Бұқар жыраудың шығармаларын мектепте оқыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОҚУ-АҒАРТУ МИНИСТІРЛІГІ
ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНТИТУТЫНЫҢ ЖОҒАРЫ КОЛЛЕДЖІ

БЕКІТЕМІН
Директордың ОІЖ орынбасары
С.Заурбекова
_____________2024 ж.

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пән атауы: Әдебиет оқыту әдістемесі
Мамандығы: 01140600 - Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Біліктілігі: 4S01140601 - Негізігі орта білім берудегі тіл мен әдебиетті оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Тақырыбы: Бұқар жыраудың поэзиясын оқытудың тиімді жолдары

Қабылдаған: Омарова Алма Рүстемовна
Орындаған: КЯЛ-33 тобының студенті
Архабаева Ұлбөбек Абдуғаниқызы

Астана 2024
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ Бұқар жыраудың шығармашылығы
1.1. Жырау шығармаларының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Бұқар жырау шығармаларының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
II ТАРАУ Бұқар жыраудың поэзиясын оқытудың тиімді жолдары
2.1. Бұқар жыраудың шығармаларын мектепте оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..29

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі. Халық жадында сақталып, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа жеткен жыраулар поэзиясы ұлттық мұра, ортаймас қазына, баға жетпес құндылықтар, оларды оқыту да білім мен тәрбие берудегі маңызды мәселе. Жыраулар поэзиясының мазмұнындағы ұлттық таным-тәрбие қазіргі тәуелсіздік кезеңінде таптырмас құрал болуы керек. Қазіргі білім мазмұнын жаңарту жағдайында оқытуға қойылып отырған талап - тілектер білім беруді әлемдік стандарттарға жақындату үдерісін қалыптастыруда. Осы талаптар үдесінен шығуда жыраулар поэзиясын соның үшінде Бұхар жырау толғауларын ұлттық құндылықтар мазмұнында оқытудың жаңашыл әдіс-тәсілдері мен оқыту жолдарын жүйелеу өзекті мәселе болып отыр. Қызғылықты, әсерлі хикая оқырман қауымның танымы мен өрісін кеңейтіп, өткен тарих шежіресіне өзге көзқараспен қарауға үндейді.
Диссертация жұмысының негізгі мақсаты.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - ұлттық әдістеме ғылымында, оның ішінде қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде жекелеген авторлардың еңбектерінде жалпылама қарастырылып келгенімен, ғылыми әдістемелік тұрғыдан әлі де болса білім мазмұнын жаңарту жағдайында арнайы зерттеуді қажет ететін жыраулар поэзиясының ғылыми негіздерін анықтау, сапалы әрі тиімді оқыту әдіс-тәсілдерінің жиынтығын құрастыру - 9 сыныпта Бұхар жырау поэзиясын оқыту әдістемесін жасау.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі міндеттер қойылды:
Бұхар жыраулар толғауларындағы ұлттық құндылықтардың орнын анықтау; Бұхар жырау шығармашылығын оқытудың ғылыми педагогикалық негіздерін жүйелеу;
9 сынып оқушысында жыраулар поэзиясын оқытуда қалыптасатын құзіреттіліктерін анықтау;
Білім мазмұнын жаңарту жағдайында жасалған бағдарламада берілген Бұхар жырау поэзиясын оқыту әдістерін жүйелеу.
Курстық жұмыстың ғылыми болжамы:
Әдебиет сабағында Бұхар жырау шығармаларын оқытудың мазмұны анықталып, тиімді әдістемелік жүйесі жасалады, жаңа инновациялық бағыттары оқу үрдісіне енгізіледі;
Әдебиет сабағында Бұхар жырау толғауларын оқытудың білімдік, тәрбиелік маңызы эксперимент арқылы тексеріліп, дәлелденеді.
Курстық жұмыстың әдістері: курстық жұмыста тарихи- функционалдық, типологиялық, салыстырмалы-тарихи әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған

I ТАРАУ Бұқар жыраудың шығармашылығы
1.1. Жырау шығармаларының зерттелу тарихы
Жыраудың шығармалары ХХ ғасырдың 20-30-жылдарынан бастап жинақталып, зерттелінген. Ең алғаш Таң журналында жыраудың Бірінші тілек тілеңіз, Айналасын жер тұтқан, Ей, Абылай, Абылай, Ай не болар күннен соң, Ақсаңнан биік тау болмас, Ал тілімді алмасаң, Керей кайда барасың, Ханға жауап айтпасам атты толғаулары жарық көрген. Бұкар жырау шығармаларының басылып шығуына еңбек сіңірген қайраткердің бірі де бірегейі - Сәкен Сейфуллин. Ол өзінің Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары атты зерттеуінде Ай не болар күннен соң, Жал кұйрығы каба деп, Керей кайда барасың, Аскар таудың өлгені, Қалданменен ұрысып, Атам болған жиырма бес, Құбылып шыққан бәйшешек, Әй, Абылай, сен он бір жасында толғауларын бастырып шығарған. Осыдан кейін әртүрлі хрестоматиялар мен басылымдарда жыраудың толғаулары жарияланып келді. Жырау өлендерін жинап, қағаз бетіне түсірген белгілі ғұлама, фольклорист әрі ділмар ақын М.Ж. Көпеевтің айтуынша, Бұқар жырау қарадан шығып хан болған өз заманының ең ықпалды билерінің бірі. Өз заманындағы жандар бұл кісіні көмекей әулие деседі дейді. Мәшһүр Жүсіп Көпеев жырау туындылар ел ауыздан жинаған, яғни көне көз қариялардан тыңдап, қағаз бетіне түсірген. Бұқар тоғауларын қағаз бетіне түсіріп кана қоймай, ғылыми тұрғыда Бұкар шығармашылығының зерттелуіне жол ашкан бірден-бір зерттеуші болды. Толғаулардың ғылым үшін кажетті болған туу тарихы мен айтылуын да қызықты етіп жеткізе білген. Сондықтан көмекей әулиенің жырларын зерттеушілер М.Ж.Көпеевтін жазбаларын негізгі түпнұсқа ретінде қарастырады.
Бұқар жырау мұралары 1920-1930 жылдардан бастап жиналып, зерттеліп келеді. Онын мұрасы, әр жылдарда әртүрлі жинақтарға еніп, жарық көрген. Мәселен, Бұкар жыраудың үлкенді-кішілі 49 толғауы Алдаспан жинағына еніп, жарық көрді. Даланың дара данасы Бұкардың шаңға көмілген Пекин архивіндегі толғауын Мұхтархан Оразбайұлының атамекеніне қайтаруы да үлкен мақтаныш әрі рухани байлығымызға косылған үлес. Бұқар жырау туындыларының дұрыс бағаланып, оның әдебиет тарихындағы орнын ашып белгілеу ісі М.Әуезов зерттеулерінен басталған. Ол өзінің XIX ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы әдебиетке арналған ертеректегі оку кітабында: Жыраудың мақсаты, міндеті не болса сол көңілі ашар, әлдене дерлік сөзді айту емес. Ол заман сыны, мезгіл, дәуір болжалын, тарихи уақиғаның мазмұн бағасын сөз кылады. Көбінесе әрі жырау, әрі би болады. Олжа, табыс, абыройлы ханмен катар үлеседі. Өзі хан касына жуан рудың - Арғынның қоскан табан шеңгел биі болуға лайык... Бұл жағынан карағанда, Бұқар, Орта жүз ханы Абылай болса соның орталық елі, жуан бел руы Арғын ішінен шыққан анық үстем тап адам болады. Бұкар сонда үлкен, қырағы саясаттың толғаушысы боп, әрбір сөзін ірі-ірі уақиғалардың ірі мәселенің тұсында ғана айтады. Сол сөздері жыраудың таптық-қоғамдық мазмұнын көрсетіп, дәуірінің тарихи сырын ашады,- дейді.
Бұқар жырларының жарияланып, басылуында Ш.Уалиханов, Г.Потанин, И.Н.Березин секілді ғалымдардың еңбегі зор. Сонымен қатар бір-екі толғау Құранғали Халидұғлының Тауарих хамса Шархи атты кітабында жарық көргенін айта аламыз. Әдебиеттанушы ғалым. Ж.Смағұлов ұлттық әдебиеттану ғылымында Бұқар жырау шығармашылығының алғаш зерттеліп, жиналуында Бұқар шығармаларына Г.Потанин де ерекше көңіл бөлген екен дей келе Төртуылдың төрт ұлы тауды жайлап деп басталатын өлеңінің орысша аударылған нұскасы Потанин жазбаларында жарияланғанын айтады. Бірақ, осы өлең Бұқар шығармалары жарияланған 1962 жылғы ХVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары атты жинаққа да, Үш ғасыр жырлайды (1965), Бес ғасыр жырлайды (1984) аталатын жинақтарға да енбегенін айтады. Себебі, олардың түпнұсқасы сақталмаған. Шоқан да, Г.Потанин де өз аудармаларында өлеңдердің мазмұнын беруді басты мақсат тұтып, қара сөзге жақын аударған. Сондықтан қазақша нұсқасы хатқа түспеген немесе ұмытылған. Ал, Г.Потанин өз жазбаларында кездесетін енді бір топ өлеңді арнайы тапсырма беру арқылы Имантай Сәтбайұлына жаздырып алып жариялаған (Олар жоғарыдағы жинақтарға да енген). Бұл айтылгандар Бұқар жырау мұрасын жинап жариялаудағы, хатқа түсіру мен ғылыми тұрғыда игерудегі алғашқы қадамдар еді деген пікір білдіреді. Және де Бұқар мұрасын бака да орыс ғалымдарының зерттеу еңбектерінде кездеспейтінін айта келе Потаниннен басқа қазақ даласын зерттеген орыстың ориенталист, фольклорист ғалымдарының еңбектерінен Бұкар туралы ешбір дерек кездеспейді деп ойын түйіндейді.
Семей облысы, Қарқаралы уезінде Тоқырауын жағасындағы ағайындардын ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жазып алуда талай күндерді бірге өткізіп, көп үлесін қосқан ағартушы, математик ғалым Әлімхан Ермековтің де Потанин туралы естеліктері көп нәрсеге ой салады. Әлімхан Ермеков Потанин үшін Тоқырауын жағасында арнайы киіз үй тігіп, халық ауыз әдебиеті үлгілерін жасаушылар мен айтушы ақын-жыршыларды жинап бергені туралы, тіпті, оған әнші Ғаббас Айтбаев пен Уәлидің Майрасы келгендігін, олардың айтканының бәрін хатқа өзі түсіріп тұрғанын және Потаниннің блокнотка орысша аудармасын жазып алғандығын айта келе Сначало это были свои местные, потом приходилось посылать и в дальние волости. Рабочий день Георгия Николаевича начинался часов в 10 утра деп, ғалымның көзі ауырып, қалжырап жүрсе де қыруар еңбек жазып алғанын еске алады.
Г.Потаниннің қазақ халық ауыз әдебиеті мен мәдениетіне әсіресе, ақындар айтысы мен шежіре, жыр-дастандарға деген қызығушылығын досы Шокан оятқан болатын. Сол кезде атағы мәшһүр болған ақын Жанак, Орынбайлар мен Абылай ханның ақылшысы болған Бұқар жырау туралы алғаш мәліметтер терген де Шоқан еді.
Г.Потанин Моңғолия сапарынан оралған соң Семей облысы, Баянауыл округындағы Шормановтар ауылында бір апта жатып, Шормановтардан аңыз-әңгіме, ертегілер мен шежіре жазып алады. Бұл Потанин үшін қиынға түспейді, себебі Шормановтар әулеті ел ішінен халық ауыз әдебиетінің құнды мұраларын жинастырып қойғанын Шоқан Уәлихановтың естеліктерінде жазып кеткен. Г.Потаниннің Племена и поколения, населяющие Северо-Западную Монголию атты зерттеу еңбегінде Бұқар жырау Қалқаманұлының ата-тек шежіресін тарқатып береді.
Оның Баянауылға келгендегі басты мақсаты Бұқар жыраудың немересі жыршы Құрекеден (Куреке) қазақша толық аты Құрманбай атасының жыр- толғауларын жазып алу еді. Қазақша жақсы білмейтін фольклоршы ғалымга жыраудың мұрасын хатқа түсіру ауырмашылық тудырғандықтан Құрекеге көршілес тұратын Қаныш Сәтбаевтың әкесі Имантай Сәтбаевқа өтініш қылады. Тіпті, Имантайға өтінішпен жазған хатында Привет г. Имантаю! Прошу записать от Куреке отдельные эпизоды и повествования Бухар жырау об Аблае, в частности осуждение Аблая, восхваление его коня, эпизод отправлении сына (его) Адиля вместе с Жарылгапом в Китай... Рассказы о войне с калмыками... Для записи этих рассказов приехал товарищ Чокана Г.Потанин с супругой деген екен. Имантай Сәтбаевтың кемегімен Бұқар жыраудың Абылай ханның атын мақтағаны Ай айтамын, айтамын. Мінген атын айтамын, Абылай хан калмаққа жора айт дегендегі сөйлегені, Абылай ханның мүлкін мақтағаны, Он екі казылық үй түндік, Қалмақтар туралы айтқаны, Тілек, Абылай ханды жамандағаны, Бұқардың зары, Көк көгершін, көгершін, Жал құйрығы қаба деп, Бағаналы орда, басты орда деген жыр-толғаулары жазылып алынады. Бұл жыр-толғаулардың барлығын Потанин қашан, кімнен, қалай жазып алғандығы жайлы мәлімет беріп отырған.
Бір қызығы, Бұқар жырау жыр-толғауларының мәтіні И Березин жазба қоры арқылы жарияланғанын айта кетуіміз керек. Ал, И. Березин бұл деректерді 1880 жылы Потаниннің Моңғолиядан оралып, Баянауыл округында бір апта Мұса Шорманның ауылында жатқанда алғандығын айтады. Бір айта кететін жайт, Потанинге дейін Бұқар жыраудың, Ай, Абылай, сені мен көргенде деп басталатын толғауын Ыбырай Алтынсарин өзінің 1879 жылы Орынборда жарық көрген Кырғыз (Казак) хрестоматиясында (1 кітап, 2-3 бет) жариялаған болатын. Алайда, кітаптың кейінгі басылымдарында бұл толғау Қожаберген жыраудың есімімен жарияланып жүр. Бұқар жырау шығармаларының кейбір мәтіндерін өзгеруінің себебін Кеңес дәуірінің ықпалы әсер етті десек, ал авторының атын ауыстырудағы мақсаты не екенін түсініп білмедік.
Сол сияқты, Г.Потаниннің алғаш жазып алған қолжазбаларындағы Бұкар жырау жыр-толғаулары кейінгі басылымдарда, кеңестік дәуірдегі әдебиет тарихында Алдаспан, Ақберен, Бес ғасыр жырлайды, Ай, заман-ай, заман-ай ақын-жыраулар жинақтарында көп өзгеріске ұшыраған. Тіпті, әр басылымда әртүрлі берілген. Бұл жөнінде жыраулар мұрасын зерттеп, XV-XVIII ғасырдағы ақын-жыраулар мұрасынан кандидаттық диссертация қорғап, ғылыми айналымға енгізген ғалым, қаламгер Мұхтар Мағауин Қобыз сарыны монографиясында Бұкар жырау жырларының түпнұсқаларының кейбіреулері сақталмай өзгеріске ұшырап жоғалып кеткені туралы дерек келтіреді. Жазушы Сол сияқты, Потаниннің жазғандарынан белгілі Төртуылдың төрт ұлы туды жайлап басталатын өлең де ұмытылған деп күйінішін білдіреді. Дегенмен, Г.Потаниннің қолжазбасынан алынған Бұқар жырау мұрасы 1925 жылы Таң журналының №2 санында 97-98 беттерде жарияланады. Бұл Бұкар мұрасының Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жариялымы болды.
Потаниннің Бұқар жырау шығармашылығын жазып алу барысында мәліметтер мен түсініктерді академик Әлкей Марғұлан толықтырып отырғанан айта кетуіміз керек.
Бұқар жырау мұрасының ғылыми тұрғыда зерттелуін қарастыру барысында бізді казак әдебиетінің әдеби мұрасын теориялық негізде тексерген А. Байтұрсыновтын 1926 жылы шыққан әйгілі Әдебиет танытқышы еңбегінде атақты жыраудың аты аталмауы қайран қалдырды. Бұқардың бірде-бір өлең- толғауы мысал ретінде де алынбаған, Шортанбай, Молда Мұса, Шернияз, Әубәкірлер бар да, Бұқар жырау жоқ. Еңбектің толғау түрлері туралы айтқан бөлімінде Бұқар толғауларының еленбей қалуы да түсініксіз. Оған басты себеп Бұқар шығармаларының Таң журналынан баска жерге жарияланбауы ма, әлде тұрпайы социологизм теориясының әсері ме, ол жағы белгісіз. Сол секілді Х. Досмухаметов те өзінің 1928 жылғы Қазақтың халық әдебиеті атты еңбегінде Бұкар жырауды ақын-жыраулар тізімінде атағаны болмаса, ерекше көңіл аудармаған. Бұдан шығатын қорытынды: 1920 жылдары маркстік-лениндік методологияның басты принципі саналған, әдебиеттің таптығын қару еткен тұрпайы социологизм теориясының әсерінен қазақ әдебиетінің басқа да көрнекті дарындары секілді, Бұкар мұрасы да жан-жақты ғылыми зерттеу нысанасына айналмаған. Ұлы Абайдың өзін халық ақыны, классик ретінде 1934 жылы қайтыс болғанына отыз жыл толуына байланысты өткізілген мәдени шаралардың арқасында әрең танығанымыз да осының айғағы.
Окулықтардың ішінде айрықша тоқталуға болатыны 1933 жылы Молдағали Жолдыбаев, Мұхтар Әуезов, Әлібек Қоңыратбаевтар бірігiп шығарған ХIХ гасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу құралы атты еңбек. Авторлар Өлкенің патша өкіметіне бағынып, отарлану дәуірінің әдебиет атаған кезеңге Бұқар жырау, Махамбет, Нысанбайларды жаткызып, олардың өмірбаяны мен творчествосына монографиялық сипаттағы әдеби-тарихи талдау жасайды. Оқулықты ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті деп атай отырса да, XVIII ғасырда өмір сүрген Бұқар жырауды тұңғыш рет әдебиетіміздің тарихына кіргізіп, өмірі мен шығармаларынан мол мәлімет береді. Бұкар толғаулары көтерген қоғамдық, әлеуметтік тақырыптарды саралай отыра, бірлікке, бейбітшілікке, адамгершілік пен әділеттілікке шақырған жырларына ерекше тоқталады. Бұкар поэзиясы мен өнерпаздық тұлғасын бағалауда әдеби-тарихи талдау бағытындағы ғылыми-зерттеушілік ой- пікір көрінді. Авторлар Бұқар толғауларының ел бірлігін сақтау мен жоңғар шапқыншылығына карсы күресті жырлаудағы маңызын атап көрсетіп, кейінгі зерттеулерде терендетіле, кеңейтіле айтылған талдаулардың окулық көлеміне тән алғашқы нұскасын жазған. Арғынның табан шеңгел биі, Абылай ханмен дәрежесі адам болғанын айта келіп, Ол хан атынан билікті айта алады, халыкка сүйеніп ханға да қарсы тұра алады. Билеуші таптың тілегін, талабын бүркемей көрсетіп ұстаған ақын екенін Бұқардың жалғыз тақырыбы мен сөз мазмұны ғана емес, толғауларының түрі, теңеулер, сырт калыптары да байқатады деп бағалайды. Бұқар жырау - отызыншы жылдардағы қазақ әдебиеттану ғылымында халық жыршысы деп асыра дәріптелмей, хан жақтасы деп тым датталмай, барынша әділ бағалаған ең бірінші ақын болды. Сол секілді Е. Ысмайылов 1941 жылғы Қазақ әдебиеті атты оқулығында Бұкар жырау творчествосын қарастыру барысында сыншыл реализм бізде Бұкардан басталып жалғаса түсті деген пікірін хан саясатын сынаған жырларына сүйене отырып айтса, С. Мұқанов 1942 жылғы Қазақтың XVIII-XIX ғасырлардағы әдебиеттің тарихынан очерктер оқулығында Бұқардың кедей таптан шыкқаны мен халықшылдығын дәлелдеуге күш салған. Соғыска дейінгі қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылыми зерттеушілік ой-пікірде осылайша бірталай зерттелген Бұқардың ақындық мұрасы 1947 жылы 21 қаңтарда шыққан Қазак Компартиясы Орталық Комитетінің Казак ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы кесірлі қаулысынан кейін әдебиет тарихынан сызылып тасталды. 1959 жылғы әдеби мұраны зерттеу туралы өткен ғылыми конференцияға дейінгі 12 жыл бойы Бұқар шығармалары хандык, феодалдық реакцияшылдық, діншіл деп танылды. Оған тарих ғылымында Абылай ханның, Кенесары-Наурызбай көтерілісінің алынып тасталуы мен фольклорда олар туралы тарихи жырларға тыйым салынуы өз әсерін тигізбей калмады. Әдебиет тарихына кіргізіліп, шығармалары жарияланып біршама зерттеле бастаған Нұржан, Мәшһүр Жүсіп, Нарманбет, Ғұмарлардың да атынын аталуына тыйым салынған осы тұс. Тұрпайы социологизм теориясының дауылы кайта көтеріліп, фольклорда батырлар жырынан тек Камбар батыр жырын, лироэпостан жетім бала болғандыктан Козы Көрпеш- Баян сұлуды ғана, XVIII-ХІХ ғасыр ақындарын тек Махамбетті ғана қалдырылғаны да осы тұста. Казак әдебиетінің тарихын Белинский, Чернышевский, Добролюбовтан бастаған кезіміз де осы тұс. Тарихшы Е. Бекмахановтан бастап, әдебиет тарихын зерттеуде үлкен жұмыс тындырған әдебиетшілер Қ. Жұмалиев, Е. Ысмайлов, Ә. Қоңыратбаевтардың жер аударылып, М. Әуезов, Б. Кенжебаевтардың қуғынға түскен кезеңі де осы тұс болатын. Бұқар үлкен акын ғана емес,- дейді Е. Ысмайлов 1956 жылғы Ақындар атты монографиясында Абылайдың кол шоқпар, бітімші биі. Ол XVIII ғасырдағы қазак елінің жоңғарға қарсы күресін дұрыс жырлағанымен, ішкі қоғамдық мәселеде үстем тап жыршысы болды. 1959 жылғы конференция Бұқар жырауды әдебиет тарихына қайта кіргізгенімен, ақындық мұрасы мен өнерпаздық тұлғасын әділ бағалауда оңдыра қойғаны шамалы. Жоғарыда аталған 1933 жылғы М. Жолдыбаев, М. Әуезов, Ә. Коныратбаевтардың оқулығында айтылған тұжырымға да жете алмай қалдық. Мысалы ССР Ғылым академиясының вице-президенті С.Бәйішев конференцияны ашардағы сөзінде: Қазақ қоғамының тарихында тек бұлдыр- бұлдыр із калдырған Бұқар жырау асыра дәріптеліп келді десе, таяқ жеп оралған Е. Ысмайлов: 1930-40-жылдары Бұқар мен Махамбет те, Шортанбай мен Алтынсарин де, Абай мен Мұрат та, Сұлтанмахмұт пен Шангерей де барлығы ағартушы, демократ, сыншыл реалист, тіпті халық ақыны деп дәріптеп, қателік жібердік деп мойындауға мәжбүр болған. Сол секілді Қ. Жұмалиев те: Бұкар, Дулат, Шортанбайларды алсак, олар негізінде феодалдық салт-сананы қолдаушы, сол таптың идеясын жырлаушы болды. Бұқар хандык құрлыстың мызғымас бірлігін аңсады. Абылайдың іс-әрекетінің көбін құптап, баскаларга ыкпалының өтуін өлеңдеріне идеялық өзек етті деп одан сайын нақтылй түскен. Конференцияның негізгі қабылдаған қорытындысында: Казақ әдебиетінің тарихына арналған курсстарда Бұқар жырау Қалқаманов XVIII ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілінің бірі ретінде каралып, керек, бірақ оқыту барысында ойын феодалдык идеологияны, хандықты жактаушы екеніне баса көңіл аудару кажет деген біржақты тұжырым атап айтылды. М. Мағауин өз зерттеулерінде қазақ әдебиеті тарихының басталуына төрт ғасыр алға жылжытып, Бұқар жырауды хандықты жақтаушы, ескіші деген қате кағидадан біршама аршып алды. Міне осыдан бастап кана Бұкар жырау мұрасына деген оң көзқарас орын теуіп, антологиялар мен әдеби жинақтардан тұрақты орын алды. 1989 жылғы 9 желтоқсандағы 1940-50 жылдардағы қате қаулы-қарарлардың күшін жойған комиссия қорытындысы шыққаннан бері Шәңгерей, Ғұмар, Шәкәрім, Нарманбет, Мәшһүр Жүсіп тағы басқалар әдебиет тарихындағы өз орындарын алып, қалдырған мұралары жан-жақты зерттеліп те жатыр. Қазақ әдебиеттану ғылымы біржақты бағаланып келген Бұқар, Мұрат, Дулат, Шортанбайлар шығармашылыған бүгінгі күннің талап-тілегіне орай кайтадан зерттел, рухани қазынамызға қосқан ұлан-асыр мұрасын бағалауда. Әсіресе осы ақын-жыраулардың мерейтойлары өткізу қарсаңындағы жұмыстар мен ғылыми конференциялар өткізу барысында көптеген деректер ғылыми айналымға қосылды. Әрине бұдан Бұкартану ілімін бар жолы түгелденді деген ұғым тумауы керек. Бұқар шығармаларының текстологиялык мәселелері әлі де болса назардан тыс жатыр. Алдағы уақытта әдебиеттің таптығы қағидасына сай келмегендіктен қолданысқа енбей қалған туындылары мен жамау-жасқауға ұшырағын толғауларын жан-жақты қарастыру міндеті тұрғанын атап айту кажет.
Бұқар жырау мұрасын жинауда, жариялауда және зерттеуде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Құрбанғали Халид, Г.Потанин, Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Кажым Жұмалиев, К.Мұқаметканов, М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді. Белгілі фольклорист Н. С. Смирнова Бұқар творчествосына арналған көлемді зерттеулерінде оның импровизаторлык, өнерінің ерен куаты мен демократиялық тенденциясының нығая түсу ерекшеліктеріне, сондай-ак, соңғы шығармаларында халықтық ұғымның әлеуметтік терең сипатқа ие болып отыру жәйтіне айрықша мән береді.
Әдебиеттанушылар Бұқар жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат белгілерін, атап айтканда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын, сондай-ақ жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (М.Әуезов), екіншілері өмірі мен шығармашылығына үңіледі (С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов, М.Мағауин), соңғы жинақтарда жыраулардың тілі мен стилі қарастырылады (Р.Сыздықова). Сөз жоқ Бұкартану ілімінің қалыптасуы мен даму тарихы бар. Әрине, тәуелсіздікке жеткен жас мемлекетіміздің қазіргі жағдайында жанаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылыктарымен сабақтастығы, моральдық философиясы, мемлекет мүддесі, поэтика) тексерілуге тиіс.

1.2. Бұқар жырау шығармаларының тәрбиелік мәні
Әдебиет тарихынан елеулі орын алып, артында өшпес акыл, сөнбес мұра қалдырған көрнекті жырау - Бұқар Қалқаманұлы. XVIII ғасырда өмір сүріп, ел тағдырын ойлап, сол кезеңдегі күрделі мәселелерге жауап іздеп, хан мен халық арасындағы алтын көпір бола білген жыраудың жыр-толғаулары үнемі әлеуметтік мазмұнға кұрылып отырғаны белгілі. Бұқар жыраудың ұзақ ғұмырындағы өмірлік деректері толық сақталмаған, нақты бірізділікке түспеген. Тек сол ғұмырының көпшілік бөлігін Абылай ханның жанында ақылшысы болып өткізгені мәлім. С.Сейфуллиннің Бұқарды Абылай ханның ақылгөйі дейтін сөзі оған берілген ең жоғары баға. Кімге де болса, соның ішінде ханға ақылшы, кеңесші болу оңай емес. Ал Абылай сынды үш жүздің басын біріктіріп, ел тарихында есімі ерекше сақталған тұлғаға ақылшы болған жырау да кеменгер жан. Бұл ретте М.Әуезов те Әдебиет тарихы еңбегінде: Бұқар жырау Абайдың жанындағы уәзірі, заман күйін сынға алып, қорытынды айтып, жол нұсқайтын кемел акылшысы. Абылай ханмен бірге калың елге де өсиет айтады. Айтатын сөзінің барлығы да күнде қазақ елінің басына келіп тұрған саяси хәл, тарихи дәуірге арналады. Ел билеген ұлықтың ішінен шыққан болғандықтан ақылының көбі елді бастап, билеп жүрген басшыларга, артынан ерген елге арналады деп баға берген.
Жыраудың өмір сүрген жылдары туралы ғалымдар арасында түрлі пікірлер бар. Қ.Жұмалиев өзінің Қазақ әдебиет тарихы атты зерттеуінің екінші томында Бұкар жырауды 1693 жылы туып, 1787 жылы 94 жасында қайтыс болған деген пікір білдірген. М.Мағауин жыраудың Тәуке хан тұсында жасап, Абылайдан кейін өлген деген тұжырым жасап, Бұқарды 1668 жылы туып, 1731 113 жасында өлген дейді. Бұл мерзім Абылай хан қайтыс болған тұсқа сәйкес келеді. Х.Сүйіншіалиев Бұқар жыраудың өмір сүрген уақыты -1782 жылдар деп көрсетеді. [Х.Сүйінішәлиев VIII- XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті, Алматы Мектеп 1989ж.] Ж.Тілепов жыраудың туған жылын 1684 жыл деп береді. Қазақ халқының хандық дәуір әдебиеті аттыз ерттеуінде: Өмір сүрген уақытын жырау мұрасын зерттеген авторлар әртүрліше көрсеткен. Біз, солардың ішінде профессор Х.Сүйіншалиев еңбегіндегі жырау 1684-1782 жылдар аралығын кабылдағанды орынды деп есептедік,- деп көрсеткен [Тілепов Ж. Казак халкының хандык дәуір әдебиеті: оқу құралы.- Алматы: Казак университеті, 2013. 220].
Қ.Мұхаметханов жыраудың 92 жасында дүниеден өткенін хабарлайды [Қазақ әдебиет газеті №31, 32, 1982 ж.). Автор Бұкардың заманында өмір сүрген белгілі Үмбетей жыраудың Бұқардың асында, зиратының басында отырып Үмбетей жыраудың жырлағаны деген толғауы бойынша ой қорытады.
Қ.Мұхаметов бойынша, жырау 1685 жылы туып, 1777 жылы кайтыс болған деп тұжырымдалады. Сол Үмбетей айтты деген бір жырдың алғаш 7-8, кейін 11 буынды өлең клшемімен жазлғанына күдіктенбесек, осы ойдың көңілге қонатынын, дәйектілігін айткан жөн. Бұқар жыраудың Абылайға айтқан бір жыры
Менің жасым тоқсан үш,
Мұнан да былай сөйлеуім
Маған да болар ауыр күші, - дейтіні және тағы бірде:
Күнінде мендей жырлайтын,
Тоқсан үште кария
Енді саған табылмас, - деп толғайтыны бар. Бұдан өзге толғауында:
Тоқсан бес деген тор екен
Дүйім жанның қоры екен, - дегені де бар.
Бұқар жыраудың тоқсан бес жастан артык өмір сүргені туралы толық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.