Дыбыс үндестігі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар факультеті
Мектепке дейінгі және бастауышта білім беру кафедрасы

БӨЖ
БӨЖ

Пән:Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тілдік білім негіздері
Тақырыбы: Фонетика, оның зерттеу обьектісі және түрлі салаға бөлінуі.

Орындаған: Сәрсенбек Н
Тобы:ППМ-311
Қабылдаушы: Абдуллина Г

Жоспар
Кіріспе
1.Фонетика туралы жалпы түсінік.
2.Фонетика және оның салалары.
3.Фонетиканың зерттеу обьектісі.
4. Қазақ тілі фонетикасының тарихы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Фонетика тілдің белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама фонетика және тарихи фонетика болып бөлінеді. Сипаттамалы фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады, ондағы фонемалар жүйесін фонемалардың өзара ішкі байланыстарын зерттеп белгілеп оны айқындайды. Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірлерінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттейді. Тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда фонетика өз нысанының тілдік қана емес, материалдық жағын да - дыбыстарды жасайтын адамның дыбыстау (артикуляция) жүйесін, яғни айтылым базасын, дыбыстың айтылымын (акустикасын), естілімін (перцепциясын) қарастырады.Осыған байланысты қазіргі Фонетиканың нысаны ретіндегі тіл дыбыстары тілдік (функционалдық), жасалымдық, айтылымдық, естілімдік жағынан қарастырылады.
Дыбысты зерттейтін бейтілдік ғылыми пәндермен салыстырғанда фонетика дыбыстық құбылыстарды тілдік қарым-қатынас үшін қажетті сөздер мен сөйлемдердің материалдық тұрпатын жасаушы тілдік жүйенің элементі ретінде қарастырады. Тілдің дыбыстық жағы мұндай қызметтен ажырап қалса, түсініксіз болады. Тіпті сөз ағымындағы жекелеген дыбыстардың өзі тілдің мазмұндық бірліктерімен байланыста, яғни фонеманың өкілі (варианты, аллофоны) ретінде ажыратылады. Мысалы, майсөк сөзі мәйсөк түрінде берілгенмен, алғашқы буындағы фонема а болады, себебі қазақ тілінде май деген түбір бар да, мәй деген түбір жоқ. Дыбыстардың жасалуы мен өзгеру заңдылыктарын меңгеру арқылы тілдің лексикалық жэне грамматикалық бірліктеріндегі құбылыстарға ғылыми тұрғыдан түсінік беруге болады. Сонымен қатар сөздердің пайда болуы мен дамуындағы ерекшеліктерді түсіндіруге, тілдердің туыстығын табуға да фонетиканың беретін мүмкіндігі зор. Сондыктан фонетика тіл білімінің лексика, сөзжасам, морфология, синтаксис салаларымен байланысты.
Сипаттамалы фонетика (синхрониялык және статистикалык фонетика) -- тілдің дыбыстық жүйесін өзі өмір сүріп тұрған уақыт тұрғысынан қарастырады.

1.Фонетика
Фонетика (гр. phone - дыбыс, phonetіkos - дыбысты?) - тілдің дыбыстың жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Фонетиканың қарастыратын мәселелері мыналар: тіл дыбыстарының пайда болуы, олардың іштей жіктелуі және бір-біріне әсері, буын, екпін, тілдің дыбыстың жағы мен жазудың арақатынасы, орфография, орфоэпия т.б. Фонема (грек. рhопета - дыбыс) -- сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға көмектесетін тілдің дыбыстык жүйесіндегі негізгі типтік бірлік, яғни дыбыс типі. Ол тілдің фонематикалық жүйесін сипаттау ерекшеліктеріне байланысты (саңырау, мылқау, қатты жұмсақ т.б.) фонемалардың контрастына негізделген. Фонемаларды ажырататын белгілер дифференциалды фонемалық белгілер деп аталады. Айта кету керек, соңғысы бір фонеманың барлық нұсқаларына ортақ болуы керек. Фонема тек осы қасиеттерден тұрады деп айта аламыз (тілдік айырмашылықтан басқа ештеңе жоқ . Қарама -қайшылықсыз фонологиялық жүйе мүмкін емес: егер тілде (мысалы, француз тілінде) жұмсақ дауыссыз фонемалар туралы түсінік болмаса, онда қатаң дауыссыз фонемалар болмайды, бірақ ауызекі сөйлеудегі сөйлеу дыбыстарын сөйлеушілер қабылдай алады. басқа тілдер.
Фонемалардың ауыспалы түрлерін типологиялық түрде ажыратуға болады:
1.Фонетикалық шартты 2.Тарихи 3.Аралас
Фонология - тілдің дыбыстық құрылымын және дыбыстық жүйенің қызметін зерттейтін тіл білімінің бір саласы фонетикалық жағдайға тәуелді және сөздер мен морфемаларды анықтауға және ажыратуға қызмет ететін ауыспалы дыбыстар қатары. Зерттеудің негізгі объектісі - фонемалардың қарама -қарсылығы, олар бірге тілдің фонологиялық жүйесін құрайды. Фонология мен фонетиканың айырмашылығы мынада: фонетика пәні сөйлеу дыбыстарының функционалды аспектісімен шектелмейді, сонымен қатар оның физикалық және биологиялық аспектілерін қамтиды: артикуляция, дыбыстардың акустикалық қасиеттері, оларды тыңдаушының қабылдауы.
Фонологияның негізгі түсінігі - бұл фонема, ең алдымен семантикалық функцияны орындайтын минималды тілдік бірлік. Сөйлеуде фонеманың пайда болуы - белгілі бір акустикалық қасиеттері бар, белгілі бір сегменті бар дыбыстық сөйлеудің фоны.

2. Фонетика және оның салалары

Фонетика - дегеніміз дыбыстар туралы ілім.
Қазақ тілі фонетикасын зерттеушілер: Н.И. Ильминский, В.В. Радлов, А.Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанұлы, Х. Досмұхамедұлы, Ж. Аралбаев, Ә.Жүнісбек, С. Мырзабеков, т.б.
Сипаттамалы фонетика. Тілдің өмір сүріп тұрған дәуірдегі дыбыстық жүйесін қарастырады. Мәселен, қазіргі кездегі мектептер мен жоғары оқу орындарында оқытылатын фонетика сипаттамалы фонетикаға жатады.
Тарихи фонетика (диахрониялық фонетика) тілдің дыбыстық жүйесін тарихи тұрғыдан қарастырып, олардың даму тарихын өзгерістен айқындайды.
Салыстырмалы фонетика белгілі бір тілдің дыбыс құбылыстарын өзге тілдердің дыбыс жүйесімен салыстыра зерттейді. Мысалы, М.Томановтың "Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы" (1981), "Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи фонетикасы" (Л., 1984) деп аталатын еңбектер.
Эксперименттік фонетика белгілі бір тілдің дыбыстарын түрлі техникалық құралдар мен аспаптардың (спектрограф, осциллограф, палатограф, рентгенограф т.б.) көмегімен зерттеп, тіл дыбыстары туралы нақтылы, дәл тұжырымдар жасайды.
Физиологиялық фонетика Тілдегі дыбыстардың артикуляциялық, акустикалық қасиеттерін зерттейді.
Функциональдық фонетика Тілдегі дыбыс құбылыстарын фонетикалық тұрғыдан зерттейтін сала.
Дыбыс- сөздердің мағыналары мен тұлғаларын ажырататын ең кіші тілдік бірлік. Дыбыс сөздің өмір сүруінің формасы .
Фонема - сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға септігі бар тілдің ең кішкене бөлшегі. Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салған орыс және поляк тілін зерттеуші И.А.Бодуэн де Куртенэ.
Фонема - тілдің мағына ажыратқыш ең кіші бірлігі.
Дыбыстар сияқты фонемаларға түрленіс (варирования) пен алмасым (чередования) тән. Яғни фонемалардың әр түрлі типтері болады. Оның негізгі типін архифонема деп атаса, ал қосымша типтерін (варианттарын, оттенкілерін) аллофон деп атайды.
Әріп - дыбысқа берілген шартты таңба. Әріпті жазамыз, көреміз.
Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, таңдай, тіс, ерін т.б. Дыбыстау мүшелерінің жиынтығы сөйлеу аппараты (речевой аппарат) деп аталады.

3.Фонетиканың зерттеу обьектісі
Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар. Оның ішінде 9 біздің тілімізге тән дыбыстар. Олар а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е. Бұдан басқа екі қосынды дауыстылар (дифтонгоид) бар: и, у, э - орыс тілінен кірген сөздерде қолданылады.
Қазақ тілінде дауысты дыбыстар үш жақты жіктеледі.
І. Тілдің қатысына қарай: Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы. Жіңішке дауыстылар: ә, е, ө, ү, і бірде жуан бірде жіңішке и, у.
ІІ. Жақтың қатысына қарай:Ашық дауыстылар: а, ә, о, ө, е, (э). Қысаң дауыстылар: ы, і, и, ұ, ү, у.
ІІІ. Ерін қатысына :Езулік дауыстылар: а, ә, е, ы, (э), і, и. Еріндік дауыстылар: о , ө, ұ, ү, у.
Дауыссыз дыбыстар - айтылған кезде өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан болған дыбыстар. Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдан немесе тек салдырдан тұрады. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар мыналар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.
Дауыссыз дыбыстар үш жақты жіктеледі.
1. Дауыс (үн) қатысына қарай: Қатаң дауыссыздар: п, ф, с, ш, к, қ, т, ч, щ, ц, х. Ұяң дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з. Үнді (сонор) дауыссыздар: р, л, й, у.
2. Айтылуына (жасалу тәсіліне) қарай: Шұғыл дауыссыздар: б, п, д, т, ц, г, к ,қ Ызың дауыссыздар: в, ф, з, с, ж, ш, щ, ғ, х, һ.
ІІІ. Айтылу (немесе артикуляциялық) орнына қарай:1. Ерін (билабиаль) фонемалары: п, б, м (у); 2. Тіс пен ерін (лабиальденталь) фонемалары: ф,в; 3.Тіс (денталь) фонемалары: т, с, з, д, ц;
1.Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалары: н, л, ч; 2.Тіл алды (палаталь) фонемалары: р, ш, ж, й; 3.Тіл ортасы (препалаталь) фонемалары: к, г; 4.Тіл арты (веляр) фонемалары: қ, ғ, ң, х; 5.Көмей (фарингаль) фонемасы: һ.
Дифтонгоид дауыстылар - қазақ және кейбір өзге түркі тілдерінде кездесетін қосынды, яғни дифтонг дауыстылар. Олар - у және и.
Африкат дыбыстар - ц және ч.
Дыбыстардың үндесуі дегеніміз - артикуляция жағынан жуық (үйірлес) дыбыстардың біркелкі келуі. Басқаша айтқанда, сөз ішіндегі не сөздер аралығындағы дыбыстардың айтылуына қарай (дауыс қатысы, жасалу орнына қарай) ішінара жапсарласып, жанасуын дыбыстардың үндесуі дейміз.
Түбір мен қосымшаның жігінде және сөз аралығындағы көрші дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, ыңғайласып, үйлесіп қолданылуын дыбыстардың үндестік заңы (сингармонизм) деп атайды.Үндестік заңы буын үндестігі (сингармонизм) және дыбыс үндестігі (ассимиляция) болып екіге бөлінеді.Буын үндестігі.Сөздің соңғы буынының жуан, жіңішке болуына қарай қосымшалардың да бірыңғай жуан не жіңішке түрде жалғануын буын үндестігі немесе сингармонизм дейді.
Қазақ тілінде айтылуда ерін үндестігі де байқалады. Мысалы, өрік, ұзын, құлын сияқты сөздердегі бірінші буындағы еріндік дауыстылардың (ө, ұ) әсерінен екінші буындағы і, ы дыбыстары еріндік болып (ү, ұ болып) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.