Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқық
Ф.7.03.13
Атамбаев К.Д.
Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік)
пәнінен білім алушыларға арналған
ОҚУЛЫҚ
Шымкент, 2023 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
"ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС" КАФЕДРАСЫ
Атамбаев К.Д.
Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік)
пәнінен білім алушыларға арналған
ОҚУЛЫҚ
6В04210-"Құқықтану" Білім беру бағдарламасы бойынша
Оқыту формасы: күндізгі
Шымкент, 2023 ж.
ӘОЖ 349.08
Құрастырған: Қылмыстық құқық және қылмыстық процесс кафедрасының аға оқытушысы Атамбаев К.Д.
ҚР процесстік құқығы" (жалпы бөлік) пәнінен білім алушыларға арналған ОҚУЛЫҚ. 6В04210-"Құқықтану" Білім беру бағдарламасы бойынша. -Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚУ, 2023 ж. 85-бет.
Оқулық оқу жоспарының және "Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік) пәнінің Білім беру бағдарламасының талаптарына сәйкес құрастырылған және семинар, дәріс жүргізуге арналған барлық қажетті мәліметтерді қамтиды.
Оқулық 6В04210-"Құқықтану" Білім беру бағдарламасы бойынша студенттерге арналған.
Оқулық "Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік) пәнінің Қазақстандағы құқықтың өте маңызды құрамдас бөлігі, заңда болып жатқан өзгерістер мен толықтырулар және бұл қылмыстардың мемлекетке қауіптілік дәрежесін студенттердің ой елегінен өткізу және т.б. оқытып үйрету бұл пәнді оқытуға арналған оқулықтың негізгі мақсаты болып табылады.
Пікір жазғандар:
1.Имашев Б.Е. - Қылмыстық құқық және қылмыстық процесс кафедрасының
меңгерушісі з.ғ.к., доцент
2.Ақшатаева Ж.Б. - Шымкент Университеті, Құқық және тарих кафедрасының
з.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Қылмыстық құқық және қылмыстық процесс кафедрасының мәжілісінде қарастырылды (хаттама №_________________2023 ж.)
Заң факультетінің оқу-әдістемелік комиссиясымен (хаттама №_________________2023 ж.) қарастырылып басылымға ұсынылды.
М.Әуезов атындағы ОҚУ оқу-әдістемелік кеңесімен басылымға ұсынылды, (хаттама №_________________2023 ж.)
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Университеті, 2023 жыл
Шығаруға жауапты Атамбаев Кайрат Даниярбекулы
Мазмұны
Кіріспе
6
Тақырып № 1. Қылмыстық процестік құқығының ұғымы, маңызы және мiндеттерi.
8
Тақырып № 2. Қылмыстық процестік заңы және оның қайнар көздерi
12
Тақырып №3. Қылмыстық процестiң принциптері.
15
Тақырып № 4. Қылмыстық қудалау
21
Тақырып № 5. Қылмыстық процеске қатысушылар.
25
Тақырып № 6. Қылмыстық iс бойынша процестік
36
Тақырып № 7. Қылмыстық процестегi шешілетін мүліктік мәселелердің түсінігі шарттары және түрлері. Ақтау. Азаматтық талап. Процестік шағындар
40
Тақырып № 8. Ақтау. Қылмыстық процестi жүргiзушi органның заңсыз iс-әрекеттерiмен келтiрiлген зиянды өтеу
46
Тақырып № 9.Қылмыстық процесске қатысушы адамдардың қауiпсiдiгiн қамтамасыз ету
49
Тақырып № 10.Қылмыстық iс бойынша процестікге қатысудың мүмкiндiгiн жоққа шығаратын жағдайлар. Қарсылық бiлдiру және өтiнiшпен шағым жасау
52
Тақырып № 11. Сот дәлелдемелер теориясы. Дәлелдемелердің қайнар көздері және жіктелуі.
59
Тақырып № 12. Қылмыстық процестік дәлелдеуiнiң негiзi.
71
Тақырып № 13. Қылмыстық процестікшiлiк мәжбүрлеу институты
81
Тақырып № 14. Қылмыстық процестік бұлтартпау шаралары
88
Тақырып № 15. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру
98
Тақырып № 16. Адамды күдікті деп тану және күдіктінің іс-әрекетінің саралануын айқындау
105
Тақырып № 17. Сотқа дейінгі сатысындағы тергеу iс әрекеттерi.
108
Тақырып № 18. Сотқа дейінгі тергеудiң аяқталуы
117
Тақырып № 19.Басты сот толқылауының жалпы шарттары. Қылмыстық істердің
соттылығы.
121
Тақырып №20.Басты сот толқылауы
125
Тақырып №21.Апелляциялық және кассациялық өндірістер
131
Тақырып №22. Сот шешiмдерiн орындау
136
Тақырып №23.Соттың заңды күшiне енген үкiмдерi мен қаулыларын қайта қарау
141
Тақырып №24.Жаңадан ашылған мән-жағдайларға байланысты іс бойынша процестікді кайта бастау.
147
Тақырып №25.Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша процестік.
151
Тақырып №26. Артықшылықтары мен қылмыстық ізге түсуден иммунитеттері бар адамдардың істері бойынша процестікдің ерекшеліктері.
158
Тақырып №27.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер бойынша процестік.
163
Тақырып №28.Қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы халықаралық ынтымақтастық
167
Тақырып №29.Процестік келісім жасалған істер бойынша процестік
175
Тақырып №30. Істер бойынша алқабилердiң қатысуымен процестік.
181
Білім алушыны бағалау критерийлері
188
Пайдаланылған әдебиеттер
192
Кіріспе
Қылмыстық процестік құқығы -- өзге құқық салаларымен міндеттер мен принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.
Сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын құзыретті мемлекеттік органдарға осындай өкілеттіктер берілген. Оларға сот, прокуратура, тергеу және анықтау оргаңдары жатады.
Ғылыми мектептің бағыттылығына байланысты қылмыстық процеске қызмет түрі ретіндегі түрлі анықтамалар берілді.
Атап айтқанда, М.А. Чельцов қылмыстық процесс -- ол қылмыстық істерді тергеу мен шешу жөнінде жұртшылықты қатыстыра отырып, соттың, прокуратура мен тергеу органдарының заңымен белгіленген тәртіпте демократиялық негіздерде жүзеге асыратын қызметі деген ұйғарым жасады.
Біздің пікірімізше, М.А. Чельцовтың тұжырымдаған қылмыстық процесс анықтамасы толық емес, өйткені қылмыстық процестік қызметінің мазмұны тек соттың, прокуратура мен тергеу органдарының ғана емес, сонымен бірге құқықтық қатынастардың өзге де субъектілерінің процестік қызметін қамтиды.
Мұның өзі бізге қылмыстық процесті екі мағынада қарастыруға мүмкіңдік береді.
Қылмыстық процестік қызметі кең мағынада алғанда -- ол қылмыстық процестің қатысушылары: соттың, прокуратураның, тергеу мен анықтау органдарының, айьшталушы мен оның корғаушысының, жәбірленуші мен оны айыптаушының заңмен белгіленген процестік тәртібінде жасайтын әрекеттерінің жиынтығы.
Қылмыстық процесс тер (арнаулы) мағынада -- ол анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық істерді заңмен белгіленген нысанда қозғау, тергеу және шешу, сондай-ақ қылмысты тез және толық ашу мақсатында жүзеге асырылатын сот шешімдерін орындауға қосу, кінәлілерді анықтап, қылмыс жасаған әрбір адам әділ жазаға тартылатындай және ешкім де жазықсыз жауапкершілікке тартыльш, сотталмайтындай етіп заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі заң, жүзінде баянды етілген қызметі.
Сонымен қылмыстық процесс осы қалпында қылмыстық процесті түр ұғымы болып табылатын мемлекеттік қызмет түрі ретінде тектік ұғымы тұрғысынан қарастырады.
Сөйтіп, қылмыстық процестік процесі кең мағынада алғанда -- ол іске қатысушы барлық адамдар әрекеттерінің жиынтығы немесе жүйесі, олар мынадай қалыпта топтастырылуы мүмкін:
а) анықтау, тергеу, сот және прокуратура органдары; бұл органдар қылмыстық процеске мемлькеттік-саяси қызмет түрін береді;
ә) күдікті (айыпкер), оның қорғаушысы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері; бұл қатысушылар тобының қызметі жекеқылмыстық-құқықтық процестікшілік, азаматтық-құқықтық сипат алады және көбіне-кеп қылмыстық процестің ағыны мен нәтижесін айқындайды;
б) іс бойынша сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың калыпты қызмет жасауын камтамасыз ететін куәгерлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар және басқа адамдар.
Мемлекеттік қызметтің түрі ретіндегі түсінілетін қылмыстық процестің мазмұнына мыналар кіреді:
а) тергеу, сот және прокуратура органдарының танымдық-куәландырунемесе дәлелдеу қызметі;
ә) бұл органдардың құқық қолдануқызметі.
Қылмыстық процестік құқығы ғылымының пәні: сот, прокуратура мен тергеу органдарында қылмыстық істер бойынша процестікді реттейтін қолданылып жүрген қылмыстық процестік құқығының нормалары; процестік заңына негізделген сот, прокуратура және тергеу органдары қызметінің нақ өзі; сот, прокуратура және тергеу оргаңдарының өз функцияларын орындауына байланысты қылмыстық іске қатысушылар арасында туындайтын қылмыстық процестік заңдары болып табылады.
Қылмыстық процестің түрі ретіндегі пәніайыпкердің есінен айрылу кезінде жасаған әрекеті үшін жауапкершілігі жөніндегі мәселе болып табылады.
Дербес сала ретіндегі қылмыстық процестік құқығының тақырыбы да қызмет түрі ретіндегі қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процесс ғылыми тақырыптарының жиынтығы.
2.Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну қабылданған. Қылмыстық процестік курсының бағдарламасы, оның құрылымы мен ішкі өзара төуелді логикасы - тұтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен мазмұнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын қылмыстық процестік кодексінің кұрылымымен байланысты. Аталған логикаға осы баяндалатын курстың құрылымы да бағынышты.
Сонымен бірге бұл -- дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар қылмыстық процестік нормаларын дәйекті түрде (Кодекстің басынан аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену арқылы қол жеткізілуі мүмкін) қылмыстық процестік құқығының мәнін пайымдау, түсіну дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдайда логикалық, ұғымдық, мәнділік дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалық дәйектілікті толық сайма-сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық заңдардың ерекшелігі болып табылады. Бұл белгілі бір ұғымды ашып көрсетуге кірісе отырып, біздің ҚІЖК-нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мөселені түсіну үшін қажетті құқықтық негізді құрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
Қылмыстық процестік құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдай сипаты болады. Бір жағынан Қылмыстық процестік кодексі кұрылымының ерекшелігін білдіреді, мұның өзі қылмыстық процестік құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық процестікдің құқық жүйесіндегі мақсаттары, міндеттері және орны көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге арналған. Жалпы бөлім құқықтың қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық процестікдің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді түсінудің кілті болып табылады.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын білдіре отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық процестік тәсілдері мен әдістерін құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институттар мен ұғымдардың тізбесінде қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен тұрады, олар: 1. Негізгі ережелер; 2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен тұлғалар; 3. Дәлелдемелер және дәлелдеу; 4. Процестікшілік мәжбүрлеу шаралары; 5. Қылмыстың процестегі мүліктік мөселелер. ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі сегіз бөлімнен тұрады: 6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі процестік; 7. Бірінші сатыдағы сотта процестік; 8. Сотгың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау; 9. Сот шешімдерін орындау; 10. Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде процестік; 11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша процестікдің ерекшеліктері; 12. Айрықша процестік; 13. Алқабилердiң қатысуымен iстер бойынша процестік.
Аталған бөлімдердін әрқайсысы тарауларға бөлінген. Әр тарауға баптар біріктірілген, олардың саны реттелетін құқықтық қатынастардың көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Баптардың көшпілігі 1,2,3...цифрларымен белгіленген бөліктерге бөлінеді және т.т.
Тақырып № 1. Қылмыстық процестік құқығының ұғымы, маңызы және мiндеттерi.
Мақсаты: қылмыстық процестің мәнін, маңызын және міндеттерін, оның кезеңдерін қарастыру.
Негізгі ұғымдар: Қылмыстық процестік құқығы, қылмыстық процестік қызметі, қылмыстық процестік институттары.
Жоспары:
1. Қылмыстық процестік құқығы пәні және негізгі ұғымдары.
2. ҚР ҚІЖҚ құрылымы мен жүйесі.
1.Қылмыстық процестік құқығы -- толып жатқан түрлі жақтарды, жай-жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі көзқарас -- қылмыстық процестік құқығын ережелер (нормалар) заңында көрсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында қылмыстық істерді тергеу, карау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну.
А) Кеңестік кезеңдегі құқық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған салды: қылмыстық процестік құқығы -- өз нормалары қылмыстық істерді қозғауға, алдын ала тергеуге, сотта қарауға байланысты қызметті, оның тәртібі мен мазмұнын реттейтін құқық саласы.
Б) Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық процестік құқығы -- қылмыстық іс бойынша процестік тәртібін белгілейтін және алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот оргаңдарынын қылмыстық іс қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі деп белгіленген.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді.
Сонымен, қылмыстық процестік құқьіғының мәні мынадай тең мәнді элементтерден қалыптасады:
-бұл дербес құқық саласы;
- іргелі сала, яғни ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі болып табылады;
- өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) нормалар түріндегі нақты процестік-құқықтық нұсқамалармен ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Қылмыстық процестік құқығының ерекшелігі -- адамның құқыққа қарсы әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпальшан байқалады.
Қылмыстық процестік құқығы -- өзге құқық салаларымен міндеттер мен принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.
Сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын құзыретті мемлекеттік органдарға осындай өкілеттіктер берілген. Оларға сот, прокуратура, тергеу және анықтау оргаңдары жатады.
Ғылыми мектептің бағыттылығына байланысты қылмыстық процеске қызмет түрі ретіндегі түрлі анықтамалар берілді.
Атап айтқанда, М.А. Чельцов қылмыстық процесс -- ол қылмыстық істерді тергеу мен шешу жөнінде жұртшылықты қатыстыра отырып, соттың, прокуратура мен тергеу органдарының заңымен белгіленген тәртіпте демократиялық негіздерде жүзеге асыратын қызметі деген ұйғарым жасады.
Біздің пікірімізше, М.А. Чельцовтың тұжырымдаған қылмыстық процесс анықтамасы толық емес, өйткені қылмыстық процестік қызметінің мазмұны тек соттың, прокуратура мен тергеу органдарының ғана емес, сонымен бірге құқықтық қатынастардың өзге де субъектілерінің процестік қызметін қамтиды.
Мұның өзі бізге қылмыстық процесті екі мағынада қарастыруға мүмкіңдік береді.
Қылмыстық процестік қызметі кең мағынада алғанда -- ол қылмыстық процестің қатысушылары: соттың, прокуратураның, тергеу мен анықтау органдарының, айьшталушы мен оның корғаушысының, жәбірленуші мен оны айыптаушының заңмен белгіленген процестік тәртібінде жасайтын әрекеттерінің жиынтығы.
Қылмыстық процесс тер (арнаулы) мағынада -- ол анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық істерді заңмен белгіленген нысанда қозғау, тергеу және шешу, сондай-ақ қылмысты тез және толық ашу мақсатында жүзеге асырылатын сот шешімдерін орындауға қосу, кінәлілерді анықтап, қылмыс жасаған әрбір адам әділ жазаға тартылатындай және ешкім де жазықсыз жауапкершілікке тартыльш, сотталмайтындай етіп заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі заң, жүзінде баянды етілген қызметі.
Сонымен қылмыстық процесс осы қалпында қылмыстық процесті түр ұғымы болып табылатын мемлекеттік қызмет түрі ретінде тектік ұғымы тұрғысынан қарастырады.
Сөйтіп, қылмыстық процестік процесі кең мағынада алғанда -- ол іске қатысушы барлық адамдар әрекеттерінің жиынтығы немесе жүйесі, олар мынадай қалыпта топтастырылуы мүмкін:
а) анықтау, тергеу, сот және прокуратура органдары; бұл органдар қылмыстық процеске мемлькеттік-саяси қызмет түрін береді;
ә) күдікті (айыпкер), оның қорғаушысы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері; бұл қатысушылар тобының қызметі жекеқылмыстық-құқықтық процестікшілік, азаматтық-құқықтық сипат алады және көбіне-кеп қылмыстық процестің ағыны мен нәтижесін айқындайды;
б) іс бойынша сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың калыпты қызмет жасауын камтамасыз ететін куәгерлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар және басқа адамдар.
Мемлекеттік қызметтің түрі ретіндегі түсінілетін қылмыстық процестің мазмұнына мыналар кіреді:
а) тергеу, сот және прокуратура органдарының танымдық-куәландырунемесе дәлелдеу қызметі;
ә) бұл органдардың құқық қолдануқызметі.
Қылмыстық процестік құқығы ғылымының пәні: сот, прокуратура мен тергеу органдарында қылмыстық істер бойынша процестікді реттейтін қолданылып жүрген қылмыстық процестік құқығының нормалары; процестік заңына негізделген сот, прокуратура және тергеу органдары қызметінің нақ өзі; сот, прокуратура және тергеу оргаңдарының өз функцияларын орындауына байланысты қылмыстық іске қатысушылар арасында туындайтын қылмыстық процестік заңдары болып табылады.
Қылмыстық процестің түрі ретіндегі пәніайыпкердің есінен айрылу кезінде жасаған әрекеті үшін жауапкершілігі жөніндегі мәселе болып табылады.
Дербес сала ретіндегі қылмыстық процестік құқығының тақырыбы да қызмет түрі ретіндегі қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процесс ғылыми тақырыптарының жиынтығы.
2. Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну қабылданған. Қылмыстық процестік курсының бағдарламасы, оның құрылымы мен ішкі өзара төуелді логикасы - тұтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен мазмұнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын қылмыстық процестік кодексінің кұрылымымен байланысты. Аталған логикаға осы баяндалатын курстың құрылымы да бағынышты.
Сонымен бірге бұл -- дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар қылмыстық процестік нормаларын дәйекті түрде (Кодекстің басынан аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену арқылы қол жеткізілуі мүмкін) қылмыстық процестік құқығының мәнін пайымдау, түсіну дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдайда логикалық, ұғымдық, мәнділік дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалық дәйектілікті толық сайма-сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық заңдардың ерекшелігі болып табылады. Бұл белгілі бір ұғымды ашып көрсетуге кірісе отырып, біздің ҚІЖК-нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мөселені түсіну үшін қажетті құқықтық негізді құрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
Қылмыстық процестік құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдай сипаты болады. Бір жағынан Қылмыстық процестік кодексі кұрылымының ерекшелігін білдіреді, мұның өзі қылмыстық процестік құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық процестікдің құқық жүйесіндегі мақсаттары, міндеттері және орны көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге арналған. Жалпы бөлім құқықтың қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық процестікдің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді түсінудің кілті болып табылады.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын білдіре отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық процестік тәсілдері мен әдістерін құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институттар мен ұғымдардың тізбесінде қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен тұрады, олар: 1. Негізгі ережелер; 2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен тұлғалар; 3. Дәлелдемелер және дәлелдеу; 4. Процестікшілік мәжбүрлеу шаралары; 5. Қылмыстың процестегі мүліктік мөселелер. ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі сегіз бөлімнен тұрады: 6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі процестік; 7. Бірінші сатыдағы сотта процестік; 8. Сотгың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау; 9. Сот шешімдерін орындау; 10. Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде процестік; 11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша процестікдің ерекшеліктері; 12. Айрықша процестік; 13. Алқабилердiң қатысуымен iстер бойынша процестік.
Аталған бөлімдердін әрқайсысы тарауларға бөлінген. Әр тарауға баптар біріктірілген, олардың саны реттелетін құқықтық қатынастардың көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Баптардың көшпілігі 1,2,3...цифрларымен белгіленген бөліктерге бөлінеді және т.т.
Кодекстің құрылымы қылмыстық процестік құқығын құрылымдаудың негізі болап табылады.
ҚР ҚІЖҚ жүйесі.
Қылмыстық процестік құқығы -- білімнің іргелі салаларына жататын дербес құқық саласы. Бұл оның (құқықтың) өз жүйесі бар екенін білдіреді, оның өзара байланыстары мынадай: 1) құқық нормасының элементтері арасында; 2) құқық институттарына біріккен нормалар арасында; 3) қылмыстық процесс құқығы саласының институттары арасында; 4) қылмыстық процестік құқығы мен құқықтың өзге де сабақтас салалары арасында. Сонымен, қылмыстық процестік құқығы құрылымы сыртқы қасиеттерді көрсетсе, жүйе оның мазмұнды жағын бейнелейді.
Қылмыстық процестік институтықатынастардың нақты саласын реттейтін, тек сол қатынастарға тән ерекшеліктерді біріктіретін заң нормаларының жиынтығы болып табылады.
Құқық институты - қоғамдық қатынастардың біршама дербес жиынтығын немесе олардың әлдебір құрамдас бөліктерін, қасиеттерін реттейтін өзара байланысты нормалар жүйесі екенін негізге алатын болсақ, овда қандай да болсын институттың мәнін түсіну құқықтың сабақтас салаларынан ғана емес, сондай-ақ білімнің сабақтас салаларьшан (мысалы, фриософиядан, саясаттанудан, социологиядан және т.т.) бастау алатын ұғымдарға жүгінуді қажет етеді. Қылмыстық процестік институттары ішкі құрылымдары бойынша қарапайым институттан көп сатылы институтқа дейін түрленеді. Құқық институтының бірыңғай құрылымы жоқ және ондай құрылым орнатуға болмайды. Сонымен бірге құқық саласының тұтастығы мен толықтығы, құқық нұсқамалары жүйесінің ішкі қисындылығы мен үйлесімдігі туралы мәселенің шешімі құқық институттарының қандай дәрежеде әзірленуіне байланысты, оның өзі сайып келгенде құқық қолданудың тиімді болуына әсер етеді.
Қарапайым құрылымы бар институттарға жәбірленуші, сезікті, айыпкер, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары жатады. Осы институттардың ерекшелігі -- олар іс жүзінде процестік құқығы қатынастарын реттейді, ол қатынастардың сипаты сот ісіне қатысушы ретінде сол тұлғалардың құқықтық мәртебесін негізге ала отырып анықталады.
Қылмыстық процестік құқығы және қылмыстық процестік заңы.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процестік заңы арасындағы арақатынасты түсіну жалпы құқық пен заң арақатынасын түсінумен байланысты.
Егер құқық - мемлекет күшімен қорғалатын жалпыға міндетті әлеуметтік нормалар жүйесі болса, заң осы мемлекет күшінің аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл жағдайда заң, бір жағынан, нормативтік-құқықтық актілердің түгелдей бәрі деп түсінілсе, екінші жағынан ол - мемлекеттік өкіметтің ең жоғары екілетті органы қабылдаған нормативтік акті. Заңдар мемлекеттің құқық жүйесінің негізін қалайды.
Сонымен, қылмыстық процестік құқық мен қылмыстық процестік заңы бір нәрсе емес. Заң - құқықтың құрамдас бөлігі.
Құқықпен заңның ажыратылуын жақтаушылар В.С. Нерсесянц, В.Д. Зорькин, Д.А. Керимов, Л.С. Мамут, В.А. Туманов, Р.З. Лившиц құқық пен заң -- өзара байланысты, бірақ бір мағыналы емес құбылыстар екенін дәлелдеді. Атап айтқанда, Р.З. Лившиц былай деп атап көрсетті: Мән -- қолда бар заң, тиісті нәрсе -- заңның қандай болуға тиіс екені. Тиісті нәрсені іздеу теория тұрғысынан алғанда құқық мәнін іздеу болып табылады.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процестік заңының бір мағыналы еместігін мынадай факторлар аңғартады. 1. Қылмыстық процестік құқығы өз дамуында қылмыстық процестік заңынан озық келеді.
2. Қылмыстық процестік құқығы адамзаттың құқықтық ойынының игілігі болып табылатын құқық институттарьша сүйене алады, ал ұлттық қылмыстық процестік заңында сол құқық институттарына негізделген нормалар болмауы мүмкін.
3. Қылмыстық процестік құқығы ешқашанда мемлекет шептерінде тұйықталмайды, бірақ географиялык тұрғыдан алғанда бүкіл қоғамға тарайды, ал қылмыстық процестік заңының күші аумақпен (кеңістікпен) және уақытпен шектеледі.
4. Қылмыстық процестік құқығының құрамында мәнділік институттар бар, оларды өзінің дамуына қарай жинақтай береді, ал белгілі бір уақытта ез рөлін орындаған қылмыстық процестік заңының өзгертілуі, толықтырылуы, жойылуы немесе жаңа заңмен алмастырылуы мүмкін.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқық.
Қылмыстық процестік құқығы қылмыстық құқықпен ажырағысыз байланысты. Егер материалдық құқық - жасалған құқыққа қарсы әрекеттің мәнін түсінудің кілті, әрекетті саралау белгілерінің жүйесі болса, процестік құқығы - әрекет жасау жағдайларын, кінәні және кінәлілік дәрежесін анықтауға мүмкіндік беретін жүйеленген әдістер мен құралдар жиынтығы.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқықты тығыз өзара байланысты және өзара себепші ететін оларға тән мына ерекшеліктер:
1. Жаңа Қылмыстық кодекстің қабылдануы әрдайым жаңа Қылмыстық процестік кодексінің қабылдануына себеп болады. Мәселен, Қазақстан Республикасының ҚК 2020 жылғы 3 шілдеде қабылданса, соның ізінше - 2020 жылғы 4шілдеде Қазақстан Республикасының ҚІЖК қабылданды.
2. Қылмыстық-құқықтық қатынастар пайда болмайынша қылмыстық процестік қатынастары ешқашан пайда болмайды.
3. Қылмыстық-құқықтық қатынастарды тек қылмыстық процестік түрінде ғана жүзеге асыруға болады.
4. Қылмыстық процестік құқығы қылмыстық құқық нормаларын қолданудың процестік нысандарын белгілеп қана қоймайды, сондай-ақ сот ісін жүргізу барысында пайда болатын қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттейді.
5. Қылмыстық құқық пен қылмыстық процестік құқығын материалдық және процестік құқығының орын алуына негіз болған себеп-салдар байланысының бірлігі жақындастырады, ол - орын алып отырған қоғамдық және мемлекеттік кұрылысқа, орын алып отырған барлық меншік нысандарына, азаматтардың жеке басы мен құқықтарына қарсы бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттердің болуы.
Олардың айырмашылығы реттейтін нәрседегі, реттеу әдісі мен құралдарындағы айырмашылықтарға негізделген.
1. Реттейтін нәрсе
Егер қылмыстық құқық өзі реттейтін нәрсе деп мемлекет пен қылмыс жасаған адамдар арасында пайда болатын іс жүзіндегі қоғамдық қатынастарды санайтьш болса, қылмыстық процестік құқығы реттейтін нәрсе қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және шешу, сондай-ақ сот шешімдерін орындау саласьшда пайда болатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
2. Реттеу әдісі
Пайда болатын қатынастарды материалдық құқықпен реттеу материалдық әдістермен жүзеге асырылады: адамның қылмыс жасауы қылмыстық құқық нормаларымен кезделген тиісті жазаға ұшыратады.
Қылмыстық процестік қатынастары ерекше процестік нысаны болып табылатын әдістермен реттеледі. Адамның қылмыс жасауы қылмыстық іс қозғауға әкеліп соғады, оның процедурасы ҚІЖК нормаларымен қатаң регламенттелген. Ерекше процестік нысаны дегеніміз -- осы процедура.
3. Реттеу құралдары
Қылмыстық құқықтың қалыптасатын қатынастарды реттеу-де өз қүраддары бар. Осы құралдар қатарына кіретіндері: Қылмыстық кодекс, Қазақстан Республикасының құқыққа қарсы жекелеген әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық туралы заңдары.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында пайда болатын қатынастарды реттеу құралдары: қолданылып жүрген Қылмыстық процестік кодексі; Қазақстан Республикасының прокуратура туралы, ішкі істер органдары туралы, сотта процестік туралы, судьяның мәртебесі туралы заңдар және т.т.
Студенттердің өз беттерінше дайындалуына берілетін сұрақтар
1. Заңнамаға сәйкес қылмыстық процестікдің міндеттері болып табылмайды? 2. Қылмыстық процестің сатыларын қалай түсiнесiз? 3. ҚІЖК қашан қабылданды? 4. Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқықтын қандай байланысы бар?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Қылмыстық процестік кодексі
1. ҚР Қылмыстық процестік құқығы. Оқулық. Жалпы бөлім. Екі кітап Толеубекова Б.Х. жалп.ред. - Алматы, 2020.
2. Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: УчебникОтв. ред. Лупинская П. А. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: "Юристъ", 2021
3. Уголовный процесс. Учебник длявузов. Под общ. ред. д.ю.н., проф. Кобликова А. С. - М.: "ИНФРА-М - НОРМА", 2022.
4. Нұрмашев Ү.Ө. Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік құқығы: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2022.
Тақырып № 2. Қылмыстық процестік заңы және оның қайнар көздерi
Мақсаты: қылмыстық процестік заңың және оның қайнар көздерiнқарастыру, олардың мәні, маңызы және қылмыстық процестікдегі мақсаты.
Негізгі ұғымдар: Қылмыстық процестік заңы,қылмыстық процестік қайнар көздері, қылмыстық процестік нормалары.
Жоспары:
1. Қылмыстық процестік құқығы көздерінің ұғымы, түрлері және мәні.
2. ҚР ҚІЖҚ басқа құқық салаларымен арақатынасы.
1.Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің маңызды болатын тағы да бір себебі - олар құқықтың қоғамдық болмысын білдіріп қана коймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен айқындалады.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
1.заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
2. бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
3. жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
4.бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі, жеделдігі; басқа бөліктерде - кешеуілдеу феноменінің ықпал етуі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
5. құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі факторларды теңдестіру қаупі пайда болады.
Қылмыстық процестік құқық көзі деген ұғым мазмұнын жашы алғанда құқық кезі деп нені түсіну керек екеніне баиланысты қарау қажет. Ғылымда мынадай баптар бар:
а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі -- қоғам өмірінің материалдық жағдайлары;
ә) құқық көзі -- мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -- құқықтың сыртқы нысандары;
б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі -- мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдейжүріс-тұрыс ережелері түрінде білдіру әдісі.
Құқық көзінің мәнін салалық құқыққа (бұл жағдайда -- қылмыстық процестік құқығына) қатысты түсіну үшін ең елеулісі -- құқық көзін заң тұрғысынан алып қарайтын тұжырым.
Қылмыстық процестік құқығының көздері ҚІЖК 1-бабының құқықтық регламентінде ұлттық құқықты дамытудың қазіргі кезеңінің жағдайы мен ерекшеліктері толық дәрежеде қамтылған, көздердің толық тізбесі берілген, оған мыналар кіреді:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2.конституциялық заңдар;
3.Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексі;
4.Қазақстан Республикасы қатысушылары болып табылатын халықаралық шарттар;
5.Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
6.Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
7. қылмыстық сот ісін жүргізудің құқықтық негізін заң жүзінде орнықтыру нақты құқық көзінің сипаты мен бағытына байланысты әрдайым үйлесе бермейді.
Қылмыстық процестік құқығы көздерінің түрлерін екі класқа бөлуге болады: 1) заңдар класы; 2) заңға сәйкес нормативті актілер класы.
Заңдар өз тарапынан мына деңгейлерге бөлінеді:
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген.
Қылмыстық процестік құқығының көзі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясына мынадай ерекшеліктер тән:
- конституциялық ережелердің процестік қызметіне реттеуші әсері ҚІЖК 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдардың Қылмыстық процестік кодексіне енгізілуге тиісті ережелері оған әлі енгізілмеген кезеңмен шектелмейді. - бірқатар конституциялық нормалардың мәтіні қылмыстық процестік заңының тұжырымдарымен үйлеседі.
Екінші деңгей конституциялық заңдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарын қамтиды, оларға кешенділік белгісі, яғни түрлі салалық құқық қатынастарын бірге реттеу тән. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы, Парламент депутатының мәртебесі туралы конституциялық заңдар, басқа да конституциялық заңдар оң құқық қатынастарының кешенін реттеп қана қоймайды, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейді.
Үшінші деңгейде тікелей қылмыстық процестік берілген, онда қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері, мақсаттары, міндеттері, кезеңдері және сатылары, қылмыстық құқық пен қылмыстық процестік құқығының нормаларын қолданудың процестікдегі нәтижелері, ең елеулі ұғымдардың түсініктемелері жүйелі түрде баяндалған, құқық қатынастарына қатысушылардың шеңбері, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген, сотта процестік механизмі белгіленген және т.т.
Тәртінші деңгейде Қазақстан Республикасының басқа қылмыстық процестік заңдары берілген. Оларға қолданылып жүрген Қылмыстық процестік кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы заңдар жатады.
Бесінші деңгейге Қазақстан Республикасының өзге заңдары мен халықаралық шарттары енген.
Өзге заңдар мен халықаралық-құқықтық актілерде көрсетілген көздер, әдетте, жинақтау сипатында болып, оларда бір акт шегінде материалдық құқыққа, сондай-ақ жүргізу құқығына қатыстын нұсқамалар болады.
Қылмыстық процестік құқығы көздерінін екінші класын заңға сәйкес нормативтік актілер құранды. Бұларға мемлекет басшысы -- Президенттің немесе мемлекеттік органның өз құзыреті шегінде, заңға сәйкес және заң негізінде және оны орындау мақсатыңда шығарылған құқық актілері жатады.
Қаралып отырған класта 3 деңгей бар.
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасы Президентінің бүкіл Республика аумағында міндетті күші бар Жарлықтарын, қаулыларын және өкімдерін (Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабы) қамтиды.
Қылмыстық процестік құқығының көздері ретіндегі заңға сәйкес нормативтік актілер шеңберіндегі екінші деңгей - Министрлер Кабинетінің (Үкіметтің) құқыққорғау оргаңдарының қылмыстық сот ісін жүргізуге байланысты қызметіне қатысты қаулылары, өкімдері, Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары.
Осы кластағы көздердің үшінші деңгейі -- Қазақстан Республикасының ІІМ мен Бас Прокурорының тергеу мен анықтау мәселелері жөніндегі бұйрықтары, нұсқаулары.
2.Қылмыстық процестік құқығының өзге құқық салаларымен және ғылым тармақтарымен арақатынасы.
1. Қылмыстық процестік құқығы мен азаматтық процестік құқығы
2. Қылмыстық процестік құқығы және конституциялық құқық
3. Қылмыстық процестік құқығы мен сот құрылысы
4. Қылмыстық іс жургізу құқығы мен прокурорлық қадағалау теориясы
5. Қылмыстық процестік құқығы мен криминология
Студенттердің өз беттерінше дайындалуына берілетін сұрақтар
1. Қылмыстық процестік заңың түсінігін айтыңыз?2. Қылмыстық процестік заңың қайнар көздерiнқарастырыңыз? 3.ҚР ҚІЖҚ басқа құқық салаларымен арақатынасы? 4. Қылмыстық процестік заңың нормаларының тұрлерін айтыныз?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Қылмыстық процестік кодексі
2. ҚР Қылмыстық процестік құқығы. Оқулық. Жалпы бөлім. Екі кітап Толеубекова Б.Х. жалп.ред. - Алматы, 2020.
3. Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: УчебникОтв. ред. Лупинская П. А. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: "Юристъ", 2021
4. Уголовный процесс. Учебник длявузов. Под общ. ред. д.ю.н., проф. Кобликова А. С. - М.: "ИНФРА-М - НОРМА", 2022.
5. Нұрмашев Ү.Ө. Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік құқығы: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2022.
Тақырып №3. Қылмыстық процестiң принциптері.
Мақсаты: қылмыстық процестік принциптерін қарастыру, олардың мәні, маңызы және қылмыстық процестікдегі түрлері.
Негізгі ұғымдар: Қылмыстық процестік принциптері,қылмыстық процестік принциптерінің мәні, қылмыстық процестікпринциптерінің мағнасы.
Жоспары:
1. ҚІЖҚ принциптерінің ұғымы.
2. ҚІЖҚ принциптерінің жүйесі
3. ҚІЖҚ принциптерінің түрлері
1.Принципұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық; затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық.
- Принцип ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
- Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары -- осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
- Принциптің теориялық-құқықтық маңызы -- тиісті құбылыс мәнін талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық процестік құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
1) олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұиымдастырылуы мен кцзметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап, олардан, өз кезегінде, жекедара сипатты ережелер туындайды;
принциптердің өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-қылықтарының барлық, жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуға тиіс емес;
негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жұргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде байланысты;
4) принциптер категориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті негіздері бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті);
принцип ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрактылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер сақталады);
өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
қылмыстық процестік құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптері -- қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық процестік қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның ситаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған процестікді жарамсыз деп тануға, мұндай процестікдің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
2.Қылмыстық процестік құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға, түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән болды. Бір жағынан -- принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым ұлғайтылды. Екінші жағынан -- осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі тенденцияда тұйыққа апарып тірелді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері - ең алдымен өзара байланысты элементгер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Принциптерге қатысты жүйе қүрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
принпңптерді мақсаттар мен міндеттер ортақтығының байланыстыруы;
ішкі қайшылықтардың жоктығы;
объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал жасау ерекшелігі;
принциптерді қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетуге бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы мәселенің шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю.И. Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп санайды.
Сонымен, қылмыстық процесс принцштерінің жүйесі қылмыстық процестік құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең маңызды, негізгі, түйінді ережелердің жіктелуі деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Атамбаев К.Д.
Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік)
пәнінен білім алушыларға арналған
ОҚУЛЫҚ
Шымкент, 2023 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН УНИВЕРСИТЕТІ
"ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС" КАФЕДРАСЫ
Атамбаев К.Д.
Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік)
пәнінен білім алушыларға арналған
ОҚУЛЫҚ
6В04210-"Құқықтану" Білім беру бағдарламасы бойынша
Оқыту формасы: күндізгі
Шымкент, 2023 ж.
ӘОЖ 349.08
Құрастырған: Қылмыстық құқық және қылмыстық процесс кафедрасының аға оқытушысы Атамбаев К.Д.
ҚР процесстік құқығы" (жалпы бөлік) пәнінен білім алушыларға арналған ОҚУЛЫҚ. 6В04210-"Құқықтану" Білім беру бағдарламасы бойынша. -Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚУ, 2023 ж. 85-бет.
Оқулық оқу жоспарының және "Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік) пәнінің Білім беру бағдарламасының талаптарына сәйкес құрастырылған және семинар, дәріс жүргізуге арналған барлық қажетті мәліметтерді қамтиды.
Оқулық 6В04210-"Құқықтану" Білім беру бағдарламасы бойынша студенттерге арналған.
Оқулық "Қазақстан Республикасының қылмыстық процесстік құқығы" (жалпы бөлік) пәнінің Қазақстандағы құқықтың өте маңызды құрамдас бөлігі, заңда болып жатқан өзгерістер мен толықтырулар және бұл қылмыстардың мемлекетке қауіптілік дәрежесін студенттердің ой елегінен өткізу және т.б. оқытып үйрету бұл пәнді оқытуға арналған оқулықтың негізгі мақсаты болып табылады.
Пікір жазғандар:
1.Имашев Б.Е. - Қылмыстық құқық және қылмыстық процесс кафедрасының
меңгерушісі з.ғ.к., доцент
2.Ақшатаева Ж.Б. - Шымкент Университеті, Құқық және тарих кафедрасының
з.ғ.к., қауымдастырылған профессор
Қылмыстық құқық және қылмыстық процесс кафедрасының мәжілісінде қарастырылды (хаттама №_________________2023 ж.)
Заң факультетінің оқу-әдістемелік комиссиясымен (хаттама №_________________2023 ж.) қарастырылып басылымға ұсынылды.
М.Әуезов атындағы ОҚУ оқу-әдістемелік кеңесімен басылымға ұсынылды, (хаттама №_________________2023 ж.)
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Университеті, 2023 жыл
Шығаруға жауапты Атамбаев Кайрат Даниярбекулы
Мазмұны
Кіріспе
6
Тақырып № 1. Қылмыстық процестік құқығының ұғымы, маңызы және мiндеттерi.
8
Тақырып № 2. Қылмыстық процестік заңы және оның қайнар көздерi
12
Тақырып №3. Қылмыстық процестiң принциптері.
15
Тақырып № 4. Қылмыстық қудалау
21
Тақырып № 5. Қылмыстық процеске қатысушылар.
25
Тақырып № 6. Қылмыстық iс бойынша процестік
36
Тақырып № 7. Қылмыстық процестегi шешілетін мүліктік мәселелердің түсінігі шарттары және түрлері. Ақтау. Азаматтық талап. Процестік шағындар
40
Тақырып № 8. Ақтау. Қылмыстық процестi жүргiзушi органның заңсыз iс-әрекеттерiмен келтiрiлген зиянды өтеу
46
Тақырып № 9.Қылмыстық процесске қатысушы адамдардың қауiпсiдiгiн қамтамасыз ету
49
Тақырып № 10.Қылмыстық iс бойынша процестікге қатысудың мүмкiндiгiн жоққа шығаратын жағдайлар. Қарсылық бiлдiру және өтiнiшпен шағым жасау
52
Тақырып № 11. Сот дәлелдемелер теориясы. Дәлелдемелердің қайнар көздері және жіктелуі.
59
Тақырып № 12. Қылмыстық процестік дәлелдеуiнiң негiзi.
71
Тақырып № 13. Қылмыстық процестікшiлiк мәжбүрлеу институты
81
Тақырып № 14. Қылмыстық процестік бұлтартпау шаралары
88
Тақырып № 15. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру
98
Тақырып № 16. Адамды күдікті деп тану және күдіктінің іс-әрекетінің саралануын айқындау
105
Тақырып № 17. Сотқа дейінгі сатысындағы тергеу iс әрекеттерi.
108
Тақырып № 18. Сотқа дейінгі тергеудiң аяқталуы
117
Тақырып № 19.Басты сот толқылауының жалпы шарттары. Қылмыстық істердің
соттылығы.
121
Тақырып №20.Басты сот толқылауы
125
Тақырып №21.Апелляциялық және кассациялық өндірістер
131
Тақырып №22. Сот шешiмдерiн орындау
136
Тақырып №23.Соттың заңды күшiне енген үкiмдерi мен қаулыларын қайта қарау
141
Тақырып №24.Жаңадан ашылған мән-жағдайларға байланысты іс бойынша процестікді кайта бастау.
147
Тақырып №25.Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша процестік.
151
Тақырып №26. Артықшылықтары мен қылмыстық ізге түсуден иммунитеттері бар адамдардың істері бойынша процестікдің ерекшеліктері.
158
Тақырып №27.Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер бойынша процестік.
163
Тақырып №28.Қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы халықаралық ынтымақтастық
167
Тақырып №29.Процестік келісім жасалған істер бойынша процестік
175
Тақырып №30. Істер бойынша алқабилердiң қатысуымен процестік.
181
Білім алушыны бағалау критерийлері
188
Пайдаланылған әдебиеттер
192
Кіріспе
Қылмыстық процестік құқығы -- өзге құқық салаларымен міндеттер мен принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.
Сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын құзыретті мемлекеттік органдарға осындай өкілеттіктер берілген. Оларға сот, прокуратура, тергеу және анықтау оргаңдары жатады.
Ғылыми мектептің бағыттылығына байланысты қылмыстық процеске қызмет түрі ретіндегі түрлі анықтамалар берілді.
Атап айтқанда, М.А. Чельцов қылмыстық процесс -- ол қылмыстық істерді тергеу мен шешу жөнінде жұртшылықты қатыстыра отырып, соттың, прокуратура мен тергеу органдарының заңымен белгіленген тәртіпте демократиялық негіздерде жүзеге асыратын қызметі деген ұйғарым жасады.
Біздің пікірімізше, М.А. Чельцовтың тұжырымдаған қылмыстық процесс анықтамасы толық емес, өйткені қылмыстық процестік қызметінің мазмұны тек соттың, прокуратура мен тергеу органдарының ғана емес, сонымен бірге құқықтық қатынастардың өзге де субъектілерінің процестік қызметін қамтиды.
Мұның өзі бізге қылмыстық процесті екі мағынада қарастыруға мүмкіңдік береді.
Қылмыстық процестік қызметі кең мағынада алғанда -- ол қылмыстық процестің қатысушылары: соттың, прокуратураның, тергеу мен анықтау органдарының, айьшталушы мен оның корғаушысының, жәбірленуші мен оны айыптаушының заңмен белгіленген процестік тәртібінде жасайтын әрекеттерінің жиынтығы.
Қылмыстық процесс тер (арнаулы) мағынада -- ол анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық істерді заңмен белгіленген нысанда қозғау, тергеу және шешу, сондай-ақ қылмысты тез және толық ашу мақсатында жүзеге асырылатын сот шешімдерін орындауға қосу, кінәлілерді анықтап, қылмыс жасаған әрбір адам әділ жазаға тартылатындай және ешкім де жазықсыз жауапкершілікке тартыльш, сотталмайтындай етіп заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі заң, жүзінде баянды етілген қызметі.
Сонымен қылмыстық процесс осы қалпында қылмыстық процесті түр ұғымы болып табылатын мемлекеттік қызмет түрі ретінде тектік ұғымы тұрғысынан қарастырады.
Сөйтіп, қылмыстық процестік процесі кең мағынада алғанда -- ол іске қатысушы барлық адамдар әрекеттерінің жиынтығы немесе жүйесі, олар мынадай қалыпта топтастырылуы мүмкін:
а) анықтау, тергеу, сот және прокуратура органдары; бұл органдар қылмыстық процеске мемлькеттік-саяси қызмет түрін береді;
ә) күдікті (айыпкер), оның қорғаушысы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері; бұл қатысушылар тобының қызметі жекеқылмыстық-құқықтық процестікшілік, азаматтық-құқықтық сипат алады және көбіне-кеп қылмыстық процестің ағыны мен нәтижесін айқындайды;
б) іс бойынша сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың калыпты қызмет жасауын камтамасыз ететін куәгерлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар және басқа адамдар.
Мемлекеттік қызметтің түрі ретіндегі түсінілетін қылмыстық процестің мазмұнына мыналар кіреді:
а) тергеу, сот және прокуратура органдарының танымдық-куәландырунемесе дәлелдеу қызметі;
ә) бұл органдардың құқық қолдануқызметі.
Қылмыстық процестік құқығы ғылымының пәні: сот, прокуратура мен тергеу органдарында қылмыстық істер бойынша процестікді реттейтін қолданылып жүрген қылмыстық процестік құқығының нормалары; процестік заңына негізделген сот, прокуратура және тергеу органдары қызметінің нақ өзі; сот, прокуратура және тергеу оргаңдарының өз функцияларын орындауына байланысты қылмыстық іске қатысушылар арасында туындайтын қылмыстық процестік заңдары болып табылады.
Қылмыстық процестің түрі ретіндегі пәніайыпкердің есінен айрылу кезінде жасаған әрекеті үшін жауапкершілігі жөніндегі мәселе болып табылады.
Дербес сала ретіндегі қылмыстық процестік құқығының тақырыбы да қызмет түрі ретіндегі қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процесс ғылыми тақырыптарының жиынтығы.
2.Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну қабылданған. Қылмыстық процестік курсының бағдарламасы, оның құрылымы мен ішкі өзара төуелді логикасы - тұтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен мазмұнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын қылмыстық процестік кодексінің кұрылымымен байланысты. Аталған логикаға осы баяндалатын курстың құрылымы да бағынышты.
Сонымен бірге бұл -- дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар қылмыстық процестік нормаларын дәйекті түрде (Кодекстің басынан аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену арқылы қол жеткізілуі мүмкін) қылмыстық процестік құқығының мәнін пайымдау, түсіну дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдайда логикалық, ұғымдық, мәнділік дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалық дәйектілікті толық сайма-сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық заңдардың ерекшелігі болып табылады. Бұл белгілі бір ұғымды ашып көрсетуге кірісе отырып, біздің ҚІЖК-нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мөселені түсіну үшін қажетті құқықтық негізді құрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
Қылмыстық процестік құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдай сипаты болады. Бір жағынан Қылмыстық процестік кодексі кұрылымының ерекшелігін білдіреді, мұның өзі қылмыстық процестік құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық процестікдің құқық жүйесіндегі мақсаттары, міндеттері және орны көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге арналған. Жалпы бөлім құқықтың қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық процестікдің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді түсінудің кілті болып табылады.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын білдіре отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық процестік тәсілдері мен әдістерін құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институттар мен ұғымдардың тізбесінде қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен тұрады, олар: 1. Негізгі ережелер; 2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен тұлғалар; 3. Дәлелдемелер және дәлелдеу; 4. Процестікшілік мәжбүрлеу шаралары; 5. Қылмыстың процестегі мүліктік мөселелер. ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі сегіз бөлімнен тұрады: 6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі процестік; 7. Бірінші сатыдағы сотта процестік; 8. Сотгың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау; 9. Сот шешімдерін орындау; 10. Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде процестік; 11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша процестікдің ерекшеліктері; 12. Айрықша процестік; 13. Алқабилердiң қатысуымен iстер бойынша процестік.
Аталған бөлімдердін әрқайсысы тарауларға бөлінген. Әр тарауға баптар біріктірілген, олардың саны реттелетін құқықтық қатынастардың көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Баптардың көшпілігі 1,2,3...цифрларымен белгіленген бөліктерге бөлінеді және т.т.
Тақырып № 1. Қылмыстық процестік құқығының ұғымы, маңызы және мiндеттерi.
Мақсаты: қылмыстық процестің мәнін, маңызын және міндеттерін, оның кезеңдерін қарастыру.
Негізгі ұғымдар: Қылмыстық процестік құқығы, қылмыстық процестік қызметі, қылмыстық процестік институттары.
Жоспары:
1. Қылмыстық процестік құқығы пәні және негізгі ұғымдары.
2. ҚР ҚІЖҚ құрылымы мен жүйесі.
1.Қылмыстық процестік құқығы -- толып жатқан түрлі жақтарды, жай-жапсарларды қамтитын күрделі, ауқымды, сан мағыналы құбылыс. Оның мәніне әр түрлі анықтама берілуінің себебін осымен түсіндіруге болады. Дәстүрлі көзқарас -- қылмыстық процестік құқығын ережелер (нормалар) заңында көрсетілген, қылмыстық процесс мақсаттарына жету мен міндеттерін шешу мақсатында қылмыстық істерді тергеу, карау және шешу жөніндегі қызметті реттейтін әлеуметтік-шартты жүйе деп түсіну.
А) Кеңестік кезеңдегі құқық дамуының энциклопедиялық анықтамасы мынаған салды: қылмыстық процестік құқығы -- өз нормалары қылмыстық істерді қозғауға, алдын ала тергеуге, сотта қарауға байланысты қызметті, оның тәртібі мен мазмұнын реттейтін құқық саласы.
Б) Құқықтық реформа кезеңіндегі энциклопедияда қылмыстық процестік құқығы -- қылмыстық іс бойынша процестік тәртібін белгілейтін және алдын ала тексеру, алдын ала тергеу, прокуратура және сот оргаңдарынын қылмыстық іс қозғау, тергеу, үкімді орындаумен байланысты мәселелерді сотта қарау және сотта шешу жөніндегі қызметін реттейтін құқықтық нормалар жүйесі деп белгіленген.
Осы анықтамалардың бәрі бір-біріне қайшы келмейді.
Сонымен, қылмыстық процестік құқьіғының мәні мынадай тең мәнді элементтерден қалыптасады:
-бұл дербес құқық саласы;
- іргелі сала, яғни ұлттық құқық жүйесіндегі негізгі, басты салалардың бірі болып табылады;
- өз ішінде тұтас ғылыми теорияны (доктринаны) нормалар түріндегі нақты процестік-құқықтық нұсқамалармен ұштастырады, оларды қолдану қылмыстық сот ісін жүргізудің жалпы және арнаулы міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.
Қылмыстық процестік құқығының ерекшелігі -- адамның құқыққа қарсы әрекет жасауына байланысты қалыптасатын құқық қатынастарының ерекшеліктерімен айқындалады және қайшылық феноменінің ықпальшан байқалады.
Қылмыстық процестік құқығы -- өзге құқық салаларымен міндеттер мен принциптер ортақтығы, ішкі үйлесімділік пен ізгілікті бағыт біріктіретін біртұтас, өзара байланысты құқық жүйесі.
Сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын құзыретті мемлекеттік органдарға осындай өкілеттіктер берілген. Оларға сот, прокуратура, тергеу және анықтау оргаңдары жатады.
Ғылыми мектептің бағыттылығына байланысты қылмыстық процеске қызмет түрі ретіндегі түрлі анықтамалар берілді.
Атап айтқанда, М.А. Чельцов қылмыстық процесс -- ол қылмыстық істерді тергеу мен шешу жөнінде жұртшылықты қатыстыра отырып, соттың, прокуратура мен тергеу органдарының заңымен белгіленген тәртіпте демократиялық негіздерде жүзеге асыратын қызметі деген ұйғарым жасады.
Біздің пікірімізше, М.А. Чельцовтың тұжырымдаған қылмыстық процесс анықтамасы толық емес, өйткені қылмыстық процестік қызметінің мазмұны тек соттың, прокуратура мен тергеу органдарының ғана емес, сонымен бірге құқықтық қатынастардың өзге де субъектілерінің процестік қызметін қамтиды.
Мұның өзі бізге қылмыстық процесті екі мағынада қарастыруға мүмкіңдік береді.
Қылмыстық процестік қызметі кең мағынада алғанда -- ол қылмыстық процестің қатысушылары: соттың, прокуратураның, тергеу мен анықтау органдарының, айьшталушы мен оның корғаушысының, жәбірленуші мен оны айыптаушының заңмен белгіленген процестік тәртібінде жасайтын әрекеттерінің жиынтығы.
Қылмыстық процесс тер (арнаулы) мағынада -- ол анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық істерді заңмен белгіленген нысанда қозғау, тергеу және шешу, сондай-ақ қылмысты тез және толық ашу мақсатында жүзеге асырылатын сот шешімдерін орындауға қосу, кінәлілерді анықтап, қылмыс жасаған әрбір адам әділ жазаға тартылатындай және ешкім де жазықсыз жауапкершілікке тартыльш, сотталмайтындай етіп заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі заң, жүзінде баянды етілген қызметі.
Сонымен қылмыстық процесс осы қалпында қылмыстық процесті түр ұғымы болып табылатын мемлекеттік қызмет түрі ретінде тектік ұғымы тұрғысынан қарастырады.
Сөйтіп, қылмыстық процестік процесі кең мағынада алғанда -- ол іске қатысушы барлық адамдар әрекеттерінің жиынтығы немесе жүйесі, олар мынадай қалыпта топтастырылуы мүмкін:
а) анықтау, тергеу, сот және прокуратура органдары; бұл органдар қылмыстық процеске мемлькеттік-саяси қызмет түрін береді;
ә) күдікті (айыпкер), оның қорғаушысы, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері; бұл қатысушылар тобының қызметі жекеқылмыстық-құқықтық процестікшілік, азаматтық-құқықтық сипат алады және көбіне-кеп қылмыстық процестің ағыны мен нәтижесін айқындайды;
б) іс бойынша сотта қылмыстық процестікді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың калыпты қызмет жасауын камтамасыз ететін куәгерлер, сарапшылар, мамандар, аудармашылар және басқа адамдар.
Мемлекеттік қызметтің түрі ретіндегі түсінілетін қылмыстық процестің мазмұнына мыналар кіреді:
а) тергеу, сот және прокуратура органдарының танымдық-куәландырунемесе дәлелдеу қызметі;
ә) бұл органдардың құқық қолдануқызметі.
Қылмыстық процестік құқығы ғылымының пәні: сот, прокуратура мен тергеу органдарында қылмыстық істер бойынша процестікді реттейтін қолданылып жүрген қылмыстық процестік құқығының нормалары; процестік заңына негізделген сот, прокуратура және тергеу органдары қызметінің нақ өзі; сот, прокуратура және тергеу оргаңдарының өз функцияларын орындауына байланысты қылмыстық іске қатысушылар арасында туындайтын қылмыстық процестік заңдары болып табылады.
Қылмыстық процестің түрі ретіндегі пәніайыпкердің есінен айрылу кезінде жасаған әрекеті үшін жауапкершілігі жөніндегі мәселе болып табылады.
Дербес сала ретіндегі қылмыстық процестік құқығының тақырыбы да қызмет түрі ретіндегі қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процесс ғылыми тақырыптарының жиынтығы.
2. Құрылым деп қандай да бір біршама тұйық жүйенің құрамдас бөліктерінің өзара орналасуы мен байланысын, оның ішкі құрылысын түсіну қабылданған. Қылмыстық процестік курсының бағдарламасы, оның құрылымы мен ішкі өзара төуелді логикасы - тұтас алғанда қылмыстық сот ісін жүргізудің мәні мен мазмұнын айқындайтын, өз алдына нормалар жиынтығы болып табылатын қылмыстық процестік кодексінің кұрылымымен байланысты. Аталған логикаға осы баяндалатын курстың құрылымы да бағынышты.
Сонымен бірге бұл -- дәйектіліктің таза сыртқы сипаты бар қылмыстық процестік нормаларын дәйекті түрде (Кодекстің басынан аяғына дейінгі баптарының түгін қалдырмастан оқып үйрену арқылы қол жеткізілуі мүмкін) қылмыстық процестік құқығының мәнін пайымдау, түсіну дегенді білдірмейді. Сөз болып отырған жағдайда логикалық, ұғымдық, мәнділік дәйектілігі сақталуға тиіс. Қозғалыс қарапайымнан күрделіге, механикалық дәйектілікпен өрбитін логикалық дәйектілікті толық сайма-сай келтірудің мүмкін еместігі кез келген салалық заңдардың ерекшелігі болып табылады. Бұл белгілі бір ұғымды ашып көрсетуге кірісе отырып, біздің ҚІЖК-нің тарауларындағы баптарды, сондай-ақ мөселені түсіну үшін қажетті құқықтық негізді құрайтын, түрлі заң актілерінде бекітілген нормаларды мысал ретінде алатынымызды білдіреді.
Қылмыстық процестік құқығы құрылымы жағынан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді. Мұндай бөлудің екі ұдай сипаты болады. Бір жағынан Қылмыстық процестік кодексі кұрылымының ерекшелігін білдіреді, мұның өзі қылмыстық процестік құқығы ұғымынан тар. Екінші жағынан мұндай саралау әдістемелік тұрғыдан орынды.
Жалпы бөлім қылмыстық процестікдің құқық жүйесіндегі мақсаттары, міндеттері және орны көзқарасы тұрғысынан оның тұжырымдамасын айқындайтын негізгі, принципті түрде маңызды және елеулі ережелерді ашып көрсетуге арналған. Жалпы бөлім құқықтың қызмет түрі мен саласы ретінде қылмыстық процестікдің мәні мен мазмұнына тұтас түсінік береді. Жалпы бөлімнің тұжырымдамалық ережелері Ерекше бөлімді құрудың іргетасы және әділ сот мақсаттарына қол жеткізу үшін пайдаланылатын әдістер мен тәсілдерді түсінудің кілті болып табылады.
ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі басты, негізге алынатын ережелердің жиынтығын білдіре отырып, Ерекше бөлім ауқымында қылмыстық процестік тәсілдері мен әдістерін құралдық тұрғыдан дамытуға арналған негізді құрайтын институттар мен ұғымдардың тізбесінде қамтиды. ҚІЖК-нің Жалпы бөлімі бес бөлімнен тұрады, олар: 1. Негізгі ережелер; 2. Қылмыстық процеске қатысушы мемлекеттік органдар мен тұлғалар; 3. Дәлелдемелер және дәлелдеу; 4. Процестікшілік мәжбүрлеу шаралары; 5. Қылмыстың процестегі мүліктік мөселелер. ҚІЖК-нің Ерекше бөлімі сегіз бөлімнен тұрады: 6. Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі процестік; 7. Бірінші сатыдағы сотта процестік; 8. Сотгың заңды күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау; 9. Сот шешімдерін орындау; 10. Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде процестік; 11. Қылмыстық істердің жекелеген санаттары бойынша процестікдің ерекшеліктері; 12. Айрықша процестік; 13. Алқабилердiң қатысуымен iстер бойынша процестік.
Аталған бөлімдердін әрқайсысы тарауларға бөлінген. Әр тарауға баптар біріктірілген, олардың саны реттелетін құқықтық қатынастардың көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Баптардың көшпілігі 1,2,3...цифрларымен белгіленген бөліктерге бөлінеді және т.т.
Кодекстің құрылымы қылмыстық процестік құқығын құрылымдаудың негізі болап табылады.
ҚР ҚІЖҚ жүйесі.
Қылмыстық процестік құқығы -- білімнің іргелі салаларына жататын дербес құқық саласы. Бұл оның (құқықтың) өз жүйесі бар екенін білдіреді, оның өзара байланыстары мынадай: 1) құқық нормасының элементтері арасында; 2) құқық институттарына біріккен нормалар арасында; 3) қылмыстық процесс құқығы саласының институттары арасында; 4) қылмыстық процестік құқығы мен құқықтың өзге де сабақтас салалары арасында. Сонымен, қылмыстық процестік құқығы құрылымы сыртқы қасиеттерді көрсетсе, жүйе оның мазмұнды жағын бейнелейді.
Қылмыстық процестік институтықатынастардың нақты саласын реттейтін, тек сол қатынастарға тән ерекшеліктерді біріктіретін заң нормаларының жиынтығы болып табылады.
Құқық институты - қоғамдық қатынастардың біршама дербес жиынтығын немесе олардың әлдебір құрамдас бөліктерін, қасиеттерін реттейтін өзара байланысты нормалар жүйесі екенін негізге алатын болсақ, овда қандай да болсын институттың мәнін түсіну құқықтың сабақтас салаларынан ғана емес, сондай-ақ білімнің сабақтас салаларьшан (мысалы, фриософиядан, саясаттанудан, социологиядан және т.т.) бастау алатын ұғымдарға жүгінуді қажет етеді. Қылмыстық процестік институттары ішкі құрылымдары бойынша қарапайым институттан көп сатылы институтқа дейін түрленеді. Құқық институтының бірыңғай құрылымы жоқ және ондай құрылым орнатуға болмайды. Сонымен бірге құқық саласының тұтастығы мен толықтығы, құқық нұсқамалары жүйесінің ішкі қисындылығы мен үйлесімдігі туралы мәселенің шешімі құқық институттарының қандай дәрежеде әзірленуіне байланысты, оның өзі сайып келгенде құқық қолданудың тиімді болуына әсер етеді.
Қарапайым құрылымы бар институттарға жәбірленуші, сезікті, айыпкер, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, куә, сарапшы, маман институттары жатады. Осы институттардың ерекшелігі -- олар іс жүзінде процестік құқығы қатынастарын реттейді, ол қатынастардың сипаты сот ісіне қатысушы ретінде сол тұлғалардың құқықтық мәртебесін негізге ала отырып анықталады.
Қылмыстық процестік құқығы және қылмыстық процестік заңы.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процестік заңы арасындағы арақатынасты түсіну жалпы құқық пен заң арақатынасын түсінумен байланысты.
Егер құқық - мемлекет күшімен қорғалатын жалпыға міндетті әлеуметтік нормалар жүйесі болса, заң осы мемлекет күшінің аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл жағдайда заң, бір жағынан, нормативтік-құқықтық актілердің түгелдей бәрі деп түсінілсе, екінші жағынан ол - мемлекеттік өкіметтің ең жоғары екілетті органы қабылдаған нормативтік акті. Заңдар мемлекеттің құқық жүйесінің негізін қалайды.
Сонымен, қылмыстық процестік құқық мен қылмыстық процестік заңы бір нәрсе емес. Заң - құқықтың құрамдас бөлігі.
Құқықпен заңның ажыратылуын жақтаушылар В.С. Нерсесянц, В.Д. Зорькин, Д.А. Керимов, Л.С. Мамут, В.А. Туманов, Р.З. Лившиц құқық пен заң -- өзара байланысты, бірақ бір мағыналы емес құбылыстар екенін дәлелдеді. Атап айтқанда, Р.З. Лившиц былай деп атап көрсетті: Мән -- қолда бар заң, тиісті нәрсе -- заңның қандай болуға тиіс екені. Тиісті нәрсені іздеу теория тұрғысынан алғанда құқық мәнін іздеу болып табылады.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық процестік заңының бір мағыналы еместігін мынадай факторлар аңғартады. 1. Қылмыстық процестік құқығы өз дамуында қылмыстық процестік заңынан озық келеді.
2. Қылмыстық процестік құқығы адамзаттың құқықтық ойынының игілігі болып табылатын құқық институттарьша сүйене алады, ал ұлттық қылмыстық процестік заңында сол құқық институттарына негізделген нормалар болмауы мүмкін.
3. Қылмыстық процестік құқығы ешқашанда мемлекет шептерінде тұйықталмайды, бірақ географиялык тұрғыдан алғанда бүкіл қоғамға тарайды, ал қылмыстық процестік заңының күші аумақпен (кеңістікпен) және уақытпен шектеледі.
4. Қылмыстық процестік құқығының құрамында мәнділік институттар бар, оларды өзінің дамуына қарай жинақтай береді, ал белгілі бір уақытта ез рөлін орындаған қылмыстық процестік заңының өзгертілуі, толықтырылуы, жойылуы немесе жаңа заңмен алмастырылуы мүмкін.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқық.
Қылмыстық процестік құқығы қылмыстық құқықпен ажырағысыз байланысты. Егер материалдық құқық - жасалған құқыққа қарсы әрекеттің мәнін түсінудің кілті, әрекетті саралау белгілерінің жүйесі болса, процестік құқығы - әрекет жасау жағдайларын, кінәні және кінәлілік дәрежесін анықтауға мүмкіндік беретін жүйеленген әдістер мен құралдар жиынтығы.
Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқықты тығыз өзара байланысты және өзара себепші ететін оларға тән мына ерекшеліктер:
1. Жаңа Қылмыстық кодекстің қабылдануы әрдайым жаңа Қылмыстық процестік кодексінің қабылдануына себеп болады. Мәселен, Қазақстан Республикасының ҚК 2020 жылғы 3 шілдеде қабылданса, соның ізінше - 2020 жылғы 4шілдеде Қазақстан Республикасының ҚІЖК қабылданды.
2. Қылмыстық-құқықтық қатынастар пайда болмайынша қылмыстық процестік қатынастары ешқашан пайда болмайды.
3. Қылмыстық-құқықтық қатынастарды тек қылмыстық процестік түрінде ғана жүзеге асыруға болады.
4. Қылмыстық процестік құқығы қылмыстық құқық нормаларын қолданудың процестік нысандарын белгілеп қана қоймайды, сондай-ақ сот ісін жүргізу барысында пайда болатын қоғамдық қатынастардың кең шеңберін реттейді.
5. Қылмыстық құқық пен қылмыстық процестік құқығын материалдық және процестік құқығының орын алуына негіз болған себеп-салдар байланысының бірлігі жақындастырады, ол - орын алып отырған қоғамдық және мемлекеттік кұрылысқа, орын алып отырған барлық меншік нысандарына, азаматтардың жеке басы мен құқықтарына қарсы бағытталған қоғамдық қауіпті әрекеттердің болуы.
Олардың айырмашылығы реттейтін нәрседегі, реттеу әдісі мен құралдарындағы айырмашылықтарға негізделген.
1. Реттейтін нәрсе
Егер қылмыстық құқық өзі реттейтін нәрсе деп мемлекет пен қылмыс жасаған адамдар арасында пайда болатын іс жүзіндегі қоғамдық қатынастарды санайтьш болса, қылмыстық процестік құқығы реттейтін нәрсе қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және шешу, сондай-ақ сот шешімдерін орындау саласьшда пайда болатын қоғамдық қатынастар болып табылады.
2. Реттеу әдісі
Пайда болатын қатынастарды материалдық құқықпен реттеу материалдық әдістермен жүзеге асырылады: адамның қылмыс жасауы қылмыстық құқық нормаларымен кезделген тиісті жазаға ұшыратады.
Қылмыстық процестік қатынастары ерекше процестік нысаны болып табылатын әдістермен реттеледі. Адамның қылмыс жасауы қылмыстық іс қозғауға әкеліп соғады, оның процедурасы ҚІЖК нормаларымен қатаң регламенттелген. Ерекше процестік нысаны дегеніміз -- осы процедура.
3. Реттеу құралдары
Қылмыстық құқықтың қалыптасатын қатынастарды реттеу-де өз қүраддары бар. Осы құралдар қатарына кіретіндері: Қылмыстық кодекс, Қазақстан Республикасының құқыққа қарсы жекелеген әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық туралы заңдары.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында пайда болатын қатынастарды реттеу құралдары: қолданылып жүрген Қылмыстық процестік кодексі; Қазақстан Республикасының прокуратура туралы, ішкі істер органдары туралы, сотта процестік туралы, судьяның мәртебесі туралы заңдар және т.т.
Студенттердің өз беттерінше дайындалуына берілетін сұрақтар
1. Заңнамаға сәйкес қылмыстық процестікдің міндеттері болып табылмайды? 2. Қылмыстық процестің сатыларын қалай түсiнесiз? 3. ҚІЖК қашан қабылданды? 4. Қылмыстық процестік құқығы мен қылмыстық құқықтын қандай байланысы бар?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Қылмыстық процестік кодексі
1. ҚР Қылмыстық процестік құқығы. Оқулық. Жалпы бөлім. Екі кітап Толеубекова Б.Х. жалп.ред. - Алматы, 2020.
2. Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: УчебникОтв. ред. Лупинская П. А. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: "Юристъ", 2021
3. Уголовный процесс. Учебник длявузов. Под общ. ред. д.ю.н., проф. Кобликова А. С. - М.: "ИНФРА-М - НОРМА", 2022.
4. Нұрмашев Ү.Ө. Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік құқығы: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2022.
Тақырып № 2. Қылмыстық процестік заңы және оның қайнар көздерi
Мақсаты: қылмыстық процестік заңың және оның қайнар көздерiнқарастыру, олардың мәні, маңызы және қылмыстық процестікдегі мақсаты.
Негізгі ұғымдар: Қылмыстық процестік заңы,қылмыстық процестік қайнар көздері, қылмыстық процестік нормалары.
Жоспары:
1. Қылмыстық процестік құқығы көздерінің ұғымы, түрлері және мәні.
2. ҚР ҚІЖҚ басқа құқық салаларымен арақатынасы.
1.Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің маңызды болатын тағы да бір себебі - олар құқықтың қоғамдық болмысын білдіріп қана коймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен айқындалады.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
1.заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
2. бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
3. жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
4.бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі, жеделдігі; басқа бөліктерде - кешеуілдеу феноменінің ықпал етуі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
5. құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі факторларды теңдестіру қаупі пайда болады.
Қылмыстық процестік құқық көзі деген ұғым мазмұнын жашы алғанда құқық кезі деп нені түсіну керек екеніне баиланысты қарау қажет. Ғылымда мынадай баптар бар:
а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі -- қоғам өмірінің материалдық жағдайлары;
ә) құқық көзі -- мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -- құқықтың сыртқы нысандары;
б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі -- мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдейжүріс-тұрыс ережелері түрінде білдіру әдісі.
Құқық көзінің мәнін салалық құқыққа (бұл жағдайда -- қылмыстық процестік құқығына) қатысты түсіну үшін ең елеулісі -- құқық көзін заң тұрғысынан алып қарайтын тұжырым.
Қылмыстық процестік құқығының көздері ҚІЖК 1-бабының құқықтық регламентінде ұлттық құқықты дамытудың қазіргі кезеңінің жағдайы мен ерекшеліктері толық дәрежеде қамтылған, көздердің толық тізбесі берілген, оған мыналар кіреді:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2.конституциялық заңдар;
3.Қазақстан Республикасының Қылмыстық процестік кодексі;
4.Қазақстан Республикасы қатысушылары болып табылатын халықаралық шарттар;
5.Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
6.Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
7. қылмыстық сот ісін жүргізудің құқықтық негізін заң жүзінде орнықтыру нақты құқық көзінің сипаты мен бағытына байланысты әрдайым үйлесе бермейді.
Қылмыстық процестік құқығы көздерінің түрлерін екі класқа бөлуге болады: 1) заңдар класы; 2) заңға сәйкес нормативті актілер класы.
Заңдар өз тарапынан мына деңгейлерге бөлінеді:
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген.
Қылмыстық процестік құқығының көзі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясына мынадай ерекшеліктер тән:
- конституциялық ережелердің процестік қызметіне реттеуші әсері ҚІЖК 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге заңдардың Қылмыстық процестік кодексіне енгізілуге тиісті ережелері оған әлі енгізілмеген кезеңмен шектелмейді. - бірқатар конституциялық нормалардың мәтіні қылмыстық процестік заңының тұжырымдарымен үйлеседі.
Екінші деңгей конституциялық заңдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарын қамтиды, оларға кешенділік белгісі, яғни түрлі салалық құқық қатынастарын бірге реттеу тән. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы, Парламент депутатының мәртебесі туралы конституциялық заңдар, басқа да конституциялық заңдар оң құқық қатынастарының кешенін реттеп қана қоймайды, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейді.
Үшінші деңгейде тікелей қылмыстық процестік берілген, онда қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері, мақсаттары, міндеттері, кезеңдері және сатылары, қылмыстық құқық пен қылмыстық процестік құқығының нормаларын қолданудың процестікдегі нәтижелері, ең елеулі ұғымдардың түсініктемелері жүйелі түрде баяндалған, құқық қатынастарына қатысушылардың шеңбері, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген, сотта процестік механизмі белгіленген және т.т.
Тәртінші деңгейде Қазақстан Республикасының басқа қылмыстық процестік заңдары берілген. Оларға қолданылып жүрген Қылмыстық процестік кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы заңдар жатады.
Бесінші деңгейге Қазақстан Республикасының өзге заңдары мен халықаралық шарттары енген.
Өзге заңдар мен халықаралық-құқықтық актілерде көрсетілген көздер, әдетте, жинақтау сипатында болып, оларда бір акт шегінде материалдық құқыққа, сондай-ақ жүргізу құқығына қатыстын нұсқамалар болады.
Қылмыстық процестік құқығы көздерінін екінші класын заңға сәйкес нормативтік актілер құранды. Бұларға мемлекет басшысы -- Президенттің немесе мемлекеттік органның өз құзыреті шегінде, заңға сәйкес және заң негізінде және оны орындау мақсатыңда шығарылған құқық актілері жатады.
Қаралып отырған класта 3 деңгей бар.
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасы Президентінің бүкіл Республика аумағында міндетті күші бар Жарлықтарын, қаулыларын және өкімдерін (Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабы) қамтиды.
Қылмыстық процестік құқығының көздері ретіндегі заңға сәйкес нормативтік актілер шеңберіндегі екінші деңгей - Министрлер Кабинетінің (Үкіметтің) құқыққорғау оргаңдарының қылмыстық сот ісін жүргізуге байланысты қызметіне қатысты қаулылары, өкімдері, Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары.
Осы кластағы көздердің үшінші деңгейі -- Қазақстан Республикасының ІІМ мен Бас Прокурорының тергеу мен анықтау мәселелері жөніндегі бұйрықтары, нұсқаулары.
2.Қылмыстық процестік құқығының өзге құқық салаларымен және ғылым тармақтарымен арақатынасы.
1. Қылмыстық процестік құқығы мен азаматтық процестік құқығы
2. Қылмыстық процестік құқығы және конституциялық құқық
3. Қылмыстық процестік құқығы мен сот құрылысы
4. Қылмыстық іс жургізу құқығы мен прокурорлық қадағалау теориясы
5. Қылмыстық процестік құқығы мен криминология
Студенттердің өз беттерінше дайындалуына берілетін сұрақтар
1. Қылмыстық процестік заңың түсінігін айтыңыз?2. Қылмыстық процестік заңың қайнар көздерiнқарастырыңыз? 3.ҚР ҚІЖҚ басқа құқық салаларымен арақатынасы? 4. Қылмыстық процестік заңың нормаларының тұрлерін айтыныз?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Қылмыстық процестік кодексі
2. ҚР Қылмыстық процестік құқығы. Оқулық. Жалпы бөлім. Екі кітап Толеубекова Б.Х. жалп.ред. - Алматы, 2020.
3. Уголовно-процессуальное право Российской Федерации: УчебникОтв. ред. Лупинская П. А. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: "Юристъ", 2021
4. Уголовный процесс. Учебник длявузов. Под общ. ред. д.ю.н., проф. Кобликова А. С. - М.: "ИНФРА-М - НОРМА", 2022.
5. Нұрмашев Ү.Ө. Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік құқығы: Оқулық. - Алматы: Жеті жарғы, 2022.
Тақырып №3. Қылмыстық процестiң принциптері.
Мақсаты: қылмыстық процестік принциптерін қарастыру, олардың мәні, маңызы және қылмыстық процестікдегі түрлері.
Негізгі ұғымдар: Қылмыстық процестік принциптері,қылмыстық процестік принциптерінің мәні, қылмыстық процестікпринциптерінің мағнасы.
Жоспары:
1. ҚІЖҚ принциптерінің ұғымы.
2. ҚІЖҚ принциптерінің жүйесі
3. ҚІЖҚ принциптерінің түрлері
1.Принципұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық; затты-қолданбалы; теориялық-құқықтық.
- Принцип ұғымының философиялық жай-жапсары мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған, заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде талдап қорытылады.
- Принцип ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары -- осы қызмет өзіне сай келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
- Принциптің теориялық-құқықтық маңызы -- тиісті құбылыс мәнін талданған, объективті орын алып отырған ақиқатты және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерін тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық процестік құқығы принциптерінің категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай келуге тиіс:
1) олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының ұиымдастырылуы мен кцзметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап, олардан, өз кезегінде, жекедара сипатты ережелер туындайды;
принциптердің өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-қылықтарының барлық, жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері (болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуға тиіс емес;
негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені олар қылмыстық іс жұргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі логикасымен объективті түрде байланысты;
4) принциптер категориясына жатқызылған ережелер объективті және субъективті негіздері бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн объективті, заң сөзінің нысаны субъективті);
принцип ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрактылық тән болуға тиіс (құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал принциптер сақталады);
өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
қылмыстық процестік құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс принциптері -- қоғамдық және мемлекеттік құрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған, мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық процестік қызметін мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің мәні мынада: оларды бұзу, оның ситаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған процестікді жарамсыз деп тануға, мұндай процестікдің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
2.Қылмыстық процестік құқығы теориясында принциптерді тұжырымдауға, түсіндіруге байланысты мәселелерді зерттеп дайындауға екі тенденция тән болды. Бір жағынан -- принциптер ретінде тануға ұсынылған ережелер тым ұлғайтылды. Екінші жағынан -- осы ережелер шеңбері орынсыз тарылтылды. Екі тенденцияда тұйыққа апарып тірелді. Осы қайшылықты жүйе құрайтын факторлар табылған жағдайда ғана жоюға болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері - ең алдымен өзара байланысты элементгер жүйесі. Аталған элементтердің мәні мен орны жүйе құрайтын факторлар негізінде елеулі ықтималдықпен анықталады.
Принциптерге қатысты жүйе қүрайтын факторлар ретінде мыналар алынған:
принпңптерді мақсаттар мен міндеттер ортақтығының байланыстыруы;
ішкі қайшылықтардың жоктығы;
объективті және субъективті бастамалар бірлігі;
өзара байланыстылық және дербес те, бірге де бір мезгілде ықпал жасау ерекшелігі;
принциптерді қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттары мен міндеттерін жетуге бағдарлау.
Даулы факторлар қатарына принциптерді деңгейлерге саралау туралы мәселенің шешімі жатады. Атап айтқанда, А.С. Кобликов, А.М. Ларин, Ю.И. Стецовский Конституцияда баянды етілген барлық принциптер конституциялық деңгейге, ал басқа құқық көздерінде баянды етілген өзге принциптер конституциялық емес деңгейге жатады және жеке қолданбалы сипатта болады деп санайды.
Сонымен, қылмыстық процесс принцштерінің жүйесі қылмыстық процестік құқығы жүйесінің шеңберіндегі тең шамалы және тең маңызды, негізгі, түйінді ережелердің жіктелуі деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz