Туристік қызметке сұраныс
Мазмұны
Кіріспе
ТАРАУ 1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Туристік фирмалардың қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздері
0.2. Бәсекеге қабілеттілікті анықтаушы факторлар
0.3. Экскурсиялық қызметтің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибелері
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК САЛАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының ағымдағы жағдайына талдау
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризм саласының даму жағдайы
ТАРАУ 3. ТУРИСТІК ФИРМАЛАРДЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Туризм саласын кластерлік негізде дамыту - бәсекеге қабілеттілікті арттырушы фактор ретінде
3.2. Туристік фирманың экскурсиялық қызметтерінің тиімділігін жетілдіру мүмкіндіктері мен жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік Стратегиясы туризм саласының белсенді дамуына жаңа серпін берді.
Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің қайнар көзі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан үшін де бұл экономика секторы маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының халықаралық стандартарға сай туризм мен оған қажетті инфрақұрылымдарын дамыту үшін ресурстары мен мүмкіншіліктері мол.
Туризм индустриясы көптеген шағын және орта кәсіпорындармен сипатталады. Олардың қазіргі кезде сапалы туристік қызметтер көрсете алатын кажетті экономикалық тетіктері немесе тәжірибесі және туризмді дамытуға арналған іс-шараларды атқаруға қаражаттары жеткіліксіз. Туристік кәсіпорындар тек қана жарнама жүргізу және нарықты зерттеу мен өнім жетілдіру әрекеттерін жасап келді. Әлемдік қаржы дағдарысының шиеленісуі, бәсекенің күшеюі және саяхатшылар талаптары деңгейінің көтерілуі туристік ұйымдардың бәсекелік күресте сыртқы орта өзгерістеріне бейімделуіне және туризмді ұйымдастыруға жаңаша қарауға итермелеп отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында экономиканың басым секторларын кластерлік дамыту мәселесінде туризм саласы бірінші тұр. Туристік кластерді дамытуда қызмет көрсетушілер, немесе, басқаша айтқанда Қазақстанға шетелдік туристерді тартуда қызмет ететін туристік агенттіктердің орны үлкен. Мейманханалардың, демалыс үйлерінің және көлік кешендерінің қызметтері де туристік бизнестің маңызды буыны болып табылады.
Сондықтан, Қазақстанның әлемдік туристік қауымдастықта өз орнын алуына мүмкіндігі туып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет туризм саласын дамыту іс-шараларын өз деңгейінде жүргізу керек. Қазақстан өзінің туристік өнімімен халықаралық нарыққа шыққанына көп уақыт болған жоқ. Сол себептен, қазақстанның туристік өнімі, өзінің өмір сүру шеңберінде, енгізу кезеңінде тұр. Бұл кезеңде туристік кластер құру шараларын өте белсенді және ұтымды түрде жүргізу керек, дәлірек айтсақ туристік өніміміз жайлы ақпараттандыру деңгейін көтеру керек. Яғни, Қазақстан туризм үшін өте қолайлы жер деген ойды тұтынушылар санасында жайғастырып, туристік өнімнің имиджін кұру қажет.
Жек сала ретінде, туризмнің дамуы басқа да ТМД елдерінде сияқты Қазақстанда жақында басталғандықтан туристік қызметтің жеткіліксіз дамуы, қызмет етіп жатқан туристік фирмалардың біркелкі орналаспауы, осы саладағы пайдаланылмай жатқан реурстардың болуы және бұл мәселелердің қажетті деңгейде зерттелмеуі зерттеу жұмысының өзектілігін арттырып, жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
ТАРАУ 1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Туристік фирмалардың қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздері
Туризм кызметін ұйымдастыру үлкен еңбекті қажет ететін іс-шара болып табылады. Ол тәжірибеде ұйымдастырушылардан шығармашылық мүмкіндігін және ұйымдастыру барысындағы кез-келген кездескен мәселелер бойынша тәжірибелік тапсырманың стандарттык емес шешімін талап етеді. Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің кайнар көзі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан үшін де бұл экономика секторы маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында көптеген туризм түрлерін және туристік қызметтің формаларын дамыту үшін ресурстары мен мүмкіншіліктері жетерлік.
Туристік бизнес - әлем шаруашылығының ең тез дамитын салаларының бірі. Халықаралық туризм мұнай өнеркәсібі мен автомобиль өнеркәсіптерінен кейін, үш ірі экспорттық салалардың құрамына кіреді. Дүние жүзінде туризмнің мәні үнемі артуда. Бұл жеке ел экономикасына туризм ықпалының өсуімен байланысты.
Қазақстан республикасында туристік индустрияның дамуы халықтың әл-ахуалының деңгейінің артуының нәтижесі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауы туризм саласының Қазақстанда белсенді дамуына жаңа серпін берді [1].
Туристік қызметтердің қолжетімділігі, олардың сапалылығы және алуан түрлілігі саяхаттаушылардың демалыс нысанын таңдауда маңызды фактор болып саналады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі себептерге байланысты:
бастапқы инвестициялар;
туристік қызметтерге деген сұраныс;
туризмнің пайдалылығының жоғары деңгейі;
шығыстардың қайтарымдылығының қысқа мерзімі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында жақсы демалыспен және демалыс қауіпсіздігімен қамтамасыз ете алатын қызметтерді көрсететін туристік компаниялар желісі дамыған.
Қазақстан экономикасы салаларының бірі ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастыру негіздері Қазақстан Республикасында туристік қызмет туралы Заңында анықталған [2]. Осы заңға сәйкес туристік қызмет туристік агенттер қызметі және туристік операторлар қызметі болып бөлінеді.
Туристік операторлар қызметі - туристік өнімдерді қалыптастыруға, дамытуға және ол өнімдерді туристік агенттер мен туристерге сатуға рұқсаты бар заңды тұлғалардың қызметі.
Туристік агенттер қызметі - туристік операторлар қалыптастырған туристік өнімдерді дамыту мен сатуға рұқсаты бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі.
Олардың арасындағы айырмашылық - туристік операторлар туристік өнімдерді дамыту мен сатудан басқа туристік өнімдерді қалыптастыра алады.
Туристік өнімді қалыптастыру - шет елдік әріптестерді табу, қонақ үйлерді, экскурсияларды таңдау, авиакомпаниялармен келіссөздер, көрмелерде жұмыстар, қонақ үйлер мен авиарейстерде сақтап қою орындарының нақты санын есептеу, каталогтарды шығару, агенттіктерді іздестіру және таңдауды білдіреді.
Басқаша айтқанда, туристік оператор визаларды рәсімдеу, экскурсиялар және т.б. әртүрлі қызметтерді орындайды.
Туристік өнім туристік саяхат мерзімінде көрсетілген туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті қызметтер және сонымен байланысты саяхат мақсатына сай көрсетілген басқа да (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, гидтің, аудармашылардың қызметтері) қызметтер жиынтығын білдіреді [ 3 ].
Туристік жолдама - туристік өнімнің болу фактісін растайтын құжат, сондықтан туризмді ұтымды ұйымдастыру үрдісіндегі маңызды элементтердің бірі. Туристік фирма үшін туристік саяхат өнім болып табылады, оның өзіндік кұны туристік жолдамаға кіретін қызметтерді толығымен көрсететін шығындардан тұрады. Шетелдік туристік фирмалармен есеп айырысу үшін банктік аударымдар жиі колданылады. Аударымдарды шет елге орналастыру үшін туроператордың шет ел банктерімен корреспондентгік байланыстары бар банкте валюталық шоты болуы тиіс. Туроператорларда сатудан түскен табыс туристік қызметтерді көрсетуге келісім шартта анықталған бағалар бойынша туристік жолдамаларды сату құны негізінде анықталынады.
Сату бағасын анықтаудың ең қарапайым әдісі - өндірушіден тұтынушыға туристік өнімнің қозғалысы жолында шығындарды, салықтарды және пайда нормаларын сипаттайтын туристік жолдамалардың өзіндік кұнына белгілі бір қосымша кұндарды қосу жолымен оларды орнату. Бағаны қалыптастыру тек бағаны орнату ғана емес, сондай-ақ төлеу әдісін, жеңілдіктерді, бағалардың өзгеру саясаты, қосымша кызметтерге бағаларды анықтауды камтиды. Туризмде сұраныстағы мерзімдік ауытқулар өте маңызды болғандықтан, бағаларды мерзімге сәйкес уақытымен есепке ала отырып ауыстырады [ 4 ].
Туристік агенттің табысы туроператормен қалыптастырылған туристік өнімді сатудан түскен комиссиялық сыйақы сомасы болып табылады.
ҚР Салық кодексінің 212 бабының 1 тармағына сәйкес ҚР шегінен тыс жүзеге асырылатын айналым ҚҚС бойынша салық салынатын айналым болып табылмайтынын ескеру қажет. Туризм сферасында қызметті ұйымдастыру бойынша қызметтерді сату орны Салық Кодексінің 215 бабының 2.4. тармағында анықталады. Сонымен, келу туризмі бойынша туроператорлар мен турагенттердің кызметтеріне ҚҚС салынбайды, осындай қызмегтерді көрсету ҚР шекарасынан тыс сатылған кызметтер деп қарастырылады. Ал кету туризмі бойынша турператорлар мен турагенттердің қызметтері ҚР территориясында сатылған қызметтер ретінде карастырылып, ҚҚС салынуға тиісті [5].
Туристік қызметтердің тиімділігі компания алатын табысымен сипатталады. Бұнда пайда туристік өнімдер нарығында орын алатын бәсеке жағдайларында турфирма өмір сүре алатын туристік өнімнің пайдалылық деңгейін қамтамасыз етуі керек.
Пайданы кызметтің қаржылық нәтижесі ретінде бағалау табыстар және шығыстар жайлы есеп берудің үлгілі сызба-нұсқасы бойынша жүзеге асырылуы тиісті: жолдамаларды сатудан түскен түсім - сатылған кызметтердің өзіндік кұны - мерзім шығындары.
Елдің ЖҰӨ-не және төлем балансына салымдарды ұлғайтады
Елдің ЖҰӨ-не және төлем балансына салымдарды ұлғайтады
Әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымды дамытады
Әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымды дамытады
Әлеуметтік және мәдени үрдістерді тездетеді
Әлеуметтік және мәдени үрдістерді тездетеді
Жергілікті тұрғындардың өмір деңгейі артады
Жергілікті тұрғындардың өмір деңгейі артады
Табиғи кешендер кеңейеді
Табиғи кешендер кеңейеді
Туризмнің қоғам өміріне ықпалы
Туризмнің қоғам өміріне ықпалы
Жұмыс орындары пайда болады
Жұмыс орындары пайда болады
Валюталық түсімдер артады
Валюталық түсімдер артады
Туризммен аралас басқа да салалар дамиды
Туризммен аралас басқа да салалар дамиды
Халықтың қол өнер -лік белсенділігі жоғарылайды
Халықтың қол өнер -лік белсенділігі жоғарылайды
Аймақтың тартымдылығы артады
Аймақтың тартымдылығы артады
Сурет 1.1 - Туризмнің экономикадағы ролі
Туристік қызметтің ерекшеліктерін қарастырудан бұрын, жалпы туризм түсінігін және туризм нарығындағы кәсіпкерлік субъектілердің туристік қызметтер көрсетуге деген казіргі қатынасын қарастырсақ.
Өкінішке орай, туризмде көрсетілген қызметтің сапасына көп көңіл бөлінбейді, Қазақстан және дамыған еуропа нарығында да көңіл бөлмейді. Туризм саласында кәсіпкерлер өз тәжірибелеріне және жұмыс өтіліне сүйене отырып, іс әрекет жасайды. Теория мен тәжірибе, маркетингтік зерттеу және сапалық жоспарлау арасындағы қарама-қайшылық болашақта шешіледі деген көзқарас бар.
Бұған себеп көптеген туристік кәсіпорындар маркетингтік зерттеулер және сапалы іс-шараларсыз пайданы жоғарылата алмады және клиенттері мен қызмет өндірісінің көлемін кеңейте алмады.
Алғаш рет туризмде маркетинг терминологиясын, қағидасын және Тұжырымдамасын қолдануды 1971 жылы Криппендорф ұсынған [6]. Осыған дейінгі көптеген әдебиеттерде туризм кызметінің теориялық тұстары мен анықтамалары сипатталды. Оны келесі факторлармен түсіндіруге болады.
Туризм 1950 жылдан бастап тез қарқында дамыды. Бұл кезеңде, сатушылар нарығын жасау үшін, туристік қызметтерге деген сұраныс көбінесе колжетімділік мүмкіншіліктерінен асып кету беталысын алған. Және бұл жағдай нарыққа бейімделген қатынастарға үйрену үшін және сату техникаларын жылжыту үшін колайсыз болды.
Сонымен, туризмді дұрыс ұйымдастыру түсінігі - күрделі және ауқымды мәселе. Туризмді дұрыс ұйымдастыру - нарықтағы кәсіпорынның мінез-құлқының тұжырымдамасы, стратегиясы және тактикасы. Туризмді дұрыс ұйымдастырудың мақсаты - сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының негізінде оның өсуі мен мол пайда табу мақсатына жетуін көздейді.
Туристік қызметтің ерекшелігі, ең алдымен, туристік өнім, сонымен қатар туристік қызметтерді тұтынушылар мен өндірушілердің айрықша белгілерінің ерекшелігімен анықталады.
Туризмді ұйымдастыру мен дамытуда туристік нарықтың дұрыс жұмыс істеуінің маңызы өте үлкен. Туристік нарық дұрыс қызмет етуі үшін нарыққа қажет элементтер болады.
Туристік қызметке қажетсінген адамдар
Туристік қызметке қажетсінген адамдар
Фирмалар-туроператорлар
Фирмалар-туроператорлар
Туристік қызметті ұсыну
Туристік қызметті ұсыну
Туристік қызметке сұраныс
Туристік қызметке сұраныс
Сатып алу мүмкіндігі жоғары адамдар
Сатып алу мүмкіндігі жоғары адамдар
Фирмалар-турагенттер
Фирмалар-турагенттер
Туристік ресурстар
Туристік ресурстар
Сатып алу мүмкіндігі бар адамдар
Сатып алу мүмкіндігі бар адамдар
Туристік индустрия
Туристік индустрия
Сурет 1.2 - Туристік нарықтың жұмыс істеуіне қажетті элементтер
Туристік өнім дегеніміз, Қазақстан Республикасының Туристік қызмет туралы 13.06.2001 ж. №211-2 Заңына сәйкес, - саяхат барысында туристердің қажеттілігін толығымен қанағаттандыратын туристік кызметтер жиынтығы.
Туристік өнім ең алдымен жақсы сатып алынуы керек. Туристік қызмет осы мақсатқа жетуге бағытталған бірінен кейін бірі жасалатын іс-шаралардан тұруы керек. Осыған орай туризмдегі көрсетілетін қызметтердің ойға сиятын және негізделген анықтамасы келесі деп айтута болады. Туристік өнім деп туристік саяхат кезінде туристің кажеттілігін қанағаттандыру үшін қажет кызметтер жиынтығын айтамыз.
Туристердің туристік өнімнің әрбір элементі бойынша шығындарының құрылымы: туристік қызметтер - 50%, қосымша қызметтер - 30%, тауарлар - 20%.
Туристік қызмет дегеніміз туристік өнімнің негізгі бірлігі. Ол туроператордың еңбегінің нәтижесі, белгілі бағытқа, белгілі бір мерзімге және клиентке біртұтас беріледі.
Тауарлар туристік өнімнің материалды бөлігінен тұрады. Олар: туристік карталар мен қала жоспары, буклеттер, туристік құрал-жабдықтар және т.б.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер жолдама немесе ваучердің кұнына кірмейді. Оларға жататындар: телефон, пошта, заттарды сақтау, ақша айырбастау, қосымша тамақтану, ойын-сауық және т.б.
Туризм өзінің негізгі сипаттамалары бойынша шаруашылық қызметтердің басқа түрлерінен айырмашылығы жоқ. Сондықтан, туризмде қазіргі кездегі қызметтің барлық түрлері қолданыла алады.
Туристік өнімнің жалпы қызметтер сипаттамасымен қатар өзіндік ерекшлеліктері де бар. Мысалы: біріншіден, туристік өнімге деген сұраныстың табыс пен баға деңгейіне икемдігі өте жоғары және саяси, әлеуметтік жағдайларға қатты байланысты болады. Осы себептен, маркетингтік тәуекел де жоғары болады, өнімді алға жылжыту үрдісінде де үлкен кедергілер пайда болады.
Екіншіден, сұраныстың маусымдық ауытқуынан туристердің көбейіп кету көрінісі пайда болады. Осы көріністің әсерінен туристік аймақтар ұсынатын кызмет түріне карай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, күн-теңіз факторы бойынша - Қырым, Кипр, Түркия, Болгария курорттары; демалыс-емделу факторы бойынша - Карловы Вары, Есентуки, Сары Ағаш; спорт факторы бойынша - тау шаңғысы курорттары және т.б.
Үшіншіден, туристік өнімнің ұсынысы икемсіз өндіріспен ерекшелінеді. Туристік ұйымдардың басым көпшілігі сұраныс өзгерісіне қарай әрекеттене алмайды. Қонақ үй, демалыс базасы маусым соңына қарай басқа аймаққа көшіріле алмайды. Ұсыныстың икемсіздігі ерекше білінеді, себебі туристік қызметтерге сұраныс маусымдық ауытқулар мен күтпеген сыртқы өзгерістерге өте қатты тәуелді.
Төртіншіден, туристік өнім кәсіпорынның бірнеше кұрамдас бөлімдерінің күшімен жасалады. Олардың әр қайсысының жұмыс істеуінің өзіндік ерекше тәсілдері, арнайы қажеттіліктері және коммерциялық мақсаттары бар. Өнімнің көпшілігі толығымен сатылады, ал туристік қызмет ақырындап, кезегімен өндіріліп сатылады. Тасымалдау кәсіпорындары жылжытуды қамтамасыз етсе, қонақ үйлер орналасу мен тамақтануды, таныстырушы (гид) - жергілікті аймақтың көркем жерлерімен таныстыру қажеттілігін қанағаттандырады.
Туристік қызметтер көрсету үзінді түрде жүзеге асады. Себебі, бір кәсіпорын екінші туристік кәсіпорынның қызметін толықтырады, содан кейін ғана белгілі бір туристік өнім пайда болады. Егер бірін-бірі толықтыру үрдісі екі кәсіпорын (немесе бірнеше) тарапынан келісіліп, бір ортадан жүйелі түрде жасалатын болса, онда бұл істің маркетинтгік тиімділігі де жоғары болады. Туристік кәсіпорынның аз ғана бөлігі жеке өздігінен туристік қызмет көрсету пакетінің барлық элементтерін қамтамасыз ете алады. Сондықтан бұндай кәсіпорындардың өзара тәуекелділік деңгейі жоғары. Мысалы, тауда орналасқан қонақ үйлер олардың қызметтерін өткізетін туристік агент пен туроператорларға ғана тәуелді емес, сонымен катар, көлік кәсіпорындарына, жергілікті шаңғы туризмінің операторларына, банктік мекемелерге т.с.с. ұйымдарға тәуелді болады. Осылардың ішіндегі бір кәсіпорыннан кеткен кемшілік екінші кәсіпорынға әсер етуі мүмкін.
Бесіншіден, туристік кызметтердің жоғары сапасына, аз да болса жіберілген кемшіліктер үлкен әсерін тигізеді. Себебі, туристерге кызмет көрсету ұсақ түйектер мен бөлшектерден құралады.
Қызмет алдын ала өндіріле алмайды, бірақ оны керек кезде көрсету жағдайы алдын ала жасалынып, мерзім мен сұраныс ауытқуларына байланыссыз мүмкіндігінше дәл жоспарланып қамтамасыз етілуі тиіс.
Туристік саяхаттың тұтыну құны мәдени - оң танымдық немесе инвестициялық (іскерлік туризм жағдайында) әсерден тұрады. Туристік өнімнің соңғы әсері оны өндіру үрдісімен бірге жүреді, ал бұл өз кезегінде оның пайдалылығын анықтауда қиындықтар туғызады.
Туристік өнімнің кұны қызмет және тауардан құралатын өндірістің материалдық және материалдық емес шығындарымен анықталады. Қоғамдық еңбектің туынды шығындары туристік саяхаттан тиімді әсер алуына тең емес. Мысалы, форс-можорлық жағдайларға байланысты тұтынушы оң әсер алмаса, онда бұл жағдайда туристік өнімнің тұтыну құны жүзеге асырылмайды .
Туристік өнімнің ерекшеліктері:
туристік өнім түрлері немесе компоненттері арасындағы өзара байланысты күрделі жүйе болып табылатын қызметтер мен тауарлар кешені;
туристік қызметті сақтауға және қоймалауға болмайды. Сонымен қатар, тауарлық үлгі ретінде ұғынуға да болмайды. Туристік өнімді бағалау үшін өлшейтін өлшем жоқ. Объективті бағалау тек жеке кызмет компоненттеріне ғана тән.
әдетте, тұтынушы туристік өнімді, оны тұтынғанша көре алмайды. Ал көп жағдайда тұтыну туристік кызметті өндіру орында жүзеге асырылады;
туристік өнім уақыт және кеңістік сияқты айнымалыларға тәуелді болып келеді. Мерзімдік факторы - ең негізгісі. Сонымен қатар, ұсыныс статикалық жағынан ерекшеленеді. Мысалы, белгілі бір орынға (турбаза, әуежай және т.б.) үйреніп қалу әдеті;
туристік кызметтің сапасына форс - мажорлық сипаттағы сыртқы факторлар да әсер етеді, яғни сатушы мен сатып алушының іс әрекеттері мен талғамдарына қарамастан: ауа-райы, табиғи жағдайлар, туризм саласындағы саясат, халықаралык жағдайлар және т.б.
ұсыныс пен динамикалық сұраныс арасындағы карама - қайшылық. Ұсыныс ландшафтары және климаты өзгермейтін орынға байланысты.
Туристік өнім құрамы жағынан үш бөлімге бөлінеді:
oo тур;
oo қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер;
oo тауарлар.
Тур дегеніміз клиентке біртұтас таратылатын және туроператордың еңбегімен өндірілген, белгілі бір маршрутқа және мерзімге арналған бірінші туристік өнімнің бірлігі.
Турдың құрамы келесідей болады:
oo туристік пакет;
oo маршрутта көрсетілетін қызметтер кешені.
Туристік пакетті туроператорлар ұсынады және маршрутта міндетті түрде көрсетілетін қызметтерден тұрады:
oo туристерді көлікпен демалыс орнына апару және алып келу;
oo трансфер;
oo орналастыру және тамақтандыру;
oo міндетті түрдегі экскурсиялық және мәдени бағдарламалар.
Туристік өнімнің туристік пакеттен айырмашылығы - нақтылы міндетті жағдайы. Төрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып, турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқа да фирманың туристік өнімін алады, туроператордан оны басқа да қызметтер арқылы кеңейтуін сұрай алады немесе оны демалыс орнында өзі де жасай алады.
Туроператор туризмде маңызды роль атқарады. Өйткені, ол әртүрлі қызметтерді (көлік, туристерді орналастыру, тамақтандыру, көңіл көтеру және т.б.) бір турпакетке жинап, турөнімді шығарып, оны турагент арқылы таратады.
Турагент - туроператордың туристік өнімін іске асыратын, туристік нарықта жұмыс істейтін таратушы. Туроператордан турагенттің айырмашылығы - турагент турдың сапасына жауапты емес.
Туристік өнімнің туристік пакеттен айырмашылығы - туристік пакет туристік өнімнің бір бөлігі.
Туристік өнім элементтері бойынша туристің шығынын төмендегідей бөлуге болады:
oo тур - 50;
oo қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер - 30;
oo тауарлар - 20.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер дегеніміз - бұл жолдамада көрсетілмеген, бірақ, туристерге қажет болса, солардың тілегі бойынша көрсетілетін қызметтер. Бұл қызметтер жолдаманың негізгі бағасына кірмейді. Оған жататындар: резервтік орындар, валюта айырбастау, туристік қызмет көрсету, прокат, телефон, қоғамдық көлік, пошта, тауарлар сақтау орны және т.б. Қосымша қызметтерді туристер бөлекше өз ақшасына алуы керек.
Тауарлар дегеніміз туристік өнімнің арнайы бөлігі, оған жататындар: туристік карталар және қаланың жоспары, сыйлықтар, буклеттер, сондай-ақ туристің тұрғылықты елдегі тапшылық тауарлары және т.б.
Туристік индустрияда өндірілетін туристік өнім екі әдіспен бағалануы мүмкін:
oo барлық өндірістің шығынының жинақты есебінде;
oo туристердің барлық шығынының жинақы немесе туризмнен түскен кіріс есебінде.
Қандай бір әдіспен бағаланса да, сөз туристік индустрияда өндірілетін туристік өнімдердің жалпы табысы жөнінде болып отыр.
Өзінің арналуына қарай туристік қызметтер мен тауарларды үш топқа біріктіруге болады:
oo көлік қызметі;
oo туристердің туристік аудандарда болуымен байланысты қызметтер мен тауарлар (рекреациялық ресурстар, түнеу, тамақтану және т.б.);
oo бір реттік қызмет пен тауарлар (көңіл көтеру, спорт қызметтері, сыйлықтар және т.б.).
Әрбір туристік қызметтер мен тауарлар тобы тағы да түрлерге жіктеледі. Мысалы, көлік қызметтері көліктің түріне және комфорттылығына қарай жіктеледі.
Туристік қызметті өндіруші мен тұтынушылардың осындай айырықша ерекшеліктері болады. Туристік қызметке сұраныс конъюнктураға, табысқа, білім деңгейіне, бағасына, жарнамасына және т.б. байланысты икемділігімен ерекшеленеді. Туристік кызметтің сапасын бағалау субъективті болып табылады: тұтынушының бағалауына әсерді сыртқы факторлар немесе алынған қызмет пакетіне тікелей қатысы жоқ тұлғалар жасайды. Мысалы, жергілікті тұрғындар, демалушылар және туристік қызмет тек кана соңғы тұтынушыларға - туристерге ғана емес, сонымен қатар аралық тиісті мекемелерге: туристік агентсволарға, туризмді реттеу бойынша мемлекеттік органдарға, қоғамдык туристік ұйымдарға және т.б. қатысты.
Туристік қызметтерді өндірушілердің ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға болады: туристік қызметтерді өндірушілер болып табылатын әр түрлі мақсаттары бар, профилі және мамандануы (мысалы, туроператорлар, турагенство, мейманхана, қонақ үйлер, турбюро және т.б.) әр түрлі туристік кәсіпорындардың саны. Осы жерде туристік қызмет көрсетудің бірнеше деңгейін қарастырады: мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар. Туристік кәсіпорындардың әр түрі үшін арнайы қызметтік сипаты болуы кажет, өйткені туризм - күрделі жүйе, экономика, саясат, әлеумет, экология және мәдениет, оң маркетингтік әсерге жету үшін мұнда осы салада жұмыс істейтін әр түрлі ұйымдар мен кәсіпорындардың тығыз шоғырлануы қажет.
Қызмет көрсету саласындағы іс-шаралар өз еркімен бола алмайды. Қызмет көрсету түсінігінің теориялық идеясы экономика саласына тәуелсіз өзіндік мәні бар.
Кез келген елдің экономикасына қатысты туристік нарық екі ерекшелігімен сипатталады.
Туристік нарық
Нашар дамыған нарық
Нашар дамыған нарық
Жоғары дамыған нарық
Жоғары дамыған нарық
Туристік индус-трияның даму-ына жеткіліксіз капитал
Туристік индус-трияның даму-ына жеткіліксіз капитал
Туристік қыз-меттердің тө-мен сапасы
Туристік қыз-меттердің тө-мен сапасы
Туристік қыз-меттердің жоға-ры сапасы
Туристік қыз-меттердің жоға-ры сапасы
Сапалы туристік қызметке жеткіл-ікті капитал
Сапалы туристік қызметке жеткіл-ікті капитал
Үлкен кірістер
Үлкен кірістер
Туристік индус-трияға инвести-циялар
Туристік индус-трияға инвести-циялар
Туристік индус-трияға жеткілік-сіз инвестиция-лар
Туристік индус-трияға жеткілік-сіз инвестиция-лар
Үлкен емес кір-істер
Үлкен емес кір-істер
Ерекше сапалы туристік қызм-еттерге деген жоғарысұраныс
Ерекше сапалы туристік қызм-еттерге деген жоғарысұраныс
Үлкен ақшалай жинақтар
Үлкен ақшалай жинақтар
Туристік қызм-еттерге деген төмен сұраныс
Туристік қызм-еттерге деген төмен сұраныс
Кішігірім ақша-лай жинақтар
Кішігірім ақша-лай жинақтар
Экономиканың басқа салаларына инвестициялар
Экономиканың басқа салаларына инвестициялар
Б
A - бай мемлекеттегі туристік нарық ерекшелігі;
A Б - кедей мемлекеттегі туристік нарық ерекшелігі.
Ескету: Зерттеу мәліметтері негізінде автор құрастырған.
Сурет 1.3 - Туристік нарықтың екі ерекшелігі
Туристік қызметтерді дұрыс ұйымдастыруды жүзеге асыру кұралдары мен әдістері сала және кәсіпорындарға байланысты бір бірінен ерекше болады. Жеке кәсіпорындар және салалар үшін Ережелік кітаптар жасау мүмкін емес, сонымен қатар қажет те емес, өйткені кәсіпорындардың шығармашылық тетігі, яғни кәсіпорындардың ішкі және сыртқы ерекшеліктерін ескеретін маркетинг бөлімі болу кажет.
Осындай айрықша ерекшелік туроператор үшін ол - оның өнімі. Саяхатқа шығатын әр тұтынушы саяхаттан кейін сатып алынған қызметтің сапасы туралы өз ойын айта алады.
Туристік қызметтер туристік нарықтағы жағдайға байланысты. Туристік нарық пен туризм дамуының экономикалық маңызы үлкен. Себебі, жалпы экономикалық мәселелерді шешуде бұлардың көмегі үлкен.Сонымен қатар, туризмнің қарқынды дамуы үшін экономиканың басқа салалары да дұрыс дамуы қажет.
Қазіргі жағдайда Қазақстан үшін әлемдік туристік қауымдастықта өз орнын табудың мүмкіндігі туып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет маркетинг шараларын өз деңгейінде жүргізуі керек. Қазақстан өзінің туристік өнімімен халықаралық нарыққа шыққанына көп уақыт болған жоқ. Сол себептен, қазақстандық туристік өнім өзінің өмір сүру шеңберіндегі енгізу кезеңінде тұр. Бұл кезеңде маркетинг шараларын өте белсенді түрде қолдану керек, дәлірек айтсақ туристік өніміміз жайлы әлуетті туристерді ақпараттандыру деңгейін көтеру керек. Яғни, Қазақстан туризм үшін өте қолайлы жер, деген ойды тұтынушылар санасында жайғастырып, туристік өнімнің имиджін кұруымыз қажет. Қазіргі таңда аталған шаралар ҚР Үкіметі тарапынан белсенді түрде жүзеге асырылып жатыр.
Туризмнің алғашқы және барынша толық анықтамаларының бірін Берндегі университет профессорлары Фрунзикер мен Крапф берген, кейіннен бұл анықтаманы туризмнің халықаралық ғылыми-сараптамалық ассоциациясы қабылдаған. Олардың пікірінше, туризм - адамзаттың жол жүруін, саяхатқа шығуын айқындайтын, ешқандай табыс табумен байланыссыз құбылыс.
Туризмнің экономикалық сипаттамаларының ішінде негізгі 5 тұжырымдама анықталды:
- туризм - адамдардың әртүрлі туристік бағыттармен жол жүру сапары;
- туризмнің әртүрлі үлгілері негізгі екі ұғымды қамтиды: белгіленген жерге саяхаттау және ол жерде тынығу;
- саяхатқа шығу - туристің тұрғылықты жерінен басқа жерге шығуы;
- туристердің белгілі бір жерге баруы уақытша болып табылады, демек туристер белгілі бір уақыттан соң (күн, апта. ай) тұрғылықты жеріне қайта оралуы тиіс;
- туризм тұрғылықты тұруды және пайда табуды қамтымайды.
Туристің басқа елде шектеулі уақыт болуы туризмді көшіп-қонудан ажыратады.
БҰҰ мамандары турист - 24 сағат немесе одан көп кезеңге тұрғылықты жерінен басқа жерде саяхаттайтын адам деген анықтаманы бекітті. Бұл анықтама бойынша туристер:
- көңіл көтеру, жанұялық себептер, денсаулық жағдайы және басқа да себептермен саяхаттайтын адамдар;
- іскерлік мақсатпен саяхаттайтын адамдар;
- ел жағалауларына круизді кемемен елде 24 сағаттан аз уақыт болса да саяхаттаушы адамдар.
Бұл келтірілген анықтама келесі тұлғаларды қамтымайды:
- жұмысқа тұру келісім-шарттарымен жұмыс істеуге мүмкіншілігі бар адамдар;
- елге қоныстану мақсатында келген адамдар;
- елге оқуын жалғастыру немесе дәрежесін көтеру мақсатында келетіндер;
- көршілес ел шекарасында тұрып, басқа елде жұмыс істейтіндер;
1969 жылы Римде өткен БҰҰ-ның халықаралық туризм мен саяхат жөніндегі конференциясы арнайы саяхатты ұйымдастырудың халықаралық ұйымын құруды (IVOTO) ұсынды және Барушы деген ұғым сол елге келетін әрбір адамды сипаттау керектігі жайлы келісімге қол жеткізді. Анықтама туристердің екі санатын қамтиды:
1. Туристер. Олар әр елге ваканттық жұмыс табу мақсатымен уақытша барып сол елде 24 сағаттан көп уақыт болатындар, конференцияларға қатысатындар, жолдастарымен және туысқандарымен кездесуге баратындар, сондай-ақ елдің аумағында болған уақыт аралығындағы ұшақ экипаждары мен ірі кемелердің құрамындағы мүшелері.
2. Экскурсанттар. Басқа елге барып, сол елде 24 сағаттан аз уақыт болатын адамдар.
Бүкіләлемдік туризм ұйымының ұйымдастыруымен құрылған халықаралық туризм конференциясы 1980 жылы 27 қыркүйек пен 10 қазан аралығында Манилада (Филиппинде) ішкі туризмге түсінік беру мақсатында өтті. Туристік ресурстар жөніндегі Ұлттық комиссияның пікірі бойынша ішкі туризм - адам тұрақты жерінен 50 миль (80,48 км) кем емес қашықта орналасқан жерді көру мақсатымен өзінің тұрғылықты жерін уақытша тастап кетуі.
Туристік бизнес - бұл туристік өнімді өндіру үшін нысанды кәсіпорындары бар өндіріс орындары. Туристік бизнес қандай тауар мен қандай қызмет түрін орындауды, қандай көлемде, қандай бағамен сату қажеттігін анықтайтын ұғым.
Туризм индустриясын туристтік саяхатты іске асырумен байланысты қызмет көрсететін кәсіпорындар құрайды. Туристтік қызметтің ерекшелігі олардың ұсынатын өнімінің көптүрлілігі мен біртексіздігінде.
Туристік индустрия туризмнің дамуына және оның жаңа негізге көшуіне бірқатар өзгерістер әкелді:
туризм қызметін ұсынушы фирмалардың саны өсті;
ірі туристік фирмалар көлік, сауда, сақтандыру компаниялары және банктердің қаржылары негізінде құрылған корпорацияларға айналды.
Туристтік агенттіктер - туроператорлық фирмалар мен қызмет көрсетуші кәсіпорындар арасында және клиенттер арасында делдалдық істі атқарушы жеке фирмалар. Олар туроператорлық фирмалар ұсынған тауарларды өткізеді және тасымалдау ұйымдары, қонақ үйлермен тікелей қарым-қатынаста бола отырып, жекелеген туристер мен туристік топтарға әртүрлі қызметтерді жеткізумен айналыспады.
Экскурсия (лат. excursіo - сапар) - ғылыми, білім беру, танымдық, мәдени-ағарту, демалу, т.б. мақсаттарда белгілі бір орындарға ұйымдастырылатын ұжымдық сапар немесе жорық. Э-ның мазмұны зерттеу нысанына (табиғат, музей, өндіріс, тарихи оқиғалар болған орын, т.б.) байланысты. Тақырыбы бойынша мәдени-тарихи, ғыл. жаратылыстану, өндірістік, өлкетану, т.б. Э-лар болады. Э. оқу жүйесіне байланысты мектептерде жиі қолданылады. Мұндай жағдайларда Э. оқушылардың ой-өрісін кеңейтуге бейімдейтін оқу-бағдарламалық және мектептен тыс Э-лар болып бөлінеді. Экскурсия негізіне оның ақпараттық бөлімі, коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні, адамдардың бір-бірімен байланысы, оның идеялығы сияқты спектлерді қарастырады.
Экскурсия (excursio) латын тілінен аударғанда серуендеу деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі. Негізінен бұл пән оқу үрдісіне Батыс Европа және Ресей оқытушылары арқылы ХVIII-ХІХғғ енгізілді. 1910 жылы Мәскеуде Орталық экскурсиялық комиссия құрылды оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету үшін. Совет үкіметі экскурсияны оқу үрдісінде ең қажет элементі деп қарастырды. 1918 жылы Мәскеуде Орталық оқушылар экскурсиялық бюро құрылды. Экскурсиялар туризмде мәдени-танымдық түрі ретінде, құрама бөлігі ретінде 20-жылдардың сонымен 30-жылдардың басында өрлей бастады. 1928ж Советский турист АҚ құрылды, 1930 ж Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін қоғамы (ОПТЭ) болып өзгертілді. Көптеген қалаларда Норкампросаның эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936 ж бастап туризм және экскурсияны дамыту төрағалығын ВЦСПС және оның өкілдігіне иық артылды.
Экскурсиялық іс - халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды белгісі. Оның тарихы жалпы 100 жылдан асқанымен ең дамыған кезі өткен ғасырдың 70-80 жылдары. Экскурсия білім алудың негізгі формасы. Сондықтан экскурсия өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленген. Экскурсияның бірнеше түрлері бар. Олар: тарихи, кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби және т.б. Алғашқы экскурсияға себепші болған өткен ғасырлардың қоғамдық өмірі. Сол кезде жиі діни, әулие жерлерге қажылық жасаумен байланысты болды. Жалпы айтқанда, экскурсиялар мемлекеттің түрлі кезеңдерінде әр түрлі функцияларды атқарған. Ол ғасырдың қызығушылығына байланысты болған. Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Совет Одағында педагогика, өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен ғасырлардың белгілі мұғалімдері экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі деп санаған. Сондықтан экскурсия алғашында мектептерге енгізілген. Табиғатқа шығу, айналамен тануда, экскурсияның маңызы зор. Кейіннен оқу экскурсияларымен қатар оқудан тыс экскурсиялар пайда бола бастады. Бірақ олар алғашында өте аз, тек қана бай адамдардың қолына жеткен. Олар сол кезде Крымға, Кавказға, шет ел курорттарына саяхат жасаған.Экскурсия кезінде білім алу мақсаты XVIIIғ алдыңғы қатардағы прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы мәселелерін ірі демеуші арқылы шешкен. Экскурсия сөзі латын тілінен пайда болған. Орыс тіліне XIXғ енгізген. Басында бұл сөз әскери шапшаңдық, кейіннен серуенге шығу, жорық деп белгіленген.
Экскурсияларды топқа бөлу жаңа экскурсия дайындаған процесінде үлкен мағынасы бар. Экскурсияларды жүйелеу көптеген экскурсия саласының жұмысшыларының, зерттеушілерінің көп уақыт ішінде зерттеген. Бірінші бұл мәселе туралы өткен ғасырдың 20-жылдары көрсетілген. Экскурсия ісі дамыған сайын әр түрлі жүйелер ұсынылған. Бірақ 1970 жылдары ғана келесі жүйеге тоқталды:
1. Мазмұны бойынша;
2. Қатысушылардың құрамына, санына қарай;
3. Өткізген орнына қарай;
4. Жылжу тәсіліне қарай;
5. Экскурсияның ұзақтылығына қарай;
6. Өткізу түріне қарай.
1) Мазмұны бойынша экскурсиялар 2 шағын топқа бөлінеді:
1. Шолу экскурсиялар. Шолу экскурсиялар көп тақырыпты қамтиды. Бұндай экскурсиялар көпжоспарлы деп аталады. Оларда тарихи және қазіргі мәліметтер қолданылады. Бұндай экскурсия көптеген түрлі объектілерді - тарихи-мәдени ескерткіштер, ғимараттар ме нқұрылыстарды, табиғи объектілерді, кәсіп және ауыл шаруашылық орындарын көрсету арқылы құрастырылады. Шолу экскурсияларда оқиғалар ірі жоспармен баяндалады. Ол қала, мемлекет, аудан туралы жалпы түсінік береді. Шолу экскурсияның ерекшеліктері бар: кез келген қалада олар бір-бірімен құрылымы жағынан ұқсас болады, қаланың тарихы, кәсіпорынның тарихы, сипаттамасы, ғылымы, мәдениеті сияқты тақырыпшалардан тұрады.
2.Тақырыптық экскурсия. Тақырыптық экскурсия бір тақырыпқа ғана арналады. Тақырыптық экскурсия бірнеше топтарға бөлінеді:
1) Тарихи экскурсия - мазмұны бойынша бірнеше кіші топқа бөлінеді:
а) тарихи-өлкетану;
ә) археологиялық;
б) этнографиялық;
в) тарихи-өмірбаяндық;
г) тарихи мұражайларға бару;
ғ) тарихи шайқастар болған жерге бару.
2)Өндірістік экскурсиялар бірнеше топқа бөлінеді:
а) тарихи өндірістік;
ә) экoномикалық өндірістік;
б) техникалық кәсіптік.
3) Өнерге байланысты экскурсиялар бірнеше топқа бөлінеді:
а) тарихи-театралдық;
ә) тарихи-музыкалық;
б) халықтың қол өнері;
в) көрме залдарына экскурсия ұйымдастыру.
4) Әдебиет экскурсиялары келесі топтарға бөлінеді:
а) әдеби-өмірбаяндық;
ә) тарихи-әдебиеттік;
б) көркем-әдебиеттік.
2) Қатысушылар құрамына, санына қарай. Қатысушылардың құрамына байланысты келесі бөлімдерге бөлінеді:
1. Жеке;
2. Жергілікті халық үшін;
3. Шетелдік туристер үшін;
4. Ересек адамдар үшін;
5. Мектеп оқушыларына.
Әр топтың өз ерекшеліктерін ескере отырып, экскурсия мазмұнына жүргізілу техникасы мен тәсілінің ұзақтылығына өзгерістер енгізіледі.
3) Өткізген орнына қарай экскурсиялар келесі түрлерге бөлінеді:
1. Қалалық;
2. Қала маңы;
3. Өндірістік;
4. Мұражайлық;
5. Комплексті.
4) Жылжу тәсіліне қарай келесі түрлерге бөлінеді:
1. Жаяу;
2. Әр түрлі транспортты қолдану арқылы жүргізу.
5) Экскурсияның ұзақтылығына қарай 1 академиялық сағаттан 1 тәулікке дейін болады. Қысқа мерзімді турлар (3-4 тәулікке дейін) демалыс күнгі маршруттар деп аталады және солардың барысында бірнеше экскурсиялар жүргізілуі мүмкін.
6) Өткізу түріне қарай келесі түрлерге бөлінеді:
1. Экскурсия-серуендеу;
2. Экскурсия-лекция;
3. Экскурсия-музыкалдық;
4. Жарнама экскурсиясы.
Дұрыс жүйеленген экскурсия экскурсоводтың клиенттермен жұмысын жақсы ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Заңдылықты пайдалана отырып дайындалған экскурсия нақты топтың сұраныстарын іске асыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, туризмді ұйымдастыру мен дамыту экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда ерекше сипат беретін экономикалық көрсетікіштер жүйесінен, өзіне тән қарықтық қатынастардан және әдістемелік негіздерден тұрады.
1.2. Бәекеге қабілеттілікті анықтаушы факторлар
Ұлттық экономика құрамындағы туризм саласының дамуын қамтамасыз етуде, отандық туристік фирмалардың қызметтерін әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру бағытында атқарылатын іс-шаралардың тобына көрсетілетін қызметтердің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады.
Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне сай иелігіміздегі құндылықтарды барынша тиімді, әрі ұтымды жұмсау, тек ішкі нарықта ғана емес, әлемдік нарықта да жоғары сұранысқа ие болатын қызмет көрсету, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін арттыру бүгінгі таңда қарқынды жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық үрдістердің негізін қалайды.
Сонымен қатар, туризм нарығындағы өскелең талаптар да отандық компанияларға көрсететін қызметтерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына, көрсетілетін қызметтің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті қызмет көрсету фирманың саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз - кез-келген экономикалык объектілерге тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық тауарлар мен қызметтер, сондай-ақ оларды өндіру мен көрсету, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес, нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
М. Эрлих және Дж. Хайнның пікірлері бойынша бәсеке қабілеті - фирманың өз тауарын сату қабілеті.
Бәсеке қабілеттілік түсінігі XX ғасырдың 70 жылдарында Батыста пайда болды.
Бәсекеге қабілеттілік - көрсетілетін қызметтің құндық және сапалық параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ фирма қызметіндегі инвестиция мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Туристік қызметтің бәсекеге қабілеттілігі - қызмет түрлерінің тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және оның сатылуын қамтамасыз ететін қызметтің қасиеттері.
Қызметтің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі кұрауыштарын атап өтейік:
1. Негізгі құрауышы көрсетілетін қызметтің өзімен тікелей байланысты және оның сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде қызметті пайдалану туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық сипаттамаларымен байланысты екенін көрсетеді.
2. Екінші құрауышы сервиспен байланысты. Тұтынушы көбіне сенімді және қымбат емес сервиспен сатылатын қызмет түрлерін таңдайды.
3. Үшінші құрауыш бұл тұтынушыға, субъективті фактор ретінде жағымды немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі.
Бәсекеге қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәсекелес туристік фирмалардың ұсынатын қызметтері арасында нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге келіп тіреледі. Мұның негізінде туристік қызметтің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмін көрсетуге болады .
Қызметтің сапасы
Қызметтің сапасы
Тұтынушылардың талғамдары
Тұтынушылардың талғамдары
Шығындар
Шығындар
Қызметтің тұтынушылық құны
Қызметтің тұтынушылық құны
Төлемқабілетті сұраныс
Төлемқабілетті сұраныс
Қызметтің бағасы
Қызметтің бағасы
Қызметтің бәсекеге қабілеттілігі
Қызметтің бәсекеге қабілеттілігі
Сурет 1.4. Туристік қыметтің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмі
Туристік фирманың бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір фактордардың ықпалымен калыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:
:: Баға;
:: Сапалылық;
:: Жаңалық;
:: Жарнама;
:: Тұтыну сенімділігі;
:: Көркемдеу, мәнерлеу және т.б.
Туристік фирманың бәсекеге қабілеттілігін оны басқа фирмалармен салыстырғанда ғана аныкталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады. Ол көрсетілген қызметтің басқа қызметтерден белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Туристік қызметтің бәсекеге кабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу дәрежесі бойынша басқа қызметтермен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынышының оған жұмсаған шығыны мен өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі қарай қолданылуы да есептеледі.
Туристік фирманың бәсекеге қабілеттілік мәселесі қазіргі жағдайдағы әлемде әмбебаб сипатқа ие болды. Әрбір мемлекеттің тұтынушының экономикалық және әлеуметтік өмірі оның қаншалықты табысты шешілуіне карай байланысты. Бәсекелік факторының өзі мәжбүрлік сипатқа ие, нарықтан ығыстыру қорқынышы фирмаларды өз қызметтерінің бәсекеге қабілеттілігімен және сапа жүйесімен тоқтаусыз шұғылдануға мәжбүр етеді, ал нарық олардың қызметінің нәтижелерін объективті және қатал бағалайды. Дамыған бәсекелестік нарықта көрсетілетін қызметтің бәсекеге қабілеттілігі оның коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік қызметтің нарық жағдайына, тұтынушының қажеттілігіне тек сапа, техникалық, экономикалык, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен бірге коммерциялық және өткізудің басқа жағдайларына (баға, өткізу жолдары, сервис, жарнама) байланысты болатын көп аспектілі түсінік. Басқаша айтқанда, бәсекеге қабілеттілік -нарыктағы табысты анықтайтын туристік қызметтің тұтынушылық және құндылық (бағалық) сипаттамалардың кешені, яғни бәсекелес біртектес қызметтердің алдында көрсетілген қызметтің артықшылығы. Нарықтағы әрбір қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
ТАРАУ 1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Туристік фирмалардың қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздері
0.2. Бәсекеге қабілеттілікті анықтаушы факторлар
0.3. Экскурсиялық қызметтің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың шетелдік тәжірибелері
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКСЫНДАҒЫ ТУРИСТІК САЛАНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1. Қазақстандағы туризм саласының ағымдағы жағдайына талдау
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризм саласының даму жағдайы
ТАРАУ 3. ТУРИСТІК ФИРМАЛАРДЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Туризм саласын кластерлік негізде дамыту - бәсекеге қабілеттілікті арттырушы фактор ретінде
3.2. Туристік фирманың экскурсиялық қызметтерінің тиімділігін жетілдіру мүмкіндіктері мен жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік Стратегиясы туризм саласының белсенді дамуына жаңа серпін берді.
Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің қайнар көзі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан үшін де бұл экономика секторы маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының халықаралық стандартарға сай туризм мен оған қажетті инфрақұрылымдарын дамыту үшін ресурстары мен мүмкіншіліктері мол.
Туризм индустриясы көптеген шағын және орта кәсіпорындармен сипатталады. Олардың қазіргі кезде сапалы туристік қызметтер көрсете алатын кажетті экономикалық тетіктері немесе тәжірибесі және туризмді дамытуға арналған іс-шараларды атқаруға қаражаттары жеткіліксіз. Туристік кәсіпорындар тек қана жарнама жүргізу және нарықты зерттеу мен өнім жетілдіру әрекеттерін жасап келді. Әлемдік қаржы дағдарысының шиеленісуі, бәсекенің күшеюі және саяхатшылар талаптары деңгейінің көтерілуі туристік ұйымдардың бәсекелік күресте сыртқы орта өзгерістеріне бейімделуіне және туризмді ұйымдастыруға жаңаша қарауға итермелеп отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында экономиканың басым секторларын кластерлік дамыту мәселесінде туризм саласы бірінші тұр. Туристік кластерді дамытуда қызмет көрсетушілер, немесе, басқаша айтқанда Қазақстанға шетелдік туристерді тартуда қызмет ететін туристік агенттіктердің орны үлкен. Мейманханалардың, демалыс үйлерінің және көлік кешендерінің қызметтері де туристік бизнестің маңызды буыны болып табылады.
Сондықтан, Қазақстанның әлемдік туристік қауымдастықта өз орнын алуына мүмкіндігі туып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет туризм саласын дамыту іс-шараларын өз деңгейінде жүргізу керек. Қазақстан өзінің туристік өнімімен халықаралық нарыққа шыққанына көп уақыт болған жоқ. Сол себептен, қазақстанның туристік өнімі, өзінің өмір сүру шеңберінде, енгізу кезеңінде тұр. Бұл кезеңде туристік кластер құру шараларын өте белсенді және ұтымды түрде жүргізу керек, дәлірек айтсақ туристік өніміміз жайлы ақпараттандыру деңгейін көтеру керек. Яғни, Қазақстан туризм үшін өте қолайлы жер деген ойды тұтынушылар санасында жайғастырып, туристік өнімнің имиджін кұру қажет.
Жек сала ретінде, туризмнің дамуы басқа да ТМД елдерінде сияқты Қазақстанда жақында басталғандықтан туристік қызметтің жеткіліксіз дамуы, қызмет етіп жатқан туристік фирмалардың біркелкі орналаспауы, осы саладағы пайдаланылмай жатқан реурстардың болуы және бұл мәселелердің қажетті деңгейде зерттелмеуі зерттеу жұмысының өзектілігін арттырып, жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
ТАРАУ 1. БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Туристік фирмалардың қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздері
Туризм кызметін ұйымдастыру үлкен еңбекті қажет ететін іс-шара болып табылады. Ол тәжірибеде ұйымдастырушылардан шығармашылық мүмкіндігін және ұйымдастыру барысындағы кез-келген кездескен мәселелер бойынша тәжірибелік тапсырманың стандарттык емес шешімін талап етеді. Туризм көптеген дамыған және дамушы елдер үшін валюталық түсімдерінің кайнар көзі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстан үшін де бұл экономика секторы маңызды мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасында көптеген туризм түрлерін және туристік қызметтің формаларын дамыту үшін ресурстары мен мүмкіншіліктері жетерлік.
Туристік бизнес - әлем шаруашылығының ең тез дамитын салаларының бірі. Халықаралық туризм мұнай өнеркәсібі мен автомобиль өнеркәсіптерінен кейін, үш ірі экспорттық салалардың құрамына кіреді. Дүние жүзінде туризмнің мәні үнемі артуда. Бұл жеке ел экономикасына туризм ықпалының өсуімен байланысты.
Қазақстан республикасында туристік индустрияның дамуы халықтың әл-ахуалының деңгейінің артуының нәтижесі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауы туризм саласының Қазақстанда белсенді дамуына жаңа серпін берді [1].
Туристік қызметтердің қолжетімділігі, олардың сапалылығы және алуан түрлілігі саяхаттаушылардың демалыс нысанын таңдауда маңызды фактор болып саналады. Кәсіпкерлер үшін туристік бизнестің тартымдылығы келесі себептерге байланысты:
бастапқы инвестициялар;
туристік қызметтерге деген сұраныс;
туризмнің пайдалылығының жоғары деңгейі;
шығыстардың қайтарымдылығының қысқа мерзімі.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында жақсы демалыспен және демалыс қауіпсіздігімен қамтамасыз ете алатын қызметтерді көрсететін туристік компаниялар желісі дамыған.
Қазақстан экономикасы салаларының бірі ретінде туристік қызметтің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдастыру негіздері Қазақстан Республикасында туристік қызмет туралы Заңында анықталған [2]. Осы заңға сәйкес туристік қызмет туристік агенттер қызметі және туристік операторлар қызметі болып бөлінеді.
Туристік операторлар қызметі - туристік өнімдерді қалыптастыруға, дамытуға және ол өнімдерді туристік агенттер мен туристерге сатуға рұқсаты бар заңды тұлғалардың қызметі.
Туристік агенттер қызметі - туристік операторлар қалыптастырған туристік өнімдерді дамыту мен сатуға рұқсаты бар жеке немесе заңды тұлғалардың қызметі.
Олардың арасындағы айырмашылық - туристік операторлар туристік өнімдерді дамыту мен сатудан басқа туристік өнімдерді қалыптастыра алады.
Туристік өнімді қалыптастыру - шет елдік әріптестерді табу, қонақ үйлерді, экскурсияларды таңдау, авиакомпаниялармен келіссөздер, көрмелерде жұмыстар, қонақ үйлер мен авиарейстерде сақтап қою орындарының нақты санын есептеу, каталогтарды шығару, агенттіктерді іздестіру және таңдауды білдіреді.
Басқаша айтқанда, туристік оператор визаларды рәсімдеу, экскурсиялар және т.б. әртүрлі қызметтерді орындайды.
Туристік өнім туристік саяхат мерзімінде көрсетілген туристің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажетті қызметтер және сонымен байланысты саяхат мақсатына сай көрсетілген басқа да (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, гидтің, аудармашылардың қызметтері) қызметтер жиынтығын білдіреді [ 3 ].
Туристік жолдама - туристік өнімнің болу фактісін растайтын құжат, сондықтан туризмді ұтымды ұйымдастыру үрдісіндегі маңызды элементтердің бірі. Туристік фирма үшін туристік саяхат өнім болып табылады, оның өзіндік кұны туристік жолдамаға кіретін қызметтерді толығымен көрсететін шығындардан тұрады. Шетелдік туристік фирмалармен есеп айырысу үшін банктік аударымдар жиі колданылады. Аударымдарды шет елге орналастыру үшін туроператордың шет ел банктерімен корреспондентгік байланыстары бар банкте валюталық шоты болуы тиіс. Туроператорларда сатудан түскен табыс туристік қызметтерді көрсетуге келісім шартта анықталған бағалар бойынша туристік жолдамаларды сату құны негізінде анықталынады.
Сату бағасын анықтаудың ең қарапайым әдісі - өндірушіден тұтынушыға туристік өнімнің қозғалысы жолында шығындарды, салықтарды және пайда нормаларын сипаттайтын туристік жолдамалардың өзіндік кұнына белгілі бір қосымша кұндарды қосу жолымен оларды орнату. Бағаны қалыптастыру тек бағаны орнату ғана емес, сондай-ақ төлеу әдісін, жеңілдіктерді, бағалардың өзгеру саясаты, қосымша кызметтерге бағаларды анықтауды камтиды. Туризмде сұраныстағы мерзімдік ауытқулар өте маңызды болғандықтан, бағаларды мерзімге сәйкес уақытымен есепке ала отырып ауыстырады [ 4 ].
Туристік агенттің табысы туроператормен қалыптастырылған туристік өнімді сатудан түскен комиссиялық сыйақы сомасы болып табылады.
ҚР Салық кодексінің 212 бабының 1 тармағына сәйкес ҚР шегінен тыс жүзеге асырылатын айналым ҚҚС бойынша салық салынатын айналым болып табылмайтынын ескеру қажет. Туризм сферасында қызметті ұйымдастыру бойынша қызметтерді сату орны Салық Кодексінің 215 бабының 2.4. тармағында анықталады. Сонымен, келу туризмі бойынша туроператорлар мен турагенттердің кызметтеріне ҚҚС салынбайды, осындай қызмегтерді көрсету ҚР шекарасынан тыс сатылған кызметтер деп қарастырылады. Ал кету туризмі бойынша турператорлар мен турагенттердің қызметтері ҚР территориясында сатылған қызметтер ретінде карастырылып, ҚҚС салынуға тиісті [5].
Туристік қызметтердің тиімділігі компания алатын табысымен сипатталады. Бұнда пайда туристік өнімдер нарығында орын алатын бәсеке жағдайларында турфирма өмір сүре алатын туристік өнімнің пайдалылық деңгейін қамтамасыз етуі керек.
Пайданы кызметтің қаржылық нәтижесі ретінде бағалау табыстар және шығыстар жайлы есеп берудің үлгілі сызба-нұсқасы бойынша жүзеге асырылуы тиісті: жолдамаларды сатудан түскен түсім - сатылған кызметтердің өзіндік кұны - мерзім шығындары.
Елдің ЖҰӨ-не және төлем балансына салымдарды ұлғайтады
Елдің ЖҰӨ-не және төлем балансына салымдарды ұлғайтады
Әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымды дамытады
Әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымды дамытады
Әлеуметтік және мәдени үрдістерді тездетеді
Әлеуметтік және мәдени үрдістерді тездетеді
Жергілікті тұрғындардың өмір деңгейі артады
Жергілікті тұрғындардың өмір деңгейі артады
Табиғи кешендер кеңейеді
Табиғи кешендер кеңейеді
Туризмнің қоғам өміріне ықпалы
Туризмнің қоғам өміріне ықпалы
Жұмыс орындары пайда болады
Жұмыс орындары пайда болады
Валюталық түсімдер артады
Валюталық түсімдер артады
Туризммен аралас басқа да салалар дамиды
Туризммен аралас басқа да салалар дамиды
Халықтың қол өнер -лік белсенділігі жоғарылайды
Халықтың қол өнер -лік белсенділігі жоғарылайды
Аймақтың тартымдылығы артады
Аймақтың тартымдылығы артады
Сурет 1.1 - Туризмнің экономикадағы ролі
Туристік қызметтің ерекшеліктерін қарастырудан бұрын, жалпы туризм түсінігін және туризм нарығындағы кәсіпкерлік субъектілердің туристік қызметтер көрсетуге деген казіргі қатынасын қарастырсақ.
Өкінішке орай, туризмде көрсетілген қызметтің сапасына көп көңіл бөлінбейді, Қазақстан және дамыған еуропа нарығында да көңіл бөлмейді. Туризм саласында кәсіпкерлер өз тәжірибелеріне және жұмыс өтіліне сүйене отырып, іс әрекет жасайды. Теория мен тәжірибе, маркетингтік зерттеу және сапалық жоспарлау арасындағы қарама-қайшылық болашақта шешіледі деген көзқарас бар.
Бұған себеп көптеген туристік кәсіпорындар маркетингтік зерттеулер және сапалы іс-шараларсыз пайданы жоғарылата алмады және клиенттері мен қызмет өндірісінің көлемін кеңейте алмады.
Алғаш рет туризмде маркетинг терминологиясын, қағидасын және Тұжырымдамасын қолдануды 1971 жылы Криппендорф ұсынған [6]. Осыған дейінгі көптеген әдебиеттерде туризм кызметінің теориялық тұстары мен анықтамалары сипатталды. Оны келесі факторлармен түсіндіруге болады.
Туризм 1950 жылдан бастап тез қарқында дамыды. Бұл кезеңде, сатушылар нарығын жасау үшін, туристік қызметтерге деген сұраныс көбінесе колжетімділік мүмкіншіліктерінен асып кету беталысын алған. Және бұл жағдай нарыққа бейімделген қатынастарға үйрену үшін және сату техникаларын жылжыту үшін колайсыз болды.
Сонымен, туризмді дұрыс ұйымдастыру түсінігі - күрделі және ауқымды мәселе. Туризмді дұрыс ұйымдастыру - нарықтағы кәсіпорынның мінез-құлқының тұжырымдамасы, стратегиясы және тактикасы. Туризмді дұрыс ұйымдастырудың мақсаты - сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының негізінде оның өсуі мен мол пайда табу мақсатына жетуін көздейді.
Туристік қызметтің ерекшелігі, ең алдымен, туристік өнім, сонымен қатар туристік қызметтерді тұтынушылар мен өндірушілердің айрықша белгілерінің ерекшелігімен анықталады.
Туризмді ұйымдастыру мен дамытуда туристік нарықтың дұрыс жұмыс істеуінің маңызы өте үлкен. Туристік нарық дұрыс қызмет етуі үшін нарыққа қажет элементтер болады.
Туристік қызметке қажетсінген адамдар
Туристік қызметке қажетсінген адамдар
Фирмалар-туроператорлар
Фирмалар-туроператорлар
Туристік қызметті ұсыну
Туристік қызметті ұсыну
Туристік қызметке сұраныс
Туристік қызметке сұраныс
Сатып алу мүмкіндігі жоғары адамдар
Сатып алу мүмкіндігі жоғары адамдар
Фирмалар-турагенттер
Фирмалар-турагенттер
Туристік ресурстар
Туристік ресурстар
Сатып алу мүмкіндігі бар адамдар
Сатып алу мүмкіндігі бар адамдар
Туристік индустрия
Туристік индустрия
Сурет 1.2 - Туристік нарықтың жұмыс істеуіне қажетті элементтер
Туристік өнім дегеніміз, Қазақстан Республикасының Туристік қызмет туралы 13.06.2001 ж. №211-2 Заңына сәйкес, - саяхат барысында туристердің қажеттілігін толығымен қанағаттандыратын туристік кызметтер жиынтығы.
Туристік өнім ең алдымен жақсы сатып алынуы керек. Туристік қызмет осы мақсатқа жетуге бағытталған бірінен кейін бірі жасалатын іс-шаралардан тұруы керек. Осыған орай туризмдегі көрсетілетін қызметтердің ойға сиятын және негізделген анықтамасы келесі деп айтута болады. Туристік өнім деп туристік саяхат кезінде туристің кажеттілігін қанағаттандыру үшін қажет кызметтер жиынтығын айтамыз.
Туристердің туристік өнімнің әрбір элементі бойынша шығындарының құрылымы: туристік қызметтер - 50%, қосымша қызметтер - 30%, тауарлар - 20%.
Туристік қызмет дегеніміз туристік өнімнің негізгі бірлігі. Ол туроператордың еңбегінің нәтижесі, белгілі бағытқа, белгілі бір мерзімге және клиентке біртұтас беріледі.
Тауарлар туристік өнімнің материалды бөлігінен тұрады. Олар: туристік карталар мен қала жоспары, буклеттер, туристік құрал-жабдықтар және т.б.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер жолдама немесе ваучердің кұнына кірмейді. Оларға жататындар: телефон, пошта, заттарды сақтау, ақша айырбастау, қосымша тамақтану, ойын-сауық және т.б.
Туризм өзінің негізгі сипаттамалары бойынша шаруашылық қызметтердің басқа түрлерінен айырмашылығы жоқ. Сондықтан, туризмде қазіргі кездегі қызметтің барлық түрлері қолданыла алады.
Туристік өнімнің жалпы қызметтер сипаттамасымен қатар өзіндік ерекшлеліктері де бар. Мысалы: біріншіден, туристік өнімге деген сұраныстың табыс пен баға деңгейіне икемдігі өте жоғары және саяси, әлеуметтік жағдайларға қатты байланысты болады. Осы себептен, маркетингтік тәуекел де жоғары болады, өнімді алға жылжыту үрдісінде де үлкен кедергілер пайда болады.
Екіншіден, сұраныстың маусымдық ауытқуынан туристердің көбейіп кету көрінісі пайда болады. Осы көріністің әсерінен туристік аймақтар ұсынатын кызмет түріне карай бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, күн-теңіз факторы бойынша - Қырым, Кипр, Түркия, Болгария курорттары; демалыс-емделу факторы бойынша - Карловы Вары, Есентуки, Сары Ағаш; спорт факторы бойынша - тау шаңғысы курорттары және т.б.
Үшіншіден, туристік өнімнің ұсынысы икемсіз өндіріспен ерекшелінеді. Туристік ұйымдардың басым көпшілігі сұраныс өзгерісіне қарай әрекеттене алмайды. Қонақ үй, демалыс базасы маусым соңына қарай басқа аймаққа көшіріле алмайды. Ұсыныстың икемсіздігі ерекше білінеді, себебі туристік қызметтерге сұраныс маусымдық ауытқулар мен күтпеген сыртқы өзгерістерге өте қатты тәуелді.
Төртіншіден, туристік өнім кәсіпорынның бірнеше кұрамдас бөлімдерінің күшімен жасалады. Олардың әр қайсысының жұмыс істеуінің өзіндік ерекше тәсілдері, арнайы қажеттіліктері және коммерциялық мақсаттары бар. Өнімнің көпшілігі толығымен сатылады, ал туристік қызмет ақырындап, кезегімен өндіріліп сатылады. Тасымалдау кәсіпорындары жылжытуды қамтамасыз етсе, қонақ үйлер орналасу мен тамақтануды, таныстырушы (гид) - жергілікті аймақтың көркем жерлерімен таныстыру қажеттілігін қанағаттандырады.
Туристік қызметтер көрсету үзінді түрде жүзеге асады. Себебі, бір кәсіпорын екінші туристік кәсіпорынның қызметін толықтырады, содан кейін ғана белгілі бір туристік өнім пайда болады. Егер бірін-бірі толықтыру үрдісі екі кәсіпорын (немесе бірнеше) тарапынан келісіліп, бір ортадан жүйелі түрде жасалатын болса, онда бұл істің маркетинтгік тиімділігі де жоғары болады. Туристік кәсіпорынның аз ғана бөлігі жеке өздігінен туристік қызмет көрсету пакетінің барлық элементтерін қамтамасыз ете алады. Сондықтан бұндай кәсіпорындардың өзара тәуекелділік деңгейі жоғары. Мысалы, тауда орналасқан қонақ үйлер олардың қызметтерін өткізетін туристік агент пен туроператорларға ғана тәуелді емес, сонымен катар, көлік кәсіпорындарына, жергілікті шаңғы туризмінің операторларына, банктік мекемелерге т.с.с. ұйымдарға тәуелді болады. Осылардың ішіндегі бір кәсіпорыннан кеткен кемшілік екінші кәсіпорынға әсер етуі мүмкін.
Бесіншіден, туристік кызметтердің жоғары сапасына, аз да болса жіберілген кемшіліктер үлкен әсерін тигізеді. Себебі, туристерге кызмет көрсету ұсақ түйектер мен бөлшектерден құралады.
Қызмет алдын ала өндіріле алмайды, бірақ оны керек кезде көрсету жағдайы алдын ала жасалынып, мерзім мен сұраныс ауытқуларына байланыссыз мүмкіндігінше дәл жоспарланып қамтамасыз етілуі тиіс.
Туристік саяхаттың тұтыну құны мәдени - оң танымдық немесе инвестициялық (іскерлік туризм жағдайында) әсерден тұрады. Туристік өнімнің соңғы әсері оны өндіру үрдісімен бірге жүреді, ал бұл өз кезегінде оның пайдалылығын анықтауда қиындықтар туғызады.
Туристік өнімнің кұны қызмет және тауардан құралатын өндірістің материалдық және материалдық емес шығындарымен анықталады. Қоғамдық еңбектің туынды шығындары туристік саяхаттан тиімді әсер алуына тең емес. Мысалы, форс-можорлық жағдайларға байланысты тұтынушы оң әсер алмаса, онда бұл жағдайда туристік өнімнің тұтыну құны жүзеге асырылмайды .
Туристік өнімнің ерекшеліктері:
туристік өнім түрлері немесе компоненттері арасындағы өзара байланысты күрделі жүйе болып табылатын қызметтер мен тауарлар кешені;
туристік қызметті сақтауға және қоймалауға болмайды. Сонымен қатар, тауарлық үлгі ретінде ұғынуға да болмайды. Туристік өнімді бағалау үшін өлшейтін өлшем жоқ. Объективті бағалау тек жеке кызмет компоненттеріне ғана тән.
әдетте, тұтынушы туристік өнімді, оны тұтынғанша көре алмайды. Ал көп жағдайда тұтыну туристік кызметті өндіру орында жүзеге асырылады;
туристік өнім уақыт және кеңістік сияқты айнымалыларға тәуелді болып келеді. Мерзімдік факторы - ең негізгісі. Сонымен қатар, ұсыныс статикалық жағынан ерекшеленеді. Мысалы, белгілі бір орынға (турбаза, әуежай және т.б.) үйреніп қалу әдеті;
туристік кызметтің сапасына форс - мажорлық сипаттағы сыртқы факторлар да әсер етеді, яғни сатушы мен сатып алушының іс әрекеттері мен талғамдарына қарамастан: ауа-райы, табиғи жағдайлар, туризм саласындағы саясат, халықаралык жағдайлар және т.б.
ұсыныс пен динамикалық сұраныс арасындағы карама - қайшылық. Ұсыныс ландшафтары және климаты өзгермейтін орынға байланысты.
Туристік өнім құрамы жағынан үш бөлімге бөлінеді:
oo тур;
oo қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер;
oo тауарлар.
Тур дегеніміз клиентке біртұтас таратылатын және туроператордың еңбегімен өндірілген, белгілі бір маршрутқа және мерзімге арналған бірінші туристік өнімнің бірлігі.
Турдың құрамы келесідей болады:
oo туристік пакет;
oo маршрутта көрсетілетін қызметтер кешені.
Туристік пакетті туроператорлар ұсынады және маршрутта міндетті түрде көрсетілетін қызметтерден тұрады:
oo туристерді көлікпен демалыс орнына апару және алып келу;
oo трансфер;
oo орналастыру және тамақтандыру;
oo міндетті түрдегі экскурсиялық және мәдени бағдарламалар.
Туристік өнімнің туристік пакеттен айырмашылығы - нақтылы міндетті жағдайы. Төрт базалық элементтен тұратын туристік пакетті сатып алып, турист туроператордан едәуір жеңілдікпен басқа да фирманың туристік өнімін алады, туроператордан оны басқа да қызметтер арқылы кеңейтуін сұрай алады немесе оны демалыс орнында өзі де жасай алады.
Туроператор туризмде маңызды роль атқарады. Өйткені, ол әртүрлі қызметтерді (көлік, туристерді орналастыру, тамақтандыру, көңіл көтеру және т.б.) бір турпакетке жинап, турөнімді шығарып, оны турагент арқылы таратады.
Турагент - туроператордың туристік өнімін іске асыратын, туристік нарықта жұмыс істейтін таратушы. Туроператордан турагенттің айырмашылығы - турагент турдың сапасына жауапты емес.
Туристік өнімнің туристік пакеттен айырмашылығы - туристік пакет туристік өнімнің бір бөлігі.
Туристік өнім элементтері бойынша туристің шығынын төмендегідей бөлуге болады:
oo тур - 50;
oo қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер - 30;
oo тауарлар - 20.
Қосымша туристік-экскурсиялық қызметтер дегеніміз - бұл жолдамада көрсетілмеген, бірақ, туристерге қажет болса, солардың тілегі бойынша көрсетілетін қызметтер. Бұл қызметтер жолдаманың негізгі бағасына кірмейді. Оған жататындар: резервтік орындар, валюта айырбастау, туристік қызмет көрсету, прокат, телефон, қоғамдық көлік, пошта, тауарлар сақтау орны және т.б. Қосымша қызметтерді туристер бөлекше өз ақшасына алуы керек.
Тауарлар дегеніміз туристік өнімнің арнайы бөлігі, оған жататындар: туристік карталар және қаланың жоспары, сыйлықтар, буклеттер, сондай-ақ туристің тұрғылықты елдегі тапшылық тауарлары және т.б.
Туристік индустрияда өндірілетін туристік өнім екі әдіспен бағалануы мүмкін:
oo барлық өндірістің шығынының жинақты есебінде;
oo туристердің барлық шығынының жинақы немесе туризмнен түскен кіріс есебінде.
Қандай бір әдіспен бағаланса да, сөз туристік индустрияда өндірілетін туристік өнімдердің жалпы табысы жөнінде болып отыр.
Өзінің арналуына қарай туристік қызметтер мен тауарларды үш топқа біріктіруге болады:
oo көлік қызметі;
oo туристердің туристік аудандарда болуымен байланысты қызметтер мен тауарлар (рекреациялық ресурстар, түнеу, тамақтану және т.б.);
oo бір реттік қызмет пен тауарлар (көңіл көтеру, спорт қызметтері, сыйлықтар және т.б.).
Әрбір туристік қызметтер мен тауарлар тобы тағы да түрлерге жіктеледі. Мысалы, көлік қызметтері көліктің түріне және комфорттылығына қарай жіктеледі.
Туристік қызметті өндіруші мен тұтынушылардың осындай айырықша ерекшеліктері болады. Туристік қызметке сұраныс конъюнктураға, табысқа, білім деңгейіне, бағасына, жарнамасына және т.б. байланысты икемділігімен ерекшеленеді. Туристік кызметтің сапасын бағалау субъективті болып табылады: тұтынушының бағалауына әсерді сыртқы факторлар немесе алынған қызмет пакетіне тікелей қатысы жоқ тұлғалар жасайды. Мысалы, жергілікті тұрғындар, демалушылар және туристік қызмет тек кана соңғы тұтынушыларға - туристерге ғана емес, сонымен қатар аралық тиісті мекемелерге: туристік агентсволарға, туризмді реттеу бойынша мемлекеттік органдарға, қоғамдык туристік ұйымдарға және т.б. қатысты.
Туристік қызметтерді өндірушілердің ерекшеліктеріне мыналарды жатқызуға болады: туристік қызметтерді өндірушілер болып табылатын әр түрлі мақсаттары бар, профилі және мамандануы (мысалы, туроператорлар, турагенство, мейманхана, қонақ үйлер, турбюро және т.б.) әр түрлі туристік кәсіпорындардың саны. Осы жерде туристік қызмет көрсетудің бірнеше деңгейін қарастырады: мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар, кәсіпорындар. Туристік кәсіпорындардың әр түрі үшін арнайы қызметтік сипаты болуы кажет, өйткені туризм - күрделі жүйе, экономика, саясат, әлеумет, экология және мәдениет, оң маркетингтік әсерге жету үшін мұнда осы салада жұмыс істейтін әр түрлі ұйымдар мен кәсіпорындардың тығыз шоғырлануы қажет.
Қызмет көрсету саласындағы іс-шаралар өз еркімен бола алмайды. Қызмет көрсету түсінігінің теориялық идеясы экономика саласына тәуелсіз өзіндік мәні бар.
Кез келген елдің экономикасына қатысты туристік нарық екі ерекшелігімен сипатталады.
Туристік нарық
Нашар дамыған нарық
Нашар дамыған нарық
Жоғары дамыған нарық
Жоғары дамыған нарық
Туристік индус-трияның даму-ына жеткіліксіз капитал
Туристік индус-трияның даму-ына жеткіліксіз капитал
Туристік қыз-меттердің тө-мен сапасы
Туристік қыз-меттердің тө-мен сапасы
Туристік қыз-меттердің жоға-ры сапасы
Туристік қыз-меттердің жоға-ры сапасы
Сапалы туристік қызметке жеткіл-ікті капитал
Сапалы туристік қызметке жеткіл-ікті капитал
Үлкен кірістер
Үлкен кірістер
Туристік индус-трияға инвести-циялар
Туристік индус-трияға инвести-циялар
Туристік индус-трияға жеткілік-сіз инвестиция-лар
Туристік индус-трияға жеткілік-сіз инвестиция-лар
Үлкен емес кір-істер
Үлкен емес кір-істер
Ерекше сапалы туристік қызм-еттерге деген жоғарысұраныс
Ерекше сапалы туристік қызм-еттерге деген жоғарысұраныс
Үлкен ақшалай жинақтар
Үлкен ақшалай жинақтар
Туристік қызм-еттерге деген төмен сұраныс
Туристік қызм-еттерге деген төмен сұраныс
Кішігірім ақша-лай жинақтар
Кішігірім ақша-лай жинақтар
Экономиканың басқа салаларына инвестициялар
Экономиканың басқа салаларына инвестициялар
Б
A - бай мемлекеттегі туристік нарық ерекшелігі;
A Б - кедей мемлекеттегі туристік нарық ерекшелігі.
Ескету: Зерттеу мәліметтері негізінде автор құрастырған.
Сурет 1.3 - Туристік нарықтың екі ерекшелігі
Туристік қызметтерді дұрыс ұйымдастыруды жүзеге асыру кұралдары мен әдістері сала және кәсіпорындарға байланысты бір бірінен ерекше болады. Жеке кәсіпорындар және салалар үшін Ережелік кітаптар жасау мүмкін емес, сонымен қатар қажет те емес, өйткені кәсіпорындардың шығармашылық тетігі, яғни кәсіпорындардың ішкі және сыртқы ерекшеліктерін ескеретін маркетинг бөлімі болу кажет.
Осындай айрықша ерекшелік туроператор үшін ол - оның өнімі. Саяхатқа шығатын әр тұтынушы саяхаттан кейін сатып алынған қызметтің сапасы туралы өз ойын айта алады.
Туристік қызметтер туристік нарықтағы жағдайға байланысты. Туристік нарық пен туризм дамуының экономикалық маңызы үлкен. Себебі, жалпы экономикалық мәселелерді шешуде бұлардың көмегі үлкен.Сонымен қатар, туризмнің қарқынды дамуы үшін экономиканың басқа салалары да дұрыс дамуы қажет.
Қазіргі жағдайда Қазақстан үшін әлемдік туристік қауымдастықта өз орнын табудың мүмкіндігі туып отыр. Бұл мақсатқа жету үшін мемлекет маркетинг шараларын өз деңгейінде жүргізуі керек. Қазақстан өзінің туристік өнімімен халықаралық нарыққа шыққанына көп уақыт болған жоқ. Сол себептен, қазақстандық туристік өнім өзінің өмір сүру шеңберіндегі енгізу кезеңінде тұр. Бұл кезеңде маркетинг шараларын өте белсенді түрде қолдану керек, дәлірек айтсақ туристік өніміміз жайлы әлуетті туристерді ақпараттандыру деңгейін көтеру керек. Яғни, Қазақстан туризм үшін өте қолайлы жер, деген ойды тұтынушылар санасында жайғастырып, туристік өнімнің имиджін кұруымыз қажет. Қазіргі таңда аталған шаралар ҚР Үкіметі тарапынан белсенді түрде жүзеге асырылып жатыр.
Туризмнің алғашқы және барынша толық анықтамаларының бірін Берндегі университет профессорлары Фрунзикер мен Крапф берген, кейіннен бұл анықтаманы туризмнің халықаралық ғылыми-сараптамалық ассоциациясы қабылдаған. Олардың пікірінше, туризм - адамзаттың жол жүруін, саяхатқа шығуын айқындайтын, ешқандай табыс табумен байланыссыз құбылыс.
Туризмнің экономикалық сипаттамаларының ішінде негізгі 5 тұжырымдама анықталды:
- туризм - адамдардың әртүрлі туристік бағыттармен жол жүру сапары;
- туризмнің әртүрлі үлгілері негізгі екі ұғымды қамтиды: белгіленген жерге саяхаттау және ол жерде тынығу;
- саяхатқа шығу - туристің тұрғылықты жерінен басқа жерге шығуы;
- туристердің белгілі бір жерге баруы уақытша болып табылады, демек туристер белгілі бір уақыттан соң (күн, апта. ай) тұрғылықты жеріне қайта оралуы тиіс;
- туризм тұрғылықты тұруды және пайда табуды қамтымайды.
Туристің басқа елде шектеулі уақыт болуы туризмді көшіп-қонудан ажыратады.
БҰҰ мамандары турист - 24 сағат немесе одан көп кезеңге тұрғылықты жерінен басқа жерде саяхаттайтын адам деген анықтаманы бекітті. Бұл анықтама бойынша туристер:
- көңіл көтеру, жанұялық себептер, денсаулық жағдайы және басқа да себептермен саяхаттайтын адамдар;
- іскерлік мақсатпен саяхаттайтын адамдар;
- ел жағалауларына круизді кемемен елде 24 сағаттан аз уақыт болса да саяхаттаушы адамдар.
Бұл келтірілген анықтама келесі тұлғаларды қамтымайды:
- жұмысқа тұру келісім-шарттарымен жұмыс істеуге мүмкіншілігі бар адамдар;
- елге қоныстану мақсатында келген адамдар;
- елге оқуын жалғастыру немесе дәрежесін көтеру мақсатында келетіндер;
- көршілес ел шекарасында тұрып, басқа елде жұмыс істейтіндер;
1969 жылы Римде өткен БҰҰ-ның халықаралық туризм мен саяхат жөніндегі конференциясы арнайы саяхатты ұйымдастырудың халықаралық ұйымын құруды (IVOTO) ұсынды және Барушы деген ұғым сол елге келетін әрбір адамды сипаттау керектігі жайлы келісімге қол жеткізді. Анықтама туристердің екі санатын қамтиды:
1. Туристер. Олар әр елге ваканттық жұмыс табу мақсатымен уақытша барып сол елде 24 сағаттан көп уақыт болатындар, конференцияларға қатысатындар, жолдастарымен және туысқандарымен кездесуге баратындар, сондай-ақ елдің аумағында болған уақыт аралығындағы ұшақ экипаждары мен ірі кемелердің құрамындағы мүшелері.
2. Экскурсанттар. Басқа елге барып, сол елде 24 сағаттан аз уақыт болатын адамдар.
Бүкіләлемдік туризм ұйымының ұйымдастыруымен құрылған халықаралық туризм конференциясы 1980 жылы 27 қыркүйек пен 10 қазан аралығында Манилада (Филиппинде) ішкі туризмге түсінік беру мақсатында өтті. Туристік ресурстар жөніндегі Ұлттық комиссияның пікірі бойынша ішкі туризм - адам тұрақты жерінен 50 миль (80,48 км) кем емес қашықта орналасқан жерді көру мақсатымен өзінің тұрғылықты жерін уақытша тастап кетуі.
Туристік бизнес - бұл туристік өнімді өндіру үшін нысанды кәсіпорындары бар өндіріс орындары. Туристік бизнес қандай тауар мен қандай қызмет түрін орындауды, қандай көлемде, қандай бағамен сату қажеттігін анықтайтын ұғым.
Туризм индустриясын туристтік саяхатты іске асырумен байланысты қызмет көрсететін кәсіпорындар құрайды. Туристтік қызметтің ерекшелігі олардың ұсынатын өнімінің көптүрлілігі мен біртексіздігінде.
Туристік индустрия туризмнің дамуына және оның жаңа негізге көшуіне бірқатар өзгерістер әкелді:
туризм қызметін ұсынушы фирмалардың саны өсті;
ірі туристік фирмалар көлік, сауда, сақтандыру компаниялары және банктердің қаржылары негізінде құрылған корпорацияларға айналды.
Туристтік агенттіктер - туроператорлық фирмалар мен қызмет көрсетуші кәсіпорындар арасында және клиенттер арасында делдалдық істі атқарушы жеке фирмалар. Олар туроператорлық фирмалар ұсынған тауарларды өткізеді және тасымалдау ұйымдары, қонақ үйлермен тікелей қарым-қатынаста бола отырып, жекелеген туристер мен туристік топтарға әртүрлі қызметтерді жеткізумен айналыспады.
Экскурсия (лат. excursіo - сапар) - ғылыми, білім беру, танымдық, мәдени-ағарту, демалу, т.б. мақсаттарда белгілі бір орындарға ұйымдастырылатын ұжымдық сапар немесе жорық. Э-ның мазмұны зерттеу нысанына (табиғат, музей, өндіріс, тарихи оқиғалар болған орын, т.б.) байланысты. Тақырыбы бойынша мәдени-тарихи, ғыл. жаратылыстану, өндірістік, өлкетану, т.б. Э-лар болады. Э. оқу жүйесіне байланысты мектептерде жиі қолданылады. Мұндай жағдайларда Э. оқушылардың ой-өрісін кеңейтуге бейімдейтін оқу-бағдарламалық және мектептен тыс Э-лар болып бөлінеді. Экскурсия негізіне оның ақпараттық бөлімі, коршаған ортамен байланысы, ғылыми мәні, адамдардың бір-бірімен байланысы, оның идеялығы сияқты спектлерді қарастырады.
Экскурсия (excursio) латын тілінен аударғанда серуендеу деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі. Негізінен бұл пән оқу үрдісіне Батыс Европа және Ресей оқытушылары арқылы ХVIII-ХІХғғ енгізілді. 1910 жылы Мәскеуде Орталық экскурсиялық комиссия құрылды оқушылар мен оқытушыларға қызмет көрсету үшін. Совет үкіметі экскурсияны оқу үрдісінде ең қажет элементі деп қарастырды. 1918 жылы Мәскеуде Орталық оқушылар экскурсиялық бюро құрылды. Экскурсиялар туризмде мәдени-танымдық түрі ретінде, құрама бөлігі ретінде 20-жылдардың сонымен 30-жылдардың басында өрлей бастады. 1928ж Советский турист АҚ құрылды, 1930 ж Бүкілсоветтік пролетарлық туризм және экскурсия еркін қоғамы (ОПТЭ) болып өзгертілді. Көптеген қалаларда Норкампросаның эксурсиялық-туристік орталықтары ашылды. 1936 ж бастап туризм және экскурсияны дамыту төрағалығын ВЦСПС және оның өкілдігіне иық артылды.
Экскурсиялық іс - халық арасында мәдени-ағарту жұмысының маңызды белгісі. Оның тарихы жалпы 100 жылдан асқанымен ең дамыған кезі өткен ғасырдың 70-80 жылдары. Экскурсия білім алудың негізгі формасы. Сондықтан экскурсия өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленген. Экскурсияның бірнеше түрлері бар. Олар: тарихи, кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби және т.б. Алғашқы экскурсияға себепші болған өткен ғасырлардың қоғамдық өмірі. Сол кезде жиі діни, әулие жерлерге қажылық жасаумен байланысты болды. Жалпы айтқанда, экскурсиялар мемлекеттің түрлі кезеңдерінде әр түрлі функцияларды атқарған. Ол ғасырдың қызығушылығына байланысты болған. Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Совет Одағында педагогика, өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен ғасырлардың белгілі мұғалімдері экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі деп санаған. Сондықтан экскурсия алғашында мектептерге енгізілген. Табиғатқа шығу, айналамен тануда, экскурсияның маңызы зор. Кейіннен оқу экскурсияларымен қатар оқудан тыс экскурсиялар пайда бола бастады. Бірақ олар алғашында өте аз, тек қана бай адамдардың қолына жеткен. Олар сол кезде Крымға, Кавказға, шет ел курорттарына саяхат жасаған.Экскурсия кезінде білім алу мақсаты XVIIIғ алдыңғы қатардағы прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы мәселелерін ірі демеуші арқылы шешкен. Экскурсия сөзі латын тілінен пайда болған. Орыс тіліне XIXғ енгізген. Басында бұл сөз әскери шапшаңдық, кейіннен серуенге шығу, жорық деп белгіленген.
Экскурсияларды топқа бөлу жаңа экскурсия дайындаған процесінде үлкен мағынасы бар. Экскурсияларды жүйелеу көптеген экскурсия саласының жұмысшыларының, зерттеушілерінің көп уақыт ішінде зерттеген. Бірінші бұл мәселе туралы өткен ғасырдың 20-жылдары көрсетілген. Экскурсия ісі дамыған сайын әр түрлі жүйелер ұсынылған. Бірақ 1970 жылдары ғана келесі жүйеге тоқталды:
1. Мазмұны бойынша;
2. Қатысушылардың құрамына, санына қарай;
3. Өткізген орнына қарай;
4. Жылжу тәсіліне қарай;
5. Экскурсияның ұзақтылығына қарай;
6. Өткізу түріне қарай.
1) Мазмұны бойынша экскурсиялар 2 шағын топқа бөлінеді:
1. Шолу экскурсиялар. Шолу экскурсиялар көп тақырыпты қамтиды. Бұндай экскурсиялар көпжоспарлы деп аталады. Оларда тарихи және қазіргі мәліметтер қолданылады. Бұндай экскурсия көптеген түрлі объектілерді - тарихи-мәдени ескерткіштер, ғимараттар ме нқұрылыстарды, табиғи объектілерді, кәсіп және ауыл шаруашылық орындарын көрсету арқылы құрастырылады. Шолу экскурсияларда оқиғалар ірі жоспармен баяндалады. Ол қала, мемлекет, аудан туралы жалпы түсінік береді. Шолу экскурсияның ерекшеліктері бар: кез келген қалада олар бір-бірімен құрылымы жағынан ұқсас болады, қаланың тарихы, кәсіпорынның тарихы, сипаттамасы, ғылымы, мәдениеті сияқты тақырыпшалардан тұрады.
2.Тақырыптық экскурсия. Тақырыптық экскурсия бір тақырыпқа ғана арналады. Тақырыптық экскурсия бірнеше топтарға бөлінеді:
1) Тарихи экскурсия - мазмұны бойынша бірнеше кіші топқа бөлінеді:
а) тарихи-өлкетану;
ә) археологиялық;
б) этнографиялық;
в) тарихи-өмірбаяндық;
г) тарихи мұражайларға бару;
ғ) тарихи шайқастар болған жерге бару.
2)Өндірістік экскурсиялар бірнеше топқа бөлінеді:
а) тарихи өндірістік;
ә) экoномикалық өндірістік;
б) техникалық кәсіптік.
3) Өнерге байланысты экскурсиялар бірнеше топқа бөлінеді:
а) тарихи-театралдық;
ә) тарихи-музыкалық;
б) халықтың қол өнері;
в) көрме залдарына экскурсия ұйымдастыру.
4) Әдебиет экскурсиялары келесі топтарға бөлінеді:
а) әдеби-өмірбаяндық;
ә) тарихи-әдебиеттік;
б) көркем-әдебиеттік.
2) Қатысушылар құрамына, санына қарай. Қатысушылардың құрамына байланысты келесі бөлімдерге бөлінеді:
1. Жеке;
2. Жергілікті халық үшін;
3. Шетелдік туристер үшін;
4. Ересек адамдар үшін;
5. Мектеп оқушыларына.
Әр топтың өз ерекшеліктерін ескере отырып, экскурсия мазмұнына жүргізілу техникасы мен тәсілінің ұзақтылығына өзгерістер енгізіледі.
3) Өткізген орнына қарай экскурсиялар келесі түрлерге бөлінеді:
1. Қалалық;
2. Қала маңы;
3. Өндірістік;
4. Мұражайлық;
5. Комплексті.
4) Жылжу тәсіліне қарай келесі түрлерге бөлінеді:
1. Жаяу;
2. Әр түрлі транспортты қолдану арқылы жүргізу.
5) Экскурсияның ұзақтылығына қарай 1 академиялық сағаттан 1 тәулікке дейін болады. Қысқа мерзімді турлар (3-4 тәулікке дейін) демалыс күнгі маршруттар деп аталады және солардың барысында бірнеше экскурсиялар жүргізілуі мүмкін.
6) Өткізу түріне қарай келесі түрлерге бөлінеді:
1. Экскурсия-серуендеу;
2. Экскурсия-лекция;
3. Экскурсия-музыкалдық;
4. Жарнама экскурсиясы.
Дұрыс жүйеленген экскурсия экскурсоводтың клиенттермен жұмысын жақсы ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Заңдылықты пайдалана отырып дайындалған экскурсия нақты топтың сұраныстарын іске асыруға мүмкіндік береді.
Сонымен, туризмді ұйымдастыру мен дамыту экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда ерекше сипат беретін экономикалық көрсетікіштер жүйесінен, өзіне тән қарықтық қатынастардан және әдістемелік негіздерден тұрады.
1.2. Бәекеге қабілеттілікті анықтаушы факторлар
Ұлттық экономика құрамындағы туризм саласының дамуын қамтамасыз етуде, отандық туристік фирмалардың қызметтерін әлемдік нарықтың сұранысына сәйкестендіру бағытында атқарылатын іс-шаралардың тобына көрсетілетін қызметтердің бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету мәселесін жатқызуға болады.
Еліміздің табиғи, экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне сай иелігіміздегі құндылықтарды барынша тиімді, әрі ұтымды жұмсау, тек ішкі нарықта ғана емес, әлемдік нарықта да жоғары сұранысқа ие болатын қызмет көрсету, сол нарықтың қомақты бөлігін қосылған құны жоғары өнімдер өткізу арқылы иемдену, осы арқылы мемлекетіміздің беделін арттыру бүгінгі таңда қарқынды жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық үрдістердің негізін қалайды.
Сонымен қатар, туризм нарығындағы өскелең талаптар да отандық компанияларға көрсететін қызметтерінің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға койып отыр. Мұның өзі бәсекелік ортаның дамуына, көрсетілетін қызметтің сапасын жоғарылатуға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті қызмет көрсету фирманың саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдеуде.
Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз - кез-келген экономикалык объектілерге тән қасиет. Физикалық табиғатына және атқаратын қабілетіне қарамай, барлық тауарлар мен қызметтер, сондай-ақ оларды өндіру мен көрсету, пайдалану жүйелері бәсеке мәселесі шеңберінде қарастырылады, тіпті мұндай талдау аспектісі абстрактілі емес, нақты экономикалық қызметтің практикалық мәні.
М. Эрлих және Дж. Хайнның пікірлері бойынша бәсеке қабілеті - фирманың өз тауарын сату қабілеті.
Бәсеке қабілеттілік түсінігі XX ғасырдың 70 жылдарында Батыста пайда болды.
Бәсекеге қабілеттілік - көрсетілетін қызметтің құндық және сапалық параметрлерін ғана қамтымай, сондай-ақ фирма қызметіндегі инвестиция мен инновациялық басқаруға, менеджмент деңгейіне тәуелді жан-жақты ұғым.
Туристік қызметтің бәсекеге қабілеттілігі - қызмет түрлерінің тұтынушы қажеттілігін жоғары деңгейде қанағаттандыруын және осының арқасында нарықты өз орнын табуы. Басқа сөзбен айтқанда, бұл тұтынушының талғамына сай келетін және оның сатылуын қамтамасыз ететін қызметтің қасиеттері.
Қызметтің бәсекеге қабілеттілігінің сипаттамалары кандай? Оның негізгі кұрауыштарын атап өтейік:
1. Негізгі құрауышы көрсетілетін қызметтің өзімен тікелей байланысты және оның сапасына көп көңіл аударылады. Көптеген зерттеулер нәтижесінде қызметті пайдалану туралы қорытынды шешім (30-35%) оның сапалық сипаттамаларымен байланысты екенін көрсетеді.
2. Екінші құрауышы сервиспен байланысты. Тұтынушы көбіне сенімді және қымбат емес сервиспен сатылатын қызмет түрлерін таңдайды.
3. Үшінші құрауыш бұл тұтынушыға, субъективті фактор ретінде жағымды немесе жағымсыз әсерін тигізетінің бәрі.
Бәсекеге қабілеттілігін модельдеудің мақсаты бәсекелес туристік фирмалардың ұсынатын қызметтері арасында нарықты бөлудің нарықтық механизмін модельдеуге келіп тіреледі. Мұның негізінде туристік қызметтің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмін көрсетуге болады .
Қызметтің сапасы
Қызметтің сапасы
Тұтынушылардың талғамдары
Тұтынушылардың талғамдары
Шығындар
Шығындар
Қызметтің тұтынушылық құны
Қызметтің тұтынушылық құны
Төлемқабілетті сұраныс
Төлемқабілетті сұраныс
Қызметтің бағасы
Қызметтің бағасы
Қызметтің бәсекеге қабілеттілігі
Қызметтің бәсекеге қабілеттілігі
Сурет 1.4. Туристік қыметтің бәсекеге қабілеттілігінің қалыптасуының механизмі
Туристік фирманың бәсекеге қабілеттілігі белгілі бір фактордардың ықпалымен калыптасады. Олардың арасындағы негізгілері:
:: Баға;
:: Сапалылық;
:: Жаңалық;
:: Жарнама;
:: Тұтыну сенімділігі;
:: Көркемдеу, мәнерлеу және т.б.
Туристік фирманың бәсекеге қабілеттілігін оны басқа фирмалармен салыстырғанда ғана аныкталады, бұл салыстырмалы көрсеткіш болып табылады. Ол көрсетілген қызметтің басқа қызметтерден белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыру дәрежесі бойынша айырмашылығын көрсетеді. Туристік қызметтің бәсекеге кабілеттілігін анықтау үшін белгілі бір қажеттілікке сәйкес келу дәрежесі бойынша басқа қызметтермен салыстырып қана қоймай, сонымен бірге тұтынышының оған жұмсаған шығыны мен өз қажеттілігін қанағаттандыру үшін оның әрі қарай қолданылуы да есептеледі.
Туристік фирманың бәсекеге қабілеттілік мәселесі қазіргі жағдайдағы әлемде әмбебаб сипатқа ие болды. Әрбір мемлекеттің тұтынушының экономикалық және әлеуметтік өмірі оның қаншалықты табысты шешілуіне карай байланысты. Бәсекелік факторының өзі мәжбүрлік сипатқа ие, нарықтан ығыстыру қорқынышы фирмаларды өз қызметтерінің бәсекеге қабілеттілігімен және сапа жүйесімен тоқтаусыз шұғылдануға мәжбүр етеді, ал нарық олардың қызметінің нәтижелерін объективті және қатал бағалайды. Дамыған бәсекелестік нарықта көрсетілетін қызметтің бәсекеге қабілеттілігі оның коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік қызметтің нарық жағдайына, тұтынушының қажеттілігіне тек сапа, техникалық, экономикалык, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен бірге коммерциялық және өткізудің басқа жағдайларына (баға, өткізу жолдары, сервис, жарнама) байланысты болатын көп аспектілі түсінік. Басқаша айтқанда, бәсекеге қабілеттілік -нарыктағы табысты анықтайтын туристік қызметтің тұтынушылық және құндылық (бағалық) сипаттамалардың кешені, яғни бәсекелес біртектес қызметтердің алдында көрсетілген қызметтің артықшылығы. Нарықтағы әрбір қызмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz