Абайдың философиялық ойлары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министірлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті

Ғылыми Жоба: ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІНДЕ АБАЙДЫҢ КӨРКЕМДІК МҰРАСЫН НАСИХАТТАУДЫҢ АУДИОВИЗУАЛДЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Дайындаған студенттер: Мақсат Рахымберді
Мерей Ақылбек

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 Абай шығармаларының Орталық Азия елдеріне ғаламтор арқылы насихатталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

2. 2 Абайдың философиялық ойлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16

Аңдатпа

Л.Н.Гумлев атындағы Еуразия Ұлттық Университетің студенттері Мақсат Рахымберді мен Мерей Ақылбектің Орталық Азия Елдерінде Абайдың Көркемдік Мұрасын Насихаттаудың Аудиовизуалды Ерекшеліктері атты ғылыми жобасы бүкіл әлемге танымал Абай Құнанбаев атамыздың шығармаларын Қазақстанмен көршілес елдерге ұсынылған аудиовизуалды ерекшеліктеріне тереңірек тоқталып, саралау.
Ізденушілер Абайдың шығармаларын заманға сай жасылынған қырларын жеке-жеке қарастырып, олардың тәрбиелік, үгіт-насихаттық жақтарына басым берген.
Абайдың ел саясатына араласуы, оның қазақ халқын сауатты, көзі ашық елге айналдырсам деген ұлы мақсаты аудиовизуалды бағытымен жасалған тың дүниелер халыққа қандай әсер сыйлаған білу.
Ақынның ел басқару ісіндегі дана көзқарастары мен қара сөздеріндегі ұлағатты ой түйіндері оның шығармаларының негізгі арқауы болып тарқатылады. Абайдың әрбір сөзі қиюын тауып шебер қиыса байланыса отырып, терең мағынаны білдіреді, жақсылыққа үндейді. Сол себепті Абайдың сөздері Орталық Азия халықтарына берері көп.

Кіріспе
Абай туралы сөз айту, не болмаса сөз жазу бір жағынан оңай да, екінші жағынан өте қиын. Абайды оқуға кімнің болса да ынтасы зор және одан әркім өзінше, нәр алып сонымен бірге оны өзінше қабылдайды. Абай кімнің болса да жүрегіне еніп оған өшпес із қалдырады. Абай туралы әркімнің өз түсінігі бар, сондықтан әркімнің өз ойы бар. Абай әлемі жатқан бір тұтас дүние. Ол-бүкіл әлем болмысын қамтиды. Сондықтан Абай шығармаларынан бүкіл әлемнің сырын түсініп, керемет құпиясын көре аламыз. Ол үшін оны көретін жүрек көзі болу керек. Абай туралы ой айтудың, не болмаса сөз жазудың қиындығы осында жатыр деп ойлаймын.
Абай тұлғасының ұлылығын, асқақтығын сезіну үшін оның рухани әлемін тұтас қамтыған тұста ғана, ақынның шалқар жан дүниесінің ұлылығына көзімізді шын жеткізе аламыз. Сонда ғана ұлы ойшыл ақынымызды ардақтау ғана емес сонымен бірге оның ұлы мұрасын өмірде кеңінен қолданып өз өмірімізді соған үйлестіруге мүмкіндік туар еді.
Абай шығарамаларын бір рет қана оқып қоймақ түгілі, тіптен оның шығармаларын жаттап алу да аз, мәселе, оны түсінде. Абай адам санасы кемелденіп толысқан сайын түсінікті бола бастайды. Әр ұрпақ абайдан өз түсінігін табады.
Абайдың асыл мұралары қазір де өзекті жас ұрпақты тәрбиелеуде маңызды құрал болып отыр. Ендеше бүгінгі ұрпақ біз үшін Абай-ұлы ұстаз ал оның мұралары"Мәңгілік елдің таусылмас асыл қазынасы" Өлді деуге сыя ма ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған - деп ақынның өзі айтып кеткендей Абай бүгін жарқын бейнесімен жалынды жырымен нақыл сөздерімен бізбен бірге жасасып келеді.
Ұлы Абай-қазақ халқының руханияты мен мәдинетінің символы. Оның ілімі халықтың рухани жаңғыруымен тығыз байланысты ал даналығы қазіргі заман мен үндес. Абай шығармашылығымен танысу сананы оятып ойға ой қосады жаңа көңіл күй мен сезімге бөлейді асыл армандарға жетелейді өзіңді өзің талдап тазартуға итермелейді.
Қазіргі кезде елімізді толғандыратын мәселелердің бірі жастарды адамгершілікке, әдептілікке, адалдыққа, имандылыққа баулу. Сондықтан мен осытақырыпты таңдауға шешім қабылдадым. Ел жұрттың болашағын ойлап халықты ауыр тұрмыстан азаптан құтылудың жолын меңзеп оқу-білімге шақырған адамның сол кездегі жаман қасиеттерінің бәрін санап атап көсетіп содан арылуға жақсылықты өн бойына жинауға яғни тәрбиеге көп көңіл бөлген.Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашу сияқты рулық тартым бітпейтін дау-жанжал елдің сиқын бұзатынын еш мақсатсыз бос жүрген халықты көріп қатты қынжылған. Ел ішіне іріткі салатын өтірікпен мал жиып байыған би-болыстарды өлеңмен шенеген Қазақ даласында қазіргі психологтя ғылымы тұрғысынан бірінші болып Абай адам деген ұғымға анықтама берген Адам-ұғымы-педагогика мен психология ғылымында негізгі пәндік ұғым.
Абайдың адамгершілік идеалы мұраты принципі-қысқаша ғана Адам бол деген формулаға тұжырым. Адам болу-кісіліктің кісісі шын мәнінде азамат болу қара бастың қамы тіпті бүкіл адамзаттың қамын ойлайтын өзін өзі зор тұтып надандарды менсінбейтін дүниеге әлем тұрғысынан қарайтын азамат болу. Абай қазақ жастарын жел өкпе әр нәрсеге көрсе қызыр болмай өнерді үйренуге табиғатты тануға ғылыми көзқарасқа негізделген тиянақты білім алуға үндеді. Жастардың мінез-құлық адамгершілік тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген.
Абай Тез үйреніп тез жайма,
Жас уақытта көңіл-гүл деп жазған
Зерттеу мақсатым, Абай Құнанбайұлының айтып өткен ақыл өсиеттерін айта отырып жастардың қабілетін айқындап әдебиет сахнасына тағы да Абайдай текті даналарды оятқым келеді және де Абайша қара өлең ұйқасымен бүгінгі таңда қолыма алған өлең жинақтарымды шыңдай түстім нәтижесінде Хакім Абай атты өлеңім халықаралық сайыстарда топ жарып жастар арасына тарала білді.
Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған "кәрі әжесі" Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга шебер, жөн-жобаға жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Хафиз, Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы "Приходская школаға" да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады. Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
"Абайды таныту арқылы біз Қазақстанды әлемге танытамыз. Абай әрқашан ұлттық ұранымыз болуы тиіс", -Н. Ә. Назарбаев.

Негізгі бөлім
2.1 Абай шығармалары Орталық Азия елдеріне ғаламтор арқылы насихатталуы. Өлеңсөздің ұқсаған құдіретіне. Ақыл, қайрат,білімді тең ұстаған, Өр Абайдыңтөтеген кім бетіне. Ақын атынтаратқан әрбіртұсқа, Өлеңменен өлмейтін салған нұсқа. Арғын,найман сөзіне таңырқаған, Қандай арман бар дейсің бұл туыста. Ж. Жабаев.
Бүгінде Абай есімі әлемнің үздік ақын, жазушыларымен қатар жазылады. Шекспир, Гете, Пушкин сынды ұлы тұлғалармен есімі қатар аталуы, ақынның шығармаларының сыры, мәні тереңде екенін аңғартады. Бұған дәлел Финлияндиядағы "Qide Oy" компаниясына тиесілі Central Asia Guide сайтына Абай туралы мақала жариялаған. Дерек көзі; https:central-asia.guidekazakhst ankazakh-culturekazakh-peopleaba i-kunanbaev

Сайтта Орталық Азия мемлекеттері туралы ақпараттар таратылады. Бес мемлекетің (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан) салт-дәстүрі, туризм саласы, сондайық ұлы тұлғалары туралы деректер жарияланған. Абай атамыздың отбасы, атқарған қызметі, еңбек жолына қатысты көз қарастарын білдірген. Әсіресе, орыс жазушыларының еңбектерін қазақ тіліне аударма жасауына ерекше мән берген.
Одан бөлек, әлемдік үздік ақындарының өлеңдерін жариялаушы ALLPOETRY.COM сайтында Абайдың шығармаларын (өлеңдерін, әндерін) ағылшын тіліне аударып жариялаған. Дерек көзіне сілтеме; https:allpoetry.comKunanbaev-Ibr agim-Abai

Көзімнің қарасы әнінің аудармасы

Жаз өлеңі

Абай өлең жазуды 10 жасында (Кім екен деп келіп ем түйе қуған...) бастаған. Одан басқа ертеректе жазылған өлеңдері -- Йузи-рәушән, екіншісі -- Физули, Шәмси. Сап, сап, көңілім, Шәріпке, Абралыға, Жақсылыққа, Кең жайлау өлеңдері 1870 -- 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы -- Қансонарда 1882 ж. жазылған. Алайда жасы қырыққа келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді. Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі -- өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі -- ғақлия (немесе Абайдың қара сөздері) деп аталатын прозасы; үшіншісі -- өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.
Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына көп бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің, қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің шеберлік -- шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын Масғұт және Ескендір деген атпен өлеңге айналдырады. Ислам дініне өзінше сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақ халқының экономикасы мен ой-пікірінің алға ұмтылу бағытта даму ықпалымен қалыптасты. Дүниетану жолында сары-орыстың төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы қатарлы ой-пікірін қорытып, басқаларға қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді түсіндіруге қолданады. Дүниетану өңірінде екі қасиеттің -- сезім мен қыйсынның, түйсік пен ақылдың қатынасын таразылайды. Сондықтан да: Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз деп жазады.
Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы -- жүйеге бейімделген біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге қасиеттік деп саналатын- арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса Абай сынының тәлкегіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік, өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты қасиеттер қазақ баласының кейбірінің бойындағы туа біткен кемшілік емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, Абай бұрынғы бабаларымыздың бойынан көрген кемшіліктерді себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашқан.

2. 3 Абайдың философиялық ойлары
Ұлы Абайды өмір, қоршаған дүние, табиғат, болмыс сыры, олардың заңдылықтары көп ойландырған, ол дүние сырына бойлап, өзін мазалаған сауалдарға жауап табуға тырысқан. Мен осы кіммін? Жан иелері өмірінің түпкі мәні неде? Барлық адам баласы, жан-жануарлар да тамақтанады, ұйықтайды, қорғанады, артына ұрпақ қалдырады. Сонда адам баласының басқа жан иелерінен айырмашылығы неде? Міне, Абай әркімді де толғандыратын терең сырлы сұрақтарға жауап іздейді. Ол өзінің ілімінде, пәлсапалық шығармаларында адам баласының өмір сүру мақсатын, сол мұратына жету жолын, әлемдегі болмыстың мәні мен өзіндік ішкі байланысты, жалпы заңдылықтарын ашып көрсетеді.
Кемелдену, жетілу - адам өмірінің мақсаты екенін айтады Абай. Жетілу дегеніміз не? Түрлі жетілулер бар. Мысалы, спортпен шұғылданып өзіміздің денемізді, күш-қуатымызды жетілдірсек, ал ғылым-білім, өнерге үйрену арқылы ой-өрісімізді жетілдіреміз. Абай осыларды айта отырып, бұлардан гөрі маңыздырақ жетілу барын, ол - рухани жетілу, яғни жанды жетілдіру деп көрсетеді.
Абайдың айтуы бойынша жан жүректе орын тепкен. Жан адамның тыныс-тіршілігін, іс-әрекетін жүрек арқылы басқарады. Егер жан жетілмеген болса, онда адамның іс-әрекетінде де кемшілік болады. Ішкі дүниесі тазарып, жетілген адам ғана қателікке ұрынбай, өмірде жаңсақ баспай, дұрыс өмір сүре алады. Адам баласының бақыты оның жүрегінің тазалығымен тығыз байланысты деп үйретеді Абай. Сонымен, жетілудің негізі - женді, жүректі жетілдіру екен. Бұл - адамның ішкі нәзік болмысын тазарту деген сөз.
Абай өз шығармаларында жетілу жолдарын, олардың түрлі белестерін көрсетеді. Әрбір адам осы жетілу жолдарынан өте отырып өзінің қай деңгейде тұрғанын және өмірінің келесі белесін анықтай алады. Мәні терең ашылып, келешегі айқындалғанда ғана адам өмірі маңызды болмақ. Абай ілімі осылай әркімнің өмірінің мәнін ашып, оның келешектің жарқын жолына шығуына мүмкіндік береді.
Ақын мұрасында бір жүйеге түсірілген көзқарасын тұжырымдайтын арнайы философиялық шығармасы жоқ. Дегенмен, Абайдың көптеген өлеңдері мен прозалық шығармаларында "... адам мен адамгершілік, ар, ұждан, мораль философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек-бөлек бір көлемді, әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені даусыз. Абай шығармашылығын зерттеудің алғашқы кезеңінде, 1920-30 жылдарда ақынның идеялық мұрасы қызу айтыстар тақырыбына айналды, Абай философиясын діншілдігі басым әдеттегі буржуазиялық идеалистік философияның жамап-жасқаған біртүрі деп дәлелдемек болушылар да табылды [2, 26]. Көрнекті мәдениет қайраткерлері мен жазушылар: С. Мұқанов, - Абай бұл сөздің ұнамды мәнінде ең озық реалист-суреткер болды және сонысы үшін де біз оны құрмет тұтамыз, сондықтан да оның әдеби мұрасы біз үшін баға жетпес байлық болып табылады, тап солай болғандықтан да қазақ халқы Абайды өзінің аса ірі ұлттық ақыны деп біледі
Ақын шығармалары 19 ғасырда да Қазақстанда демократиялық қоғамдық ойдың қалыптасып, дамуына негіз болған басты-басты идеялық үш қайнардан нәр алды:
1) қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр;
2) ежелгі және орта ғасырдағы Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары; 3) орыстың материалистік философиясы мен демократиялық мәдениеті, сол арқылы дүниежүзілік (ең алдымен Батыс Европаның) философиялық ойдың жетістіктері.
Әуезов бұл идеялық бағыттарды бір-бірімен табиғи ұштасып, жалғасып кететіндігін айта келіп, Абай дәуірі үшін осылардың ішінде үшінші қайнармен, орыс классиктерінің шығармаларымен таныстықтың маңызы аса зор болғанын, Қазақстандағы қоғамдық ойдың болашақта жандана түсуіне ықпал еткенін атап көрсетті.
Ғалым Абайдың орыс әдебиетімен және философиялық озық ойымен байланысын оның аударған шығармаларының санымен немесе оған революционер демократтар идеясы ықпал етті деген қарапайым түсініктерді еске алумен ғана дәлелдемек болған жеңіл-желпі, қара дүрсін пікірлерге қарсы шықты. Ол Абай шығармашылығының өткен заман ойшылдарының теориялық мұраларымен байланысын анықтайтын мәселелердің тым тапшы зерттелгеніне өкініш білдірді; Абайдың орыс әдебиетіне ғана емес, сонымен қатар адамзаттың бүкіл рухани мәдениетіне қатынасын тұтастай даму үстінде орыс және қазақ халқының байланыстарын сол кезеңнің мазмұнын анықтайтын саяси оқиғалармен тығыз органикалық байланыста карастыратынының методологиялық маңызы аса зор [3, 148-149 б.]
Өз заманының ғұламасы болған Абай көптеген орыс жазушылары мен философтарының, әсіресе, А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, И.А.Крыловтың, В.Г.Белинскийдің, А.И.Герценнің, Н.Г.Чернышевскийдің, Н.А.Добролюбовтың шығармаларын оқып, зерттеді, орыс революционер-демократтарының озық ойы, оның дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етті.
Ойшыл-ақын ежелгі заман философтары Сократ, Платон, Аристотель, сондай-ақ, Шығыстың ұлы ойшылы әл-Фараби мұраларымен де жақсы таныс болды; Батыс Европа философиясын, дәлірек айтқанда Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Спенсер, Л.Фейербах еңбектерін оқыды: ...өзінің рационалдық философиясын Абай кездейсоқ жасай салған жоқ, алдымен осындай бай мектептердің оқуынан өтіп алып, сөйтіп, бұларды өзінің творчестволық өңдеуінен өткізген соң ғана жасай алды [4, 141-б.]
Ол Ч. Дарвиннің даму теориясы мен анатомиялық ілім негіздерін білді. Абайдың жаратылыстану ғылымындағы білімінің кеңеюіне орыстың материалистік психологиясы, нақтырақ айтқаңда И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинский еңбектері маңызды қызмет атқарды. Ақынның дүниетанымына сол кезеңде Семейде тұрған, саяси аударылған адамдарымен достығы игі әсерін тигізді. Олардың арасында Е.П.Михаэлис, Н.И.Долгополов т. б. демократтардың идеясында тәрбиеленген алдыңғы қатарлы зиялы қауым өкілдері бар еді. Абайдың көптеген өлеңдерінде терең философиялық ойлары, табиғатқа, таным, ақыл жайлы толғаныстары көрініс тапқан.
(Абай және рухани бостандық мәселесі)
Адамзаттың тарихы - Рухани Бостандықтың тарихы.
Әлмисақтан бері ақыл иесінің Сыртқы Дүниенің, Ішкі Әлемнің, Қоршаған Ортаның өктемдігіне қарсы күресі еш толастаған емес. Дін де, Мемлекет те, Қоғамдық құрылымдар да оның "жан бостандығына" (Абай) ұмтылған құштарлығын қанағаттандырмаған. Өктемдіктің жолы күшейіп, оның тамыры "үкімет зорлығы" (Абай) арқылы рухани тәуелділікке барып тірелді. Жаһилдік бұл түзілімнің адамзатты арандатқанына да ықылым заман өтті. Әлмисақтан басталған өктемдік XX ғасырда өзінің шегіне жетті. Сол жаһилдік өктемдікті жүргізушілер де, оған қарсы тұрушылар да өзара күресті еш тоқтатқан жоқ.
Даналардың ойы осы қарама-қайшылықты шешіп беруге дәрменсіздік танытты.
Жаһилдік отарлау рухы өмір сүріп тұрғанда Рухани бостандықтың рухы да өлмек емес. "Жан бостандығына" жету жолында түрлі амал іздеп, қилы-қилы тағдырды басынан кешіп, түрлі діни сенімдерді ұстанып, соны медет тұтқан ұлттар мен ұлыстардың мүддесі рухани мойынсұнбауға алып келеді.
Мұны ұлттық мүдде деген ұғым толық бере алады.
Қаншама дана, инсаншыл, әділетті болғанмен өз ұлтының мүддесі үшін бүйірі бұрмаған данышпан жоқ.
Аристотель - Ескендір Зұлхарнайынның, Конфуций - Хань патшалығының, Гете - неміс шаһзадасының, Пушкин - орыс империясының, Бұқар жырау - Абылайдың, Нысанбай - Кенесарының рухымен өмір сүрді. Бұлардың ешқайсысы өз заманының шапанын шешіп тастаған жоқ.
Ал олардың ішкі бұлқынысы мен буырқанысына келетін болсақ, оның тегеурінінің түпкі топшысы - рухани тәуелсіздік.
Ұлылар алмағайып күйсіз ("раздвоение личности") даналық кемерінен аспаған. Олар өз заманының рухымен, бірақ іштей қасарысып, тістесіп, тісін басып өмір сүрді. Бұл ретте орыс ойшылы Н.А.Бердяевтің:
"Тек кана Пушкинде ғана, озық ойлы бірден-бір орыс адамында ғана өмірге басқаша көзқарас жылт ете түсті. Пушкин өзінің бойына зиялылардың ойлау жүйесі мен империялық ойлау жүйесін қатар сіңіре алды. Ол төңкерісшіл өлеңдер жазды, бірақ та ол ұлы державалық орыс өктемдігінің ақыны болып қалды" - деген пікірі өте дәл айтылған.
Қандай ғұлама болмасын оның санасында өзі өмір сүрген дәуірдің сәулесі мен көлеңкесі түспей тұрмайды. Мұндай құбылыстан Абай да бойын аулақ сала алмаған.
Ол жөнінде Мұхтар Әуезов:
"Ел ішінің сөзі мен тартысуында, араздық-жаулығында көпті билеп, әмір жүргізген уақытта өз бетіне көпшілікті бағындыруда Абай түгелімен әкесінің шәкірті болған. Өзге әке болса, әке істеген іс пен әке қуған мақсат жолындағы әдісі мен ебі ғана өзге. Одан басқа мойнына алған міндеті, беттеген тілек бағыты түгелімен әкесінің жолы болды... Сонымен, Абайдың жас кезінде әкесінен ел ажырап кетіп, Құнанбай басының жалғыздық көрген кезінде бұл тұқымның қолынан шығып кетуге айналған бақ пен абырой, қайрат пен қожалық болса, соны бұрынғыша толық қалпында қайта қолына жиып алу, жігіт болған Абайдың барлық бойындағы қуатымен түгел ұмтылып қуған арманы, мақсаты болды. Абай жігіт күнінде өзіне бұл жолдан басқа жол бар, осы істен түзу іс бар деп түсінбеген... Ұлғайып келіп артында қалған өмірге суық сыншы көзімен қарап, өткеннің бәрін өкінішпен еске алған уақытта: "Қаны қара бір жанмын, жаны жара" - деген сөзді тегін айтпаған", - дейді.
Сондықтан да Абайды "бай ұлына жалшы ұлы жалынышты" заманның жанашыры болды деп қарауға мүлде болмайды. Керісінше, Абай басыбайлылықтың емес, рухани бостандықтың ызалы да қасіретті, ойшыл және табанды "толық адамы" (Абай) болған. Ол өзіне де, өзінің туған еліне де және оны бодандықпен тұншықтырып отырған рухани тәуелділікке де "ыза болғандықтан күлген, ызала күлкінің өзі де қайғы" - (Абай) деп қараған.
Неге? Бұл ұлы ойшылдың үйлестіріп айтқан сөзі ғана ма?
Жоқ. Оның астарында қоғамдық құбылыстардың және өзі өмір сүрген заманның дерті жатыр. "Революция дегеніміз - қоғамның дерті" дейді Спенсер. Ал Абай ғұмыр кешкен заман, Ресей империясы сол "дерттің" ошағына айналған еді. Қоғамдық ой-пікір, мемлекеттік парасат, нақты мақсат пен бағыт-бағдары қалыптаспаған Ресейдің патшалық саясаты мен орыс психологиясы жалғанды жалпағынан басып, қомағайлана асап қалуға, шайнамай жұта беруге бейімделді. Күні кеше ғана "басы байлылықтан құтылған шаруалардың, тақуалардың, дінбасылардың, ұсақ қызметкерлердің, дүмше кәсіпшілердің оқыған балаларының" (Бердяев) қомағайлық пиғылына құрылған әлеуметтік ой мен билік Ресейдің аранын ашқызып, қалыптасқан дәстүрлік саясатты бұзды. Бұрын уызына жарымаған "шаруа байғұстың" ашкөздігі енді мұқым империяның тәбетіне айналды. Сондықтан да рухани тұрғыдан алғанда:
"Орыс адамының алдында ұшы-қиырсыз қиын міндет тұрды, ол өзі жайлап алған жаһанды ретке келтіріп, ұжымға ұйытуы тиіс еді. Орыс жерінің шетсіз-шексіз кеңдігі, олар үшін шекараның болмауы және оған шек қойылмауы оның рухының қалыптасуына да әсер етті... Орыс халқы өзінің жерінің кеңдігінің, бойына біткен табиғи бассыздығының құрбаны болды. Оған өзін-өзі игеру қиынға соқты, ал орыс адамының белгілі қалыпқа түсуге деген қабілеті онша мәз емес еді. Орыс тарихшылары орыс мемлекетінің өктемдік дөрекілігін аса кең, шексіз орыс жазығын игерудегі дәрменсіздігінен деп түсіндіреді. Орыс тарихшыларының ішіндегі тамаша ғалым Ключевский мұны: "мемлекеттің көлемі қампая берді, ал халық болса көтеремге айналды" деп бағалады. Белгілі бір дәрежеде бұл пікірдің шындығын кеңестік коммунистік мемлекет те одан әрі дәлелдей түсіп отыр, себебі мұнда да халық мүддесі кеңестік мемлекетті ұйымдастыру мен оның күшін молайту үшін құрбандықка шалынып отыр" - деп түсіндіреді Н.А.Бердяев.
Демек, бұл дегеніңіз адамның мемлекет алдындағы рухани тәуелділігінің шегіне жеткендігін көрсетеді. Орыс адамы орыс халқының ақ жолын қиған ашкөз мемлекеттің азығына айналды. "Ұлт дегеніміз - халық емес" деп Бердяевтің айтуында үлкен мән бар. Тобыр, тобырға қосылған халық, тобырлық психологияға ерген көпшілік - Ұлт емес. Мағжанның "Тоқсанның тобыры" деп айдар таққан тобыры - қазақ ұлтының толыққанды өкілі бола алмайды. Өйткені олар рухани тәуелділіктен арымаған "мемлекеттік идеологияның тетігі" ғана еді. Абай:

Не болады өңшең ноль,
Бастамаса бір кемел --
деп мегзегені солар болатын.
Яғни, "елді етекбасты ететіндер де" сол рухани басыбайлылар. Рухани басыбайлылық психологиясын Ұлы Күрескерлердің өзі де жеңе алмаған.
"Басыбайлылықтан арылмаған" Ресейдің қайыс ноқтасы қазаққа киілгенін және ол "ноқтаның" орыс халқының өзін-өзі билеп, рухани тәуелсіздікке жеткенде ғана алынатынын, не шіріп түсетінін Абай толық сезінді. Өйткені орыс ұлтының өзін тұншықтырып жатқан жалмауыз пиғылды ең алдымен сезінген де, сол үшін күйінген де нағыз рухани тәуелсіз орыс рухын көксеген орыс зиялылары еді. Өжет мінез, өткір оймен патшаның өзін сескендірген П.Я.Чаадаев осынау тұмса тоң мойындыққа шыдамай:
"Мәселенің барлығы мынада: біз еш уақытта өзге халықтармен қатарласа, ілесе өмір сүргеміз жоқ, біз өзімізге мәлім адамзат атаулының бірде-бір тегіне - не Батысқа, не Шығысқа жатпаймыз, иісі адамзатқа ортақ тәлім-тәрбие бізге жетпеген" - деді ызадан жарыла жаздап.
Заманның ашкөз пиғылын байқаған Абай сондықтан да "ызалы күлкімен" ащы зарын төгіп, сол басыбайлылыққа қарсы шықты.
Сол кездегі билікке, салтқа, заңға қарсы шығудың өзі Абайдың рухани тәуелсіздікке ұмтылғанын байқатады. Әйтпесе:
Бас-басыңа би болған өңкей қиқым,
Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын.
Өздеріңді түзелер дей алмаймын,
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың, -
демес еді.
Қорқытпай орнықтыр,Шошыған жүректі.Абай.
Қандай дарашыл, тәуелсіз тұлға болса да, Абайдың соншама тар, тартыс-ты, соқтықпалы, соқпақсыз жолмен жүрмеуге амалы да жоқ еді. Ол туралы М.Әуезов кеңестік қысымға мойынсынбаған кезде жазған Абайдың туысы мен өмірі атты зерттеуінде: Әрине, бұл күндердегі (бала кезіндегі - Т.Ж.) Абайдың көңіліндегі иманы әкенің сөзі. Содан ұғыну бойынша әкесінің жауын - жау деп, досын - дос санайды [1.119] , - деп жазған болатын.Міне, бұл - Абайдың дүние құбылыстарын қабылдауы мен оның көркем әлемінің қалыптасуына тікелей әсер еткен өмір шындығы болып табылады. Өйткені, бір ғасырдан астам уақыт бойы абайтануға қатысты барлық өмірбаяндық еңбектерде Абайдың қырыққа дейінгі, тіпті кейінгі кездегі өмірлік деректері бұрмаланып, қате жазылды. Тіпті, арнайы дәрістердің өзінде Абайдың жеке өмірі М.Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясындағы Абай образын сомдауға қолданылған көркем шындық пен көркем тартыстың негізінде түсіндіріліп келді. Соның ішіндегі, ең үлкен бір қателіктің бірі: Құнанбай мен Абай, яғни, әке мен бала бір-біріне қарама-қарсы бағытта қарпысқан жанкешті тұлғалар ретінде, яғни, жаңа заман мен ескі заманның бітіспейтін күресі ретінде көрсетіліп келді. Бұл, қалайда Абайды шынжыр балақ, шұбар төс Құнанбайдан ажыратып алып, оның ұлы мұраларын қалайда сақтап қалудан туған, заман ырқымен айтылған жалған бопса.Турасына көшсек, Абай өзі қырық бір жасқа келгенше Құнанбайдың ығында жүрді. Ол әкесі Құнанбайды:Ол сипатты қазақтан,Дүниеге ешкім келмепті.Өлмейтін атақ қалдырып,Дүниеге көңіл бөлмепті, - деген мырза сипатында қабылдап, қадір тұтты.Шығармашылық психологиясына қатысты теориялық қисындардың барлығында: ұлы адамдардың даналық мәйегін ұйытқан басты себеп - бақытсыз балалық пен балалық шағында басынан кешкен трагедиялық түршігу - деп бағалайды. Ал, адамдардың арасындағы мұндай жантүршігерлік қатыгездік пен қоғамдағы түңілісті оқиғалардың бір емес, бірнешеуін Абай өз үйінің, аға сұлтанның босағасында басынан өткізді.Аяр заманның арбауымен Абайдың жас қиялын арбаған, көркем қабылдау мен көркем ойлау жүйесін қалыптастырған оқиға қазақтардың он жылға созылған ұлт-азаттық көтерілісін бастаған Кенесары Қасымұлының ерлік трагедиясы еді. Қазақ даласын кеңінен қамтыған Кенесары көтерілісі туралы Нысанбайдың, Досқожаның жоқтау, қоштасу жырларын Абай ес білгенінен бастап естіп, сол оқиғалардың куәләрінің әңгімесін тыңдап, олардың баларымен араласып өсті. Кенесарының талқандалған әскерінің қалдықтарының біразы Құнанбайдың ауылына паналап, сіңіп кетті. Кенесарының кесілген басы, кесілген бастың торсыққа салынып Омбыға апарылуы, ақыры ол бассүйектің генерал Горчаковтың бұйрығымен күмістелінген күлсалғышқа айналуы туралы әкесі Құнанбай айтқан хикметті хикаялардың үрейлі елестері Абайдың сәби жүрегін тітіркенткені, бара-бара бұл әсер қыр елінің қырық құбылысты қиссаларымен қосылып, оның көркем қиялын тербетуі сезімшіл жүрекке көркем нәр бергені табиғи.Өйткені, тура сол Кенесарының бассүйегін қырғыздың Қалығұл биі Омбыдағы Батыс Сібір әскеи генерал-губернаторы Горчаковқа торсыққа сап апарып берген кезде Құнанбай аға сұлтандыққа сайланып, Омбыда ант берді. Содан кейінгі мырзақамақта жатқан жылдары губернатордың кеңсесінен ол бассүйекті көруі де мүмкін. Көрмеген күннің өзінде ол бассүйектің шершеуленіп, күмістеліп, патшаға арналып сыйшақшаға айналуы туралы әңгімелерге барынша қанық болғаны анық. Ал, өзі шешен, өзі намысшыл, өзі қазақтың жоғын жоқтаған, ішінен Кенесарыға тілеулес болған Құнанбай, сөйлеу үшін жаратылған машина ғана емес, тек бұрамағанда ғана тоқтайтын сағат сияқты төсектен тұрысымен-ақ сөйлей бастайтын, содан көзі ұйқыға кеткенше толассыз сөйлеп беретін Құнанбай, минут сайын ақыл сұрап, қазақтар оған келіп жататын, қос қолын мықынына таянып, екі-үш сөзден кейін-ақ шариғаттан үзінді келтіріп, абызша сұңқылдап кететін, жадында сақтау қабілеті таң қаларлық, үкіметтің барлық указдары мен жарлықтарын кітаптан оқып отырған адамша жатқа айтатын. Құнанбай мұсылмандықтың иман жолына қарсы қасақана жасалған мұндай жаһилдік һаракетті отбасында отырып айтпауы, ондай әңгімені өзіне ізбасар ретінде үміт етіп тәрбиелеп жүрген Абайдың естімеуі мүмкін емес.Ол оқиғалар санасына намысты ой ұялатып, Кенесарының не үшін күрескенін түйсікпен сезініп, есейген сайын тереңдей түсінгенін, тіпті көркем идеяға айналғанын, кейін, өзінің де қуарған бассүйектің қадірі туралы Ескендір атты дастан шығаруы, сол дастанда: қолына түскен қу бассүйекті әлемді билеген Ескендірге ұстатып тұрып (бұл арада, Абайдың емеуіріні бойынша Ресей патшасына деп қабылдаңыз): Бұл не еткен мазағы деп аң-таң қалдыруында, оған ғұлама Аристотельдің ауызымен:Бұл адам көз сүйегі, - деді ханға,Тоя ма адам көзі мың мен санға?Жеміт көз жер жүзінде тоймаса да,Өлсе тояр көзіне құм құйылғанда.Кәпір көздің дүниеде араны үлкен,Алған сайын дүниеге тоя ма екен?Қанша тірі жүрсе де, өлген күні,Өзге көзбен бірдей-ақ болады екен, - деп жауап бергізуінде үлкен поэтикалық астар бар.Кенесарының бассүйегін алдыртып, қу бассүйекті мысымен баса алмаған ашулы жаһангерге Абай, Ескендірге берген Аристотельдің жауабы арқылы: Дүниені жауласаң да, қан мен көз жасына тоймаған сенің араны үлкен кәпір көзіңнің қанша тірі жүрсең де қадірі болмас!, - деп ызалы ой толғайды. Мұндай астарлы, көркем емеуіріндерді ежелден өлең-сөзге қунақы қыр жұрты еш қиындықсыз тез түсінген. Бұл, әдеби әдіс-тәсіл кеңестік жазушылардың да оңтайлы амалына айналып, авторлық идеясын жағымсыз образдар арқылы жеткізуді социалистік реализмнің бір қыры ретінде пайдаланды. Абай бұған да қанағаттанбай, жас ақын досы Көкбайға (Сабалақ (Абылай), Наурызбай-Қаншайым атты дастан жаздыртуы, Кесікбас атты еуропалық романды қарасөзбен баяндап таратуы - Кенесары тақырыбы оның аңсарлы идеясы болғанын анық аңғартады. Абайдың:Ішіп терең бойлаймын,Өткен күннің уларын..., - дегендегі есіне алып, қанып ішкен уының алғашқы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.