Тарих ғылымдарының докторы
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
ӘОЖ 902(574)631635:929
Оспанов Ерболат Берікұлы
Х.А. Алпысбаевтың ғылыми ізденістеріндегі Қазақстанның тас ғасыры
6D020800- археология және этнология
Философия докторы (PhD)
Дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Отандық ғылыми кеңесші:
Ж.К. Таймагамбетов
Тарих ғылымдарының докторы
Шетелдік ғылыми кеңесші:
Раду Иовита
PhD доктор, Тюбинген университеті
Жоспар
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1. Х.А. Алпысбаевтың өмір жолы мен ғылым-педагогикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.1 Отандық археология мен тұлғатанудың теориялық-методологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
1.2 Х.А. Алпысбаевтың өскен ортасы және еңбек жолы ... ... ... ... ... ...
27
1.3 Х.А. Алпысбаевтың ұйымдастырушылық жұмыстары және ғылыми-педагогикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2. Х.А. Алпысбаев және әлемдік археология ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
35
2.1 Х.А. Алпысбаевтың Еуразия аумағындағы тас дәуірі мәселелеріне қатысты ғылыми тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2 Ғалымның Костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетін зерттеуге қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
2.3 Х.А. Алпысбаев еңбектеріндегі палеометал дәуірі мен жартас суреттерінің сауалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
3. Х.А. Алпысбаевтың Қазақстан тас дәуірі ескерткіштерін зерттеуге қосқан үлесі: тарихи-археологиялық және тарихнамалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.1. Х.А. Алпысбаевтың палеолит дәуірі ескерткіштерін зерттеуі және ғылыми тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.2. Мезолит және неолит мәдени-тарихи кезеңдеріне қатысты ғалымның ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83
3.3. Ғалымның жарық көрмеген тас ғасыры ескерткіштері мен материалдары: ғылыми айналымға енгізу тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
110
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
113
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
125
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
130
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
132
Белгілеулер мен қысқартулар
АН - Академия наук
БҒМ - Білім және ғылым министрлігі
ВКП-Всесоюзная коммунистическая партия
ҒА - Ғылым академиясы
ҒК - Ғылым комитеті
ИА - Институт Археологии
КазССР - Казахская Советская Социалистическая Республика
ҚазҰУ- Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ҚР ҰҒА - Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы
КСР- Кеңестік Социалистік Республикасы
КСРО- Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ЛБ - Ленинград бөлімі
РАИМК - Российская Академия истории материальной культур
ССР -- Советская Социалистическая Республика
УССР - Украинская Советская Социалистическая Республика
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Биографиялық жанр тарихи зерттеудің арнайы түрі болып табылады. Ғылым дамуына өз үлесін қосқан ғалымдардың еңбектерін саралау ісі соңғы жылдары отандық археология тарихнамасында дамып келе жатыр. Мұның өзі бірнеше факторлар арқылы түсіндіріледі: біріншіден, тұлғатану арқылы ғылыми-тәрбиелік мәні жоғары құнды мағлұматтар алынады әрі белгілі бір ғылым қайраткерінің соқпақты тағдыры жүйеленеді; екіншіден, жеке ғалымдардың ғылыми ізденістері сараланып қана қоймайды, сонымен қатар жалпы ғылымның дамуы да таразыланады; үшіншіден, зерттеушілер ғұмыр кешкен ортаның мәні мен сол замандағы уақыт лебі де зерделенеді. Осы тұрғыдан келгенде, биографиялық жанрдың өзіндік мәні мен мағынасы, археология тарихнамасында да алар орны мен рөлі зор екендігі байқалады.
Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев - отандық археологиядағы ірі тұлға, ұстаз, ғылымды ұйымдастырушы әрі кәсіби маман. Саналы ғұмырын археологияға арнаған Х.А. Алпысбаев тас ғасырын зерттеуге мол үлес қосты, соның ішінде отандық палеолиттану, мезолиттану және неолиттану салаларында өлшеусіз еңбек етті, осы салалардың негізін қалады десе де болады, сондай-ақ әлемдік археология тарихында қомақты орны бар костёнки-стрелецкская археологиялық мәдениетінің ескерткіштерін зерттеуге атсалысты, ішінара қола дәуірін, жартас суреттерін зерттеуге де арнады. Ол ондаған жылдар бойы өз археологиялық зерттеулерін ұйымдастырып маңызды деген бірнеше тарихи-археологиялық мәселелерді көтерді, қызықты ғылыми тұжырымдар жасады.
Алайда әлі күнге дейін отандық археология тарихнамасында ғалымның сан салалы ғылыми қызметін, педагогикалық жұмыстарын, көпқырлы келелі ойлары мен тұжырымдамаларын талдап, ғылыми үлесін бағамдап берген, іргелі пайымдамаларын таразылаған еңбектердің жазылмай жатқандығы да белгілі болып отыр. Мұның өзі біздің тарапымыздан көтеріліп отырған тақырыптың өзектілігін нақты көрсетеді. Өз кезегінде Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың еңбектерін зерделеудің көкейкестілігі бірқатар сауалдардың аясында тоғыстыруға болады.
1. Х.А. Алпысбаевтың өмір мен шығармашылығын талдау - зерттеушінің заманындағы қазақстандық ғалымдардың да еңбектерін сараптамадан өткізуге мүмкіндік береді;
2. Отандық археология ғылымының қалыптасуына және дамуына қатысты сауалдарды көтеру сынды мәселелерді қоюға септігін тигізеді;
3. Зерттеушінің ғылыми көзқарастарының қалыптасуы мен дамуын зерттеу отандық тарихнамадағы археология тарихы секілді дербес ғылыми бағыттың дамуына жола ашады;
4. Ғалымның тұжырымдарына шынайы талдау жүргізу әлі күнге дейін ғылымда шешілмей жатқан мәселелерді оңтайлы қарастыруға практикалық тұрғыдан маңызға ие бола алады.
Сайып келгенде, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми қызметін шынайы әрі толыққанды тереңдетіп қарастыру уақыт пен жаңа белеске көтеріліп дамып келе жатқан отандық тарих ғылымының, соның ішінде қазақстандық археологияның талаптарынан туындап отыр.
Қазақстан археологиясына мол үлес қосқан Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми-педагогикалық және ғылымды ұйымдастырушылық қызметін зерделеу зерттеу нысаны болып табылады.
Диссертаиялық ізденіс зерттеу пәніне ғалымның өмір жолы, қоғамдық қызметі мен ғылыми-зерттеу жұмыстары кіреді.
Зерттеу жұмысының негізгі хронологиялық шеңбері Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың өмір сүрген жылдарын қамтиды. Сонымен қатар, ол тапқан ескерткіштер бойынша одан кейін жасалып жатқан далалық ізденістер диссертацияда ішінара жүйеленгендіктен, оның хронологиялық шегінің жоғарғы тұсы қазіргі уақыттарды да қамтиды.
Диссертациялық жұмыстың аумақтық шеңбері Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев жүргізген кеңістіктіктегі масштабты, яғни Қазақстан аумағын, Ресей Федерациясы, Өзбекстан Республикасы жерлерін де қамтып отыр. Жекелеген теориялық-методологиялық, т.б. сауалдар бойынша Орталық Азия аумағы да қамтылады.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі
Қолдағы материалдар отандық археология тарихнамасында Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми шығармашылығы туралы жазылған іргелі ізденістердің жоқтығын көрсетіп отыр. Ол жайында ХХ ғасыр соңғы жылдарына дейін ешқандай мәселелер көтеріле қоймады. Жазылған еңбектердің дені естеліктер, еске алу тұрғысында болғандығын да айта кеткен жөн. Мәселен, 1998 жылы Түркістан қаласында Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың мерейтойына қатысты ғылыми-практикалық конференция ұйымдастырылды [1]. Бұл жиынды ғалымның мерейтойына орайластырып Ж.Қ. Таймағамбетов ұйымдастырды. Оған бірнеше зерттеушілер қатысып, өз естеліктерімен бөлісті. Ж.Қ. Таймағамбетов жинағында Х.А. Алпысбаевтың ғұмырнамасына тоқталып кетті) [1., 6-11 бб]. Одан басқа Х.А. Алпысбаевттың жұмысы барысындағы сол кезеңдегі жаналықтары мен жетістіктері туралы Р.Сүлейменовтың мақаласынан көре аламыз. [1, 14-17 бб], Сонымен қатар Х.А. Алпысбаев жайлы О. Смағұлов, А.Г. Максимова, Н.О. Алдабергенов секілді ғалымдар ойларымен бөлісті.[1, 18-26 бб].
Барлығы зерттеушінің ғылым жолындағы жетістіктеріне тоқталып өтіп, бірлі-жарымды естеліктерін айтып кетті. Дегенмен бұл мақалалардың басым бөлігі мемуарлық сипатта деп тұжырым жасауға болады. Зерттеушінің ғылыми-шығармашылық мұрасына нақты-тарихи талдау жасаған мақалалар саны аса көп еместігі де байқалады.
Кейіннен Х.А. Алпысбаев туралы археолог Д.С. Байгунаков [2, 3-5 бб] өзінің шағын мақаласын жариялады. Оның мақаласы Х.А. Алпысбаев және Қаратау тас дәуірі ескерткіштерінің сауалдары деп аталынады. Автор жоғарыдағы конференцияда сөз сөйлеген мамандардың пікірлеріне шағын талдау жасап өтті де, зерттеушінің Қаратау өңіріндегі атқарған далалық ізденістеріне татымды баға берді.
Ол әлемдік археология саласындағы Х.А. Алпысбаевтың Қаратау жоталарындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының алатын орнын нақты көрсетіп берді, осындағы түрлі археологиялық нысандардың өзіндік маңызын бағамдай алды. Дегенмен автор мақаласында зерттеушінің тек Қаратау өңірінде жүргізген стационарлық ізденістерімен ғана шектелген еді.
Бұдан кейін Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев ғұмырнамасы мен ғылыми шығармашылығы туралы біздің тарапымыздан мақала жарияланды [3, 92-94 бб].
Біздің тарапымыздан зерттеушінің өміріне қатысты мұрағаттық құжаттар негізінде биографиялық талдау жасалынып, бұрын беймәлім болып қалып келген бірқатар жайттар, әсіресе оның отбасына қатысты, әлеуметтік жағдайы жайлы, оқыған кезіндегі және жұмыс істеп жүрген жылдарындағы өмірінің қалтарысты тұстары туралы бірқатар мәселелер нақтыланды әрі толықтырылды.
Айта кету керек, Х.А. Алпысбаев еңбектерін жүйелеу тас дәуірі ескерткіштерінің зерттелуімен тікелей байланысты. Ол алғашқылардың бірі болып палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихына тоқталып кеткен. Нақты айтқанда өзінің Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана атты іргелі еңбегінде отандық палеолиттанудың қалыптасуын бір ізге түсірді [4]. Автор еңбегінде өзінің кейбір ізденістерінің нәтижелерін де көрсетті. Осы бағыттағы жұмыстарды кейіннен археолог Ж.Қ. Таймағамбетов те біршама жандандыруға тырысты. Бұл зерттеуші өзінің Палеолитическая стоянка им. Ч.Ч.Валиханова атты монографиясында палеолиттану тарихын ішінара толықтырып кетуге талпынды [5]. Дегенмен негізгі материалдар автор тарапынан қысқаша мазмұнда әрі шолу түрінде ғана берілген болатын. Кейіннен Ж.Қ. Таймағамбетов [6, 22-40] История изучения палеолита Казахстана деген тақырыптағы мақаласында палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихын біршама толыққанды сипаттап кетті. Мәселеге кеңінен келіп, өзі ашқан бірен-саран ескерткіштерді де осы жұмысында көрсетіп берді. Ол 1980 жылдар ортасына дейінгі ғана палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихын баяндап шықты, соның ішінде Х.А. Алпысбаев зерттеген нысандарды атап кетті және оның отандық археологияға қосқан үлесін бағамдап өтті. Кейіннен Ж.Қ. Таймағамбетов шәкірті Д.С. Байгунаков та Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми мұрасын жүйелеуге біршама үлесін қосты. Ол да өзінің кандидаттық диссертациясында қазақстандық палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихын толымды түрде жүйелеп шықты [7, 29б]. Алайда Д.С. Байгунаковтың ғылыми ізденісі алдыңғы авторлардың еңбектеріне қарағанда біршама толыққанды әрі мазмұнды болып шыққан. Біріншіден, ол әрбір ескерткіштен алынған материалдарды, табылған еңбек құралдарының үлес салмағын, ескерткіштердің мәдени-тарихи орнын, т.б. нысандарға қатысты сауалдарды жан-жақты баяндап берген; екіншіден, ол сонымен қатар Х.А.Алпысбаев зерттеген мезолит пен неолит дәуірлерінің ескерткіштерін де жүйелеген еді. Еңбегі сонысымен де құнды. Нәтижесінде Д.С.Байгунаков тарапынан Қазақстан тас дәуірінің мәселелеріне қатысты бірегей еңбек жазылған деуге болады. Тас дәуірінің үш мәдени-тарихын кезеңін саралаған еңбегі кейіннен бірлескен монография түрінде жарияланды [8].
Дегенмен жоғарыда аталған ғалымдардың ешқайсысы да Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми мұрасын толымды түрде зерттеуді алдарына мақсат етіп қойғандығы байқалмайды. Өйткені зерттеушілердің барлығы да басқа мәселелер төңірегінде, яғни өз ғылыми ізденістерінің мақсаттарына қарай әңгіме өрбіткен еді.
Жалпы алғанда, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың еңбегі әріптестері тарапынан ішінара болса да үнемі бағаланып отыр. Мәселен, Д.С. Байгунаков пен Ғ.Т.Бексеитов [9, 11-15 бб] Қаратау өңіріндегі палеолит ескерткіштері және жаратылыстану ғылымдары: зерттеулер, әдістер және нәтижелер деп аталатын баяндамаларында ғалым жайлы қаузап кетті.
Авторлар Х.А. Алпысбаев Қаратау өңірінен 200-ден аса тас дәуірінің тұрақтарын тауып, ғылыми айналымға енгізді деп оның еңбегін жоғары бағалады. Мұнымен толық келісуге болады.
Тағы да айта кететін бір жайт, Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасы ішінара болса да тас дәуірі мәселелеріне қатысты басқа тақырыптар қозғалған кезде көтеріліп отырды. Әсіресе өткен ғасырдың екінші жартысында ғалымның әріптесі болған Алан Георгиевич Медоевтың (1934-1980) ғылыми ізденістерін саралаған жұмыстарда да көрініс тапты. Геолог әрі археолог А.Г. Медоев туралы ең алғашқы рет ғылыми мақала жазған Д.С. Байгунаков [10, 92-95 бб] болып табылады. Ол биографиялық жанрда А.Г. Медоевтың ғұмырнамасына тоқталумен шектелмей тас дәуірі сауалдарына қатысты көзқарастарына тарихи-археологиялық тұрғыдан баға берді де, негізгі тұжырымдарын талдап, озық пікірлерін тереңдете талдап өтті.
Кейіннен Қазақстан жоғары палеолиті мәселелерімен шұғылданған археолог Д.Ожерельевте [11] А.Г. Медоев ізденістеріне баға беруге талпынды. Әдетте бұл екі ғалымды зерттеушілер қазақстандық палеолиттанудың негізін қалаушылар ретінде таниды. Көптеген ғылыми еңбектерде жүргізілген талдау жұмыстарында екеуінің отандық палеолит дәуірі мәселелеріне қатысты ойлары, пайымдаулары қатар жүреді. Олардың палеолиттануға қосқан үлесін құрметпен бағалау академик Ж.Қ. Таймағамбетов [12] еңбектерінде де жиі кездесіп жатады.
Көрнекті археолог Ж.Қ. Таймағамбетов өз кезегінде Х.А. Алпысбаевтың ғылыми-зерттеу жұмыстарын ешқашан қаперінен шығарған емес. Бұл зерттеуші новосібірлік ғалымдармен бірлесіп жариялаған бірнеше монографияларында Х.А. Алпысбаевтың ғылыми тұжырымдамаларын оңынан бағалап кеткен [13 14; 15]. Археолог Ғ.Т. Бексеитовте өзінің кандидаттық диссертациясында Х.А.Алпысбаевтың Қаратау палеолитін зерттеудегі рөлін жоғары бағалаған болатын [16].
Ресей археологы А.А. Цыбанков Х.А. Алпысбаевтың Қаратау жотасы Аққөл көлінің маңындағы археологиялық зерттеулеріне жоғарғы баға бере отырып ашылған тас ғасыры ескерткіштері қазіргі таңда жаңа көз қарастағы қайта зерттеулерді талап етеді деген [17].
Х.А. Алпысбаевттың А.Г. Медоевтың ізденістерін ағылшын тілінде жарнамалаумен айналысып жүрген Ренато Сало, Жан-Марк Деом сынды шетелдік әріптестердің еңбектерінде Х.А. Алпысбаев жайлы мәселе көтеріле қоймады [18]. Дегенмен жанама немесе жалпылама түрде болғандықтан бұл аталған ғалымдардың еңбектерінде Х.А. Алпысбаевтың ғылыми мұрасына толыққанды баға беріле қоймады, негізгі мақсаттары басқа болғандықтан зерттеушілердің барлығы да ғалымның бірлі-жарымды көзқарастарын, ғылыми ұстанымдарын атап кетумен ғана шектелген еді.
Х.А. Алпысбаев жайлы энциклопедиялық басылымдарда да ғылыми-көпшілік мақалалар жарияланды. Олардың арасынан Ж.К. Таймағамбетов [19, 298 б], Д.С. Байгунаков [20], З. Төленова, т.б. [21] еңбектерін атап кеткен абзал. Әрине, бұл анықтамалық басылымдарда Х.А. Алпысбаевтың өмір дастаны жайлы азды-кемді мәліметтер берілді. Мысалы, өзінің мақаласында Ж.Қ.Таймағамбетов жалпылама түрде мәлімет беріп, ғалымның негізгі зерттеулерін, оның ішінде Бөріқазған, Тәңірқазған сынды ескерткіштерді тапқандығын айтып өтті. Оны ары қарай өрбіткен Д.С.Байгунаков Отарар өңіріндегі Х.А. Алпысбаев тауып зерттеген Жаңашілік-1-3, Маятас, Шілік, Тасқотан, т.б. ескерткіштер туралы ғана баяндады, ал З. Төленова ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан үлесін атап кетумен шектелді. Мұндай қысқа көлемдегі ақпараттар беретін жұмыстарды анықтамалық еңбектердің мақсаты мен міндеттерінен туындаған деуге де болады.
Сайып келгенде, жоғарыда талданған еңбектерде Х.А. Алпысбаев өмірбаяны мен ғылыми шығармашылығына қатысты біршама тұжырымдар жасалған деуге болады. Мұның өзі Х.А. Алпысбаевтың көпқырлы ғылыми тұлғалық қасиетін де айғақтайды. Зерттелініп отырған мәселеге жасалынған тарихнамалық талдау бүгінгі күні Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасы, оның ғылымға қосқан үлесі туралы кешенді еңбектің жоқ екендігін нақты көрсетеді. Қолдағы бар материалдар, яғни жоғарыда аталынған еңбектер Х.А.Алпысбаевтың жекелеген қырларын ғана ашады. Алайда әлі күнге дейін оның өмірі жөнінде, ғылыми шығармашылығы жайлы біртұтас әрі жан-жақты еңбектің болмай тұрғандығы анық байқалады. Мұндай жағдай біздің тарапымыздан көтеріліп отырған мәселенің өзектілігін тағы бір нақтылай түседі. Әрі Қазақстан археологиясында өзіндік қолтаңбасын қалдырған зерттеушінің отандық ғылымға қосқан үлесін саралау қажет екендігін нақты аңғартады.
Зерттеудің деректік қоры
Диссертациялық ізденістің деректік қоры бірнеше топтан тұрады. Бірінші топқа мұрағаттық құжаттарды жатқызуға болады. Ең алдымен ҚР ЖБҒК Ғылым ордасы архивіндегі Х.А. Алпысбаевтың жеке дербес №Ф81.ОП1 қорын. Бұл қорда ғалымның жеке құжаттары, фотолар, отбасылық фотолар, т.б. сақталған. Одан кейін біздің тарапымыздан пайдаланылған зерттеушінің жеке қоры Сонмен қатар келесі бір деректік-мұрағаттық қор Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институтында сақталып тұр. Институт мұрағатында Х.А. Алпысбаев басқарған археологиялық отрядтардың ғылыми есептері, суреттері, сызбалары, күнделіктері, т.б. сақталған. Бұл материалдардың барлығы Х.А. Алпысбаевтың өмір белестерін нақтылауға, қызметінің негізгі бағыттары мен мазмұнын айқындауға, жұмыстарының нәтижелерін таразылауға және оның үлесін бағамдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, диссертант ғылыми тағылымдама аясында Санкт-Петербург қаласында болып, ондағы мұрағаттармен де жұмыс істеді. РҒА Материалдық мәдениет тарихы институтының архивінде Х.А. Алпысбаевтың 1954 ж аспирантурада білім алуы мен оның кандидатық диссертациясын қорғау кезеңі бойынша бізге бимәлім деректер мен құжатар жинақталып диссертацияда көрініс тапты. Сондай-ақ Х.А. Алпысбаев өмірінің қалтарыста қалған беттерін жаңғыртты.
Қарастырылып отырған тақырып бойынша екінші маңызды деректік қорды жарияланған материалдар құрайды. Ең алдымен Х.А. Алпысбаев жазған монография ерекше маңызға ие. Одан басқа бұл археологтың ғылыми-көпшілік еңбектері, ғылыми мақалалары, тезистері, т.б. өзіндік құндылығымен ерекшелінеді. Олар ғалым өміріндегі әртүрлі кезеңдерінде жазылды. Зерттеушінің ғылымға қосқан үлесін саралау үшін еңбектерінің маңызы өте зор әрі сол материалдардың негізінде ғалымның тарихи мәселелерге қатысты көзқарастарын таразылауда таптырмас деректік қор болып табылады.
Үшінші топтағы деректік қорды Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасына қатысты зерттеулер, оның ғұмырнамасы туралы естеліктер, сұхбаттар, бұқаралық-ақпараттық құралдардағы материалдар, т.б. құрайды. Төртінші топтағы зерттеудің деректік қорды энциклопедиялық басылымдар, оларға шыққан Х.А.Алпысбаев жайлы еңбектер, бұл ғалымның анықтамалық басылымдарға жарияланған еңбектері құрап отыр. Сайып келгенде, зерттеудің деректік қорында жинақталған материалдар құрамы әркелкі және ақпараттық ресурсы қомақты әрі жан-жақты. Мұның өзі отандық археологияға өзіндік ғылыми үлесін қосқан Х.А. Алпысбаев ғылыми-педагогикалық ғұмырнамасы туралы толыққанды әрі шынайы ақпарат алуға, оның ғылыми-шығармашылық мұрасын тиянақты зерделеуге мол мүмкіндіктер туындатады. Зерттеудің деректік қорына жасалынған талдау Х.А. Алпысбаевтың ең алдымен Қазақстан тас дәуірі мәселелері бойынша еңбек етіп, танымалдылыққа ие болғандығын нақты көрсетеді. Қорыта айтқанда, біздің қолда жинақталған қомақты деректік қор алдымызға қойылған мақсат пен міндеттерді шешуге толық мүмкіндік береді деп айта аламыз.
Диссертациялық жұмыс мақсаты Х.А. Алпысбаевтың археологиялық ізденістерін, ғылыми-педагогикалық қызметін кешенді әрі жүйелі түрде зерттеу болып табылады.
Алдыға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге тарихнамалық шолу жасау, дереккөздерін талдау;
археолог Х.А. Алпысбаевтың биографиясы мен кәсіби қызметін толыққанды сипаттап шығу;
ғалымның ғылыми-зерттеу және педагогикалық қызметінің негізгі ғылыми бағыттарын, сүбелі еңбектерін зерттеу;
зерттеушінің костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениеті ескерткіштерін зерттеуге қосқан үлесін таразылау;
археолог-маманның палеометалл дәуіріндегі, жартас суреттері секілді алуан түрлі ескерткіштерді зерттеуге қосқан үлесін бағамдау;
археолог Х.А. Алпысбаевтың отандық палеолиттануды қалыптастырудағы рөлін саралау;
ғалымның қазақстандық мезолиттану мен неолиттануды дамытуға бағытталған ізденістерін сараптамадан өткізу;
далалық ізденістер кезінде ғалымның тауып, зерттей алмай кеткен бірқатар ескерткіштердің материалдарын техникалық-типологиялық талдаудан өткізіп ғылыми айналымға енгізу;
кезінде археолог зерттеген ескерткіштердің бүгінгі жай-күйін талдау, оларда басқа мамандар тарапынан ғылыми-зерттеу жұмыстары жалғастырылған болса, онда археологиялық нысанның одан кейінгі зерттелу тарихын жүйелеп, ғылыми маңызын айқындау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттерінен туындап отыр. Ол нақты фактілерге және олардың рас екендігіне сүйенетін тарихилық, шынайылық принциптеріне негізделген. Жұмыста мәселені өрбуі мен өзара байланыста көрсетуге молынан мүмкіндік беретін жүйелілік ұстаным пайдаланылды. Зерттеу барысында ғылыми және жалпығылыми приниптер мен ұстанымдардың барлығы қолданылды. Әсіресе деректанулық, тарихнамалық, тарихи-археологиялық, онтологиялық, проблемалық-хронологиялық, сипаттау, тарихи-генетикалық, логикалық (анализ, синтез, индукция), тарихи-салыстырмалы секілді жалпыға белгілі тарихи талдау әдістері жүйесіне сүйендік. Х.А. Алпысбаевтың қомақты ғылыми мұрасын логикалық тұрғыдан реттеп бір жүйеге келтіру мақсатында қалпына келтіру әдісі де қолданылғандығын айта кетуге тиіспіз. Сонымен қатар Х.А.Алпысбаевтың кеңестік дәуірде өмір сүрген кездегі ғылыми көзқарастарына ықпалын тигізген идеяларды кеңінен түсіну мақсатында жұмыста биографиялық және тарихи-антропологиялық ұстанымдар, дереккөздік сыни әдістер кешені де пайдаланылды. Бұл әдістер мен ұстанымдардың әрбірі өзіндік сипатымен ерекшелінеді. Мысалы, биографиялық әдіс Х.А. Алпысбаевтың азамат, кәсіби маман әрі ғалым болып қалыптасуын, жеке адами қасиеттерінің дамуын, мәдениеттілігін, зияткерлік болмысын және этикалық талғамдарын айқындауға жетелесе, қолданылған негізгі кешенді әдістер зерттеушінің отандық тас ғасыры археологиясына қосқан үлесін нақты түрде бағамдауға жол ашады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Диссертациялық зерттеу жұмысындағы басты ғылыми жаңалығы - археология тарихнамасында Х.А. Алпысбаевтың тек палеолиттанушы, қазақстандық палеолит дәуірін зерттеуші ретінде қалыптасқан бейнесін ғана емес, оның отандық және әлемдік ғылымдағы көпқырлы қызметін тиянақты көрсетуімен ерекшелінеді. Отандық археологияда толымды әрі тиянақты түрде алғаш рет:
- Х.А. Алпысбаевтың археолог, тарихшы, өнертанушы ретіндегі ғылыми және педагогикалық қызметі кешенді әрі жан-жақты зерттелді;
ғалымның костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетін, жартас суреттерін, қола дәуірі ескерткіштеріне жүргізген паспортизация жұмыстарын, әлемдік тас ғасыры археологиялық мәдениеттерінің даму ерекшеліктерін айқындап берген ізденістеріне баға берілді;
Х.А. Алпысбаев биографиясына қатысты айтылып жүрген кейбір мәліметтердің бұрыстығы айқындалып, өмірінің қалтарысты тұстары қалпына келтірілді;
ғалымның археологиялық ізденістері бір жүйеге түсіріліп, ашқан ғылыми жаңалықтарына сараптамалық талдау жасалынды да, отандық палеолиттану, мезолиттану және неолиттануға қатысты далалық ізденістері жүйеленіп, негізгі концептуалдық ойлары сараланды;
археолог тарапынан материалдары жинастырылып зерттелмей қалған бірқатар ескерткіштері Саудакент, Сарыкөл, Құршабақты, Шолақтау материалдары техникалық-типологиялық талдаудан өтіп, ғылыми айналымға енгізілді;
оның тапқан ескерткіштері бойынша қазіргі күнге дейін жалғастырылып жатқан археологиялық нысандардағы зерттеу ісі бір жүйеге түсірілді де, ғалымның тас дәуірі сауалдары бойынша негізгі тұжырымдарының эволюциясы айқындалды;
Х.А. Алпысбаевтың тек палеолит дәуірі бойынша ғана маман емес, сонымен қатар оның зерттеу диапазоны кең әрі кәсіби археолог екендігі де дәлме-дәл көрсетіліп, дәлелденді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми-практикалық маңызы
Алынған нәтижелер отандық археологиядағы тас дәуірінің даму ерекшеліктерін талдауға, жүйелі ғылыми көзқарастар легін қалыптастыруға мол мүмкіндік береді. Сол себепті зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелерді қазақстандық тас ғасыры мәселелерін, отандық археология сауалдарын қарастыруда пайдаланылуға болады. Диссертациялық зерттеудің практикалық маңызы ізденістің нәтижелері мен қорытындыларын Қазақстан археологиясындағы сан алуан мәселелермен айналысып жүрген жас мамандарға арналған нұсқаулық түрінде болуында десе де болады. Автор тарапынан алынған пайымдаулар мен тұжырымдамалар облыстық, аудандық деңгейдегі өлкетану музейлерін жасақтауға, мектептерде музей бұрыштарын қалыптастыруда, сонымен қатар Қазақстан археологиясы, тас дәуірі археологиясы, ежелгі тарих сынды бағыттағы оқулықтар мен оқу құралдарын, анықтамалық басылымдар жазуда да қолданыла алады. Тарих, Археология және этнология, Музей ісі және ескерткіштерді қорғау мамандықтары бойынша бакалавр, магистратура, докторантура салаларында да оқу үдерісінде пайдалануға мол мүмкіндіктер бар. Сонымен бірге, жұмыстың қорытындыларын тас және палеометалл дәуірлеріндегі ғылыми мәселелерді шешуге арналған мәдени-тарихи жобаларды жасауда қолданса да болады.
Қорғауға ұсынылған ғылыми тұжырымдар
1. Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев биографиясындағы негізгі ғылыми-педагогикалық қызметке қабілеті оның Ташкент қаласында оқып жүрген кезінде оянды да, Лениград қаласында (қазіргі Санкт-Петербург - авт.) аспирантурада жүрген уақытында түбегейлі қалыптасты, Ресей аймағындағы археологиялық экспедициялардың жұмысына қатысуы барысында, әсіресе кандидаттық диссертациясын сәтті қорғағаннан соң түбегейлі ғалым ретінде танылды.
2. Ғалым Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетінің жарқын ескерткіштерін зерттеуге қатысып, бұл мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы, өзіндік ерекшеліктері туралы татымды ойлар айтты және табылған деректемелік материалдарды талдай отырып КСРО тас дәуірі археологиясына қатысты келелі тұжырымдамалар жасады.
3. Х.А.Алпысбаев әлемдік археологиядағы тас дәуірі сауалдарын өз ғылыми еңбектерінде тарқатып берді, дүние жүзіне мәшһүр палеолиттанушылардың концептуалдық ойларына ғылыми-аналитикалық талдаулар жүргізді, Еуразия аумағындағы палеолиттік мәдениеттер бойынша нақты тұжырамдамалар жасады, олардың Орталық Азия аумағындағы палеолиттік нысандармен ұқсастығы немесе өзіндік ерекшеліктері жайында сүбелі пайымдаулар қалыптастырды.
4. Оның ұйымдастырушылық қабілеттері Қаратау палеолит отряды, т.б. археологиялық экспедицияларды ұйымдастырған кезінде нақты байқалды. Ұзақ жылдар бойы археологиялық экспедицияларда жүріп Х.А. Алпысбаев жүздеген ескерткіштерді анықтады, бұл нысандардан тас дәуірі, жартас суреттері, қола ғасыры мәселелерін нақтылайтын құнды материалдар жинастырылды. Олар адамзаттың Қазақстан аумағын алғаш рет қоныстануы, ірі мәдени-тарихи өңірлерді алғашқы адам баласының игеруі, тас құралдарының эволюциясы, ежелгі адамдар өміріндегі шаруашылық, олардың тұрмысы, археологиялық нысандардың түрлері (стратиграфиясы сақталған, т.б.), ескерткіштердің кезеңдестірілуі мен хронологиясы, корреляциясы секілді ондаған тарихи мәселелерді айқындауға да мүмкіндік берді.
5. Х.А. Алпысбаевтың педагогикалық қызметі қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі оқытушылық жұмыстарымен тікелей байланысты. Мұнда ол қатарынан бірнеше жыл бой тас дәуірі мәселелері бойынша дәріс оқып, семинар сабақтарын жүргізді. Осында жүріп тас дәуірі сауалдарымен шұғылдануға ниет танытқан бірқатар шәкірттерді (академик Ж.Қ. Таймағамбетов, т.б.) дайындады.
6. Ғалымның монографиялық ізденісі Қазақстан аумағындағы археологияның, соның ішінде палеолиттанудың жаңа бетін ашты. Осы еңбегі арқылы Х.А.Алпысбаев отандық палеолиттанудың негізін қалаған алғашқы археологтың бірі болып қала береді. Бұл монографиясында зерттеуші Қазақстан аумағын, соның ішінде Қаратау өңірін алғашқы адамдар шелльге дейін, шелль, ашель, мустье, жоғарғы палеолит дәуірлерінде мекендегендігін нақты фактологиялық материалдар негізінде дәлелдеп берді. Зерттеуші Қазақстан аумағында төменгі палеолит ескерткіштері жоқ деген бұрыннан қалыптасып келген ғылыми гипотезалардың негізсіздігін жоққа шығарды. Тас құралдарына негізделген қомақты деректік қорды таразылай келе ол Қазақстанның шығыс, батыс және орталық өңірлеріндегі палеолит дәуірі мәселелеріне қатысты ой-пікірлерін айтты. Шығыс Қазақстан аумағында да бірқатар тас дәуірінің ескерткіштерінің ашылуына атсалысып, ғылыми айналымға осы өңірден табылған оншақты археологиялық нысандардың материалдарын енгізіп кетті. Мезолит, неолит дәуірлерінің де ондаған археологиялық нысандарын зерттеп, осы кезеңдердегі алғашқы қауымдық құрылысқа қатысты ғылыми ойларын қалдырды. Оның ашқан кейбір ескерткіштерінде далалық археологиялық жұмыстар әлі де өз жалғасын тауып жатыр. Бұл зерттеушінің көкейкесті тақырыптарды қамтып, нақты ғылыми мәселелерді көтергендігін аңғартады.
7. Қазіргі таңда Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасы отандық археологияда өз орны бар әрі қызықты да қомақты қорды құрайды. Ол 31 ғылыми еңбектер жариялаған. Еңбектері бірегейлігімен ерекшелінеді. Оның телавторлық монографиялары, жекелеген мақалалары, жинақтары, іргелі басылымдардағы тараулары (Қазақ ССР тарихы. 1-том. 1979 т.б.), анықтамалық басылымдардағы ғылыми-көпшілік мақалалары отандық тарих ғылымының алтын қорына еніп отыр. Х.А. Алпысбаев ашқан палеолиттік Бөріқазған, Тәңірқазған, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ, неолиттік Қараүңгір секілді ондаған ескерткіштердің материалдарынсыз ежелгі Қазақстан тарихының беттерін елестету мүмкін емес. Заманауи зерттеушілер оның ғылыми ізденістерінен аттап кете алмайды. Мұның өзі Х.А.Алпысбаев ғылыми мұрасы өзектілігін мүлдем жоғалтпағандығын нақты көрсетеді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы және сыннан өтуі Диссертациялық ізденіс әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология, этнология және музология кафедрасында орындалған. Осы кафедра мәжілісінде талқылауға ұсынылып отыр (Хаттама №1, 15.09. 2023 ж.).
Сондай-ақ факультетте ғылыми семинар өткізілуі жоспарланған. Зерттеу жұмысының басты-басты нәтижелері бойынша 11 мақала жарияланды. Соның ішінде 1 мақала - Scopus Wef of Journal of Human Evolution деректер базасына кіретін халықаралық ғылыми импакт-факторлы журналда, 4 мақала ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетімен ұсынылған журналдарда жарияланды. Сонымен қатар, халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда 2 баяндама, республикалық ғылыми-теориялық конференцияларды 4 баяндама оқылып, олардың барлығы конференция материалдары жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша төмендегі мақалалар жарық көрді:
1 Fitzsimmons K.E., Iovita R., Sprafke T., Glantz M., Talamo S., Horton K., Beeton T., Alipova S., Bekseitov G., Ospanov Y., Deom J.-M., Sala R., Taimagambetov Z. A Сhronological framework connecting the early Upper Palaeolithic across the Central Asian piedmont Journal of Human Evolution, 113, 2017 pp. 107 - 126.
2. Оспанов Е.Б., Бексеитов Ғ.Т. Алғашқы тұрмыстық қауым археологиясын оқытудағы музей экспозициясын қолдану (Қазақстан палеолиті музейі негізінде) Материалы 46-й научно-методической конференции Модернизация образовательных программ: аккредитация и гарантия качества подготовки кадров Қазақ университеті, Алматы 2016. Стр 33-35
3. Оспанов Е.Б., Бексеитов Ғ.Т. Мезолит пен ертеголоцендік кезең мәдениеттерін айқындаушы факторлар мәселесі ҚазҰУ-нің Хабаршысы. Тарих сериясы. №2(77) Алматы. 2015. 206-212 бб.
4. Таймағамбетов Ж.Қ., Бексеитов Г.Т., Оспанов Е.Б, Х.А. Алпысбаевтың ізденістеріндегі Қазақстанның тас ғасыры ҚазҰҮ-нің Хабаршысы. Тарих сериясы. №3(78) Алматы. 2015. 180-186 бб.
5. Оспанов Е.Б., Бексеитов Г.Т., Биография, общественная деятельность и научный путь Х.А. Алпысбаева Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналы, Тарих және саяси-әлеуметтік сериясы. №1(52), Алматы. 2017 ж
6. Оспанов Е.Б. Тас дәуірінің теориялық-методологиялық мәселері мен әдістері. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналы, Тарих және саяси-әлеуметтік сериясы. №2(57), Алматы. 2018 ж 272-278 бб
7. Оспанов Е.Б., Мамиров Т.Б.カザフスタン後期旧石器文化の研究. 奈良文化財研究所. General Archaeological Survey of Upper Paleolithic Sites in the North Foot of Tien Shan Mountains of Southeast Kazakhstan 2019., pp. 17 - 28.
8. Galymzhan Bexeitov, Turaly Tulegenov, Erbolat Ospanov, Botakoz Satayeva Results of Archaeological Excavations Conducted at the Rakhat Monument in Almaty Region (Based on the Reporting Materials for 2015-2016) Global Journal of HUMAN-SOCIAL SCIENCE: D History, Archaeology & AnthropologyVolume 19 Issue 3 Version 1.0 Year 2019., pp. 15 - 43.
9. Бексеитов Г.Т., Байгунаков Д.С., Оспанов Е.Б. Новый голоценовый памятник в Жетысу Қазақстан археологиясы мен этнологиясы: өткені, бүгіні және болашағы атты VIII Оразбаев оқулары халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жауапты ред. А.Б. Қалыш. - Алматы: Қазақ университеті, 2016 ж., С. 112-117
10. Оспанов Е.Б., Бексеитов Ғ.Т. Х.А. Алпысбаевтың өмір жолы, қоғамдық қызметі мен ғылыми дара жолы Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларының өзекті мәселелері: өткені, бүгіні мен болашағы атты тақырыпта өтетін тарих ғылымдарының докторы, профессоры Мадияр Елеуовтың 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибиелік конференция материалдары. Алматы, 6 мамыр, 2016 ж., 92-94 бб.
11. Бексеитов Г.Т.,Оспанов Е.Б. Исследования на позднепалеолитической стоянке Рахат в Семиречье Материалы международной научно-практической конференции Новые методы исследования в археологии в рамках государственной программы Народ потоке истории приуроченной к 25-летию Независимости Республики Казахстан 30 ноября 2016г. Қазақ университеті, Алматы 2016 г., Стр. 165-168
Диссертациялық жұмыстың құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе тақырыптың өзектілігін, тақырыптың зерттелу деңгейін, алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығын, әдіснамалық негізін, практикалық құндылығын, қорғауға ұсынылған тұжырымдарды, т.б. қамтиды.
Бірінші бөлімде Х.А.Алпысбаевтың өмір жолы мен ғылыми-педагогикалық қызметі баяндалған. Ғалымның биографиясына, ғылыми, ұйымдастырушылық және педагогикалық қызметіне баға берілген.
Екінші бөлімде Х.А. Алпысбаев және әлемдік археологияның теориялық-методологиялық мәселелері қарастырылып, концептуалды ойлары сараланған, костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетін зерттеуге қосқан үлесі, отандық қола дәуірі, жартас суреттері, т.б. археология ғылымындағы сауалдар сарапталған.
Үшінші бөлімде Х.А.Алпысбаевтың Қазақстан тас дәуірі ескерткіштерін зерттеуге қосқан үлесі тарихи-археологиялық, тарихнамалық талдаудан өткен. Х.А. Алпысбаев тарапынан табылған тас дәуірі ескерткіштерінің зерттелу тарихы жүйеленген, негізгі эталонды ескерткіштер бойынша кейіннен жалғасын тапқан далалық ізденістерге баға берілген, зерттеушінің ғылыми мұрасының ерекшеліктері мен нәтижелері ашылған.
Қорытындыда диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері жалпыландырылып, қорытындылар жасалды да, алдағы жұмыстардың перспективалық бағыттары айқындалды.
1 Х.А. Алпысбаевтың өмір жолы мен ғылым-педагогикалық қызметі
1.1 Отандық археология мен тұлғатанудың кейбір теориялық-методологиялық мәселелері
Отандық археологияның ғылыми-теориялық негіздерін зерттеу өзекті тақырыптардың біріне жатады. Әсіресе археологиялық ізденістердегі ғылыми бағыттарды, негізгі концептуалдық пайымдаулар мен тұжырымдарды, келелі пікірлерді жан-жақты сараптаудың маңызы күннен күнге артып келеді.
Көпшілік ғылыми ізденістерде, оқулықтар мен оқу құралдарында археология өз пәні, нысаны, зерттеу әдістері бар тарих ғылымы саналады. Бұл сауалдар бойынша әлі күнге дейін пікірталастар орын алып келеді. Қазіргі таңда археологияның кейбір теориялық және методологиялық мәселелері шешілген немесе шешілуге жақын [22]. Ғылымның дамуына қарай, болашақта кез келген мәселенің теориялық-методологиялық негіздері де дами беретіндігі анық.
Археологиялық материалдарды тарихи зерттеулерде пайдалану өткен ғасырлардан бері қолданылып келеді. Алайда бастапқыда ХХ ғасырға дейін археологиялық материалдар қосымша тарихи пән ретінде кеңінен пайдаланылды. Одан кейін ғылымның дамуы, бірнеше ғасырға созылған далалық тәжірибелер археологияның толыққанды қалыптасуына алып келді. Осы аралықта отандық археология да қалыптасып, бүгінгі күні адамзат өркениетін зерттеуге өзіндік үлесін қосып келе жатыр.
Айта кететін бір жайт, археологиядағы маңызды теориялық-методологиялық мәселелердің бірі оның тарих ғылымы жүйесіндегі алар орны болған еді. Мәселен, М.В. Аникович пайымдауынша, тарих ғылымының барлық жүйесін бір-бірімен қабысып жатқан үш иерархиялық блоктарға немесе ғылымдар кешеніне бөлуге болады, олар: жалпы әлеуметтану, азаматтық тарих, деректану. Бұл блоктардың әрбірі эмпирикалық және теориялық деңгейлерден тұрады. Археология әуел бастан-ақ осы үш блоктан тұратын міндеттерді шешумен айналысып келеді. Нақты жағдайларға байланысты ол өзгеріп те отырды. Заманауи қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі археологияның орнын анықтауда сөз оның дифференциясы туралы болуы тиіс. Зерттеуші пікірінше, археология шеңберінде екі ерекше тарих ғылымдары туындап отыр. Бұның біріншісі - тарихи заттану, ол тарихи деректанудың бір бөлімі. Оның зерттеу нысаны адамзат қызметінің материалданған қалдықтары. Ал оның пәні адамзат қызметі туралы ақпараттардың әдістері мен заңдылықтарын кодтау, оның әдістерін айқындау және қоғамның басқа ғылымдары пайдалана алатын түсініктер жүйесіне аудару. Екіншісі нақты-тарих ғылымы, азаматтық тарих бөлімі ретіндегі - алғашқы қауымдық құрылыс тарихы. Бұл ғылымның дамуы архаикалық формация теорияларының жалпы әлеуметтану бөлімі ретінде дамуына жол ашады [23, 22-23 бб]. Алайда көпшілік мамандар археологияның теориялық-методологиялық сауалдарын көтерген кезде азаматтық тарих сынды терминдерді көп қолдана қоймады. Терминнің өзі уақыт өте келе ғылыми айналымнан біртіндеп ығыстырылған еді. Мұның себебін терминнің саясилануымен де түсіндіріп кеткен жөн сияқты.
Бүгінгі күні ғалымдардың көпшілігі археологияның екі зерттеу деңгейі (сатысы) бар екендігімен келіседі. Оның біріншісі - деректанулық деңгей, яғни кең түрде айтқанда оның мақсаты археологиялық ескерткіштерді табу және зерттеу болып саналады. Бұның бірнеше мақсаты мен міндеттері бар. Олардың арасында қолдағы материалдардың түрлерін айқындау және жүйелеу маңызды орын алады.
Алайда бұл деңгейде тарихи жалпылама жасау, яғни өткенді жалпылау толымды түрде жүргізіле қоймайды. Ал археологияның екінші деңгейі - қайта қалпына келтіру, интерпретациясын жасау. Оның мақсаты үлкен бір әлеуметтік жүйенің бір бөлшегі ретінде белгілі бір қауым тобының даму заңдылықтарын зерттеу болып саналады. Мұндай заңдылықтарды қайта қалпына келтіру деңгейінде зерттеу көбіне табылған материалдардың көлеміне, ақпараттық әлуетіне, сананы жаңғыртудағы рөліне байланысты болып келеді. Осы екінші деңгей, әдетте, археологиядағы тарихилықты біршама толымды түрде сипаттай алады, өйткені қайта қалпына келтіру деңгейіндегі археологияялық материалдар тарихи-археологиялық зерттеулер үшін дереккөзі ретінде мол мәлімет бере алады. Осы тұрғыдан келгенде, бірінші деректанулық деңгейде зерттеуші әрқайсысы жеке дара тұрған, таза күйіндегі абстрактілі түрдегі заттай мәдениеттің түрлерімен және тобымен жұмыс жасайды. Ал екінші деңгейде күрделі түрде өзара қабысып әрі түрлі пропорцияда байланысып жатқан бай тарихи шынайылықпен жұмыс жасауға мүмкіндік алады. Қайта қалпына келтіру деңгейінде өзге типологиялық топтар, т.б. мәселелер айқындалуы әбден ықтимал. Мұндай заттық мәдениеттегі құбылыстар тобы өз құрамында алуан түрлі белгілерді қайта жаңғыртуға септігін тигізе алады. Қалай болғанда да алынған мәліметтер қауымның даму динамикасын көрсетеді. Тарихи дереккөзі күрделі әрі көпқырлы қоғамдық құбылыс, оны бір ғана аспект тұрғысынан зерттеуге болмайды. Бұл жердегі ең маңызды методологиялық принцип тарихи дереккөзін зерттеудегі көпжоспарлы ұстаным болмақ [24, 3-5 бб].
Яғни, қазіргі тілмен айтқанда, пәнаралық ізденістер маңызды методологиялық ұстаным болып табылады. Автор қолданған көпжоспарлы ұстаным ғылыми айналымға толыққанды ене қоймады, оны зерттеушілер тек балама термин ретінде ішінара ілуде бір қолданып та отыратындығын айта кеткен абзал. Археологияның теориялық-методологиялық негіздері зерттеу нысаны болып табылатындықтан, әлемдік және отандық тарих ғылымы жаңа тарихи-аналитикалық ұстанымдарға иек арта да бастады. Айта кету керек, мұндай ұстанымдар түрлі аймақтардағы археологиялық дереккөздерінің негізінде ежелгі және ортағасырлық кезеңдерді заманауи ғылым жетістіктерін толық әрі шынайы түрде пайдалана отырып зерделеуді де талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары пәнаралық ізденістерге кеңінен басымдық беріліп келе жатқандығын да айта кеткен абзал.
Кезінде сүбелі ойларымен кеңінен танылған кеңестік теоретик Л.С. Клейн археологиялық теорияны тарихи теорияның жекелеген жағдайы ретінде сипаттайды да, оларды бейформалды теориялар қатарына жатқызады. Ол археологиялық теорияның бірінші құрауышы ретінде археологиялық заңдар жүйесін атап көрсетеді, зерттеуші тұжырымынша олар эмпирикалық және теориялық та бола береді. Мұның алғашқылары тікелей бақыланатын нысандардың (археологиялық материалдың) жүріс-тұрыс заңдары болса, кейінгілері әлеуметтік-мәдени жүйелердің жұмыс істеуі мен дамуы, мәдени-тарихи үдерістер заңдары және бір шетінен ілкідегі әлеуметтік-мәдени құбылыстар арасындағы тәуелділікті фиксация жасайтын археологиялық материалдарда мәдени-тарихи үдерістердің көрініс табу заңдары болса, екінші жағынан сақталған археологиялық материалдың конфигурациялары болып табылады [25, 100-101 бб]. Әлбетте, Л.С. Клейн өз теорияларын белгілі бір заңдылықтарға сәйкестендіруге ұмтылады. Мұны хош көруге де болады, археологиялық мәдениет, археологиялық тип сынды көптеген ғылыми ұғымдар мен категориялар белгілі бір заңдар, заңдылықтар аясында танылып отыр. Алайда кей жағдайда Л.С. Клейн сипаттаған заңдар зерттеудің методологиялық тәсілдерін еске түсіретіндігін де айта кеткен жөн.
Қалай болғанда да Л.С. Клейн археологиялық теория жайлы бірқатар еңбектер жариялаған кәсіби маман болып саналады. Ол - археология ғылымының теориялық-методологиялық мәселелеріне орасан зор үлес қосқан зерттеуші. Бұл ғалым Функции археологической теории деген еңбегінде археологияның танымдық, интегративтік, сұрыптаушылық, суреттеушілік, жүйелеушілік, түсіндірушілік, алдын-ала баяндаушылық, асай-мүсейлік (аспаптық), эвристикалық, бақылаушылық, синтездеушілік, ағартушылық сынды функцияларын атап берді [26, 8-25 бб]. Зерттеушінің бұл пайымдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 902(574)631635:929
Оспанов Ерболат Берікұлы
Х.А. Алпысбаевтың ғылыми ізденістеріндегі Қазақстанның тас ғасыры
6D020800- археология және этнология
Философия докторы (PhD)
Дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Отандық ғылыми кеңесші:
Ж.К. Таймагамбетов
Тарих ғылымдарының докторы
Шетелдік ғылыми кеңесші:
Раду Иовита
PhD доктор, Тюбинген университеті
Жоспар
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1. Х.А. Алпысбаевтың өмір жолы мен ғылым-педагогикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.1 Отандық археология мен тұлғатанудың теориялық-методологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
1.2 Х.А. Алпысбаевтың өскен ортасы және еңбек жолы ... ... ... ... ... ...
27
1.3 Х.А. Алпысбаевтың ұйымдастырушылық жұмыстары және ғылыми-педагогикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
2. Х.А. Алпысбаев және әлемдік археология ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
35
2.1 Х.А. Алпысбаевтың Еуразия аумағындағы тас дәуірі мәселелеріне қатысты ғылыми тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.2 Ғалымның Костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетін зерттеуге қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
2.3 Х.А. Алпысбаев еңбектеріндегі палеометал дәуірі мен жартас суреттерінің сауалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
57
3. Х.А. Алпысбаевтың Қазақстан тас дәуірі ескерткіштерін зерттеуге қосқан үлесі: тарихи-археологиялық және тарихнамалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.1. Х.А. Алпысбаевтың палеолит дәуірі ескерткіштерін зерттеуі және ғылыми тұжырымдамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.2. Мезолит және неолит мәдени-тарихи кезеңдеріне қатысты ғалымның ізденістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83
3.3. Ғалымның жарық көрмеген тас ғасыры ескерткіштері мен материалдары: ғылыми айналымға енгізу тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
110
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
113
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
125
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
130
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
132
Белгілеулер мен қысқартулар
АН - Академия наук
БҒМ - Білім және ғылым министрлігі
ВКП-Всесоюзная коммунистическая партия
ҒА - Ғылым академиясы
ҒК - Ғылым комитеті
ИА - Институт Археологии
КазССР - Казахская Советская Социалистическая Республика
ҚазҰУ- Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ҚР ҰҒА - Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы
КСР- Кеңестік Социалистік Республикасы
КСРО- Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ЛБ - Ленинград бөлімі
РАИМК - Российская Академия истории материальной культур
ССР -- Советская Социалистическая Республика
УССР - Украинская Советская Социалистическая Республика
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Биографиялық жанр тарихи зерттеудің арнайы түрі болып табылады. Ғылым дамуына өз үлесін қосқан ғалымдардың еңбектерін саралау ісі соңғы жылдары отандық археология тарихнамасында дамып келе жатыр. Мұның өзі бірнеше факторлар арқылы түсіндіріледі: біріншіден, тұлғатану арқылы ғылыми-тәрбиелік мәні жоғары құнды мағлұматтар алынады әрі белгілі бір ғылым қайраткерінің соқпақты тағдыры жүйеленеді; екіншіден, жеке ғалымдардың ғылыми ізденістері сараланып қана қоймайды, сонымен қатар жалпы ғылымның дамуы да таразыланады; үшіншіден, зерттеушілер ғұмыр кешкен ортаның мәні мен сол замандағы уақыт лебі де зерделенеді. Осы тұрғыдан келгенде, биографиялық жанрдың өзіндік мәні мен мағынасы, археология тарихнамасында да алар орны мен рөлі зор екендігі байқалады.
Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев - отандық археологиядағы ірі тұлға, ұстаз, ғылымды ұйымдастырушы әрі кәсіби маман. Саналы ғұмырын археологияға арнаған Х.А. Алпысбаев тас ғасырын зерттеуге мол үлес қосты, соның ішінде отандық палеолиттану, мезолиттану және неолиттану салаларында өлшеусіз еңбек етті, осы салалардың негізін қалады десе де болады, сондай-ақ әлемдік археология тарихында қомақты орны бар костёнки-стрелецкская археологиялық мәдениетінің ескерткіштерін зерттеуге атсалысты, ішінара қола дәуірін, жартас суреттерін зерттеуге де арнады. Ол ондаған жылдар бойы өз археологиялық зерттеулерін ұйымдастырып маңызды деген бірнеше тарихи-археологиялық мәселелерді көтерді, қызықты ғылыми тұжырымдар жасады.
Алайда әлі күнге дейін отандық археология тарихнамасында ғалымның сан салалы ғылыми қызметін, педагогикалық жұмыстарын, көпқырлы келелі ойлары мен тұжырымдамаларын талдап, ғылыми үлесін бағамдап берген, іргелі пайымдамаларын таразылаған еңбектердің жазылмай жатқандығы да белгілі болып отыр. Мұның өзі біздің тарапымыздан көтеріліп отырған тақырыптың өзектілігін нақты көрсетеді. Өз кезегінде Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың еңбектерін зерделеудің көкейкестілігі бірқатар сауалдардың аясында тоғыстыруға болады.
1. Х.А. Алпысбаевтың өмір мен шығармашылығын талдау - зерттеушінің заманындағы қазақстандық ғалымдардың да еңбектерін сараптамадан өткізуге мүмкіндік береді;
2. Отандық археология ғылымының қалыптасуына және дамуына қатысты сауалдарды көтеру сынды мәселелерді қоюға септігін тигізеді;
3. Зерттеушінің ғылыми көзқарастарының қалыптасуы мен дамуын зерттеу отандық тарихнамадағы археология тарихы секілді дербес ғылыми бағыттың дамуына жола ашады;
4. Ғалымның тұжырымдарына шынайы талдау жүргізу әлі күнге дейін ғылымда шешілмей жатқан мәселелерді оңтайлы қарастыруға практикалық тұрғыдан маңызға ие бола алады.
Сайып келгенде, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми қызметін шынайы әрі толыққанды тереңдетіп қарастыру уақыт пен жаңа белеске көтеріліп дамып келе жатқан отандық тарих ғылымының, соның ішінде қазақстандық археологияның талаптарынан туындап отыр.
Қазақстан археологиясына мол үлес қосқан Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми-педагогикалық және ғылымды ұйымдастырушылық қызметін зерделеу зерттеу нысаны болып табылады.
Диссертаиялық ізденіс зерттеу пәніне ғалымның өмір жолы, қоғамдық қызметі мен ғылыми-зерттеу жұмыстары кіреді.
Зерттеу жұмысының негізгі хронологиялық шеңбері Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың өмір сүрген жылдарын қамтиды. Сонымен қатар, ол тапқан ескерткіштер бойынша одан кейін жасалып жатқан далалық ізденістер диссертацияда ішінара жүйеленгендіктен, оның хронологиялық шегінің жоғарғы тұсы қазіргі уақыттарды да қамтиды.
Диссертациялық жұмыстың аумақтық шеңбері Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев жүргізген кеңістіктіктегі масштабты, яғни Қазақстан аумағын, Ресей Федерациясы, Өзбекстан Республикасы жерлерін де қамтып отыр. Жекелеген теориялық-методологиялық, т.б. сауалдар бойынша Орталық Азия аумағы да қамтылады.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі
Қолдағы материалдар отандық археология тарихнамасында Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми шығармашылығы туралы жазылған іргелі ізденістердің жоқтығын көрсетіп отыр. Ол жайында ХХ ғасыр соңғы жылдарына дейін ешқандай мәселелер көтеріле қоймады. Жазылған еңбектердің дені естеліктер, еске алу тұрғысында болғандығын да айта кеткен жөн. Мәселен, 1998 жылы Түркістан қаласында Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың мерейтойына қатысты ғылыми-практикалық конференция ұйымдастырылды [1]. Бұл жиынды ғалымның мерейтойына орайластырып Ж.Қ. Таймағамбетов ұйымдастырды. Оған бірнеше зерттеушілер қатысып, өз естеліктерімен бөлісті. Ж.Қ. Таймағамбетов жинағында Х.А. Алпысбаевтың ғұмырнамасына тоқталып кетті) [1., 6-11 бб]. Одан басқа Х.А. Алпысбаевттың жұмысы барысындағы сол кезеңдегі жаналықтары мен жетістіктері туралы Р.Сүлейменовтың мақаласынан көре аламыз. [1, 14-17 бб], Сонымен қатар Х.А. Алпысбаев жайлы О. Смағұлов, А.Г. Максимова, Н.О. Алдабергенов секілді ғалымдар ойларымен бөлісті.[1, 18-26 бб].
Барлығы зерттеушінің ғылым жолындағы жетістіктеріне тоқталып өтіп, бірлі-жарымды естеліктерін айтып кетті. Дегенмен бұл мақалалардың басым бөлігі мемуарлық сипатта деп тұжырым жасауға болады. Зерттеушінің ғылыми-шығармашылық мұрасына нақты-тарихи талдау жасаған мақалалар саны аса көп еместігі де байқалады.
Кейіннен Х.А. Алпысбаев туралы археолог Д.С. Байгунаков [2, 3-5 бб] өзінің шағын мақаласын жариялады. Оның мақаласы Х.А. Алпысбаев және Қаратау тас дәуірі ескерткіштерінің сауалдары деп аталынады. Автор жоғарыдағы конференцияда сөз сөйлеген мамандардың пікірлеріне шағын талдау жасап өтті де, зерттеушінің Қаратау өңіріндегі атқарған далалық ізденістеріне татымды баға берді.
Ол әлемдік археология саласындағы Х.А. Алпысбаевтың Қаратау жоталарындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының алатын орнын нақты көрсетіп берді, осындағы түрлі археологиялық нысандардың өзіндік маңызын бағамдай алды. Дегенмен автор мақаласында зерттеушінің тек Қаратау өңірінде жүргізген стационарлық ізденістерімен ғана шектелген еді.
Бұдан кейін Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев ғұмырнамасы мен ғылыми шығармашылығы туралы біздің тарапымыздан мақала жарияланды [3, 92-94 бб].
Біздің тарапымыздан зерттеушінің өміріне қатысты мұрағаттық құжаттар негізінде биографиялық талдау жасалынып, бұрын беймәлім болып қалып келген бірқатар жайттар, әсіресе оның отбасына қатысты, әлеуметтік жағдайы жайлы, оқыған кезіндегі және жұмыс істеп жүрген жылдарындағы өмірінің қалтарысты тұстары туралы бірқатар мәселелер нақтыланды әрі толықтырылды.
Айта кету керек, Х.А. Алпысбаев еңбектерін жүйелеу тас дәуірі ескерткіштерінің зерттелуімен тікелей байланысты. Ол алғашқылардың бірі болып палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихына тоқталып кеткен. Нақты айтқанда өзінің Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана атты іргелі еңбегінде отандық палеолиттанудың қалыптасуын бір ізге түсірді [4]. Автор еңбегінде өзінің кейбір ізденістерінің нәтижелерін де көрсетті. Осы бағыттағы жұмыстарды кейіннен археолог Ж.Қ. Таймағамбетов те біршама жандандыруға тырысты. Бұл зерттеуші өзінің Палеолитическая стоянка им. Ч.Ч.Валиханова атты монографиясында палеолиттану тарихын ішінара толықтырып кетуге талпынды [5]. Дегенмен негізгі материалдар автор тарапынан қысқаша мазмұнда әрі шолу түрінде ғана берілген болатын. Кейіннен Ж.Қ. Таймағамбетов [6, 22-40] История изучения палеолита Казахстана деген тақырыптағы мақаласында палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихын біршама толыққанды сипаттап кетті. Мәселеге кеңінен келіп, өзі ашқан бірен-саран ескерткіштерді де осы жұмысында көрсетіп берді. Ол 1980 жылдар ортасына дейінгі ғана палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихын баяндап шықты, соның ішінде Х.А. Алпысбаев зерттеген нысандарды атап кетті және оның отандық археологияға қосқан үлесін бағамдап өтті. Кейіннен Ж.Қ. Таймағамбетов шәкірті Д.С. Байгунаков та Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми мұрасын жүйелеуге біршама үлесін қосты. Ол да өзінің кандидаттық диссертациясында қазақстандық палеолиттік ескерткіштердің зерттелу тарихын толымды түрде жүйелеп шықты [7, 29б]. Алайда Д.С. Байгунаковтың ғылыми ізденісі алдыңғы авторлардың еңбектеріне қарағанда біршама толыққанды әрі мазмұнды болып шыққан. Біріншіден, ол әрбір ескерткіштен алынған материалдарды, табылған еңбек құралдарының үлес салмағын, ескерткіштердің мәдени-тарихи орнын, т.б. нысандарға қатысты сауалдарды жан-жақты баяндап берген; екіншіден, ол сонымен қатар Х.А.Алпысбаев зерттеген мезолит пен неолит дәуірлерінің ескерткіштерін де жүйелеген еді. Еңбегі сонысымен де құнды. Нәтижесінде Д.С.Байгунаков тарапынан Қазақстан тас дәуірінің мәселелеріне қатысты бірегей еңбек жазылған деуге болады. Тас дәуірінің үш мәдени-тарихын кезеңін саралаған еңбегі кейіннен бірлескен монография түрінде жарияланды [8].
Дегенмен жоғарыда аталған ғалымдардың ешқайсысы да Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың ғылыми мұрасын толымды түрде зерттеуді алдарына мақсат етіп қойғандығы байқалмайды. Өйткені зерттеушілердің барлығы да басқа мәселелер төңірегінде, яғни өз ғылыми ізденістерінің мақсаттарына қарай әңгіме өрбіткен еді.
Жалпы алғанда, Хасан Алпысбайұлы Алпысбаевтың еңбегі әріптестері тарапынан ішінара болса да үнемі бағаланып отыр. Мәселен, Д.С. Байгунаков пен Ғ.Т.Бексеитов [9, 11-15 бб] Қаратау өңіріндегі палеолит ескерткіштері және жаратылыстану ғылымдары: зерттеулер, әдістер және нәтижелер деп аталатын баяндамаларында ғалым жайлы қаузап кетті.
Авторлар Х.А. Алпысбаев Қаратау өңірінен 200-ден аса тас дәуірінің тұрақтарын тауып, ғылыми айналымға енгізді деп оның еңбегін жоғары бағалады. Мұнымен толық келісуге болады.
Тағы да айта кететін бір жайт, Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасы ішінара болса да тас дәуірі мәселелеріне қатысты басқа тақырыптар қозғалған кезде көтеріліп отырды. Әсіресе өткен ғасырдың екінші жартысында ғалымның әріптесі болған Алан Георгиевич Медоевтың (1934-1980) ғылыми ізденістерін саралаған жұмыстарда да көрініс тапты. Геолог әрі археолог А.Г. Медоев туралы ең алғашқы рет ғылыми мақала жазған Д.С. Байгунаков [10, 92-95 бб] болып табылады. Ол биографиялық жанрда А.Г. Медоевтың ғұмырнамасына тоқталумен шектелмей тас дәуірі сауалдарына қатысты көзқарастарына тарихи-археологиялық тұрғыдан баға берді де, негізгі тұжырымдарын талдап, озық пікірлерін тереңдете талдап өтті.
Кейіннен Қазақстан жоғары палеолиті мәселелерімен шұғылданған археолог Д.Ожерельевте [11] А.Г. Медоев ізденістеріне баға беруге талпынды. Әдетте бұл екі ғалымды зерттеушілер қазақстандық палеолиттанудың негізін қалаушылар ретінде таниды. Көптеген ғылыми еңбектерде жүргізілген талдау жұмыстарында екеуінің отандық палеолит дәуірі мәселелеріне қатысты ойлары, пайымдаулары қатар жүреді. Олардың палеолиттануға қосқан үлесін құрметпен бағалау академик Ж.Қ. Таймағамбетов [12] еңбектерінде де жиі кездесіп жатады.
Көрнекті археолог Ж.Қ. Таймағамбетов өз кезегінде Х.А. Алпысбаевтың ғылыми-зерттеу жұмыстарын ешқашан қаперінен шығарған емес. Бұл зерттеуші новосібірлік ғалымдармен бірлесіп жариялаған бірнеше монографияларында Х.А. Алпысбаевтың ғылыми тұжырымдамаларын оңынан бағалап кеткен [13 14; 15]. Археолог Ғ.Т. Бексеитовте өзінің кандидаттық диссертациясында Х.А.Алпысбаевтың Қаратау палеолитін зерттеудегі рөлін жоғары бағалаған болатын [16].
Ресей археологы А.А. Цыбанков Х.А. Алпысбаевтың Қаратау жотасы Аққөл көлінің маңындағы археологиялық зерттеулеріне жоғарғы баға бере отырып ашылған тас ғасыры ескерткіштері қазіргі таңда жаңа көз қарастағы қайта зерттеулерді талап етеді деген [17].
Х.А. Алпысбаевттың А.Г. Медоевтың ізденістерін ағылшын тілінде жарнамалаумен айналысып жүрген Ренато Сало, Жан-Марк Деом сынды шетелдік әріптестердің еңбектерінде Х.А. Алпысбаев жайлы мәселе көтеріле қоймады [18]. Дегенмен жанама немесе жалпылама түрде болғандықтан бұл аталған ғалымдардың еңбектерінде Х.А. Алпысбаевтың ғылыми мұрасына толыққанды баға беріле қоймады, негізгі мақсаттары басқа болғандықтан зерттеушілердің барлығы да ғалымның бірлі-жарымды көзқарастарын, ғылыми ұстанымдарын атап кетумен ғана шектелген еді.
Х.А. Алпысбаев жайлы энциклопедиялық басылымдарда да ғылыми-көпшілік мақалалар жарияланды. Олардың арасынан Ж.К. Таймағамбетов [19, 298 б], Д.С. Байгунаков [20], З. Төленова, т.б. [21] еңбектерін атап кеткен абзал. Әрине, бұл анықтамалық басылымдарда Х.А. Алпысбаевтың өмір дастаны жайлы азды-кемді мәліметтер берілді. Мысалы, өзінің мақаласында Ж.Қ.Таймағамбетов жалпылама түрде мәлімет беріп, ғалымның негізгі зерттеулерін, оның ішінде Бөріқазған, Тәңірқазған сынды ескерткіштерді тапқандығын айтып өтті. Оны ары қарай өрбіткен Д.С.Байгунаков Отарар өңіріндегі Х.А. Алпысбаев тауып зерттеген Жаңашілік-1-3, Маятас, Шілік, Тасқотан, т.б. ескерткіштер туралы ғана баяндады, ал З. Төленова ғалымның Қазақстан археологиясына қосқан үлесін атап кетумен шектелді. Мұндай қысқа көлемдегі ақпараттар беретін жұмыстарды анықтамалық еңбектердің мақсаты мен міндеттерінен туындаған деуге де болады.
Сайып келгенде, жоғарыда талданған еңбектерде Х.А. Алпысбаев өмірбаяны мен ғылыми шығармашылығына қатысты біршама тұжырымдар жасалған деуге болады. Мұның өзі Х.А. Алпысбаевтың көпқырлы ғылыми тұлғалық қасиетін де айғақтайды. Зерттелініп отырған мәселеге жасалынған тарихнамалық талдау бүгінгі күні Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасы, оның ғылымға қосқан үлесі туралы кешенді еңбектің жоқ екендігін нақты көрсетеді. Қолдағы бар материалдар, яғни жоғарыда аталынған еңбектер Х.А.Алпысбаевтың жекелеген қырларын ғана ашады. Алайда әлі күнге дейін оның өмірі жөнінде, ғылыми шығармашылығы жайлы біртұтас әрі жан-жақты еңбектің болмай тұрғандығы анық байқалады. Мұндай жағдай біздің тарапымыздан көтеріліп отырған мәселенің өзектілігін тағы бір нақтылай түседі. Әрі Қазақстан археологиясында өзіндік қолтаңбасын қалдырған зерттеушінің отандық ғылымға қосқан үлесін саралау қажет екендігін нақты аңғартады.
Зерттеудің деректік қоры
Диссертациялық ізденістің деректік қоры бірнеше топтан тұрады. Бірінші топқа мұрағаттық құжаттарды жатқызуға болады. Ең алдымен ҚР ЖБҒК Ғылым ордасы архивіндегі Х.А. Алпысбаевтың жеке дербес №Ф81.ОП1 қорын. Бұл қорда ғалымның жеке құжаттары, фотолар, отбасылық фотолар, т.б. сақталған. Одан кейін біздің тарапымыздан пайдаланылған зерттеушінің жеке қоры Сонмен қатар келесі бір деректік-мұрағаттық қор Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институтында сақталып тұр. Институт мұрағатында Х.А. Алпысбаев басқарған археологиялық отрядтардың ғылыми есептері, суреттері, сызбалары, күнделіктері, т.б. сақталған. Бұл материалдардың барлығы Х.А. Алпысбаевтың өмір белестерін нақтылауға, қызметінің негізгі бағыттары мен мазмұнын айқындауға, жұмыстарының нәтижелерін таразылауға және оның үлесін бағамдауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, диссертант ғылыми тағылымдама аясында Санкт-Петербург қаласында болып, ондағы мұрағаттармен де жұмыс істеді. РҒА Материалдық мәдениет тарихы институтының архивінде Х.А. Алпысбаевтың 1954 ж аспирантурада білім алуы мен оның кандидатық диссертациясын қорғау кезеңі бойынша бізге бимәлім деректер мен құжатар жинақталып диссертацияда көрініс тапты. Сондай-ақ Х.А. Алпысбаев өмірінің қалтарыста қалған беттерін жаңғыртты.
Қарастырылып отырған тақырып бойынша екінші маңызды деректік қорды жарияланған материалдар құрайды. Ең алдымен Х.А. Алпысбаев жазған монография ерекше маңызға ие. Одан басқа бұл археологтың ғылыми-көпшілік еңбектері, ғылыми мақалалары, тезистері, т.б. өзіндік құндылығымен ерекшелінеді. Олар ғалым өміріндегі әртүрлі кезеңдерінде жазылды. Зерттеушінің ғылымға қосқан үлесін саралау үшін еңбектерінің маңызы өте зор әрі сол материалдардың негізінде ғалымның тарихи мәселелерге қатысты көзқарастарын таразылауда таптырмас деректік қор болып табылады.
Үшінші топтағы деректік қорды Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасына қатысты зерттеулер, оның ғұмырнамасы туралы естеліктер, сұхбаттар, бұқаралық-ақпараттық құралдардағы материалдар, т.б. құрайды. Төртінші топтағы зерттеудің деректік қорды энциклопедиялық басылымдар, оларға шыққан Х.А.Алпысбаев жайлы еңбектер, бұл ғалымның анықтамалық басылымдарға жарияланған еңбектері құрап отыр. Сайып келгенде, зерттеудің деректік қорында жинақталған материалдар құрамы әркелкі және ақпараттық ресурсы қомақты әрі жан-жақты. Мұның өзі отандық археологияға өзіндік ғылыми үлесін қосқан Х.А. Алпысбаев ғылыми-педагогикалық ғұмырнамасы туралы толыққанды әрі шынайы ақпарат алуға, оның ғылыми-шығармашылық мұрасын тиянақты зерделеуге мол мүмкіндіктер туындатады. Зерттеудің деректік қорына жасалынған талдау Х.А. Алпысбаевтың ең алдымен Қазақстан тас дәуірі мәселелері бойынша еңбек етіп, танымалдылыққа ие болғандығын нақты көрсетеді. Қорыта айтқанда, біздің қолда жинақталған қомақты деректік қор алдымызға қойылған мақсат пен міндеттерді шешуге толық мүмкіндік береді деп айта аламыз.
Диссертациялық жұмыс мақсаты Х.А. Алпысбаевтың археологиялық ізденістерін, ғылыми-педагогикалық қызметін кешенді әрі жүйелі түрде зерттеу болып табылады.
Алдыға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге тарихнамалық шолу жасау, дереккөздерін талдау;
археолог Х.А. Алпысбаевтың биографиясы мен кәсіби қызметін толыққанды сипаттап шығу;
ғалымның ғылыми-зерттеу және педагогикалық қызметінің негізгі ғылыми бағыттарын, сүбелі еңбектерін зерттеу;
зерттеушінің костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениеті ескерткіштерін зерттеуге қосқан үлесін таразылау;
археолог-маманның палеометалл дәуіріндегі, жартас суреттері секілді алуан түрлі ескерткіштерді зерттеуге қосқан үлесін бағамдау;
археолог Х.А. Алпысбаевтың отандық палеолиттануды қалыптастырудағы рөлін саралау;
ғалымның қазақстандық мезолиттану мен неолиттануды дамытуға бағытталған ізденістерін сараптамадан өткізу;
далалық ізденістер кезінде ғалымның тауып, зерттей алмай кеткен бірқатар ескерткіштердің материалдарын техникалық-типологиялық талдаудан өткізіп ғылыми айналымға енгізу;
кезінде археолог зерттеген ескерткіштердің бүгінгі жай-күйін талдау, оларда басқа мамандар тарапынан ғылыми-зерттеу жұмыстары жалғастырылған болса, онда археологиялық нысанның одан кейінгі зерттелу тарихын жүйелеп, ғылыми маңызын айқындау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттерінен туындап отыр. Ол нақты фактілерге және олардың рас екендігіне сүйенетін тарихилық, шынайылық принциптеріне негізделген. Жұмыста мәселені өрбуі мен өзара байланыста көрсетуге молынан мүмкіндік беретін жүйелілік ұстаным пайдаланылды. Зерттеу барысында ғылыми және жалпығылыми приниптер мен ұстанымдардың барлығы қолданылды. Әсіресе деректанулық, тарихнамалық, тарихи-археологиялық, онтологиялық, проблемалық-хронологиялық, сипаттау, тарихи-генетикалық, логикалық (анализ, синтез, индукция), тарихи-салыстырмалы секілді жалпыға белгілі тарихи талдау әдістері жүйесіне сүйендік. Х.А. Алпысбаевтың қомақты ғылыми мұрасын логикалық тұрғыдан реттеп бір жүйеге келтіру мақсатында қалпына келтіру әдісі де қолданылғандығын айта кетуге тиіспіз. Сонымен қатар Х.А.Алпысбаевтың кеңестік дәуірде өмір сүрген кездегі ғылыми көзқарастарына ықпалын тигізген идеяларды кеңінен түсіну мақсатында жұмыста биографиялық және тарихи-антропологиялық ұстанымдар, дереккөздік сыни әдістер кешені де пайдаланылды. Бұл әдістер мен ұстанымдардың әрбірі өзіндік сипатымен ерекшелінеді. Мысалы, биографиялық әдіс Х.А. Алпысбаевтың азамат, кәсіби маман әрі ғалым болып қалыптасуын, жеке адами қасиеттерінің дамуын, мәдениеттілігін, зияткерлік болмысын және этикалық талғамдарын айқындауға жетелесе, қолданылған негізгі кешенді әдістер зерттеушінің отандық тас ғасыры археологиясына қосқан үлесін нақты түрде бағамдауға жол ашады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
Диссертациялық зерттеу жұмысындағы басты ғылыми жаңалығы - археология тарихнамасында Х.А. Алпысбаевтың тек палеолиттанушы, қазақстандық палеолит дәуірін зерттеуші ретінде қалыптасқан бейнесін ғана емес, оның отандық және әлемдік ғылымдағы көпқырлы қызметін тиянақты көрсетуімен ерекшелінеді. Отандық археологияда толымды әрі тиянақты түрде алғаш рет:
- Х.А. Алпысбаевтың археолог, тарихшы, өнертанушы ретіндегі ғылыми және педагогикалық қызметі кешенді әрі жан-жақты зерттелді;
ғалымның костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетін, жартас суреттерін, қола дәуірі ескерткіштеріне жүргізген паспортизация жұмыстарын, әлемдік тас ғасыры археологиялық мәдениеттерінің даму ерекшеліктерін айқындап берген ізденістеріне баға берілді;
Х.А. Алпысбаев биографиясына қатысты айтылып жүрген кейбір мәліметтердің бұрыстығы айқындалып, өмірінің қалтарысты тұстары қалпына келтірілді;
ғалымның археологиялық ізденістері бір жүйеге түсіріліп, ашқан ғылыми жаңалықтарына сараптамалық талдау жасалынды да, отандық палеолиттану, мезолиттану және неолиттануға қатысты далалық ізденістері жүйеленіп, негізгі концептуалдық ойлары сараланды;
археолог тарапынан материалдары жинастырылып зерттелмей қалған бірқатар ескерткіштері Саудакент, Сарыкөл, Құршабақты, Шолақтау материалдары техникалық-типологиялық талдаудан өтіп, ғылыми айналымға енгізілді;
оның тапқан ескерткіштері бойынша қазіргі күнге дейін жалғастырылып жатқан археологиялық нысандардағы зерттеу ісі бір жүйеге түсірілді де, ғалымның тас дәуірі сауалдары бойынша негізгі тұжырымдарының эволюциясы айқындалды;
Х.А. Алпысбаевтың тек палеолит дәуірі бойынша ғана маман емес, сонымен қатар оның зерттеу диапазоны кең әрі кәсіби археолог екендігі де дәлме-дәл көрсетіліп, дәлелденді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми-практикалық маңызы
Алынған нәтижелер отандық археологиядағы тас дәуірінің даму ерекшеліктерін талдауға, жүйелі ғылыми көзқарастар легін қалыптастыруға мол мүмкіндік береді. Сол себепті зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелерді қазақстандық тас ғасыры мәселелерін, отандық археология сауалдарын қарастыруда пайдаланылуға болады. Диссертациялық зерттеудің практикалық маңызы ізденістің нәтижелері мен қорытындыларын Қазақстан археологиясындағы сан алуан мәселелермен айналысып жүрген жас мамандарға арналған нұсқаулық түрінде болуында десе де болады. Автор тарапынан алынған пайымдаулар мен тұжырымдамалар облыстық, аудандық деңгейдегі өлкетану музейлерін жасақтауға, мектептерде музей бұрыштарын қалыптастыруда, сонымен қатар Қазақстан археологиясы, тас дәуірі археологиясы, ежелгі тарих сынды бағыттағы оқулықтар мен оқу құралдарын, анықтамалық басылымдар жазуда да қолданыла алады. Тарих, Археология және этнология, Музей ісі және ескерткіштерді қорғау мамандықтары бойынша бакалавр, магистратура, докторантура салаларында да оқу үдерісінде пайдалануға мол мүмкіндіктер бар. Сонымен бірге, жұмыстың қорытындыларын тас және палеометалл дәуірлеріндегі ғылыми мәселелерді шешуге арналған мәдени-тарихи жобаларды жасауда қолданса да болады.
Қорғауға ұсынылған ғылыми тұжырымдар
1. Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев биографиясындағы негізгі ғылыми-педагогикалық қызметке қабілеті оның Ташкент қаласында оқып жүрген кезінде оянды да, Лениград қаласында (қазіргі Санкт-Петербург - авт.) аспирантурада жүрген уақытында түбегейлі қалыптасты, Ресей аймағындағы археологиялық экспедициялардың жұмысына қатысуы барысында, әсіресе кандидаттық диссертациясын сәтті қорғағаннан соң түбегейлі ғалым ретінде танылды.
2. Ғалым Хасан Алпысбайұлы Алпысбаев костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетінің жарқын ескерткіштерін зерттеуге қатысып, бұл мәдениеттің қалыптасуы мен дамуы, өзіндік ерекшеліктері туралы татымды ойлар айтты және табылған деректемелік материалдарды талдай отырып КСРО тас дәуірі археологиясына қатысты келелі тұжырымдамалар жасады.
3. Х.А.Алпысбаев әлемдік археологиядағы тас дәуірі сауалдарын өз ғылыми еңбектерінде тарқатып берді, дүние жүзіне мәшһүр палеолиттанушылардың концептуалдық ойларына ғылыми-аналитикалық талдаулар жүргізді, Еуразия аумағындағы палеолиттік мәдениеттер бойынша нақты тұжырамдамалар жасады, олардың Орталық Азия аумағындағы палеолиттік нысандармен ұқсастығы немесе өзіндік ерекшеліктері жайында сүбелі пайымдаулар қалыптастырды.
4. Оның ұйымдастырушылық қабілеттері Қаратау палеолит отряды, т.б. археологиялық экспедицияларды ұйымдастырған кезінде нақты байқалды. Ұзақ жылдар бойы археологиялық экспедицияларда жүріп Х.А. Алпысбаев жүздеген ескерткіштерді анықтады, бұл нысандардан тас дәуірі, жартас суреттері, қола ғасыры мәселелерін нақтылайтын құнды материалдар жинастырылды. Олар адамзаттың Қазақстан аумағын алғаш рет қоныстануы, ірі мәдени-тарихи өңірлерді алғашқы адам баласының игеруі, тас құралдарының эволюциясы, ежелгі адамдар өміріндегі шаруашылық, олардың тұрмысы, археологиялық нысандардың түрлері (стратиграфиясы сақталған, т.б.), ескерткіштердің кезеңдестірілуі мен хронологиясы, корреляциясы секілді ондаған тарихи мәселелерді айқындауға да мүмкіндік берді.
5. Х.А. Алпысбаевтың педагогикалық қызметі қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі оқытушылық жұмыстарымен тікелей байланысты. Мұнда ол қатарынан бірнеше жыл бой тас дәуірі мәселелері бойынша дәріс оқып, семинар сабақтарын жүргізді. Осында жүріп тас дәуірі сауалдарымен шұғылдануға ниет танытқан бірқатар шәкірттерді (академик Ж.Қ. Таймағамбетов, т.б.) дайындады.
6. Ғалымның монографиялық ізденісі Қазақстан аумағындағы археологияның, соның ішінде палеолиттанудың жаңа бетін ашты. Осы еңбегі арқылы Х.А.Алпысбаев отандық палеолиттанудың негізін қалаған алғашқы археологтың бірі болып қала береді. Бұл монографиясында зерттеуші Қазақстан аумағын, соның ішінде Қаратау өңірін алғашқы адамдар шелльге дейін, шелль, ашель, мустье, жоғарғы палеолит дәуірлерінде мекендегендігін нақты фактологиялық материалдар негізінде дәлелдеп берді. Зерттеуші Қазақстан аумағында төменгі палеолит ескерткіштері жоқ деген бұрыннан қалыптасып келген ғылыми гипотезалардың негізсіздігін жоққа шығарды. Тас құралдарына негізделген қомақты деректік қорды таразылай келе ол Қазақстанның шығыс, батыс және орталық өңірлеріндегі палеолит дәуірі мәселелеріне қатысты ой-пікірлерін айтты. Шығыс Қазақстан аумағында да бірқатар тас дәуірінің ескерткіштерінің ашылуына атсалысып, ғылыми айналымға осы өңірден табылған оншақты археологиялық нысандардың материалдарын енгізіп кетті. Мезолит, неолит дәуірлерінің де ондаған археологиялық нысандарын зерттеп, осы кезеңдердегі алғашқы қауымдық құрылысқа қатысты ғылыми ойларын қалдырды. Оның ашқан кейбір ескерткіштерінде далалық археологиялық жұмыстар әлі де өз жалғасын тауып жатыр. Бұл зерттеушінің көкейкесті тақырыптарды қамтып, нақты ғылыми мәселелерді көтергендігін аңғартады.
7. Қазіргі таңда Х.А. Алпысбаев ғылыми мұрасы отандық археологияда өз орны бар әрі қызықты да қомақты қорды құрайды. Ол 31 ғылыми еңбектер жариялаған. Еңбектері бірегейлігімен ерекшелінеді. Оның телавторлық монографиялары, жекелеген мақалалары, жинақтары, іргелі басылымдардағы тараулары (Қазақ ССР тарихы. 1-том. 1979 т.б.), анықтамалық басылымдардағы ғылыми-көпшілік мақалалары отандық тарих ғылымының алтын қорына еніп отыр. Х.А. Алпысбаев ашқан палеолиттік Бөріқазған, Тәңірқазған, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ, неолиттік Қараүңгір секілді ондаған ескерткіштердің материалдарынсыз ежелгі Қазақстан тарихының беттерін елестету мүмкін емес. Заманауи зерттеушілер оның ғылыми ізденістерінен аттап кете алмайды. Мұның өзі Х.А.Алпысбаев ғылыми мұрасы өзектілігін мүлдем жоғалтпағандығын нақты көрсетеді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы және сыннан өтуі Диссертациялық ізденіс әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология, этнология және музология кафедрасында орындалған. Осы кафедра мәжілісінде талқылауға ұсынылып отыр (Хаттама №1, 15.09. 2023 ж.).
Сондай-ақ факультетте ғылыми семинар өткізілуі жоспарланған. Зерттеу жұмысының басты-басты нәтижелері бойынша 11 мақала жарияланды. Соның ішінде 1 мақала - Scopus Wef of Journal of Human Evolution деректер базасына кіретін халықаралық ғылыми импакт-факторлы журналда, 4 мақала ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетімен ұсынылған журналдарда жарияланды. Сонымен қатар, халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда 2 баяндама, республикалық ғылыми-теориялық конференцияларды 4 баяндама оқылып, олардың барлығы конференция материалдары жинақтарында жарық көрді.
Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша төмендегі мақалалар жарық көрді:
1 Fitzsimmons K.E., Iovita R., Sprafke T., Glantz M., Talamo S., Horton K., Beeton T., Alipova S., Bekseitov G., Ospanov Y., Deom J.-M., Sala R., Taimagambetov Z. A Сhronological framework connecting the early Upper Palaeolithic across the Central Asian piedmont Journal of Human Evolution, 113, 2017 pp. 107 - 126.
2. Оспанов Е.Б., Бексеитов Ғ.Т. Алғашқы тұрмыстық қауым археологиясын оқытудағы музей экспозициясын қолдану (Қазақстан палеолиті музейі негізінде) Материалы 46-й научно-методической конференции Модернизация образовательных программ: аккредитация и гарантия качества подготовки кадров Қазақ университеті, Алматы 2016. Стр 33-35
3. Оспанов Е.Б., Бексеитов Ғ.Т. Мезолит пен ертеголоцендік кезең мәдениеттерін айқындаушы факторлар мәселесі ҚазҰУ-нің Хабаршысы. Тарих сериясы. №2(77) Алматы. 2015. 206-212 бб.
4. Таймағамбетов Ж.Қ., Бексеитов Г.Т., Оспанов Е.Б, Х.А. Алпысбаевтың ізденістеріндегі Қазақстанның тас ғасыры ҚазҰҮ-нің Хабаршысы. Тарих сериясы. №3(78) Алматы. 2015. 180-186 бб.
5. Оспанов Е.Б., Бексеитов Г.Т., Биография, общественная деятельность и научный путь Х.А. Алпысбаева Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналы, Тарих және саяси-әлеуметтік сериясы. №1(52), Алматы. 2017 ж
6. Оспанов Е.Б. Тас дәуірінің теориялық-методологиялық мәселері мен әдістері. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршы журналы, Тарих және саяси-әлеуметтік сериясы. №2(57), Алматы. 2018 ж 272-278 бб
7. Оспанов Е.Б., Мамиров Т.Б.カザフスタン後期旧石器文化の研究. 奈良文化財研究所. General Archaeological Survey of Upper Paleolithic Sites in the North Foot of Tien Shan Mountains of Southeast Kazakhstan 2019., pp. 17 - 28.
8. Galymzhan Bexeitov, Turaly Tulegenov, Erbolat Ospanov, Botakoz Satayeva Results of Archaeological Excavations Conducted at the Rakhat Monument in Almaty Region (Based on the Reporting Materials for 2015-2016) Global Journal of HUMAN-SOCIAL SCIENCE: D History, Archaeology & AnthropologyVolume 19 Issue 3 Version 1.0 Year 2019., pp. 15 - 43.
9. Бексеитов Г.Т., Байгунаков Д.С., Оспанов Е.Б. Новый голоценовый памятник в Жетысу Қазақстан археологиясы мен этнологиясы: өткені, бүгіні және болашағы атты VIII Оразбаев оқулары халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары жауапты ред. А.Б. Қалыш. - Алматы: Қазақ университеті, 2016 ж., С. 112-117
10. Оспанов Е.Б., Бексеитов Ғ.Т. Х.А. Алпысбаевтың өмір жолы, қоғамдық қызметі мен ғылыми дара жолы Қазақстанның тарихи-мәдени мұраларының өзекті мәселелері: өткені, бүгіні мен болашағы атты тақырыпта өтетін тарих ғылымдарының докторы, профессоры Мадияр Елеуовтың 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибиелік конференция материалдары. Алматы, 6 мамыр, 2016 ж., 92-94 бб.
11. Бексеитов Г.Т.,Оспанов Е.Б. Исследования на позднепалеолитической стоянке Рахат в Семиречье Материалы международной научно-практической конференции Новые методы исследования в археологии в рамках государственной программы Народ потоке истории приуроченной к 25-летию Независимости Республики Казахстан 30 ноября 2016г. Қазақ университеті, Алматы 2016 г., Стр. 165-168
Диссертациялық жұмыстың құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе тақырыптың өзектілігін, тақырыптың зерттелу деңгейін, алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығын, әдіснамалық негізін, практикалық құндылығын, қорғауға ұсынылған тұжырымдарды, т.б. қамтиды.
Бірінші бөлімде Х.А.Алпысбаевтың өмір жолы мен ғылыми-педагогикалық қызметі баяндалған. Ғалымның биографиясына, ғылыми, ұйымдастырушылық және педагогикалық қызметіне баға берілген.
Екінші бөлімде Х.А. Алпысбаев және әлемдік археологияның теориялық-методологиялық мәселелері қарастырылып, концептуалды ойлары сараланған, костёнки-стрелецкая археологиялық мәдениетін зерттеуге қосқан үлесі, отандық қола дәуірі, жартас суреттері, т.б. археология ғылымындағы сауалдар сарапталған.
Үшінші бөлімде Х.А.Алпысбаевтың Қазақстан тас дәуірі ескерткіштерін зерттеуге қосқан үлесі тарихи-археологиялық, тарихнамалық талдаудан өткен. Х.А. Алпысбаев тарапынан табылған тас дәуірі ескерткіштерінің зерттелу тарихы жүйеленген, негізгі эталонды ескерткіштер бойынша кейіннен жалғасын тапқан далалық ізденістерге баға берілген, зерттеушінің ғылыми мұрасының ерекшеліктері мен нәтижелері ашылған.
Қорытындыда диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері жалпыландырылып, қорытындылар жасалды да, алдағы жұмыстардың перспективалық бағыттары айқындалды.
1 Х.А. Алпысбаевтың өмір жолы мен ғылым-педагогикалық қызметі
1.1 Отандық археология мен тұлғатанудың кейбір теориялық-методологиялық мәселелері
Отандық археологияның ғылыми-теориялық негіздерін зерттеу өзекті тақырыптардың біріне жатады. Әсіресе археологиялық ізденістердегі ғылыми бағыттарды, негізгі концептуалдық пайымдаулар мен тұжырымдарды, келелі пікірлерді жан-жақты сараптаудың маңызы күннен күнге артып келеді.
Көпшілік ғылыми ізденістерде, оқулықтар мен оқу құралдарында археология өз пәні, нысаны, зерттеу әдістері бар тарих ғылымы саналады. Бұл сауалдар бойынша әлі күнге дейін пікірталастар орын алып келеді. Қазіргі таңда археологияның кейбір теориялық және методологиялық мәселелері шешілген немесе шешілуге жақын [22]. Ғылымның дамуына қарай, болашақта кез келген мәселенің теориялық-методологиялық негіздері де дами беретіндігі анық.
Археологиялық материалдарды тарихи зерттеулерде пайдалану өткен ғасырлардан бері қолданылып келеді. Алайда бастапқыда ХХ ғасырға дейін археологиялық материалдар қосымша тарихи пән ретінде кеңінен пайдаланылды. Одан кейін ғылымның дамуы, бірнеше ғасырға созылған далалық тәжірибелер археологияның толыққанды қалыптасуына алып келді. Осы аралықта отандық археология да қалыптасып, бүгінгі күні адамзат өркениетін зерттеуге өзіндік үлесін қосып келе жатыр.
Айта кететін бір жайт, археологиядағы маңызды теориялық-методологиялық мәселелердің бірі оның тарих ғылымы жүйесіндегі алар орны болған еді. Мәселен, М.В. Аникович пайымдауынша, тарих ғылымының барлық жүйесін бір-бірімен қабысып жатқан үш иерархиялық блоктарға немесе ғылымдар кешеніне бөлуге болады, олар: жалпы әлеуметтану, азаматтық тарих, деректану. Бұл блоктардың әрбірі эмпирикалық және теориялық деңгейлерден тұрады. Археология әуел бастан-ақ осы үш блоктан тұратын міндеттерді шешумен айналысып келеді. Нақты жағдайларға байланысты ол өзгеріп те отырды. Заманауи қоғамдық ғылымдар жүйесіндегі археологияның орнын анықтауда сөз оның дифференциясы туралы болуы тиіс. Зерттеуші пікірінше, археология шеңберінде екі ерекше тарих ғылымдары туындап отыр. Бұның біріншісі - тарихи заттану, ол тарихи деректанудың бір бөлімі. Оның зерттеу нысаны адамзат қызметінің материалданған қалдықтары. Ал оның пәні адамзат қызметі туралы ақпараттардың әдістері мен заңдылықтарын кодтау, оның әдістерін айқындау және қоғамның басқа ғылымдары пайдалана алатын түсініктер жүйесіне аудару. Екіншісі нақты-тарих ғылымы, азаматтық тарих бөлімі ретіндегі - алғашқы қауымдық құрылыс тарихы. Бұл ғылымның дамуы архаикалық формация теорияларының жалпы әлеуметтану бөлімі ретінде дамуына жол ашады [23, 22-23 бб]. Алайда көпшілік мамандар археологияның теориялық-методологиялық сауалдарын көтерген кезде азаматтық тарих сынды терминдерді көп қолдана қоймады. Терминнің өзі уақыт өте келе ғылыми айналымнан біртіндеп ығыстырылған еді. Мұның себебін терминнің саясилануымен де түсіндіріп кеткен жөн сияқты.
Бүгінгі күні ғалымдардың көпшілігі археологияның екі зерттеу деңгейі (сатысы) бар екендігімен келіседі. Оның біріншісі - деректанулық деңгей, яғни кең түрде айтқанда оның мақсаты археологиялық ескерткіштерді табу және зерттеу болып саналады. Бұның бірнеше мақсаты мен міндеттері бар. Олардың арасында қолдағы материалдардың түрлерін айқындау және жүйелеу маңызды орын алады.
Алайда бұл деңгейде тарихи жалпылама жасау, яғни өткенді жалпылау толымды түрде жүргізіле қоймайды. Ал археологияның екінші деңгейі - қайта қалпына келтіру, интерпретациясын жасау. Оның мақсаты үлкен бір әлеуметтік жүйенің бір бөлшегі ретінде белгілі бір қауым тобының даму заңдылықтарын зерттеу болып саналады. Мұндай заңдылықтарды қайта қалпына келтіру деңгейінде зерттеу көбіне табылған материалдардың көлеміне, ақпараттық әлуетіне, сананы жаңғыртудағы рөліне байланысты болып келеді. Осы екінші деңгей, әдетте, археологиядағы тарихилықты біршама толымды түрде сипаттай алады, өйткені қайта қалпына келтіру деңгейіндегі археологияялық материалдар тарихи-археологиялық зерттеулер үшін дереккөзі ретінде мол мәлімет бере алады. Осы тұрғыдан келгенде, бірінші деректанулық деңгейде зерттеуші әрқайсысы жеке дара тұрған, таза күйіндегі абстрактілі түрдегі заттай мәдениеттің түрлерімен және тобымен жұмыс жасайды. Ал екінші деңгейде күрделі түрде өзара қабысып әрі түрлі пропорцияда байланысып жатқан бай тарихи шынайылықпен жұмыс жасауға мүмкіндік алады. Қайта қалпына келтіру деңгейінде өзге типологиялық топтар, т.б. мәселелер айқындалуы әбден ықтимал. Мұндай заттық мәдениеттегі құбылыстар тобы өз құрамында алуан түрлі белгілерді қайта жаңғыртуға септігін тигізе алады. Қалай болғанда да алынған мәліметтер қауымның даму динамикасын көрсетеді. Тарихи дереккөзі күрделі әрі көпқырлы қоғамдық құбылыс, оны бір ғана аспект тұрғысынан зерттеуге болмайды. Бұл жердегі ең маңызды методологиялық принцип тарихи дереккөзін зерттеудегі көпжоспарлы ұстаным болмақ [24, 3-5 бб].
Яғни, қазіргі тілмен айтқанда, пәнаралық ізденістер маңызды методологиялық ұстаным болып табылады. Автор қолданған көпжоспарлы ұстаным ғылыми айналымға толыққанды ене қоймады, оны зерттеушілер тек балама термин ретінде ішінара ілуде бір қолданып та отыратындығын айта кеткен абзал. Археологияның теориялық-методологиялық негіздері зерттеу нысаны болып табылатындықтан, әлемдік және отандық тарих ғылымы жаңа тарихи-аналитикалық ұстанымдарға иек арта да бастады. Айта кету керек, мұндай ұстанымдар түрлі аймақтардағы археологиялық дереккөздерінің негізінде ежелгі және ортағасырлық кезеңдерді заманауи ғылым жетістіктерін толық әрі шынайы түрде пайдалана отырып зерделеуді де талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары пәнаралық ізденістерге кеңінен басымдық беріліп келе жатқандығын да айта кеткен абзал.
Кезінде сүбелі ойларымен кеңінен танылған кеңестік теоретик Л.С. Клейн археологиялық теорияны тарихи теорияның жекелеген жағдайы ретінде сипаттайды да, оларды бейформалды теориялар қатарына жатқызады. Ол археологиялық теорияның бірінші құрауышы ретінде археологиялық заңдар жүйесін атап көрсетеді, зерттеуші тұжырымынша олар эмпирикалық және теориялық та бола береді. Мұның алғашқылары тікелей бақыланатын нысандардың (археологиялық материалдың) жүріс-тұрыс заңдары болса, кейінгілері әлеуметтік-мәдени жүйелердің жұмыс істеуі мен дамуы, мәдени-тарихи үдерістер заңдары және бір шетінен ілкідегі әлеуметтік-мәдени құбылыстар арасындағы тәуелділікті фиксация жасайтын археологиялық материалдарда мәдени-тарихи үдерістердің көрініс табу заңдары болса, екінші жағынан сақталған археологиялық материалдың конфигурациялары болып табылады [25, 100-101 бб]. Әлбетте, Л.С. Клейн өз теорияларын белгілі бір заңдылықтарға сәйкестендіруге ұмтылады. Мұны хош көруге де болады, археологиялық мәдениет, археологиялық тип сынды көптеген ғылыми ұғымдар мен категориялар белгілі бір заңдар, заңдылықтар аясында танылып отыр. Алайда кей жағдайда Л.С. Клейн сипаттаған заңдар зерттеудің методологиялық тәсілдерін еске түсіретіндігін де айта кеткен жөн.
Қалай болғанда да Л.С. Клейн археологиялық теория жайлы бірқатар еңбектер жариялаған кәсіби маман болып саналады. Ол - археология ғылымының теориялық-методологиялық мәселелеріне орасан зор үлес қосқан зерттеуші. Бұл ғалым Функции археологической теории деген еңбегінде археологияның танымдық, интегративтік, сұрыптаушылық, суреттеушілік, жүйелеушілік, түсіндірушілік, алдын-ала баяндаушылық, асай-мүсейлік (аспаптық), эвристикалық, бақылаушылық, синтездеушілік, ағартушылық сынды функцияларын атап берді [26, 8-25 бб]. Зерттеушінің бұл пайымдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz