Экософия немесе терең экология ұғымы

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Тұрар Б. Қ.

Сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық сана қалыптастыруда экософиялық ұғымдарды қолдану технологиясы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Мамандығы 5В060700 - «Биология»

Қарағанды 2021

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

Академик Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тықырыбы: «Сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық сана қалыптастыруда экософиялық ұғымдарды қолдану технологиясы»

Мамандығы 5В060700 - «Биология»

Орындаған: Б. Қ. Тұрар

Ғылыми жетекшісі,

PhD., профессор А. Б. Мырзабаев

Қарағанды 2021

Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ФакультетБиология-география

Мамандық5В060700

КафедраЗоология

Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға
ТАПСЫРМА

Студент Тұрар Бауыржан Қожатайұлы

аты-жөні

БН-42 тобының студенті 5В060700- Биология күндізгі бөлім курсы, тобы, мамаіщығы, оқу турі

1. Дипломдық жұмыстың (жобаның) тақырыбы «Сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық сана қалыптастыруда экософиялық ұғымдарды қолдану технологиясы» университет бойынша «02» қараша 2020 ж. №1105 бұйрықпен бекітілді.

2. Студенттің аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі «15» мамыр 2020 ж.

3. Жұмысқа бастапқы мәліметтер (заңдар, әдеби көздер, зертханалық-

өндірістік мәліметтер)

1. ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ. ЭКОСОФИЯ НЕМЕСЕ КИЕЛІ ТАБИҒАТ/ С. Керімбай, Ә. Нәби, С. Нұрқабекұлы, М. Төлеген, - Алматы: «Орхон» Баспа үйі, - 2019. - 208 бет.

2. The Deep Ecology Movement: An Introductory Anthology / ed. by A. Drengson Y. Inoue. Berkeley: North Atlantic Publishers 1995. 328 p.

3. Вернадский В. И. Философские мысли натуралиста. - М. : Наука, 1988. - 358 с.

4. Боровицкий П. И., Винниченко П. Ф., Крамаров Д. Я., Тулякова Г. М., Яковлева О. С. Методика преподавания естествознания / под общей редакцией П. И. Боровицкого. - Л: Санкт-Петербург - 2015. - 168с.

4. Дипломдық жұмыста (жобада) өңдеуге жататын мәселелер тізімі

1. Экософиялық ұғымдар технологиясы қолдану арқылы сыныптан тыс жұмыстар өткізу арқылы оқушылардың экологиялық санасын қалыптастыру. .

5. Графикалық материалдар тізімі (сызбалар, кестелер, диаграммалар және

т. б. )

5 сызба-нұсқа, 14 кесте, 14 диаграмма

6. Негізгі ұсынылатын әдебиеттер тізімі

1. Arne Naess (1973) The shallow and the deep, long‐range ecology movement. A summary, Inquiry: An Interdisciplinary Journal of Philosophy, 16:1-4, 95-100.

2. ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ. ЭКОСОФИЯ НЕМЕСЕ КИЕЛІ ТАБИҒАТ/ С. Керімбай, Ә. Нәби, С. Нұрқабекұлы, М. Төлеген, - Алматы: «Орхон» Баспа үйі, - 2019. - 208 бет.

3. Ғаламторлық ресурстар.

7. Жұмыс бойынша консультанциялар (оларға қатысты жұмыс бөлімдерін көрсетумен)

8. Дипломдық жұмысты (жобаны) орындау кестесі

Тапсырманың берілген күні «24» қыркүйек 2020ж.

Ғылыми жетекшісі: PhD., профессор Мырзабаев А. Б.

қолы аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі

Тапсырманы қабылдады: студент: Тұрар. Б. Қ

қолы аты-жөні

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . 8

І «Экософия» - экологиялық сана қалыптастыруда және экологиялық ағарту процесстерінде негізгі ұғым . . . 14

1. 1 Экософия немесе терең экология ұғымы . . . 14

1. 2 Экософия немесе терең экологияның экологиялық сана қалыптастыру процессіндегі перспективасы . . . 18

ІІ Білім беру барысында сыныптан тыс жұмыстарда экософия арқылы экологиялық сана қалыптастарудың ғылыми-педагогикалық негіздері және жүйесі . . . 26

2. 1 Оқу процесінде экософиялық технологиялар арқылы экологиялық тәрбие қалыптастырудың педагогикалық негіздері . . . 26

2. 2 Жасөспірімдерде сыныптан тыс жұмыстарда экософия арқылы экологиялық сана қалыптастыруды әдіснамалық негіздері және жүйесі . . . 35

ІІІ Эксперименттік бөлім . . . 41

3. 1 Өткізілген зерттеу әдістері . . . 41

ІV Зерттеу нәтижелерін зерделеу . . . 47

Қорытынды . . . 63

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 67

Қосымшалар . . . 70

Кіріспе

Зерттеудің көкейкестілігі

Қазіргі таңда, адамзаттың қарқынды дамып жатқан дәуірінде тенологиялық дамумен қатар қоршаған ортаға түрлі ықпалдардың да әсері ушығып тұрғанын байқауға болады. Антропогендік әсердің салдарынан табиғат және жалпы қоршаған орта мен оның құрамдас бөліктерінің экологиялық сапасының төмендеуі, өзгерген жағдайы адамзат тіршілігіне біршама айтулы қауіп төндіріп отыр. Осы орайда қоғамның сан жылдар бойы жасаған әсерекеттерінің қорытындысы ол - өркениеттің қарқынды дамуының екінші бір жағымсыз жақтары технологиялық әрі өндірістік дамумен қатар техногендік әсердің ушығуы.

XVIII ғасырда Еуропада басталған өнеркәсіптік революция табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынаста айтарлықтай өзгерістер енгізді. Осы уақытқа дейін адам, басқа тіршілік иелері сияқты, өзінің экожүйесінің табиғи құрамдас бөлігі болды, тіршілік айналымына сәйкес келді және оның заңдарына сәйкес өмір сүрді.

Неолит революциясынан бастап, яғни егіншілік пен одан кейінгі мал шаруашылығы ойлап табылған кезден бастап адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас қарқынды түрде өзгере бастады. Адамның ауылшаруашылық қызметі біртіндеп өзінің заңдарына сәйкес өмір сүретін агроценоздар деп аталатын жасанды экожүйелер жасады. Ал өз кезегінде олардың сақталуы адамның тұрақты, мақсатты жұмысын қажет етеді. Адамның араласуынсыз олар өмір сүре алмайды. Адам белсенділігінің нәтижесінде табиғаттағы тіршілік айналымы өзгере бастайды, қоршаған ортаның табиғаты өзгереді. Халық саны өсіп, қатар адамның қажеттіліктері де өскен сайын, сәйкесінше олардың тіршілік ету ортасының да қасиеттері көбірек өзгеріске ұшырайды. Алайда, соңғы уақытқа дейін бұл өзгерістердің бәрі баяу жүрді, сондықтан олар туралы ешкім ойламады.

Өнеркәсіптік революцияның басталуымен жағдай тез өзгере бастады. Бұл өзгерістердің басты себептері көмірсутекті отынды - көмірді, мұнайды, сланецті, газды өндіру және пайдалану болды. Содан кейін көптеген металдар мен басқа да пайдалы қазбаларды өндіру. Адамдар бұл заттардың биосферада пайда болуы судың, ауаның, топырақтың ластануы туралы айта бастады. Мұндай ластану процесінің қарқындылығы тез өсті. Есесіне адамзат мекендейтін орта күрт өзгерді.

Біздің заманымызда табиғатқа деген тұтынушылық көзқарас, оның ресурстарын пайдаланып, орнын толтыратын шара қолданбау қазіргі кезде қате екенін адамзат мойындады. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, табиғатты адамның шаруашылық қызметінің әсерінен сақтау проблемасы үлкен мемлекеттік маңызға ие болып отыр.

Адамдардың тіршілік еті ортасын қорғау - жалпы адамзаттың ісі десек артық болмайды. Табиғатты қорғау мен оны ұтымды пайдалану - комплексті проблема, оның шешілуі экожүйелерді сақтауға бағытталған мемлекеттік шараларды біртіндеп жүзеге асыруға, сондай-ақ қоғамның өзі үшін қаржыландыру тиімді болып табылатын ғылыми білімді кеңейтуге байланысты[1] .

Жер адам тарапынан үнемі өсіп келе жатқан әсерді сезінеді. Бұл климаттың, атмосфераның құрамының өзгеруімен, сондай-ақ биологиялық әртүрліліктің төмендеуімен көрінеді. Бұл өзгерістердің астарында 1900 жылдан бері үш есе өскен халық санының өсімі жатыр. Соңғы 100 жыл ішінде адамзат тұтынылатын қазба отынының көлемін 30 есе және өнеркәсіптік өндіріс көлемін 50 есе арттырды.

Оның салдары қаншалықты ауыр болуы мүмкін екенін түсіну үшін осы процестің бір жағын ғана қарастырған жеткілікті. Көмірқышқыл газының және басқа "парниктік" газдардың көбеюіне байланысты климат күрт өзгеруі мүмкін, әсіресе жоғары ендіктерде. Сонымен қатар, шөлдер одан әрі өсіп, тропикалық жаңбырлы ормандары азаяды. Құрғақшылық немесе су тасқынынан аулақ болу үшін жаппай қоныс аударуға да тура келуі мүмкін. Онымен қоса табиғи апаттар да көп болады, ал теңіз деңгейі 100 жылдан кейін 50 см - ден асады.

Жануарлар мен өсімдіктер әлемінің кейбір түрлері қазірдің өзінде температураның көтерілуіне өзіндік реакция беруде. Мәселен, қоныс аудармайтын еуропалық көбелектердің 22 түрінің таралу аймағы соңғы 100 жыл ішінде солтүстікке қарай 240 км-ге көшті. Ал соңғы онжылдықта құстардың 59 түрінің таралу аймағы 18 км-ге жылжыды[2] .

Бұдан өзге мысал ретінде айтатын болсақ, тағы да бір антропогендік өрескел әсердің мысалы - биосфераның радиактивті заттармен ластану проблемасы. Бұл ауыр ластану проблемасы 1945 жылы Жапон қалалары Хиросима мен нагасакиге тасталған атом бомбаларының жарылысынан кейін пайда болды. 1962 жылға дейін атмосферада жүргізілген ядролық қарудың сынақтары ғаламдық радиактивті ластануға алып келді. Тіпті Республика аймағында, Семей полигонындағы жүздеген сынақтардың сұмдық салдарын халық өзі бастан кешіп, залалын толықтай тартты. Бұл жүргізілген сынақтарда атом бомбасы жарылған кезде, өте қатты иондаушы сәулелер пайда болады, радиактивті бөлшектер үлкен қашықтырға тарай отырып, топырақты, су қоймаларын және тірі организмдері зақымдайды. Көптеген радиактивті изотоптардың жартылай ыдырау кезеңі ұзақ уақытқа созылып, сол уақыт аралығында өте қауіпті болады. Осындай ауыр әсерлердердің салдарынан толықтай биоценоздардың бұзуылуы мен қоршаған ортаның ластануы өте күрделі проблемаға айналып отыр. Бүкіл биосфера адам қызметінің жылдан жылға артып отырған әсерінен зардап шегуде, сондықтан табиғатты қорғауға бағытталған шаралар өзекті мәселелердің бірі болып отыр[1] .

Экологиялық трагедия немесе табиғатқа болып жатқан кері әсердің ықпалы адамзаттан тыс тек «қоршаған орта» деген түсінікпен шектеліп қалмайтынын, керісінше толық тіршілік атаулысын қамтып барлық биосфера құрылымына тигізер залалы мол екенін адамзат баласы кеш те болса толық мойындауына тура келді. Себебі технологиялық, индустриалды және тағы да басқа техногендік салалардың қарқынды дамыған мезетінде қоғам біршама өзінің табиғаттың билеушісі емес табиғатқа тәуелді жаратылыс екенің ұмытқан хәлге түсті.

Осы проблемалар ішіндегі алдыңғы қатардағы көкейкесті негізгі орталық мәселе - қоршаған ортаға антропогендік әсерден болатын зиянды факторларды азайтып, қалыпты жағдайды сақтау болып табылады. Көптеген ғылыми орталарда, ғалымдардың еңбектерінде «бұл жағдайда неңдей шара қолдану керек? Қандай технологиялар арқылы тиімді, жағымды әсері жоғары нәтиже алуға болады?» деген сұраққа түрлі шешімдер ұсынылуда. Бұдан бөлек түрлі ұйымдардың қыруар қаржы бөліп, сол арқылы әртүрлі технологияларды да, экология мәселесінің төңірегіндегі мамандарды жұмылдыру арқылы да көптеген шаралар қолданылуда. Әрине бұл нұсқаулықтардың барлығын бастан аяқ пайдасыз, практикалық мәнін жоғалтқан деп кесіп айту үлкен қателік. Бірақ осы жолда көптеген әрекеттер жасалып жатқанымен, олардың ұзақ мерзімді келешегіне жүз пайыздық кепілдік беру қазіргі шақта өте қиын болып отыр[3] .

Жоғарыда аталған проблемалардың зерттелуінің нәтижесінде кері әсерлерді азайту яки одан да жақсысы оның толыққанды шешімі тек белгілі бір жаңа экологиялық технологияларды ойлып тауып, оны қоршаған ортаға кері әсерге тұспа-тұс қарсы қолданумен шектелу арқылы табылмайтынын түсінді. Осыған орай ғылыми орталарда һәм жалпы қоғамда бұл түйткілді мәселені шешу жан-жақты шешу стратегиясы ұсынылуда. Тіпті әлемдік деңгейде әр мемлекет өз аясында белгілі бір шаралар қолдануда.

Осы мәселеге орай өз кезегінде Қазақстан Республикасының да "Қазақстан 2020: болашаққа жол" Қазақстан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы, "Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсiздігі тұжырымдамасы", "Экологиялық білім берудің мемлекеттік бағдарламасы" атты түрлі бағдарламалар еңгізілуде[4, 5, 6] .

Бұдан аңғаратанымыз ол қоғамда экологиялық этика қалыптастыруда тұлғаның қалыптасуының алғашқы баспалдағы ол жасөспірімдер мен жалпы жастардың орасан зор рөл атқаратыны.

Жасөспірімдерде, оның ішінде өз алдына үлкен бір орын алатын, әр қоғамның болашағы болып табылатын мектеп оқушыларында экологиялық сана және этика қалыптастудың негізгі бағытталған тұсы ол қоғамға уақыт өте белгілі бір тұлға болып қалыптасатын және кейінірек сол қоғамды құрап, соған әсер ететін жастардың бойында қоршаған ортаға деген парасаттылық, жауапкершілік сынды қасиеттерді қалыптастыру.

Қозғалып отырған тақырыптың ядросы болып табылатын экологиялық тәрбие қалыптастыру ұғымы тамырын тереңнен алады. Атап айтқанда ерте замандағы Орта Азия мен Шығыс өңірінің ғалым әрі пәлсапашыларының ортағасырлық ғылыми еңбектерінде экологиялық тәрбие мәселесі өзекті орын алады. Нақтырақ айтсақ экология мәселесі ол уақытта Әбу Насыр Әл-Фараби, Ибн Сина, Әл Хорезми, Әл Бируни, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Йассуи және т. б. сынды өз заманының ғұламаларының аттарымен байланысты. Аталған ғалымдардың еңбектерінде адамзаттың қоршаған ортаға деген оң көзқарасы, табиғаттың адам өмірінде аласын орасан зор маңызды орны және жан баласының тіршілік атаулысына деген жақсы қарым қатынасы мен қамқорлығы айтылады.

Қоршаған орта, табиғат құралдарын алдынғы орынға қою арқылы Жан Жак Руссо сынды ғалымдар балалардың табиғатқа деген адамгершілігін, сүйіспеншілігін арттырудың мүмкін екенін атап өткен болатын. Мәселен, Руссоның пікірінше, адамзат тарихының алғашқы кезеңінде "табиғи жағдай" болды. Онда адамдар бөлек, бірақ табиғат ережелеріне сәйкес өмір сүрді. Олар жеке меншікті, теңсіздікті, қысымшылықты және жамандықты білмеді. Орташа межедегі қажеттіліктер азға қанағаттануға мүмкіндік берді. Мүмкіндіктер мен күштердің жетіспеушілігі адамды бауырларымен бірігуге, "әлеуметтік мемлекет" негізін қалаған "әлеуметтік келісім" жасасуға мәжбүр етті, яғни заңдар, меншік, билеушілер мен субъектілерге бөліну, мүліктік айырмашылықтарға. "Табиғи" өмір салтын ұстана отырып, адамдар ашкөздікке, менмендікке және басқа да зиянды құмарлықтарға ие болды. Шектен шығуға тырысып, айналасындағы әлемді өз еркімен және надандықпен өзгерте отырып, адам өзінің табиғатын бұрмалады. Бұдан ары Руссоның пайымдауын жалғастыратын болсақ, ұлттың "өркениет" деңгейі неғұрлым жоғары болса, ұлт "табиғатқа залалды күйден" алыстайды. Табиғи теңдік орнатып, сән-салтанаттан, асыра өндірістен бас тартып, ағарту және адамзатты дұрыс тәрбиелеу арқылы әлеуметтік өмірді өзгерте алады[7] .

Тіпті 19 ғасырдың ширек жартысын бала оқытып, халық жадысын ағартуға жұмсаған педагог Ыбырай Алтынсарыұлының біршама туындыларын оқып қарасаңыз, онда ағартушы табиғаттың көркем сұлулығын шеберлікпен суреттеу арқылы оқырманның санасына белгілі бір құндылыққа толы әсер тигізгісі келгенін аңғаруға болады. Жазушы өлеңдерінде табиғатты адамзаттан бөлек бір жаратылыс ретінде қарамай, керісінше адам тіршілігімен тікелей байланыстыра бейнелейді. Мұнын да астарында есті, өркениетті адам біршама өнегелі мән жатқанын байқайды. Бұл да сол уақыттағы экологиялық сана қалыптастырудың бір көрінісі десек болады.

Табиғатқа деген сүйіспеншілік-ұлық сезім. Көкейдегі бұл сезім адамға әділ болуға, жауапкершілігін әрі кең пейілділігін арттыруға көмектеседі. Табиғатты сүюге тек оны жақсы білетін және түсініп, жүрегімен көре алатын адам ғана қауқарлы. Адам осы қасиеттерді меңгеру үшін ​табиғатқа деген сүйіспеншілікті бала кезінен ояту қажет. Және де бұған жаңашыл педагог В. А. Сухомилинскийдің мына бір сөздері арқау бола алады: «Кім уылжыған бала кезінен табиғат үніне саңырау болса, кім бозбала шағында ұясынан құлаған құсқа қамқорлық танытпай өзіне табиғаттың керемет сұлу бейнесін ашпаса, ол адам кейінірек өз ішкі әлемінде сұлулық пен адамдық іспеттес қасиеттерді ашуы қиын болады»[8] .

Жоғарыда келтірілген аз ғана экологиялық сана жайлы кіріспе мысалдардың барлығының өзегі, ол - экософия ғылымының сәулелері екенін мойындауымыз керек, және экософиялық, яғни түпкі рухани мәнді түсіну, әрі оны адамзаттың бойына сіңіру стратегиясы қазіргі таңда өте зор сұранысқа ие болып отырғаны да ақиқат.

Түйндей келе, қазіргі техниканың қарқынды дамуы белең алған, уақыттың қоршаған ортаға кері әсерде жылжып отырған заманауи жағдайда біз қоғам санасына экологиялық құндылықтарды қалай сіңіреміз, оның ішінде қоғамның қалаушы кірпіші болып табылатын жас-жеткеншектердің экологиялық көзқарасын, санасын қалыптастыру мақсатында қалай әсер ете аламыз деп сұрақ қойғанымыз жөн. Және де бұл орайда экологиялық мәселелер шеңберінде экологиялық сана мен этикеттің тұлға бойында толыққанды қалыптасуы қаншалықты зор маңызға ие екенін түсінуге болады.

Зерттеудің мақсаты:

Жасөспірімдерде сыныптан тыс жұмыстарда экософиялық ұғымдарды қолдану арқылы экологиялық сана және экологиялық этикет қалыптастырудың маңызын зерделеу һәм теориялық-ғылыми жақтарын негіздеу.

Зерттеудің міндеттері:

1. «Экософия» ұғымының мән-мағынасын, құрылымын және аспектілерін теориялық тұрғыда ашып көрсету.
2. Сыныптан тыс жұмыстарда экософиялық ұғымдарды қолдану арқылы оқушыларда экологиялық сана қалыптастырудың жүйесін сипаттау.
3. Оқу процессінде экософиялық ұғымдарды қолданудың экологиялық сана қалыптастыруда тиімді әрі нәтижелі екенін дәлелдеу.

Зерттеу пәні:

Сыныптан тыс жұмыстар жүргізу барысында экософиялық ұғымдар қолдану арқылы оқушыларда экологиялық сана қалыптастыру.

Зерттеу объектісі:

Сыныптан тыс жұмыстарда экософиялық технологияларды қолданудан оқушылардың бойында экологиялық сананың қалыптасу процессі.

Зерттеу әдістері:

Экософиялық, экологиялық, психологиялық, педагогикалық, және оқу-әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау, оқу жоспарын пәнаралық байланыс тұрғысынан зерделеу, 9 сынып оқушыларынан сауалнама алып, нәтижесін талқылау, сұхбаттасу, эксперименттік жұмыстар қою және алынған нәтижелерді зерттеп, өңдеп, қорытындылау һәм оқу процессі барысына еңгізу.

Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:

- экософиялық технологиялардың сыныптан тыс жұмыстар өткізу барысында оқушыларда экологиялық сана қалыптастыруының мүмкіндіктері теориялық тұрғыда негізделді;

- экософиялық ұғымдардың экологиялық сана қалыптастыруда әлеуеті мен әсері алғаш рет анықталды;

Зерттеудің базасы:

Зерттеу жұмыстары Жамбыл облысы, Талас ауданы, Қаратау қаласындағы Ахмет Байтұрсынұлы атындағы гимназияның базасында өндірістік практика барысында жүргізілді.

1 Бөлім. «Экософия» - экологиялық сана қалыптастыруда және экологиялық ағарту процесстерінде негізгі ұғым

1. 1 Экософия немесе терең экология ұғымы

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс