiк жүйенiң күйреуiмен бiрге
шатқаяқтаған шаруашылықтар, тоқтаған өнеркәсiп орындары, жұмыссыздық, ұрлық-
қарлықтың өршуi, қылмыстың қабындауы, жемқорлықтың үдеуi, т.б. адамдардың
көңiлiне қатты алаңдаушылық әкелдi, үрей үкiкөзденiп, жәмиғаттың жанарын
жарық күнде қараңғылық қамап, торығу басты. “Егемен Қазақстан” газетiне
шыққан өлеңiнде С. Қосалыұлы:
Дүние-ай, дала қандай, аспан қандай,
Арасы ала бұлтпен ластанғандай [14,7] - дейдi.
Шынында, аспан да, дала да, бұлт та бұрынғыдай, өзгерген ештеңесi жоқ.
Бiрақ жан-дүниесi алай-түлей, қамығып-қайғы жұтқан ақынға бәрiнiң де өңi
қашқан, сұрықсыз. Ала бұлт көк аспанды кiрлетiп, айғыздап тастағандай.
Алабажақ.
Темiрхан Медетбек:
Тудық бiздер көрiнбейтiн бұғаумен,
Жүрдiк бiздер көрiнбейтiн кiсенмен [15,8] -
деген. “Бiздiң егемендiк хақында екi ауыз сөз” атты өлеңiндегi ақын
Есенғали Раушановтың толғанысы мынадай:
Мен қайрылдым, сен-дағы бұрылшы, iнiм,
Қалай, не деп ұғамыз мұның сырын:
Аяғыма қараймын – шiдерiм жоқ,
Неге қақсай бередi жiлiншiгiм?[16,9] ...
Озбыр отаршылдықтың бұғауы үзiлдi, егемен ел болып, жеке түтiн
түтеттiк, әлемдегi көптеген мемлекеттер (ең алдымен Түркия) Қазақстанның
тәуелсiздiгiн танып, дербес өмiр сүре бастадық. Бiрақ, халықтың әл-ауқаты,
тұрмыс-тiршiлiгi бiрден жақсарып кеткен жоқ. Тапшылық, жетiспеушiлiк,
кедейлiк құрсауынан шыға алмай қиналған қазақтар ауылда да, қалада да
сеңдей соғылысты. Бәрiнен де құлдық санадан құтылу оңай болмады.
Есенғалидың “Неге қақсай бередi жiлiншiгiм?!” деп шiдерi жоқ шерлiнiң күйiн
кешуiнде әлгiндей гәп жатыр. Өлеңнiң өзегiнде жатқан ащы шындықты жүрекпен
қабылдап ұғыну керек. Мына секiлдi құпиясын iшке бүккен жырлардың дүниеге
келуi қазақ өлең өнерiнiң биiк өресiн, көркемдiк деңгейiн, сапалық әлеуетiн
көрсетпек.
Қызыл саясатқа құлшынып қызмет iстемеген, санаулы санаткер ақындардың
бiрi Қуандық Шаңғытбаев:
Азат елдiң азаматы – мен ендi,
Кең кезеңге кеуiл сорлы кенелдi.
Келем, мiне, алшаң басып елiмде
Ағытып ап мойнымдағы көгендi [17,10] -
дейдi. Ал баяғы “Ақтабан шұбырындыны” еске алған Ұлықбек Есдәулет:
Атамекен – алып тозақ
мойныңды қамыт қажап,
мойыдың-ау, ғарiп қазақ,
аһ ұрып [18,25] -
дептi. “Образға бiрiнiшi тән қасиет – ұлттық ерекшелiк, ұлттық бояу”
[19,35] - дейдi академик Рымғали Нұрғалиев. Назар аударғанға, Т.Медетбек
“бұғау” мен “кiсендi” еске алса, Е.Раушанов “Аяғыма қараймын – шiдерiм жоқ”
десе, Қ.Шаңғытбаев “Ағытып ап мойнымдағы көгендi” десе, Ұ.Есдәулет
“мойныңды қамыт қажап” деп үндескен. Яғни, кешегi дәуiрлерде қазақ кешкен
азапты ақындар “бұғау”, “кiсен”, “қамыт”, “көген”, “шiдер” сөздерiмен
тұспалдап, астарлап жеткiзiп отыр. Ендi, осы, көген, шiдер, кiсен, қамыт
атаулыдан құтылсақ, бұл – тәуелсiздiктiң арқасы дейтiн емеурiн өлеңнiң
өзектi идеясына айналғаны анық.
Бостандыққа ұмтылған халықты қырып-жойып жіберуге болатын да шығар,
отар ұстап, құл жегіп көрмеген соң білмейді екенбіз, бірақ ондай халықты
жеңу мүмкін емес - деп жазды сол тұста белгілі саясаттанушы, ғалым
Сәбетқазы Ақатай Тәуелсіздік – біздің түпкі мақсатымыз атты мақаласында.
Алты Алашқа сауын айтып, Абылай ханға ас берудің астарында елдік
мұрат, ата-баба армандаған азаттық пен бостандық, тәуелсіздік жолындағы
күресте ұлттық намысты тағы да сынайтын аса жауапты сәт туғандығы аңғарылып
тұрды.
Ұлы Абылай, хан ием!
Алыстаған бір кезде
Өзіңе енді жақынбыз.
Десек те біз пақырмыз,
Кешегіден батылмыз,
Кешегіден ақынбыз.
Бостандық деп, теңдік деп,
Жағаласып жатырмыз,
Жанталасып жатырмыз! [20,445] –
деп ақын Темірхан Медетбек те халықтың дәл сол күндеріндегі көңіл күйін дөп
басқан.
Тоқсаныншы жылдардың бас кезінде ел тағдыры, елдік мұрат, ел мүддесі
дейтін ұғымдарға ерекше екпін түсіріле бастады. Жеке бастың гөй-гөйінен
гөрі, егемен елдің бүгіні мен ертеңі қалай болады дейтін алаңдаушылық,
жұртышылық жанарындағы үміт пен үрей, жолайрықтағы шарасыз халде тұрған
жолаушыға бағыт нұсқаған бағдаршамның өшіп-жанған жарығындай, назар
аудартты.
Қадыр Мырзалиев өзінің Ел атты бір өлеңінде Жер, Ер, Ана, Батыр,
Ақын, Көсем дейтін ұғымдардың бәріне де лирикалық қаһарманның қатыстылығын
сездіре келе:
Қайтесің, дос, тамағыңды құр кенеп!
Қиналғанда,
Жолдас емес,
Жыр керек.
Сөздің бәрі құдіретті,
Әйтсе де
Ел деген бар,
Оның орны бір бөлек! [21,3] –
деп екпін түсіре жырласа, бұл да сол ел тағдыры сынға түскен кезеңдегі ел
перзентінің серті мен сенімі.
Қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізіп, ата-бабаларымыздың аманат-арманы
ақыры жүзеге асқан тұста, төрткүл дүниенің бұрыш-бұрышына мынау жұмыр
жердің бетінде тағы бір тәуелсіз, еркін, зайырлы, құқықты, демократиялы
мемлекет көк байрағын көтерген шақта қаны қазақ, рухы қазақ, тілі-ділі
қазақ атаулы жүрегі жарылардай қуанғаны анық. Бұл бостандық таңын, азаттық
таңын біз асыға күттік, сарыла күттік, сағына күттік.
Қоғамның, заманның, уақыттың өзгеруімен бірге рухани дағдарыс кезеңі
де келіп жетті. Болашақты болжау өте қиын еді. Тіпті, социалистік
құрылыстың күйрегеніне, коммунизмнің мәңгі елес күйінде қалғанына
күмәнданбаған күннің өзінде, жаңа қоғамға – капитал үстемдік ететін мүлде
басқа қоғамдық жүйеге көшер алдындағы экономикалық дағдарыстар рухани
құндылықтарымыздың да іргетасын шайқалтып жіберген болатын. Кеше ғана
коммунистік партияның сара саясатына көзсіз сеніп, қызыл империяның
табынған жыршыларына айналғандар бұрынғы ғадетпен күннің шыққанын да,
жаңбырдың жауғанын да, егіннің жайқалғанын да жадағай ұраншылдықпен жырлай
беруден күрт тиылды.
Кешегi кеңестiк дәуiрде өмiр сүрген, идеология майданының алдыңғы
шебiнде жүрген аға буын ақындардың жаңа қоғамдық жүйенiң тамыр соғысын
бағамдауы, танып-түстеуi, қабылдауы оңайға соққан жоқ. Ұлт тағдыры, ұлт
азаттығы жолында күрескен арыстардың ақталуы көптеген жолсыздықтар мен
заңсыздықтарға жол берiлгенiн анықтады. “Оған кiнәлi кiм?” дейтiн сауалға
жауап табуға асыққандар да болды. Ал сол аға буын өкiлдерiнiң бiрi, абыз
ақын Әбдiлда Тәжiбаевтың:
Бiз! Бiз! – дедiк,
Бiз! – деп шықтық мiнбеге.
Ұлтты құртар
Өрт шығардық iргеден.
Ұлтшылдарды
Қас дұспан деп тiледiк,
Одан өзге
Түктi де бiз бiлмедiк.
Кешер ме екен,
Тәңiрiм бiзге соларды?..[22,13] -
деп кейiннен ағынан жарылуын жас, жаңа ұрпақтың алдында арылуы деп ұқтық.
Иә, ұлттың нағыз жанашырлары болған Ахмет, Әлихан, Мiржақып, Мұстафа,
Шәкәрiм сынды арыстардың рухы алдында қалың қазақтың атынан кешiрiм сұрауы
деп қабылдаған жөн шығар.
Егемендiк, тәуелсiздiк тақырыбы оған қол жеткiзгеннен кейiн кiлт
тиылса керек едi, жоқ қайта өтпелi кезеңдегi өткелектерден шыдам-төзiмнiң
арқасында халқымыз аман-есен өткеннен кейiн, бұл тақырып қайтадан үздiксiз
жыр арқауына айналып жүре бердi.
Ақын Сағынғали Сейiтов – Қазан революциясының түйдей құрдасы,
келмеске кеткен Кеңестiк дәуiрдiң төл перзентi болса да, кейiнге қарайлап,
өткендi аңсап, торыққан жоқ, қайта жаңа күндi, жаңа қоғамды, жаңа тәуелсiз
Қазақстанды аға буын атынан қуана құттықтағандардың алдыңғы сапынан
көрiндi:
Нағыз атың ендi ғана табылды,
Нағыз атың ендi ғана танылды.
Қазақ елi, көкке жеттi көк туың,
Сен – тәуелсiз мемлекетсiң кәдiмгi [23,8] -
дейдi ол.
Қазақстан тәуелсiздiк алған алғашқы жылда iңгәлап өмiрге келген сәби
секiлдi дәрменсiз болды, бiр-ер жылдар өткенде апыл-тапыл басып, жүре
бастады, тiлi шықты – шын мәнiнде анадан жаңа туғандай күй кештi. Бұл
әсердi ақын Ғафу Қайырбековтiң “Мемлекетiм менiң” атты өлеңiнен жақсы
аңғарамыз. Үзiндi келтiрейiк:
Мұз құрсанған, ақ көрпеге оранған,
Қиын-қыстау, сары аяздан, бораннан
Қорықпастан туған менiң бөббегiм –
Мемлекетiм – азаттығым оралған[24].
Ал осы тәуелсiз мемлекетiмiздi әлдилеп, ардақтап өту идеясы айтуға оңай
көрiнгенмен, iс жүзiнде тiптi де жеңiл жүзеге аса қойған жоқ. Iрi түрiк
ойшылы, философы, ақыны Зия Көкалыптың “Ұлтыңды таны, үмбетiңдi таны,
өркениетiңдi таны” [25,3] - дейтiн қағидасы қазақтарға да жат емес едi.
Ұлтыңды, үмбетiңдi, өркениетiңдi тану тәуелсiз мемлекетiңдi шексiз сүюден
басталатын болса керек.
Тәуелсіздік жылдарындағы лирикадан қазақ елінің егемендікке ұмтылған,
аңсаған бостандыққа жете білген арманшыл халықты дәріптеген елді көреміз,
ұлттық танымның көрінісін сипаттайды.
1.2. Тәуелсіздік дәуіріндегі лириканың зерттелуі
Поэзия – көркем әдебиеттің сұлу да әсем әшекейлі жанры.
Лирикалық поэзия – адам санасының түрлі иірімдерінің барша құпясын, күллі,
тілсіз, яки айтуға тіл жетпейтін құбылыстарын жеткізетін өнер түрі.
Лирикалық поэзияның арнасы (туу, жетілу, өсу, гүлдену, кемеліне келу сияқты
үдерістері) кең, тіні тереңде, тамыры тарам-тарам. Аты, заты белгісіз
ықылым замандардан бері халықпен (қазақпен) бірге жасасып келе жатқан
лириканы (өлең-жанрды) шартты түрде ауыз әдебиетінің бас жауынгер жанры
ретінде алға тартамыз, яки лирика тарихы фольклордан бастау алады екен.
Адамзат өркениетке ұмтылып, санасы дамып, қағаз-қалам алып ғылымға, өнерге
бас қойғанда Аристотель, Әбу Нәсір әл-Фарабилер өлең өнері яғни лирика
хақында алғашқы ой-пайымдарын айтты. Сөйтіп, Поэтика, Өлең өнерінің
қағидалары туралы трактат дүниеге келді. Ұлт өлеңінің ғылыми негізде
қарастырылуын Шоқан Уәлиханов есімімен байланыстыра тұра, ХVІІІ-ХІХ
ғасырларда қазақ дала-сын шарлаған саяхатшы-зерттеушілер Н.П.Рычков,
П.С.Паллас, А.И.Левшин зерттеулерінде, сәл кейінірек В.В..Радлов,
А.Васильев, Я.Я.Лютин, А.Е.Алекторов және басқалардың еңбектерінде тіл мен
әдебиеттің (өлең-сөздің) мәселесі батыл қозғалғаны бүгінде баршаға аян.
Әсіресе в.в.Радловтың қазақ ауыз әдебиеті туралы, оның ішінде қазақ
поэзиясы туралы алғашқылардың бірі болып, байсалды ғылыми пікірлер
айтқанын [25, 20-б.] ауыз әдебиеті мұрасын зерттеп, жинаушы жидашы ғалым
А.Сейдімбеков өз еңбегінде атап өтеді. Жаңа заманға бет бұра мәдени өмірдің
сәулесі шуағын мол төге бастаған кезеңде Шоқан салған ізбенен Ы.Алтынсарин,
Г.Н.Потанин, Ә.Диваев еңбектерінде қазақтың өлең-жырының табиғатына алаң
көңілмен ден қоя бастаған бірлі-жарымды көзқарас пайымдар туа
бастады. Қазақ өлеңінің ғылыми түрде толыққанды зерттелуі нысана көзіне
ілінді. Ә.Марғұлан, Б.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, М.С.Сильченко, Е.Ысмайылов,
М.Қаратаев, С.Қирабаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, М.Дүйсенов, Б.Уақатов,
З.Ахметов, А.Сейдімбеков, Р. Нұрғали, М.Мағауин, Қ.Өмірәлиев, К.Сейдеханов,
С.Негимов және басқалардың зерттеулерінде өлең-сөздің келелі мәселелері
тұщымды сипат тапты. Қазақ лирикасының көрнекті өкілдерінің белгілі
тұлғаларының шығармашылығын жеке дара алып қарастырылуы, зерттеу нысанына
алынған өлең-сөз өкілінің бітім-болмысына тереңдеу барып, тұтас
қопара, індете тексеру әдіс-тәсілдері ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен
басталып бүгінге дейін дәстүр жалғастығын табуда. Мысалы, Абай (М.Әуезов,
С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.С.Сильченко, Б.Кенжебаев, З.Ахметов,
М.Мырзахметов, Ж.Ысмағұлов т.б.), Сәкен (С.Қирабаев, Е.Ысмайылов, Т.
Кәкішев т.б.), Жамбыл (Н.Төреқұлов, Б.Кенжебаев, М.Жолдасбеков,
С.Садырбаев т.б.), Ілияс (М. Қаратаев, М.Дүйсенов, Т.Әбдірахманова
т.б.), Бейімбет (Қ. Жармағамбетов, Т.Нұртазин, Б. Наурызбаев,
С.Ордалиев т.б.) Сұлтанмахмұт (Б.Кенжебаев, А. Дүйсенбаев, А.Еспенбетов
т.б.), Махамбет (Қ.Жұмалиев, Х.Досмұхамбетұлы, Б.Аманшин т.б.), Сәбит
(Т.Нұртазин, М.Хасенов, С.Мақпырұлы, Қ.Ергөбек т.б.). Еліміз тәуелсіздік
алғаннан кейін қазақ қауымына қайта оралған ақын арыстарымыздың мұраларын
басы-бүтін зерттеу қолға алына бастады. Мәселен, Шәкәрімнің (М.Мағауин,
Ш.Сәтпаева, Б.Әбдіғазиұлы, С.Ізтілеуова т.б.), Мағжанның (Ш.Елеукенов,
М.Базарбаев, Б.Қанарбаева т.б.), Міржақыптың (М.Әбсәмет, Ж.Ысмағұлов
т.б.), Ахметтің (Р.Нұрғали, Ө.Әбдиманов т.б.) шығармашылық өрістеріне терең
барлау жүргізілді. Қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбалары қалған
Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Ж.Саин, Х. Ерғалиев, С.Мәуленов,
Ж.Молдағалиев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Орманов, Б.Бекхожин, А.Тоқмағамбетов,
Ө.Тұрманжанов, сондай-ақ сол дәуірдің басқа да ақындарының шығармашылық
табыстарына толымды талдаулар жүргізіліп, кандидаттық диссертациялар
қорғалды, монографиялық зерттеулер жарияланды.
Қазақ әдебиетінің, оның поэзиясының шарықтау кезеңі ХХ ғ. 60-
90 жылдар еншісін иеленгені белгілі. Ренессанс дәуіріне баланған
жылдардың белгілі көрнекті өкілдері М. Мақатаев, Қ. Мырза Әлі, Т.
Молдағалиев, Т.Айбергенов, Ж.Нәжімеденов, М.Шаханов, М.Айтхожина,
Ф.Оңғарсынова, К. Ахметова, С. Жиенбаев, І. Мәмбетов, Б. Ысқақов,
Т.Медетбеков, Ж. Жақыпбаев, Ж. Әбдірашев, К. Мырзабеков және басқалардың
поэзиясын тексеру және олардың ақындық болмысын анықтау мәселелері
әдебиеттанудың соңғы он-жиырма жылдың еншісіне тиеселі рухани-ғылыми
ізденістер болып табылады. Қазақ лирикасының өзекті мәселелері өз кезеңінде
идеологиялық бағытпен шығарылған Уақыт және қаламгер (1973-1990
ж.ж.), Сөзстан (1980-1987 ж.ж.) жинақтарында сыни әрі ғылыми әдіспен
қарастырылды. Бұл аталған жинақтарда өлең-сөздің жай-күйін (жетімді және
қарастырған зерттеушілер С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, З.Ахметов, М.Қаратаев,
Ә.Жәмішев, С.Әшімбаев, Ж. Әбдірашев, Қ.Ергөбеков, З.Серікқалиев,
Ә.Бөпежанова, У.Қалижанов, Б.Сарбалаев, С.Дәуітов, А.Егеубаев,
Ө.Күмісбаев, Ж.Дәдебаев және басқалардың зерттеу мақалалары
жарияланып, ұлт лирикасының заманауи тұрмыс-тіршілігінен мол мағлұматтар
беріліп отырды. Тарих қатпарында қалған ол еңбектердің өз кезінде жас
талапкер-ақындардың өлеңді өнер деп тануына үлкен әдістемелік көмегі
болғаны даусыз шындық. Қазақ лирикасының тек түрінде дамуының өзіндік
ерекшеліктерін, өнер ретіндегі, яки сымбаты бөлек сырлы сөз боп
ерекшеленетінін пайымдаған зерттеулердің бірі ретінде Асқар
Егеубаевтың Сөз жүйесі (1985) кітабын атап өткен жөн. Расында да,
лирика деген дәйекті түсініктің өзіне нақ жанрдың басты белгілері
сыршылдықпен сезімталдық аңғарылып тұрған жоқ па? ол сыршылдық пен сезімнің
азаматтық мұраттар деңгейіне көтерілуі өз адына көркемдік-эстетикалық
проблема [23, 93-б.] деп ұғындырады зерттеуші лирика хақындағы
көзқарастарында. тыңғылықты, тиянақты пікірін білдіреді. Бірін-бірі
қайталамайтын өлең өнері өкілдерінің сөз сарасы сорабындағы басқан ізі
әр қилы өрнекте өз кестесін салса, ғалым Ә. Жәмшев те олардың ақындық
қолтаңбаларын бір-біріне ұқсатпай, өз қабілет-дарындарының шеңберінде
шебер пайымдай алған.
Бүгінгі поэзияның бағдары, ақындардың заман тынсына сай аяқ
алысы, шеберлік нақыштарын жетілдіру амалдары, әдеби үдерістің үддесінен
шығу жолы, дәстүр мен жаңашылдық жайы, мазмұны мен пішінінің өсу, өзгеру
құбылысы, шығармашылық өзгешеліктер мен ерекшеліктер, тағы осы сынды
күрделі өзекті мәселелерді Ә.Жәмішев әр ақынның суреткерлік бітім-
болмысына тереңдеп бару арқылы айқындап, негіздеп отырады. Сыншылық пен
зертеушілік тізгінін тең ұстаған Ә.Жәмішев ақындар шығармаларын
талдап, таразылауда жүйелі әдеби көзқарас ұстанады. Лирикалық поэзияның
тақырып ауқымын бүгінгі ақындар қалай толықтыруда, бүгінгі оқырманның
қалауы қандай, талғам-түсінік қалыптастыруда ақындар қауымы шынайы жыр
ләззатын сыйлай алды ма, идеялық мақсаттың түп негізі неде деген
сұрақтардың жауабын Ә.Жәмішев осы мақаласында (Ақын жыры - уақыт сыры)
беруді жөн санапты. Поэзияны жылға бөліп жіктеу, жіліктеу мүмкін емес
дейді ғалым зерттеу кіріспесінде. Ғалым дәстүрлі дарадан топтап, топтаудан
даралап талдау үлгісі мен аға буын өкілі Х. Ерғалиевтің Санаттағы сарбаз
жыр жинағына барлау жүргізеді. Атауынан аңғарылғандай сұрапыл жылдардың
мұңды тарихынан сыр суыртпақтаған кітаптағы өлеңдер мазмұнына қатысты
ақын: Ақынның ауыр кезең сұсты жорық туралы тебіреністері... кешегі
соғыстың сұрапыл шайқастарын бастан өткерген ұрпақ өкілінің өлеңдері қашан
жазылса да дәл бүгінгідей күшінде тұр да нақ бүгінгі сөздей естіледі-дейді
ғалым.
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ поэзиясының басты ерекшелігі - қазақ
әдебиеті тарихында әдебиеттің идеяларға тола, еркіндік сарынын барынша
жүрегін толқытқан барлық рухани күшімен жырлаған поэзия. Тәуелсіздіктің
қуанышын ғасырлар бойы тәуелді болған халық ғана біледі және оны өз
мазмұнында, өзіне лайық әуенмен жырлай алады. Сондықтан болар тәуелсіздік
жылдарындағы қазақ поэзиясы идеялық жаңашылдығы, тақырыптық ерекшелігі,
лирикалық кейіпкерлері, көркемдік сарындары жағынан бұрын қазақ поэзиясында
болмаған жаңа парақтарды ашты.
Ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ халқының
поэзиясында жаңашылдық лебі есті. Дәстүрлі даму арнасынан ауытқымаса да
мазмұн мен идеяда жаңашылдықтар, көркемдік жаңа айшықтаулармен
ерекшеленді.
Сонымен бірге қазіргі қазақ поэзиясы әлем әдебиеті мен жүрек соғысы
бірге соғып, әлемдік, жалпы адамзаттық проблемаларға еркін араласып, еркін
пікір жүргізіп отырған , әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүр, жаңа бағыттарға үн
қосып, әлем әдебиетіндегі жаңа дәстүрлерді еркін пайдаланып отырған жаңа
дәуірдің жаңа поэзиясы. Кеңестік дәуірдегі батыс еуропалық, кеңестік
идеология, кеңестік емес жат идеология деп бөлуден біржола құтылып,
дүниеге жалпы адамзатқа қажетті құндылықтар көзімен қарайтын поэзия.
Сондықтан казіргі қазақ поэзиясында пікір еркіндігі, шығармашылық еркіндік,
стилдік ізденушілік, әлем әдебиеті мен бірге толғану, бірге тебірену
сияқты жаңа тенденциялар жасап келеді.
Қазақ лирикасындағы жаңа тақырып болып Желтоқсан оқиғасы қазақ
лирикасында өте көп жырланған тақырып болып әдебиет тарихында жаңа бет
болып ашылды. Желтоқсан көтерілісі, желтоқсан тағылымы, желтоқсан
қасіреті жайында жырларда қазақ халқының Отанның ар- намысын қорғау, Отан
үшін өз өмірін құрбан ете алатын отаншыл жастарымыздың бейнесін жасау,
қоғам және заман шындығы, қоғамның халық тағдыры, елдің келешегі мен бірге
жасайтын бейнесі көрінді.
Ақын С.Адай Желтоқсан 1986 жыл атты өлеңінде:
Біздің тарих ұстағанның қолында,
Тістегеннің ұртында жүр көріп ек.
Жатып алып бар шындықтың жолында,
Мүйізділер жолатпайды мөңіреп.
Желтоқсанда болашаққа ұмтылды,
Кіл қызғалдақ-Алашымның боздағы!
Кетті ұйқыға...Оятсам деп ұлтымды!
Бар жазығы күнге қолын созғаны...
А.Әлімғазыұлының "Жаралы Желтоқсан" жинағында желтоқсанның
көтерілісінің бейнесі жырланды.
Тәуелсіздік жылдарындағы әлеуметтік-рухани дағдарыстар, экономикалық-
тұрмыстық ауыртпалықтар, одан кейінгі бірте-бірге еңсе тіктеудің,
қиындықтарды еңсерудің қазақ поэзиясында бейнеленуіне мысалдарды көптеп
табуға болады. Әсіресе, күрделі де кесек ой-толғамдар тұтас жыр жинақтарына
арқау болғандығын атап айтқан жөн. Мәселен, Қ.Мырза Әлидің "Заман-ай!",
Т.Медетбектің "Тағдырлы жылдар жырлары", үзінділері мерзімді баспасөзде жиі
жарияланған "Көк түріктер сарыны" жыр топтамалары, Н.Оразалиннің
"Құралайдың салқыны", Иран Ғайыптың "Жыр әлемі", И.Сапарбайдың "Махаббат
пен ғадауат", Н.Айтұлының "Рухымның падишасы", С.Тұрғынбекұлының
"Жерорта", Ж.Бөдешұлының "Жұлдызға орнын Ай бермес", Ұ.Есдәулеттің "Киіз
кітап" атты туындылары идеялық, көркемдік ізденістерінің өзгешелігімен жаңа
қоғамдағы жаңа әдебиеттің талаптарына сай келетін деңгейде назар аудартады.
Бұл кітаптар тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығындағы адам және қоғам, адам
жөне уақыт, лирикалық кейіпкер және дәуір аясында ой-санадағы күрделі
өзгерістер атаулыны жан-жақты қамтуымен де ерекшеленеді деп арнайы
қарастырылған зерттеу еңбектер де аз емес.
Елге егемендікпен, тәуелсіздікпен бірге нарықтық экономика келді.
Сауда келді. Таршылық пен тапшылықтан шығар жолды іздеп жанталасқан қауым
базар жағалады.
Отбасын асырау үшін базарда жүк арқалаған әйел бейнесі жырлана
бастады. Ақын Ш.Жұбатованың Ең әдемі келіншек атты жырында базарда
тұрған әйелдің бейнесі суреттелген:
Жастық көрмей, қараңыз, жар құлағы
Шынашақтай күйеуін нар қылады.
Жоқ деген сөз аузынан шыққан емес,
Жоқ боп тұрған нәрсені бар қылады.
Толқынына өмірдің батып шыдап.
Құласа да жағады жатып шырақ.
Келіншектің жұп-жұмсақ алақаны
Тұғандай-ау ақша емес, бақыт сұрап
Елдегі қиын сәттер ақын қаламынан тыс қалмақ емес. Халықтың мұңын
мұңдап, жоғын жоқтайтын ақын. Ақын Ш.Жұбатова сол кезеңдегі ащы шындықты,
күнкөрістің қамымен күйзелген жұрттың мұңын жырына сыйдырыпты.
Қаймақ сүйген көңілдің талды өзегі,
Қиын ба еді өтудің әр кезеңі.
Сағы сынған жандар тұр лас көшеде,
Қашан,қашан бітеді нан кезегі?
Қиын кезең-ащы екен түйнектері,
Су татиды таңдайда жидектері.
Тиын құрап,тірлік қыл деп базарға,
Бұрымымнан барады сүйреп мені .
Ақынның 91-дің көктемі атты өлеңінде де заманның суық өкпегін
айтып, елдің басындағы бұл қиындықтың сейілерін аңсайды.
Қоғамдағы қиындықтар, заман иығына түскен салмақ ақынның да
еңсесін басып тұрғанын, халық көңілінде сәт сайын алмасқан сенім мен күдік,
үміт пен үрей ақын жырларының да арқауына айналғанын, ұлт тағдырына жауапты
болатын тек қана адал ұл-қыздары екендігін қауырсын қалам иелері қабырғасы
қайыса жырмен өрнектеген.
Қазақ поэзиясындағы көп жырланған тақырыптың әрі өзекті
тақырыптың бірі-ана тілдің жырлануы. Ана тілдің тағдыры-ұлттың тағдырымен
өзектес. Ақындар ана тілдің бүгінгі жәйі мен келешегіне алаңдаулы.
Ел тәуелсіздігі -ұлттық тіліміздің бағын ашты. Қаншама қиындықпен,
күреспен, мылтықсыз майдан үстіндегі жанкешті шайқаспен қазақ тілі —
мемлекеттік тіл болып мерейі асып, мәртебесі биіктеді, шын мәнінде, қайта
тіріліп, өмірге қайта келді.
Казіргі қазақ поэзиясында өзекті проблемаларға араласу, ұлттың келешегі
үшін тосын болатұғын мәселелерге қарсы пікір айту. Осындай мәселенің бірі
қазақ тілінің қоғамдағы орнын жоғары көтеру. Қазақ тілі- ана тіліміз,
анамыздың ақ сүті сияқты бізге қадірлі, қәсиетті тіл. Оны қаншама қадірлеу
арқылы біз өзіміздің ұлттық намысымызды қорғаймыз. Қазіргі қазақ
поэзиясында осы мәселеге пікір айту басты мәселенің бірі.
Ана тілін менсінбеу,өзге тілде сөйлеуді мақтаныш тұтқан жандар аз емес.
Ақын С.Адай Менсінбеймін дегенше өлеңінде өткір жырлайды.
Қатты айттым!
Сынып кеткен шыдам-бұл.
Ұлт ішінде: Айыр тілді жылан жүр.
Өз Тіліңді Менсінбеймін- дегенше,
Өз халқыңнан туғаныңды күмән қыл!...
Тілді білмеу-өз анасын танымау,
Аң да өзін жоғалтпайды, жаным-ау.
Қазақстан-қазақ тілін саудалап,
Ұлт дегенде: біздің істің бәрі дау!
Қазіргі қазақ поэзиясындағы тақырыптар мен көркемдік ізденістер әлі
де зерттеушілердің назарынан тыс қалмақ емес.
Қазақ әдебиеті ғылымында қазақ өлеңінің көркемдік деңгейі мен
жанрлық тұтастығы мәселесі әдебиет зерттеушілерінің зерттеу нысанына
айналып келеді. А.Байтұрсынов [1], Қ.Жұмалиев [2], Е.Ысмайылов [3],
Б.Кежебаев [4], З.Ахметов [5], З.Қабдолов, С.Қирабаев [6], С.Қасқабасов,
Ш.Елеукенов, Н.Келімбетов [7], Р.Нұрғали, Б.Майтанов, А.Ісмақова жанрлық
теорияның бірнеше ерекше тәселдерін түзуге мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың дамуына қатысты
Ә.Қайырбеков [8], С.Ержановалар [9] кандидаттық және докторлық
диссертациялар қорғады. Сонымен қатар Қазақ әдебиетінің тарихы оқулығының
10-томында қарастырылып келеді. Т.Тебегенов Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ
поэзиясы деген монографиясы, Ш.Елеукеновтің Тәуелсіздік кезеңдегі қазақ
әдебиеті (1991-2011 жылдар), Ә.Қайырбеков Тәуелсіздік және қазақ
поэзиясы зерттеу еңбегі жарық көрді. Ал, біз лириканы зерттелу барысын
арыдан бастамасақ болмас.
ІІ. ТӘУЕЛСІЗДІК ДӘУІРІНДЕГІ ОТАНШЫЛДЫҚТЫҢ ЖЫРЛАНУЫ
2.1 Тәуелсіздік кезеңде отаншылдықтың жырлануы
Азаматтық-отаншылдық – поэзиялық мұралардың халықтық тұғырнамасы.
Т.Медетбектің аталған өлеңдеріндегі ғасырлар бойы кең-байтақ даладағы
ұрпақтарды өсіріп-өркендеткен, атамекендерді-атажұрттарды жатжерліктерден
қорғап сақтаған, ағайынмен, көршілес халықтармен тату-тәтті бірлікпен,
бейбітшілікпен өмір сүрген қазақ халқының ұлттық-халықтық тұлғасы
дараланған. Өлеңдерде халқымыздың жан ділі әлеміндегі қаһармандық-
жауынгерлік, отаншылдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz