Тұздық алу ережесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:

Авторлық бағдарлама тақырыбы:
Қазақтың ұлттық интеллектуалдық ойыны - тоғызқұмалақ дене тәрбиесінің мектептік және мектептен тыс жүйесінде 4-6 сыныптарына арналған

Құрастырушы:

Турсинов Серик Шигетович - БҚО Ақжайық ауданы Жайық ауылы Жайық НОМ КММ-нің дене шынықтыру пәні мұғалімі.

Рецензенттер:
И.С. Абдрахманов - М. Өтемісов атындағы БҚУ, бастапқы әскери дайындық және дене шынықтыру мұғалімдерін дайындау БББ, аға оқытушы, магистрі
А.С. Рахметжанов - М. Өтемісов атындағы БҚУ, бастапқы әскери дайындық және дене шынықтыру мұғалімдерін дайындау БББ, аға оқытушы, магистрі

Ұсынылып отырған авторлық бағдарлама мектеп оқушыларына жан-жақты тоғызқұмалақ ойыны туралы жалпы түсінік бере отырып, сондай-ақ ойнау ережелерін үйрету болып табылады. Ұлттық спорт ойынын үйрету және оны саналы түрде ойнау оқушылардың дүние танымын кеңейтіп ,ой-өрісін дамытуға ықпал етеді. Белсенділігі мен қызығушылығын арттырады. Ежелден келе жатқан ұлттық ойынды қастерлеуге және оны одан әрі жалғастыруға тәрбиелеу.
Жинаққа бағдарламаның білім мазмұнымен қоса, күнтізбелік- тақырыптық жоспары және қысқа мерзімді жоспар көрсетіліп енгізілген.

Авторлық бағдарлама жалпы білім беретін мектептердің дене шынықтыру пәні мұғалімдеріне Тоғызқұмалақ ойынын үйрету әдістемесімен, жарыстар ұйымдастыру ережелеріне факультативтік сабақтарында таныстыруға арналған.

МАЗМҰНЫ

1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
2.Тоғызқұмалақтың даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 2
3.Отаулардан бастап жүру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-3
4.Тоғызқұмалақтың жүру жолының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .3-4
5.Жүрісті есептеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-7
6.Ойынды жазып жүру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-8
7.Жарыстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
8. Тоғызқұмалақ үйірмесінің жұмыс жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-12
9. Тоғызқұмалақ үйірмесінің қысқа мерзімді жоспарлары ... ... ... ... ... .13-1 6
9.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
9.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

Түсінік хаты
Назарларыңызға қазақтың ұлттық интеллектуалдық ойыны - тоғызқұмалақ туралы ойымызды ұсынамыз. Бұл жазбада осы ойынның шығу тегі, ережелері мен қазақ мәдениеті үшін маңызы туралы ақпаратпен бөліскіміз келеді.
Тоғызқұмалақ Орта Азия халықтарының ең көне және кең тараған ойындарының бірі болып саналады. Оның терең тарихи тамыры бар және қазақ халқының ерекшеліктері мен құндылықтарын көрсетеді. Тоғызқұмалақ - ойыншыларда стратегиялық ойлау, ептілік және шектеулі мүмкіндік жағдайында ұтымды шешім қабылдау сияқты қасиеттерді дамытатын логикалық үстел ойыны.
Ойынның ережелері өте қарапайым, бірақ олар назар аударуды, ойлауды және жаудың қимылын болжауды қажет етеді. Ойын екі тең бөлікке бөлінген 162 тесіктен тұратын ойын тақтасында ойналады - әрқайсысы тоғыз қатар. Әрбір шұңқырда тастардың белгілі бір саны бар. Ойыншылардың міндеті - бүйіріндегі белгілі бір тесіктерден мүмкіндігінше көп тастарды жинап, оларды қарсы жаққа тасымалдау. Бірақ жеңіске жету үшін сіз өзіңіздің қозғалыстарыңыздың болашағын ескеруіңіз керек, сондай-ақ жаудың ықтимал нұсқаларын есептеуіңіз керек.
Тоғызқұмалақтың қазақ халқы үшін терең мәдени-рухани мәні бар. Ойынның құрмет пен адалдыққа баса назар аударатын қарсыластар арасындағы өзара әрекеттесу үшін арнайы ережелері бар: ойыншылар этикетке сәйкес әрекет етіп, бір-бірін құрметтеуге тиіс. Сондай-ақ, тоғызқұмалақ түрлі танымдық және мәдени шараларда кеңінен қолданылып, қатысушылардың ой-өрісін кеңейтіп, логикалық ойлауы мен стратегиялық дағдыларын дамытуға көмектеседі.
Ұстаздар арасында тоғызқұмалақтан өзіндік бағдарлама ұйымдастыруды ұсынып отырмыз. Оған қатысу қазақ халқының мәдениеті мен салт-дәстүрімен танысуға, сондай-ақ күнделікті педагогикалық жұмысымызда қолдана алатын интеллектуалдық және әлеуметтік дағдыларды дамытуға мүмкіндік береді. Бағдарламада ойын ережелері мен оның мәдени маңызы талқыланатын теориялық бөлім, сондай-ақ ойынды үйреніп, дағдыларымызды жетілдіретін практикалық сабақтар болады.

Өзектілігі: Қазіргі білім беру жағдайында оқушыларды оқыту мен дамыту әдістерінің әртүрлілігінің қажеттілігі өзекті мәселе болып табылады. Мәдени дәстүрлер мен ұлттық мұраларды сақтау және дамыту да бірдей маңызды. Осы тұрғыда қазақтың ұлттық зияткерлік ойыны - тоғызқұмалақ - оқушылардың ақыл-ой қабілетін, ойлау мәдениетін, ұлттық болмысын дамытуға ықпал ететін қызықты құрал.

Бағдарламаның мақсаты: Авторлық бағдарламаның мақсаты - педагогтар арасында тоғызқұмалақтан тек ойын дағдыларын меңгеріп қана қоймай, осы ойынды оқушылардың интеллектуалдық және танымдық қабілеттерін дамыту құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін тоғызқұмалақ бойынша сабақтар мен оқыту жүйесін әзірлеу және енгізу. .

Бағдарламаның міндеттері:
1. Тоғызқұмалақ ойынының теориялық негіздерін және оның логикалық ойлауды дамытуға әсерін, тоғызқұмалақ ойынының негізгі ережелері мен стратегияларын меңгерту.
2. Ойынға деген қызығушылықты тәрбиелеу және интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға байланысты нақты дағдыларды меңгерту.
3. Тоғызқұмалақты тәрбиелеу мен дамытудың тиімді құралы ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін ойын сценарийлері мен тапсырмаларын әзірлеу және бейімдеу.
4. Оқыту үрдісінде тоғызқұмалақты қолдану құзыреттілігін арттыру мақсатында мұғалімдермен тәжірибелік сабақтар мен тренингтер өткізу.
5. Тоғызқұмалақты әр түрлі пәндік салаларда және жас топтарында, сондай-ақ мектептен тыс уақытта қолдану бойынша ұсыныстар әзірлеу.
6. Бағдарламаның тиімділігін бағалау және тоғызқұмалақты оқытуға қатысатын мұғалімдерден кері байланыс жинау.

Күтілетін нәтиже:
1. Мектеп оқушыларының логикалық ойлау қабілеттерін арттыру.
2.Логикалық ойлауды дамыту құралы ретінде мектеп оқушыларының тоғызқұмалақ ойынына қызығушылығын арттыру.
3. Логикалық ойлауды қажет ететін пәндер бойынша мектеп оқушыларының үлгерімін арттыру.
4.Мектеп оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамыту үшін тоғызқұмалақты белсенді қолданатын оқу орны ретінде мектептің беделін қалыптастыру.
5.Бағдарламаның тиімділігі туралы оқушылардан, ата-аналардан және әріптестерден оң пікірлер алу.

Бағдарламаның жаңалығы:
Осы авторлық бағдарлама аясында тоғызқұмалақты оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсендіру және интеллектуалдық қабілеттерін дамыту құралы ретінде қарастыру ұсынылады. Бағдарламаның ғылыми жаңалығы зияткерлік ойын жағдайында қолдануға бейімделген заманауи педагогикалық әдістер мен әдістерді қолдануында.

КІРІСПЕ.
Тоғыз құмалақ - қазақтың ерте заманнан келе жатқан ұлттық спорт ойындарының бірі. Тоғыз құмалақ ойынын қойшылар алгебрасы деп те атайды. Тоғыз құмалақты тұнғыш рет қойшылар ойлап шығарған және бұл есеп ойыны.

Тоғызқұмалақ әліппесін мектептерде пән сабағы етіп енгізу арқылы, халқымыздың көне өнерін жастарға үйрету арқылы, ой-өрісін дамытуға ,тез арада шешім қабылдауға, төзімділікке, адамгершілікке т.б. ұлттық әдет-ғұрыптарға тәрбиелеуге ықпалы тигізері мол.

ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚТЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ, ТАҚТАСЫ, ҚҰМАЛАҚТАРЫ, ОЙНАЙТЫН ОРЫНЫ,ОҚУШЫЛАРҒА ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.

Тоғызқұмалақ қазақ халқының ғасырлар бойы бірге жасап келе жатқан ұлттық мұрасы, өнері. Тоғызқұмалақтың үшмың жылдық тарихы бар дейміз. Бұл туралы тиянақты қағаз бетіне түскен деректер жоқ, ауыз екі айтылған сөздер арқылы мәліметтер жинақталып таратылып жүр. Міне осы ғасырдың жетпісінші жылдары тоғызқұмалақ өнерінің қайта жандану сәті боп саналады.
Ойнайтын орыны шағын сыныптарға, бөлмелерде не шахмат ойнайтын орындарды пайдалануға болады.

ТАҚ, ЖҰП САНДАРЫН ҮЙРЕТУ

Тоғызқұмалақ ойынын жақсы меңгеру үшін тақ, жұп сандарын үйрету тақ сандар (1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21 ... ) ашық жұп сандар (2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 ... ) жабық деп жазған жөн. Тоғызқұмалақ ойынын үйретушілерге бір ескерте кететін нәрсе тақ санды құмалағы бар отаулар тоғызқұмалақ тілінде-ашық жұп санды құмалағы бар отаулар - жабық отаулар деп аталады.
ОТАУЛАРДАН БАСТАП ЖҮРУ.
Тоғызқұмалақ ойыны басталарда, әр ойыншының тоғыз отауында тоғыздан 81 құмалақтары болады.
Ойынды солдан оңға қарай жүріспен кез келген отаудан бастауға болады. Ол үшін ойыншы (ақ жағы) жүріс жасалатын отауда бір құмалақ қана қалдырып,

басқаларын түгелімен қолына алады да, келесі отаудан бастап, әр- бір отауға өз жағының да, қарсыласының да қолындағы құмалақтары біткенше бір-бірден салып шығады. Сонда ең соңғы салынған құмалақ қарсыласының тақ санды құмалағы бар кез келген отауына түсіп, сол отаудағы құмалақтар санын жұп жасаса, (2, 4, 6, 8, 10. Т.с.с.) бұл жүріс табысты болып саналып, сол отаудағы барлық құмалақтарды өз қазанына салады.
Тоғызқұмалақ ойынында қарсыластар алма-кезек жүріп отырады. Қара жақтын мақсаты да қарсыласының тақ санды бір отауына өзінің қолындағы соңғы құмалағын түсіріп, жұп жасап, сол отаудағы құмалақтарды ұтып алу болып табылады. Осы тәртіппен жүріс алма-кезек ауыстырлып отырады.Егер жүріс кезінде ойыншылардың ең соңғы құмалағы қарсы жақтың кез-келген бір отауына түсіп,сол отаудағы құмалақтар санын тақ жасаса (1, 3, 5, 7, 9, 11, 13.т.с.с.) немесе, өз жағының отауларының біреуінде тақ жұбына қарамай келіп түсіп жатса, жай жүріс жасалады деп саналып, ол отаудағы құмалақтар ешбір қазанға алынбайды.
Тоғызқұмалақта ойнаушылардың алдарына қоятын негізгі мақсаты-кем дегенде өз қазанында 82 құмалақ жинап, қарсыласын ұтып шығу. Екі жақтың бірдей ұтуы, не ұтылуы мүмкін емес.
Ойын аяақталған соң ойыншылардың қазанындағы құмалақтардың соңы 81-ден болса, ойын тең ойын деп бағаланады. Тоғызқұмалақта тең ойын болуының басты шарты - екі жақтың да тақта бетінде, тұздықтарының болуы.

ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚТЫҢ ЖҮРУ ЖОЛЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ.
ЖҮРУ ЖОЛЫНЫҢ БІРІНШІ ЕРЕКШЕЛІГ
Жүріс жасау ерекшеліктері
Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны жеребемен немесе қарсыластардың келісімімен анықталады.Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен біреуін орнына қалдырып, қалған құмалақтарды қолға алып, солдан оңға қарай бір-бірлеп таратамыз. Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан асып кететін болса, қарсыластың отауына таратамыз. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса (2, 4, 6, 10, 12), сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға салынады.Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп (3 құмалақтан басқа), тақ қылса немесе өз отауымызға түссе, құмалақ ұтып алынбайды.
Мәселен, жоғарыдағы тақтадағы алғашқы жағдайда бастаушы №7 отаудағы 9 құмалағын таратса, соңғысы қарсыласының №6 отауына барып түседі және ондағы 9 құмалақ соңғы құмалақпен 10 болып, ұтып алынады және қазанға салынады.
Сол кезде тақтада төмендегідей жағдай қалыптасады.

Отаудағы жалғыз құмалақ көрші отауға жүргенде орны бос қалады. Жүріс жасаған кезде отауларға құмалақ салмай немесе 2-3 құмалақ бөліп алып жүруге болмайды.

ЖҮРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ЕКІНШІ ЕРЕКШЕЛІГІ (ТҰЗДЫҚ)
Тұздық алу ережесі
Тоғызқұмалақ ойынында құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын ұтып алуға да болады. Оны ежелде - "тұзды үй", қазіргі тілде - тұздық деп атайды.
Тұздық алу үшін жүріс жасаған кезде, қарсыластың екі құмалағы бар отауына таратқан құмалағыңыздың соңғысын түсіру керек.
Сонда сол отауда қалыптасқан 3 құмалақпен бірге отау да ұтып алынып, ойынның аяғына дейін сіздің меншігіңізге айналады. Енді жүріс жасалған сайын тұздық алынған отауға түсетін бір құмалақ, міндетті түрде сіздің қазаныңызға салынып отырады.
Тұздық алынған отауға арнайы белгі қойылады. Жазбаша түрде - Х деген шартты таңбамен белгіленеді. Мәселен, төмендегі диаграммаға қарайық.

Осы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудағы 10 құмалағын тарату арқылы, соңғы құмалағын бастаушының №7 отауына түсіріп, ондағы 2 құмалақты үшеу етіп, осы құмалақтарды ұтумен қатар, осы отауға тұздық жариялайды. Сонда төмендегі жағдай қалыптасады.

Ендігі кезде бүкіл ойын барысында №7 отау - қостаушының меншігіне айналады.
Тұздық ойында бір рет алынады және №9 отаудан ешқашан алынбайды.
Тұздық аттас отаулардан алынбайды.
Мысалы, жоғарыдағы диаграммадағы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудан тұздық алды, енді бастаушы ойыншы ойын барысында бұл отаудан тұздық алуға қақысы жоқ.
ЖҮРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ҮШІНШІ ЕРЕКШЕЛІГІ
"Атсырау" ережесі
Ойын аяқталуға жақындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ таусыла бастайды. Әр құмалақ ұтып алынған сайын немесе тұздыққа түскен сайын қарсыластардың жүріс мөлшері кеми береді. Сондықтан ойын соңында қарсыластардың бірінің отауларында жүріс жасай алмайтын жағдай да кездеседі.
Ойыншылардың бірінің отауларындағы құмалақты бірінші таусып алып, жүріссіз қалуы - атсырау деп аталады.
Атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы бұл жағдайда қосымша бір жүріс жасап, барлық құмалақтарды өз қазанына салып алады. Мысалы:

Осы тақтадағы жағдайда жүріс қостаушыдан. Ол №9 отаудағы 3 құмалағын таратады.
Өз кезегінде бастаушы №1 отауға түскен 1 құмалақты жүреді. Қостаушы №9 отаудағы жалғыз құмалақты 1 отауға салады.

Бастаушы кез келген отаудағы құмалақпен, мәселен, 6 отаудағы 2 құмалақтың бірін орнына қалдырып екіншісін 7 отауға көшіреді. Сонда төмендегіше жағдай туындайды:

Осы жағдайда бастаушы отауларындағы барлық құмалақтарды (19 құмалақты) қазанына салып, ойынның есебін жүргізеді.
Есеп 90-72 Бастаушы ұтты.
Егер "атсырау" жағдайында қосымша жүріс жүрілген кезде, құмалақтар амалсыздан қарсыластың отауларының біріне түсіп, жүріс беретін болса, ойын әрі қарай жалғаса береді.
Егер ойыншы ойын барысында 82 құмалақ жинаса ойын бірден тоқтатылады.

ЖҮРІСТІ ЕСЕПТЕУ ЖОЛДАРЫ.
1.БІРІНШІ ЕСЕПТЕУ ЖОЛЫ.
Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы дәл қай нөмерлі отауға барып жазу тәртібі бойынша қағаз бетіне жазылған сандардың арасына қосу белгісін қоямыз. Мысалы: 4-отауда 16 құмалақ бар. Яғни 4 қосу 1 қосу 6 қосындысы - 11:
а) Егер сандардың қосындысы 10, немесе 10-ға жетпейтін болса, қосындыдан 1-ді шегереміз.
Ә) Егер сандардың қосындысы 10-нан артық болған жағдайда, қосындыдан 10 санын шегереміз.
416 тең 4 қосу 1 қосу 6 тең 11 шегеру 10 тең 1.

4-отаудың реттік саны. 16-отаудағы құмалақ саны. 11-қосынды 10-дәлдік түйінді сан. 1-1- ші отауға барады.
2.ЕКІНШІ ЕСЕПТЕУ ЖОЛЫ.
Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы дәл қай отауға барып түсетінін анықтау үшін отаудың рет санына сол отауда жатқан құмалақтар санын (4-ші отауда 16 құмалақ бар, яғни - 4 қосу 16 болады 20) қосамыз да:
а) Егер қосынды 10-нан кем болса, қосындыдан 1-ді аламыз.
Ә) Егер қосынды 10-нан артық болса қосындыдан 10-ды аламыз.
Б) Егер қосынды мөлшері 20 немесе 20-дан артық болса, қосындыдан 19-ды аламыз.
В) Егер қосынды мөлшері 29-дан 37-ге дейін болса, қосындыдан 28-ді аламыз.
Г) Егер қосынды 38 немесе одан да көп болса, қосындыдан 37-ні аламыз.
МЫСАЛЫ:
416 тең 4 қосу 16 тең 20 шегеру 19 тең 1.
425 тең 4 қосу 25 тең 29шегеру 28 тең 1.
434 тең 4 қосу 34 тең 38 шегеру 37 тең 1

3.ҮШІНШІ ЕСЕПТЕУ ЖОЛЫ.
Бұл-жүрісті есептеудің ең жеңіл жол. Жүріс жасалатын отаудағы соңғы құмалақ дәл қай отауға барып түсетінін табудың бұл үшінші жолы ілгері және кері есептеу болып табылады. Мұнда 10, 19, 28, 37, сандарын әрқашанда есте жақсы сақтай білу керек. Оның себебі жүріс кезінде 10 құмалақ жатқан отаудан басталған жүріс қарсыласының аттас нөмерлі отауына дәл барып түсіп жатады. Отауда 19 құмалақ болса, ол отаудан басталған жүріс құмалақтарды барлық отауға бір-бірден салып шыққанда соңғы құмалақ қатадан өз орнына қайтып келіп түседі. Отауда 28 құмалақ болса, екі жақтын барлық отауларын бір айналып шығып, қайтадан қарсыласының аттас нөмерлі отауына дәл барып түсіп жатады.
Отауда 37 құмалақ болса, ол барлық отауды екі айналып шығып, қайтадан өз орнына келіп түсіп жатады.

Мысалы 5-отаудағы 12 құмалақтың соңғысы қай отауға барып түсетінін анықтасақ, ол қарсыласының 7 отауына барып түсетінін табамыз. Себебі, 5-отауда 10 құмалақ болса, ол қарсыласы жағының аттас 5-отауына барып түскен болар еді. Ал бізде 12 құмалақ бар, яғни ол ілгері екі отау жылжып (7) отауға барып түседі. Бұл ілгері есептеу болып саналады. Ал төрт отауындағы 18 құмалағының соңғысы өз жағының 3-отауына келіп түсіп жатады.Себебі, егер отауда 19 құмалақ болса, бар отауды бір айналып, қайта өз орнына келген болар еді. Ал бізде 18-ғана құмалақ. Сондықтан өз отауының бір құмалақ кейінгі түсіп жатыр. Бұл кері есептеу болып саналады.

ОЙЫНДЫ ЖАЗЫП ЖҮРУ ТӘРТІБІ.
Енді, Тоғызқұмалақ ойынының жазу тәртібіне қелейік. Жүрісті жазу үшін, ең алдымен, жүріс жасалатын отаудың рет санын, оның қасына сол отауда жатқан құмалақтың санын көрсететін сан жазылады. Мәселен, 29-екінші отауда 9 құмалақ бар деген сөз.517-бесінші отауда 17 құмалақ бар деген сөз. 2-бірінші отауда 1 құмалақ бар деген сөз. Т.с.с.

Бүдан кейін жүріс жасау белгілері-сызықша немесе қос нүкте: қоылады да соңғы құмалақ барып түскен отаудың рет саны мен сол отаудағы құмалақ санының қанша болғанын көрсететін сан жазылады. Ойын кезінде 47-113 деген жазу жазылады дейік. Яғни жеті құмалағы бар төртінші отаудан жүріс жасалып, қарсыласының 12 құмалағы бар бірінші отауына түседі де құмалақ санын 13-ке жеткізеді. Бұл жай жүріс. Ойын кезінде 513:816 деген жазу болады. Яғни 13 құмалағы бар бесінші отаудан жасалған жүріс қарсыласының 15 құмалағы бар сегізінші отауына жетеді де, құмалақ санын 16-ға жеткізіп, ол құмалақтарды ұтып алады. Міне, осындай жүрісте қос нүкте : қойылады.
Ойын кезінде тұздық алынса, х белгісі қойылады. Мысалы: 214:43 х 2- отауда жатқан 14 құмалақты жүріп, қарсыласының 4-отауындағы құмалақтарды үшеу етіп, тұздық алғандықтан жазылады.
Тоғызқұмалақ ойындарын жазғанда мындай негізгі шартты белгілерді пайдалану керек:
-жай жүріс
қосу белгісі: табысты жүріс
Х тұздық белгісі

ЖАРЫСТЫҢ ТҮРЛЕРІ

Жекелей, командалық біріншілік, спартакиада, даңқты кісілердің атынан өтетін жүлделер.
Тоғызқұмалақта да ұтқан ойыншы 1 ұпай алады. Ал ұтылған 0 ұпай, егер тең ойнаса 0,5 ұпайдан бөліседі.

4-6 сыныптарға арналған авторлық бағдарламаның тақырыптық - күнтізбелік жұмыс жоспарының мазмұны

I - бөлім. Тоғызқұмалақ жайлы жалпы түсінік (9 сағат)

Тоғызқұмалақ - Орталық Азиядан бастау алған, осы өңір халықтарының тарихы мен мәдениетінен тамыры тереңде жатқан көне ойын. Қазақ тілінен аударғанда тоғызқұмалақ тоғыз тас дегенді білдіреді, өйткені ойында құмалақ деп аталатын тоғыз ойын себетін сандық қолданылады.
Тоғызқұмалақ ойыны ұзақ тарихы бар және Орталық Азияның мәдени мұрасының ажырамас бөлігі болып табылады. Көлемі кішкентайдан үлкенге дейін болатын, ұлттық ою-өрнектермен безендірілген ағаш ойын тақтасында дәстүрлі түрде ойналады.
Тоғызқұмалақ ойынының ережелері өте қарапайым, бірақ ойынның өзі стратегиялық ойлау мен тактиканы қажет етеді. Ойын тастарды белгілі бір ережелер бойынша кеуделер арасында жылжытуға негізделген. Ойынның мақсаты - мүмкіндігінше көп тастарды басып алу және қарсыласыңыздан көбірек ұпай жинау.
Тоғызқұмалақ ойыны интеллектуалдық дағдыларды белсенді түрде дамытып, логикалық ойлаудың дамуына ықпал етеді. Бұл жоғары шоғырлану мен зейінді ғана емес, сонымен қатар ағымдағы жағдайды талдау және жаудың әрекеттерін болжау қабілетін талап етеді.
Тоғызқұмалақтың Орталық Азия халықтарының діни-мистикалық нанымында да тамыры тереңде жатыр. Кейбіреулер ойынның ғарыштық күштермен байланысы бар және болашақты болжай алады деп санайды. Ертеде тоғызқұмалақ ойын-сауық ретінде ғана емес, діни мақсатта да сәттілік тарту, қалаған нәтижеге жету үшін ойналған.

II - бөлім. Тоғызқұмалақ тактикасы бойынша сабақтар (18 сағат)

Бірінші және ең маңызды сабақ - ойын стратегиясы жеңісті қамтамасыз ететін негізгі фактор. Әрбір қимыл-қозғалыс мұқият ойластырылып, әрбір шешуші сәт өлшеніп, сарапталуы керек. Қарсыласыңызға бірде-бір мүмкіндік бермеңіз, ойында жеңіске жету үшін бар біліміңіз бен дағдыларыңызды пайдаланыңыз.
Екінші сабақта тастарыңыздың мүмкіндіктерін түсіну және оларды тактикалық тапсырмаларда пайдалану туралы. Әрбір тастың өзінің күшті және әлсіз жақтары бар және сіздің міндетіңіз - бұл мүмкіндіктерді өз пайдаңызға шебер пайдалану. Тастарды шұңқырлар арасында мүмкіндігінше тиімді түрде таратыңыз, қозғалыстардың ықтимал нұсқаларын ойластырыңыз және жаудың қозғалысын болжаңыз.
Үшінші сабақ жүйелі жаттығулар мен ойынды талдауға арналған. Тоғызқұмалақта жетістікке жету үшін үнемі шеберлікті шыңдап отыру керек. Өткен ойындарыңызды талдаңыз, қателеріңізді зерттеңіз және тактикаңызды жетілдіріңіз. Қарсыласыңыздың қимылдарын болжау және өз ойыныңызды дамыту - үнемі дамып отырудың ең маңызды аспектілері.
Төртінші сабақ - ойын алаңындағы әртүрлі жағдайларға бейімделу. Тоғызқұмалақта күтпеген жағдайлар әрқашан болады, ал сенің икемділігің мен соларға бейімделу қабілетің алға шығады. Стратегияңызды өзгертуге дайын болыңыз, инновациялық шешімдерді ойлап табыңыз және қарсыласыңыздың әрбір қимылын талдаңыз.
Бесінші және соңғы сабақ - өзін-өзі бақылау және байсалдылық. Бүкіл ойын стратегиялық ойлау мен саналы шешім қабылдау қабілетіне негізделген. Эмоцияларыңыздың бас тартуына жол бермеңіз, салқын және абай болыңыз. Осылай ғана тоғызқұмалақтан қарсыласыңнан басым түсіп, жеңіске жетуге болады.
Енді осы сабақтардың барлығын ескере отырып, сіз тоғызқұмалақ тактикасының нағыз маманы болуға дайынсыз. Табандылық, өзін-өзі реттеу және дағдыларыңызды үздіксіз жетілдіру - бұл таңғажайып ойында табысқа жетуге көмектесетін нәрсе.

III - бөлім. Тоғызқұмалақ кезеңдері (7сағат)

Тоғызқұмалақтың соңғы тарауында ойынның ашылу, орта және ойын соңы сияқты маңызды аспектілері қозғалады. Қазақтың осы ұлттық үстел ойынының сәтті немесе сәтсіздігін анықтайтын өте маңызды кезеңдері.
Ашылу - ойынның ашылуы, ойыншылардың өз позицияларын құрастыратын және тақтада оңтайлы позицияларды алуға тырысатын бастапқы кезеңі. Бұл тарауда тоғызқұмалақты ашуда қолданылатын әртүрлі стратегиялар мен тактикалар қарастырылып, ойынды тиімді бастауға арналған нұсқаулар берілген. Ойыншылар өздеріне қолайлы жағдай жасау және қарсыластың позициясын әлсірету үшін қорғаныс және қарсы шабуыл әдістерін үйренеді.
Ойынның ортасы - бұл ойыншылар өз позицияларын тауып алған және өз стратегиясын белсенді түрде дамытатын маңызды кезең. Бұл тарауда жеңіске жетудің ең жақсы тактикасы мен стратегиялары талқыланып, ойынды сәтті ортаға айналдыру нұсқалары егжей-тегжейлі талданады. Қарсыласқа қарсы тұру және артықшылық жасау үшін ойыншының арсеналы ойынның ортасында ең кең болуы керек.
Эндшпиль - ойынның соңғы бөлігі, онда бәрі шешілген. Бұл бөлім ойынды сәтті аяқтау және жеңіске жету үшін қажетті әдістер мен әдістерді қамтиды. Ойыншы оңтайлы қимылдарды табу және жеңіске жетуі мүмкін қателерді болдырмау үшін жоғары шоғырлану мен аналитикалық дағдыларды көрсетуі керек.

Күнтізбелік тақырыптық жылдық жоспар
№
Тақырыбы
Сағат саны
Күні
Ескерту
I - жартыжылдық
1-2
Тоғызқұмалақ ойыны туралы түсінікпен танысу. Тоғызқұмалақтың тарихы.
Тоғызқұмалақ - ойшылдардың ойыны
2

3-4
Тоғызқұмалақ әліппесі
Тоғызқұмалақ ойыны, оның негізгі ережелері
Тоғызқұмалақ отаулары, оның атаулары
2

5-6
Ойын ерекшеліктері
2

7-8
Ойын ерекшеліктері
2

9-10
Ойын ерекшеліктері
2

11-12
Ойын-тәжірибе сабағы
2

13-14
Ойынды жазып ойнау тәртібі
2

15-16
Жүрістердің дәлдігін есептеу жолдары
2

17-18
Жүрістердің дәлдігін есептеу жолдары
2

19-20
Жүрістердің дәлдігін есептеу жолдары
2

21-22
Жүрістердің санын есептеу жолдары
2

23-24
Жүрістердің санын есептеу жолдары
2

25-26
Жүрістердің санын есептеу жолдары
2

27-28
Жүрістердің санын есептеу жолдары
2

29-30
Практикалық сабақтар.
Ойынды талдау, талқылау
2

31-32
Үйірме оқушыларға арасында біріншіліктер өткізу
2

ІІ-жартыжылдық
33-34
Ойын негіздері

35-36
Ойын негіздері

37-38
Тактикалық тәсілдер.Комбинация құру
2

39-40
Тактикалық тәсілдер. Байлау қою
2

41-42
Тактикалық тәсілдер.Айырбасқа шақыру
2

43-44
Тактикалық тәсілдер. Тұздық алу
2

45-46
Тактикалық тәсілдер.Отауларға шабуыл жасау
2

47-48
Тактикалық тәсілдер.
2

49-50
Ойын ортасы
2

51-52
Ойынның соңы
2

53-54
Этюдтер шешу
2

55-56
Тұздықсыз партия
2

57-58
Тұздықпен бастау партиясы
2

59-60
Тұздықтардың текетіресіне негізделген бастау.
2

61-62
Дебют
2

63-64
Эндшпиль
2

65-66
Оқу жылы соңындағы сыныптар арасында ойын
Тоғызқұмалақтан жеңімпаз анықтау жарыстарын өткізу
Топ болып жарыстар өткізу
2

67-68
Үйірме оқушылары арасында жылды қортындылау
Анализ жасау, нұсқаулар беру
Жылдың үздік ойыншыларын анықтау
Жазғы демалысқа тапсырма беру
2

68 с

Тоғызқұмалақ үйірмесінің қысқа мерзімді жоспары №1-2
Мұғалімнің аты-жөні
Турсинов.С.Ш
Күні:

Сынып:
Қатысушылар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы
Тоғызқұмалақ ойыны туралы түсінікпен танысу.
Тоғызқұмалақтың тарихы.
Тоғызқұмалақ - ойшылдардың ойыны
Оқыту мақсаттары
Тоғызқұмалақ ойынының тарихымен таныстыру
Сабақтың мақсаты
Қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмыс-тіршілігінің көрінісі ретінде тоғыз құмалақ ойынының тарихы мен мәдени маңызын зерделеу, сыни тұрғыдан ойлауын дамыту және тарихи оқиғалар мен үдерістерді талдай білуге дағдыландыру.
Сабақтың барысы
Сабақтың кезеңі уақыт
Педагогтің әрекеті
Оқушының әрекеті
Ресурстар
Ұйымдас-
тыру,
өзін -
өзі тексеру
8 мин
І.Ұйымдастыру
Оқушылардың психологиялық ахуалын қалыптастыру. Оқушыларды сабақтың мақсатымен таныстыру. Оқушыларға қауіпсіздік ережелерін сақтауды ескерту. Оқушыларды топтарға біріктіру.
Оқушылар амандасып, сабаққа дайындалады

Баспасөзде жарық көрген
мақалалар
топтамасы
Жаңа білім

Бекіту

Мұғалім : Қазақ халқының ескі мұрасының бірі - Тоғызқұмалақ ойыны. "Тоғызқұмалақтың орны бөлек. Бұл ойын адамды тапқырлыққа үйретеді. Миды шыңдайды". Мұның қашаннан келе жатқаны жөнінде анық мәлімет жоқ. Тоғызқұмалақ ойыны бүкіл Орта Азияда, әсіресе қазақ пен қырғыз халықтарының арасында көп ұшырайды. Бұл ойын қазақтың барлық ойынының ішіндегі ең қиыны, ойнаған адамның миы істеп, есепшілігі тез артып, тапқыштық жағы күшеймек".
"Тоғызқұмалақ ойыны шахмат, дойбы ойындары сияқты тапқырлықты, мол фантазияны талап етеді. Алайда бұл ойынның есебі ерекше, өзіне ұқсас ойындарға қарағанда анағұрлым күрделірек. Оның басты себебі - тоғызқұмалақ ойынын немесе оның кейбір жеке позицияларын тақтаға қарамай, абстракты түрде ойлау аса қиын"."Терең ойды талап ететін, ойнасаң қызығына тоймайтын халық даналығы қалдырған ойындардың бірі тоғызқұмалақ. Тоғызқұмалақ ойыны қай кезде, қалай қалыптасқаны жөнінде нақтылы тарихи деректер әзірше аз. Ал негізінде көшпенді қазақ халқының арасында дамығанын Қазақстан жерінде жартастардың, болмаса төбенің үстіндегі тегіс тас бетіне ойып салынған тоғызқұмалақ ойынының тақталары біздің осы ойымызды дәлелдей түседі. "Спорттың да өнер ретінде таңдап алар түрі көп. Бір түрі - бұл күштің толысуына әкелсе, екінші - жылдамдыққа, үшіншісі - табандылыққа бастайды. Ал төртінші бір спорт түрі жас адамды ойлылыққа, күрделі бір істің күрмеу жібін тез шешуге дағдыландырады. Мұндай спорт түрлерінің қатарына шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ сынды спорт түрлері жатады.
"Қазақ халқы атам заманнан бері спортқа әуес болған. Атқа шабу, көкпар тарту, ит жүгіртіп құс аулау секілді небір сайыстарға түскен. Соның ішінде адам санасын шынықтыратын ой спортынан да құр алақан болмаған. Адамдарды тәрбиелеу, олардың ой санасын шынықтыру, жетілдіру жолындағы қызық ой спорты түрлерінің бірі - қазақтың тоғызқұмалағы".
Мұғалім тоғызқұмалақтың даму тарихына және оның қазақ халқының мәдениетіндегі маңызына арналғанын түсіндіреді. Оқушыларды бұл ойынның олар үшін қандай ассоциациялар мен естеліктер тудыратынын ойлануға және тақтаға жазуға шақырады.
Ұсынылған бейнені көруге шақырады
Мұғалім оқушыларға тоғызқұмалақтың шығу тарихы мен шығу тарихын айтып береді. Ол ойынның әлемдегі ең көне үстел ойындарының бірі екенін және оны Орталық Азияның көшпелі халықтары ойлап тапқанын түсіндіреді.

Оқушылар топқа бөлініп, өздеріне берілген атауларға байланысты ақпаратты сіңіріп тоғызқұмалақтың тарихын талдайды

Құмалақ, тоғыз, қазан, отау деген сөзді естігенде сендер қандай ассоцияцияларды көз алдыңа елестетесіңдер. Сендер бір сөзбен тек осы сөздерге үш минут ішінде тән белгілерді еске түсіп жазыңдар.
Сонымен, Құмалақ, тоғыз, қазан, отау - бұл...

https:www.youtube.comwatch?v=r_q CxczwwCs

Қорытынды
5 мин
Мұғалім сабақты қорытындылап, оқушыларға өз халқының салт-дәстүрін сақтау мен дамытудың маңыздылығын еске салады. Сондай-ақ, келешекте қазақтың басқа да дәстүрлі ойындарының даму тарихы бойынша сабақтар өткізу мүмкіндігін қарастырады.
Кері байланыс

Оқу тапсырмасы: Тоғызқұмалақтың тарихы тақырыбында кроссворд дайындап кел
Түсінгені туралы ой қорытады. Тапсырманы жазып алады.

Тоғызқұмалақ үйірмесінің қысқа мерзімді жоспары № 3-4
Мұғалімнің аты-жөні
Турсинов.С.Ш
Күні:

Сынып:
Қатысушылар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы
Тоғызқұмалақ әліппесі
Тоғызқұмалақ отаулары, оның атаулары
Оқыту мақсаттары
Тоғыз-құмалақтың пайда болу тарихын және оның географиялық таралуын зерттеу.
Сабақтың мақсаты
Қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмыс-тіршілігінің көрінісі ретінде тоғыз құмалақ ойынының тарихы мен мәдени маңызын зерделеу, сыни тұрғыдан ойлауын дамыту және тарихи оқиғалар мен үдерістерді талдай білуге дағдыландыру.
Сабақтың барысы
Сабақтың кезеңі уақыт
Педагогтің әрекеті
Оқушының әрекеті
Ресурстар
Ұйымдастыру,
өзін -
өзі тексеру
8 мин
І.Ұйымдастыру. Оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу, сынып бөлмесінің тазалығына көңіл бөлу, оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру, оқушылардың назарын сабаққа аудару.
Оқушылар амандасып, сабаққа дайындалады
Тоғызқұма-лақ
тақталары
Жаңа білім

Бекіту

Мұғалім:
Тоғызқұмалақ ойынының мәні - адамға үйлесімді (гармониялық) тәрбие беру, кез-келген жанның ақыл-ойын шыңдау, ми қызметін дамыту және қоғам алдындағы жауапкершілікті арттыру.
Тоғызқұмалақ-бабаларымыздың ұрпағына қалдырған баға жетпес сыйы, рухани құндылығы, аманаты. Бұл ойын ең жетілген спорт түрлерінің бірі ретінде адамзатты жаңа шыңдарға жетелейтін ойы кең, рухы биік, саналы тұлғаларды тәрбиелеудің қуатты құралы бола алады.
Заңдылықтары:
- тоғызқұмалақ ережелерін қолданудың бір ізділігін қамтамасыз ету, жарыс өткізу
жүйесін бір қалыпқа келтіру;
- спорттық шеберлікті және зияткерлік қабілетті арттыру;
- ұлттық ойынды халық арасында кеңінен насихаттау және ары қарай дамыту.
Тоғызқұмалақ ойынының сипаты мен максаты.
1. Тоғызқұмалақ партиясы екі ойыншының арасында ойналады, олар Тоғызқұмалақ тақтасы деп аталатын арнайы тақтада ойын ережелерінін негізінде құмалақтар арқылы кезектесіп жүріс жасайды. Ақ түсі бар ойыншы партияны бастайды. Ойыншы карсыласы жүріс жасаганнан кейін, жүру құқығына ие болады.
2. Әрбір ойыншының мақсаты - партияны жеңіп шығу, яғни өз қазанына тезірек 81-ден көп құмалақ жинап алу, не болмаса қарсыласының жағында бір құмалақ қалмай, ал қазанында 81-ден аз кұмалақ саны болатындай жағдайға келтіру.
3. Егер екі ойыншы да 81 құмалақтан жинап алса, ойын тең аяқталады.
Ойыншы ұстанымы:
Ар-ұждан - бұл ойыншының басты ішкі адамгершілік қасиеті, оның айбыны, ізгі жаны және таза ары.
1. Өз отанының адал азаматы болу.
2. Шығармашыл, өз ойлары мен істерінде дербес, іс-әрекеттері мен ниеттерінде игілікті де парасатты болу.
3. Қандай жағыдай болмасын сыпайылық пен кішіпейілділік танытып, өзін-өзі ұстай білу, белгіленген қоғамдық тәртіп ережелері мен жеке адамдар қарым-қатынастарының қағидаларын сақтау.
Тоғызқұмалақ сөздігі
- Тоғызқұмалақ тақтасы - тең екі бөлікке бөлінген 18 тік отаудан және 2 көлденең қазаннан тұратын арнаулы тақта.
- Құмалақ - ойында пайдаланылатын шар пішінді эат.
- Отау - тоғызқұмалақ тақтасындағы құмалақтар орналасатын арнайы ұяшық.
- Қазан - ұтып алынған құмалақтар салынатын көлденең отау.
- Бастаушы - ойында алғашқы жүріс жасайтын ойыншы.
- Қостаушы - бастаушыдан кейін жауап жүріс жасайтын ойыншы.
- Арт - бірінші отаудың атауы.
- Тектұрмас - екінші отаудың атауы.
- Ат өтпес - үшінші отаудың атауы.
- Атсыратар - төртінші отаудың атауы.
- Бел - бесінші отаудың атауы.
- Белбасар - алтыншы отаудың атауы.
- Қандықақпан - жетінші отаудың атауы.
- Көкмойын - сегізінші отаудың атауы.
- Маңдай - тоғызыншы отаудың атауы.
- Тұздық - қарсыластың жағынан ұтып алынған отау.
- Атсырау - ойын соңына қарай жүрістің таусылуы.
- Тақ сандар - екі санына қалдықпен бөлінетін сандар.
- Жұп сандар - екі санына қалдықсыз бөлінетін сандар.
- Ашық отау - тақ санды құмалақтар жатқан отау.
- Жабық отау - жұп санды құмалақтар жатқан отау.
- Табысты жүріс-ұтысқа ие болған жүріс.
- Табыссыз немесе кезекті жүріс - ұтысқа ие болмаған жүріс.
- Диаграмма - тоғызқұмалақ тақтасының қағазға немесе тақтаға түскен сұлбасы.
- Тур - ойынның реттілігі.
- Бланк - жазу қағазы.
- Блиц - шапшаң ойын.
- Прогресс коэффициенті - даму немесе өрлеу коэффициенті.
Оқушылар өздеріне берілген атауларға байланысты ақпаратты сіңіріп тоғызқұмалақтың тарихын талдайды

Оқушылар тоғызқұмалақ сөздігін дәптерге жазады, жаттауға алады

Оқулықтар суреттер
Кестелер

Қорытынды
5 мин
Мұғалім сабақты қорытындылап, оқушыларға өз халқының салт-дәстүрін сақтау мен дамытудың маңыздылығын еске салады. Сондай-ақ, келешекте қазақтың басқа да дәстүрлі ойындарының даму тарихы бойынша сабақтар өткізу мүмкіндігін қарастырады.
Оқу тапсырмасы: Тоғызқұмалақтың сөздігін жаттап келу
Түсінгені туралы ой қорытады. Тапсырманы жазып алады.

Тоғызқұмалақ үйірмесінің қысқа мерзімді жоспары № 5-6
Мұғалімнің аты-жөні
Турсинов.С.Ш
Күні:

Сынып:
Қатысушылар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы
Тоғызқұмалақ ойыны, оның негізгі ережелері
Оқыту мақсаттары
Тоғызқұмалақ ойыны, оның негізгі ережелерімен таныствыру
Сабақтың мақсаты
Тоғызқұмалақ ұлттық ойыны ережесімен таныстыру
Сабақтың барысы
Сабақтың кезеңі уақыт
Педагогтің әрекеті
Оқушының әрекеті
Ресурстар
Ұйымдастыру,
өзін -
өзі тексеру

5 мин
І.Ұйымдастыру. Оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу, сынып бөлмесінің тазалығына көңіл бөлу, оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру, оқушылардың назарын сабаққа аудару.
Ширату жаттығуларын жасайды.
Өткен тақырыпқа қатысты сұрақтарға жауап береді.
Тоғызқұма-лақ
тақталары,
тұздық кестесі

Жаңа білім
15 мин

2 мин

Бекіту
18 мин

Мұғалім:
Бастапқы позиция
1. Тоғызқұмалақ тақтасы тең екі бөлікке бөлінген де, он сегіз тік және екі көлденең отаулардан тұрады. Тең екі бөліктің әрқайсысында тоғыз отау және ұтып алынған құмалақтар салынатын бір қазан орналасқан. Тақтаның тең екі бөлігінің әрқайсысында отауларды нөмірлеу солдан оңға қарай (1-ден 9-ға дейін) жүргізіледі. Отаулардың атаулары: 1-арт, 2-тектұрмас, 3- ат етпес, 4-атсыратар, 5-бел, 6-белбасар, 7-қандықақпан, 8-көкмойын, 9-мандай. Әр ойыншының қазаны қарсыласының жағында орналасқан.

2. Тактаның қағазға түскен бейнесі диаграмма деп аталады.
Диаграммаларда торкөздердің 1-ден 9-ға дейінгі нөмірлі төменгі жартысын және оның жанында орналасқан отауды ақтардың орналасуы деп, ал жоғарғы жартысын қаралардың орналасуы деп есептейді. Ойын (партиялар) басталмас бұрын әр ойыншының отауларында 9 құмалақтан барлығы 81 құмалақ болады. Орда (тоғызқұмалақ) тақтасындағы кұмалактардын бастапқы позициясы мынадай:
қаралар қазаны
9 8 7 6 5 4 3 2 1
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
9
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ақтар қазаны
Жүрістер:
1. Жүріс өз жагында орналаскан кез келген бір отаудан құмалақтарды алып, солдан оңга карай бастапкы отаудан бастап, әр келесі отауга бір- бірден салудан тұрады. Өз жағындағы тоғызыншы отаудан кейін қарсыласының бірінші отауы, одан кейін екінші отауы т.с.с ереді. Жүріс кезектесіп жасалады.
2. Ойыншы бір құмалағы бар отаудан жүріс жасай алады. Бұл ретте бір құмалақ көрші отауга салынады, ал жүріс жасалган отау бос калады.
3. Егер соңғы құмалак қарсыластың отауына түсіп, ондағы құмалактар санын жұп етсе, онда жүріс табысты болып есептеледі. Бұл жағдайда ойыншы, қарсыласының сол отауындағы құмалақтардың барлығын, оз қазанына салады. Соңғы құмалақ түскен карсыластың отауындагы құмалақтар саны тақ етілген жағдайда немесе соңғы құмалақ өз жағында орналасқан отаулардың біреуіне түскенде, жүріс жай болып есептеледі Бұл жағдайда құмалақтар ұтып алынбайды.
4. Жүріс бір қолмен жасалу керек, бұл шарт ойыншы байларды таратқанда, яғни құмалақтар бір қолға сыймайтын жағдайда ғана орындалмауы мүмкін.
5. Жүріс ойыншы соңғы құмалақты отауға немесе құмалақтарды қазанға салып, сағатты басканнан кейін аякталган болып есептеледі.
6.Ойыншы өз жүрісінде түзеймін деген сөзді айтып, құмалақтарды колмен түзетуге рұқсат алады. Басқа жағдайларда, егер ойыншы отаудағы
құмалақтарды қозғаса отаудан жүруге міндетті.
Аякталган партия:
1. Егер кезекті жүріс кезінде соңғы құмалақ нөмірі 9 отаудан баска, қарсыласының екі құмалағы бар қайсыбір отауына түссе, онда бұл отау ойын сонына дейін жүріс жасаган ойыншының меншігіне айналып, тұздық деп жарияланады және тұздыктагы 3 тас тұздық иесінін қазанына салынады. 2. Тұзды қойылган отауга арнайы белгі қойылады. Кейіннен жасалатын жүрістерде, осы отауга (тұздыкка) түсетін барлығы тұздыкты иеленген ойыншының қазанына салынады.
3. Ойыншылардың әрқайсысы партия барысында тек бір гана тұздық алуга құқығы бар. Ойыншы қарсыласының тұздығы бар отауының нөмірімен сәйкес келетін нөмірдегі отаудан және 9-шы нөмірдегі отаудан тұздық ала алмайды.
Аяқталған партия:
1. Егер ойыншылардың біреуі 81 құмалақтан көп жинаса, партия аяқталады.
2. Қарсыласы жеңілгендігін мойындағанда ойыншы жеңеді. Бұл ойынды дереу аяқтайды.
3. Өзге жағдайда, партия ойыншылардың біреуінің жағында бір де бір кумалак калмаған кезге дейін жалғасады. Бұл жағдай туындаганда
(атсырау деп аталады), сол ойыншының қазанындағы құмалақтар саны есептелінеді. Егер ойыншы 81 құмалақтан аз жинаса, оған жеңіліс жазылады, 81 құмалақ жиналса -ойын тен, 81 құмалақтан көп жиналса -женіс жарияланады.
4. Егер екі ойыншы да 81 кұмалақтан жинаса, партия тең аяқталады.
5. Егер бірдей позиция тақтада үш рет туындаса және ойыншылардын бірі тең ойынды талап етсе, партия тең аяқталады.
6. Ойын барысында екі ойыншының арасындағы өзара келісім бойынша партия тен аяқталуы мүмкін. Бұл ойынды дереу аяқтайды.
7. Партияны ұтып алған немесе қарсыласының қандай да бір тәртіп бұзушылығының нәтижесінде ұтқан ойыншы бір ұпай (1) алады, ұтылған ойыншы ұпай алмайды (0), ал тең ойнаған ойыншы жарты (12) ұпай алады. Ойын ойналмаса, не қарсыласы ойынға келмей қалса, жеңген ойыншыга (+) белгісі қойылады, бұл ойыншының нәтижесін есептеген кезде бір ұпайға тең келеді, ал ұтылған ойыншыға (-) белгісі қойылады және бұл 0 ұпайға теңеледі. Бұл белгілердің (+,-) ерекшелігі - спортышыларға спорттык дәреже нормативтерін орындау кезінде ескеріледі.
Бақылайды. Суреттер мен фигураларды талдайды. Өз пікірлерін білдіреді.

Қорытынды
5 мин
Кері байланысты
Оқу тапсырмасы:
Тоғызқұмалақ чемпионаты тақырыбына презентация дайындау
Түсінгені туралы ой қорытады. Тапсырманы жазып алады.

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Тоғызқұмалақ үйірмесінің қысқа мерзімді жоспары № 7-8
Мұғалімнің аты-жөні
Турсинов.С.Ш
Күні:

Сынып:
Қатысушылар саны:
Қатыспағандар саны:
Сабақтың тақырыбы
Тоғызқұмалақ тақтасы
Оқыту мақсаттары
Оқушыларды тоғызқұмалақ ойынының шығу және даму тарихымен таныстыру.
Ойынның негізгі ережелерін және оның қалай ойналатынын біліңіз.
Оқушыларды ойында қолданылатын түрлі құрал-жабдықтармен таныстыру.
Оқушыларды ойынға қажетті элементтерді шарттар мен дағды деңгейіне байланысты таңдауға үйрету.
Логикалық ойлауды, зейінді және шектеулі уақытта шешім қабылдау қабілетін дамыту.
Орта Азия халықтарының салт-дәстүріне, мәдениетіне, әсіресе, тоғызқұмалақ ойынына құрметпен қарауға тәрбиелеу.
Сабақтың мақсаты
Тоғызқұмалақ ойынында қолданылатын түрлі мүкәммалдар мен құрал-жабдықтарды, олардың мақсаты мен қолдану әдістерін зерттеп, ойынға қолайлы элементтерді таңдауды үйреніңіз.

Сабақтың кезеңі уақыт
Педагогтің әрекеті
Оқушының әрекеті
Ресурстар
Ұйымдастыру,
өзін -
өзі тексеру
І. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.