Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

РЕФЕРАТ

Пән: Қазақстан тарихы
Тақырыбы: Мал шаруашылығының рөлі мен маңызының артуы. Көшпелі шаруашылық түрлері: үй маңы, бақташылық, көшіп-қону, және т.б.

Орындаған: Тынысбек Н.З.
Тобы: 101 ЕШТ
Тексерген: Адилова Ф.А.

Алматы 2024
Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

Негізгі бөлім
Көшпелі малшаруашылығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...4
Көшпелілік пен отырықшылықтың байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..5
Қазіргі уақыттағы малшаруашылығының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ..6

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
Пайдаланылған әдебиеттер мен материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11

Кіріспе

Археологиялық зерттеулер жерімізде алғаш рет мал өсірудің энеолит кезеңінде-ақ пайда болғандығын көрсетеді. Б.з.д. 3 мыңжылдыққа жататын Арал теңізінің солтүстік жағалауындағы Сексеуілді қонысынан табылған қолға үйретілген малдың сүйегі табылған. Солтүстік Қазақстанда жүргізген зерттеу жұмыстары энеолит кезеңінде Арқайым, Ботай қыстақтарын мекендеген тұрғындардың мал өсіруде жылқы малына ерекше көңіл бөлгендігін дәлелдеп отыр.
Жерімізде қола дәуірінің кезінде-ақ мал өсірудің басты үш түрі дамыды.
Біріншісі - Қазақстанның батысы мен орталығындағы далалы және жартылай таулы аймақтарында көшіп-қонып жүріп мал өсіру, яғни көшпелі мал шаруашылығы. Бұл шаруашылықтың өзіне тән ерекшелігі- малшылардың тұрақты қысқы қоныстары болды, онда уақытша тұрақтап, қалған уақытта мал соңында көшіп жүрді. Шаруашылықтың бұл түрі жайлы деректер б.з.д. ежелгі дәуірдегі авторлардың (Геродот, Гиппократ, Страбон ) және кейінгі орта ғасырлардағы саяхатшылардың ( П.Карпини, ибн Батута, ибн әл-Факих, В. Рубрук т. б.) жазбаларында кездесіп отырады. Көшпелі мал шаруашылығы кезінде жер өңдеумен мүлде айналыспаған. Қысқы мал азығы үшін аздап шөп дайындалған.
Мал шаруашылығының екінші түрі - жартылай көшпелі мал шаруашылығы. Бұлардың тұрақты қыстаулары болып, онда тұрақты үй-жай, мал қора сияқты құрылыс жүйелері салынған. Археологиялық зерттеуге қарағанда, бұл тәсіл сақ-үйсін дәуірінен бері қарай белгілі. Шаруашылықтың бұл түрі Жетісу, Шығыс Қазақстан, Батыс Алтай сияқты далалы, орманды, биік таулы аймақтарда дамыды.
Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығы. Мал шаруашылығының бұл түрі ерте орта ғасырларда қалыптасқан. Отырықшы мал шаруашылығының кең түрде дамыған жері- Оңтүстік Қазақстан. Сырдария, Арыс, Шу, Талас өзендерінің жағалауларында және Қаратаудың оңтүстік, солтүстік баурайларында суармалы жер шаруашылығы мен мал өсіру қатар дамыған.
Алғашқы темір дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне жүргізілген зерттеу жұмыстары жерімізде көшпелі өркениеттің болғандығын толығымен дәлелдеп отыр. Жетісу аймағындағы Есік, Бесшатыр обаларының, Шығыс Қазақстандағы Берел, Сырдария бойындағы Түгіскен, Ұйғарақ, т. б. обаларының зерттелуі сақ тайпаларының өркениетті мемлекет дәрежесінде өмір сүргендігін көрсетеді.

Негізгі бөлім
Көшпелі малшаруашылығының қалыптасуы

Көшпелілікке өтуден бұрын мал шаруашылығы бірнеше өтпелі түрді: үй маңындағы малшылық, алысқа ұзамайтын бақташылық, жайлау бақташылығын басынан кешірді. Малшылықтың алғашқы түрі -- үй маңында мал өсіру болды. Ал Көшпелі мал шаруашылығы қалай пайда болды? деген мәселеде әр түрлі пікір бар. Кейбір ғалымдар: Отырықшы малшылық біртіндеп дамып, мал басы өседі. Мал басы өскен сайын жайылымды кеңіту, жайылым ауыстырып отыру қажеттілігі туады. Бұрынғы отырықшы малшылар біртіндеп жайылым ауыстырып, жылжып көшуге мәжбүр болады. Сөйтіп, көшпелілік қалыптасты, -- дейді. Ал енді бір зерттеушілер бұл жағдайды қола дәуірінің соңындағы климат жағдайының өзгеруімен -- Еуразия даласындағы қатты құрғақшылықтың басталуымен түсіндіреді. Көшпелі қоғам тарихын зерттеуші ғалымдар басқа да көптеген себептер бар дейді. Олар: мал басының өсуі, ерте темір дәуірінің басында бақташының атқа мінуі, біртіндеп жылқыны мініске үйретіп, алдымен, сүйек ауыздықты, содан соң қола, кейініректе темір ауыздықты, одан үзеңгіні, ертоқымды пайдалануы көшпелі мал шаруашылығының дамуына, ғасырлар бойғы мал бағудың тәжірибесінің қалыптасуына негіз болды. Көшпелілік тек шаруашылықты жүргізудің түрі ғана емес, бұл тұрмыс-тіршіліктің де түрі. Көшпелілер негізгі күн көрісі малдар болды. Жылқы малы ең алдымен Солтүстік Қазақстанда қолға үйретілді. Бұл жерде ежелгі адамның алғаш рет жылқыны қолға үйрету орталығының бірі, әлемге әйгілі Ботай мәдениеті табылған. Ботай қонысы 15 гектардан астам жерді алып жатты.
Көшпелілік түрінде мал жыл бойы жайылымда тебіндеп жайылды. Малшылар көшпелі өмірге қолайлы жасалған киіз үйде тұрды. Жартылай көшпелілік салтында қазақ халқы мал басы санын аман сақтап қалу үшін жыл мезгілдері мен жайылымдық жерлердің ерекшеліктеріне қарай көшіп-қонды. Қысқы көшінде жылы тұрақтары - қыстауларға қоныстанған. Мал төлдетіп, жүн қырқу үшін көктеуге (көктемгі көш), кейін жас төлдер өсіп, жер көгерген кезде жайлауға көшкен. Қыстауларының жанында мал азығы үшін шөп дайындаған, егіншілік кәсібімен де айналысқан. Отырықшылық дәстүрде мал белгілі бір аумақта бағылып, қорада ұсталған. Іле, Талас, Арыс, Шу, Сыр өзендері бойында және Жетісу өңірінде егіншілік кеңінен дамыған. Дәстүрлі малшаруашылығы ХІХ ғасырдың соңына дейін сақталды.
XIX ғасырдың басына дейін қазақтар және олардың түпкі ата-бабалары (сақтар, ғұндар, түркілер) өте дәулетті тұрмыс кешкен. Еркіндік, әділеттік, көшпелі өмір салты, ен даладағы кең жайылымдар, халықтың сирек орналасуы Ұлы далада дәулетті малшылар дәстүрі мен сән-салтанатын қалыптастырды. Көшпелілер түгелдей қару-жарақпен жеткілікті қаруланып, өз отбасын, малы мен жайылымдарын қорғауға дайын тұрды. Көшпелілердің негізгі дәулеті мал болып, байлық өлшемін ірі және ұсақ мал құрады. Мал көшпелілерге азық-түлік, киім-кешек, тұрғын үй т.б. қажетті өнім берді, көлік міндетін атқарды.
ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңы мен 30-жылдарының басында қазақтарды күштеп отырықшыландыру және ұжымдастыру салдарынан орын алған ашаршылықта республика халқының жартысына жуығы қазаға ұшырады. Жергілікті халық санының күрт кемуіне әкеп соқты. 1950 жылдардағы ескерілмей жүргізілген тың және тыңайған жерлерді игеру саясаты нәтижесінде құнарлы жерлердің 10 млн гектары эрозияға ұшырады. Сондай-ақ мал шаруашылығын жүргізудегі кеңестік әдістер еліміздегі тағы 55 млн гектар жердің тозуына әкелді.
Тарих беттерін парақтасақ, мал шаруашылығының осыдан ондаған мың жыл бұрын пайда болғанын аңғарамыз. Ал ғалымдардың зерттеуі қазақ жеріндегі мал шаруашылығы қола дәуірінен бастау алады дейді. Бұған археологиялық қазбалар мен көшіп-қонып жүрген жұрттың атақонысы дәлел бола алады. Сондай-ақ 1743 жылы Қалдан Серен қолынан Абылай ханды босатуға барған қаз дауысты Қазыбек бидің Біз мал баққан елміз... толғауы да аталған шаруашылықтың атакәсіп екенін айғақтайды. Демек қазақ елі үшін қой бағып, жылқы асырау жат емес. Тіпті ата-бабадан жалғасып келе жатқан үрдіс.

Көшпелілік пен отырықшылықтың байланысы

Көшпелі және отырықшы жұрттардың арасындағы қатынас әр заманда, әр түрлі аймақта әрқалай болды. Олардың карым-қатынасында қақтығыс, соғыстармен қатар бейбіт сабақтастық, шаруашылық, сауда, мәдени өзара әсерлер аз болған жоқ. Мал өнімдеріне мамандандырылған көшпелі экономика егіншілік өнімдерін, қолөнер бұйымдарын отырықшылардан алса, отырықшылар мал өнімдерін, кейбір қолөнер заттарын, қолөнерге қажетті шикізаттарды көшпелілерден алып отырды. Мұндай сауда, айырбас қатынастары, әсіресе отырықшы халықтар мен көшпелі елдер көршілес орналасқан шекаралық, аймақтарда пәрменді түрде іске асып отырды.
Отырықшы елдерге жылқы малы, оны мініске, жегуге үйрету көшпелі малшы тайпалардан келді. Атты әскер дәстүрі, садақтың түрлері, қылыш, ат әбзелдері де көшпелілерден келген. Ерте орта ғасырлар заманында көшпелілер отырықшылармен тек қана соғысып қойған жоқ, сонымен қатар өзара тығыз бейбіт байланыста болды. Көшпелілер отырықшы елдер шеберлеріне өздеріне қажетті құрал-сайман, жабдықтарға тапсырыс жасаумен қатар оларды кажетті шикізатпен қамтамасыз етіп отырды. Сонымен бірге көшпелілер отырықшылардан түрлі қолөнер түрін үйренді.

Қазіргі уақыттағы малшаруашылығының сипаты

Шиелі ауданы шаруашылықтың бұл бағыты бойынша алға жылжып келеді. Биыл ауданда мүйізді ірі қара саны - 59 622-ге жетсе, қой мен ешкі - 96 323, түйе - 1504, жылқы - 16210, ал құс - 23552 басты құрап отыр. Бұл тарих беттерінде таңбаланып қалған өткен жылғы көрсеткіштерден едәуір өскен. Осының арқасында биылғы жылы 2801,9 тонна ет, 10549 тонна сүт, 1649,3 мың дана жұмыртқа өндірілген. Ал 15 тонна балық Ресей Федерациясына экспортталған.
Мал шаруашылығында асыл тұқымды малдың маңызы зор. Ол малдың өміршеңдігі мен өнімділігін, өсім саны мен сапасын арттырудың тиімді тәсілі. Қазіргі таңда ауданда асыл тұқымды мүйізді ірі қара - 655, қой - 12400, жылқы - 162, түйе - 244 басты көрсетіп отыр.
Әлімсақтан атакәсіппен айналысып, болмыс-бітімін мал шаруашылығымен байланыстыра білген өңірде мал бордақылау, қолдан ұрықтандыру сынды шаруа да оң нәтиже көрсетіп келеді. Қазіргі таңда ауданда 50 бастан 120 басқа дейін мал бордақылайтын орындар бар. Олардың қатарындағы Керделі ауылдық округінде Халық, Ақмая елді мекенінде Әсет, аудан орталығындағы Шорабаев Ә бордақылау алаңдары көш бастап тұр десек қате емес. Сондай-ақ жеке кәсіп ашып, елдің экономикасының дамуына сүбелі үлес қосуға атсалысып жатқан жеке кәсіпкерлер де жетерлік. Олар ауданда мал бордақылау алаңының артуы үшін жұмыс істеуде. Мәселен, Бәйгеқұм ауылындағы Бәйімбетов, Иіркөлдегі Жерұйық, Керделідегі Дидар, Төңкерістегі Жылқыайдаров алаңдарының бүгінде тасы өрге домалап отыр. Сондай-ақ өңірде 16 қолдан ұрықтандыру бекеті жұмыс істейді. Олар Қызылорда қаласындағы Асыл тұқым ЖШС және Жаңақорған-Асыл түлік ЖШС-мен келісімшартқа отырған.
Бүгінгі таңда атакәсіп мал шаруашылығына жұрттың қызығушылығы артқан. Ол үшін мемлекет тарапынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.