Қазақ тілмаштарды христиан дін үгітіне пайдалану
Тақырып: 1927 - 1942жж. аралығындағы қудаланған дін қызметкерлері мен жабылған мешіттер
І - бөлім 1927 - 1942жж. жауынгерлік атеизм мен дінге қарсы террордың салтанат құру кезеңі.
0.1. 1927 - 1942 жж. Қазақстандағы Индустрияландыру және коллективтендіру жылдарында дін иелеріне қарсы күрестің әкімшілік жолмен жүргізіле бастауы.
0.2. Қуғын - сүргінге ұшыраған дін қайраткерлері мен діни қызметкерлері
ІІ - бөлім Дінге қарсы қиянаттың халықтың ахуалына тигізген зардаптары
2.1. 1927 - 1942 жж. діни ғимараттар мен мешіттердің жаппай жабылуы
2.2. Діни террордың қоғамға тигізген әсері
І - бөлім 1927 - 1942жж. жауынгерлік атеизм мен дінге қарсы террордың салтанат құру кезеңі.
1927 - 1942 жж. Қазақстандағы Индустрияландыру және коллективтендіру жылдарында дін иелеріне қарсы күрестің әкімшілік жолмен жүргізіле бастауы.
1917 жылға дейін өмір сүрген Патша үкіметі Қазақстандағы исламға қарсы шоқындыру саясатын жүргізді. Өйткені, діні бір өзге ұлт өкілдері дін жолында бас біріктірері анық еді. Осыған орай, ислам дінін әлсірету және оны ұстанушы халықтар арасына іріткі салу әрекеті күн тәртібіне қойылды.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Серік Мәшімбаев орыстардың қазақтарды діни отарлау ісін зерттей келе: Отарлаушылар ислам діні шын мәнінде ұлттық тұтастықты ұстап тұратын ғаламат күш екендігін түсінді. Дінсіздік - сананы мәңгүрттікке әкеліп, жат өркениетке бас игізіп, мәдени-рухани ассимиляцияға ұшыратып, надандыққа қалдырып, халықты ұлтсыздыққа душар ететін өте қауіпті дерт екенін жақсы білді. Міне, осыдан Ресейдің шоқындыру мен орыстандыру саясатын қалыптастырудағы басты мақсаты осындай болды, - дейді.
* Патша үкіметінің шоқындыру саясатының бірнеше этаптарын атап өтсек:
* Христиан дінін тарату үшін кітаптар шығару;
* Барлық бағытта миссионерлік жұмысты күшейту;
* Қазақ тілмаштарды христиан дін үгітіне пайдалану;
* Қазақтың беделді адамдарын христиан дініне тарту;
* Қазақ даласына қоныс аударған әрбір орыс шаруасын дін үгіттеуге міндеттеу;
* Христиан дінін уағыздау үсін күш қолданбай, бейбіт жүргізу;
* Христиан дінін қазақтар өздері қабылдап жатқандай, көрніс тудыру.
Осылайша Патша үкіметі Қазақ даласында шоқындыру саясатын күшейтіп, тіпті, патша үкіметінің саяси идеологиясын арқалаған арнайы татар молдалар мен указный молдалар арқылы өз мүдделерін іске асырып отырды. Кейбір өңірлерде шоқындару ісінде әскери күштер қолданылды.
Алайда, Патша үкіметінің жауыз пиғылын Алланың қалауымен 1905 жылғы орыс-жапон соғысы, 1914 жылғы І дүниежүзілік соғыс, 1917 жылы жеңіске жеткен Қазан төңкерісі жүзеге асыртпай тастады. Бірақ, қазақты шоқынудан құтқарған Кеңес үкіметі оның есесіне халықты ғасырлар бойы ұстанып келе жатқан ислам дінінен алыстатып, дінсіздікке алып келді.
Қазан төңкерісіне дейін Патша үкіметінің жүргізген шоқындыру саясатының әсерінен көптеген дін қызметкерлері қуғынға ұшырады.
Кейбір құжат-деректерде былай делінеді: Ресейдегі 1917 жылға дейінгі 360.000 дін қызметкерлері елден қуылып, 40.000-ы ғана қалды. Мешітке қаржы бөлу және дін қызметкерлерін мемлекет есебінен ұстау тоқтатылды. Қазақ революциялық комитетінің халыққа білім беру бөлімінің діни мұғалімдерге еңбекақыны төлеуді тоқтату туралы хаты шығып, діни оқу сабақтарына мемлекет есебінен ақша төлеу тоқтатылды.
Бұл дерекке сүйенсек, Қазақстандағы дін қызметкерлерінің басым бөлігі қуғынға ұшырағанымен, діни ағартушылықпен айналысқандар түп-тамырымен жоғалған жоқ. Патша үкіметі құлаған соң, Кеңес үкіметі жүргізген құдайсыздық саясатына қарсы шықандығы үшін түрлі жалалармен айыпталып, қуғынға ұшырап, бір бөлігі абақтыға жабылып, жаламен атылып жатты.
Патша үкіметі құлағаннан кейін Кеңес үкіметінің билігі толық орныққанға дейін биліктің мұсылманшылыққа көз-қарасын төзімділік деп атауға болады. Осы кезеңде халық арасында уағыз-насихат үдеп, дін басылары саяси билікке араласа бастады.
Алайда, комунистік билік толық орныққан соң, дінге қарсы күрес жаңа бағыттармен бастау алды. ХХ ғасырдың 30 жылдары Қазақстан-дағы мұсылмандық қозғалыс аяқталды. Діни тұлғалар, оның ішінде ишандар, хазіреттер, молдалар, сопылар қудалауға ұшырап, іске араласу құқығынан айрылды, саяси көзқарас білдіргендерге халық жауы деген ат беріліпі, қара тізімге ілініп, ату жазасына кесілді, кейбіреулері ұзақ мерзімді абақтыға жабылды, айдауға ұшырады. Жазықсыз жапа шеккен жалпы діни қызметкерлер кеңестік биліктің қыл-мыстық баптарымен айыпталды. , Кеңестік дәуірде қасірет шеккен, құғын-сүргін құрбандарына айналған қожа-молдаларымыздың, имам-ишандарымыздың, қажы-қазіреттеріміздің қилы тағдырына, қызыл тасборанда қыршын кеткен арыстарымыз жайлы ақиқатқа қанығу ұлт ғылымы үшін де, ұрпақ тәрбиесі үшін де аса қажет.БЕл ішінде діни сананы жойып, комунистік идеологияны сіңіру мақсатында үкімет Дінге қарсы комиссияны құрды. Большевиктік партия мешіттер мен медреселерді жауып, дін басыларын түрлі сылтаулармен қуғын-сүргінге ұшыратып отырды.
1920-30 жылдары кеңес билігі дін қызметкерлерін, діндарларды азаматтық құқық пен еркін ойшылдықтан ажыратты, қазақ қоғамына дін мен діни тұлғалардың ықпалын жойды. Дін қызметкерлерін қоғамға қауіп төндіретін топқа, қылмыскерлерге теңестірілді. Әсіресе көпшілік мойындаған ишандар, молдалар тергеуге алынды, жеке мүліктері тәркіленді. Сайлау хұқынан айырылып, тәркілеуге ұшыраған атақты ишандар мен хазіреттердің тізімі мұрағат құжаттарында зерттеу барысында анықталды. 1927 жылдың 15 қаңтарындағы Аса кұпиялы деген кұжатта дауыс беру құқығынан айрылған діни қайраткерлер мен ишандар мен молдалардың тізімі жасақталған. Дощанов Габдулла, Абаниев Алекар, Айлитов Жуздубай, Актанов Шулан, Бтимбаев Абдулла, Баламбетов Сулейман, Досмагулов Жуламан, Жамансарин Айнағул, Жакебаев Абдулла, Истлеуов Cагидулла, Кошмухамедов Мухаметдин, Кұлмағамбетов Айтхожа, Куйшубаев Мирман, Наурузгалиев Ибат, Ташкенов Баймагамбет, Таубаев Теммагамбет, Сеитгазыев Дощан. Имам-Хазіреттер Шагимарданов Абдулхаким, Нуртазин Абдрахман, Кошмухамедов Хайрулла, Изтлеуов Жантлеу, Уркенов Сулейман, Тлеубаев Сафаргалий, Жумагулов Сагидулла, Исангалиев Галим, Уразалин Уразмухамед, Тюрабаев Жумагалий , Абдуллин Бисан, Абдрахманов Хажгазы, Адиев Жумаш, Дюсенов Нурмухамед, Рахманкулов Мубарак, Саркулов Абдул-Карим, Абдрахманов Хажгазы, Умбетов Нурмухамед, Исембеков Курбан, Мухамедов Тагир, Хасанов Муллагазы, Байкадам Шакиратдин, Табажанов Сальмен, Жленалин Хусаин, Абдыров Ажекарий, Исказин Самбай, Сафин Заяляги және т.б. [3]. Құжаттың алғашқы тізімінде аса қауіпті, кеңес қоғамына зиян келтіреді, шет елдермен байланыстары бар. Қазақ ауылында белсенді, мәртебесі жоғары ишандар тұрса, одан кейін молдалар мен хазіреттер тізімге кірген. Негізінен бұл діни қызметкерлердің кейбірі кеңес үкіметі құрылмай тұрып қажылық сапарына барып, парызын өтеген тұлғалар болатын. Сондықтан көптеген діни қызметкерлер кеңес үкіметі құрылмай тұрған уақыттағы өмірі, қоғамдық қызметі зерделеніп НКВД-ң бақылауында болды. Жалпы мұрағат дерегінде Ақтөбе өңірі бойынша қудалауға ұшыраған жалпы сайлау хұқынан айырылған, және тәркілелеуге ұшыраған діни тұлғалардың саны бес жүзден артады. Сондықтан да, аталған дін қызметкерлердің қоғамдық қызметі мен тарихын зерттеуді қажет етеді.
Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық өмірдегі исламның ықпалын әлсірету саясаты қорлау мен жәбірлеу, қарапайым халық пен дін өкілдерінің дәстүрлі құндылықтарын қорғау жолындағы талпынысы қатігездікпен, күшпен басып жанышталды. Атеистік саясатты орнықтыру жантүршігерлік зорлық-зомбылық тәсілдерімен жүргізілді, уақыптар жүйесін жою, мешіттерді тартып алып, басқа мекемелерге беру, медреселерді жабу, имамдар мен ишан, ахундарды репрессияға алу арқылы жүзеге асты. Діни кітаптар өртелді, тәркіленді. Медреселердің функциясы мал қораға, базарға, конторға т.б. ауыстырылды. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек мұсылман дін иелері ғана емес, сондай-ақ басқа да діннің өкілдері жаппай қуғын-сүргіннің қармағына ілікті. Әсіресе 37-ші жылдары дінге қарсылық сұмдық күшейіп кетті. Сол кездегі дін өкілдері қудалауға ұшырап, ату жазасына немесе түрмеге қамалды. Осы кезеңде діндарлар тап жаулары, халық жаулары, қауіпті антисоветтік элемент, зиянкес, салықтан бас тартушы, банды, шайка, басмашы, бандит, бүлікші, ағылшын тыңшысы, шпион, контра, саботаж, кеңестік билікке қарсы үгіт-насихатшы, діни әдебиет таратушы, түрікшіл (пантюркист), исламшыл (панисламист) және т.б. жапсырмалармен айыпталды. Қазақстанда мұсылман қауымына қарсы Сопы операциясы, Ишандар ісі, Құран тізбегі, Еділ-Орал операциясы тәрізді арнайы ұйымдастырылған шаралар ұйымдастырылды. Кеңес өкіметіне қарсы ұйымдастырылған көтерілістерінің саны 380-ге жуықтайды. Осы бас көтерулердің бәрінің рухани көшбасшысы - діни ғұламалар, ишандар мен молдалар. Солардың ішіндегі 1929-30 жылдары болған Созақ көтерілісі ең маңызды құбылыс болатын. Оны Сұлтанбек Шолақов бастаған екен. Осы көтеріліске қатысқандар ақ кебін киіп, маңдайларына Алла деген жазуды жазып, жауға шауыпты. Ал Қазалыда болған көтерілісті Ақұдайлар деп атаған. Жалпы, дінге қарсы репрессия үш бағытта жүргізілген, яғни молда, ишан, дін ғұламаларын қуғындап, ал ал діни орындарды, мешіт, медресе, кесен, қорымдарды бұзып, басқа тұрмыстық мақсатқа берген. Үшінші, діни кітаптарды, қасиетті қолжазбаларды өртеп, тәркілеген. Түпкі мақсаттары халықты салт-санасынан, дінінен айырғысы келген. Бүгінгі жалпы саны дін құбылысына қатысты зардап шеккендер саны қолға түскен ақпараттар негізінде 20 000-35 000 деп болжанып отыр. Егер осы сталиндік қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмысы жалғасын табар болса, дін құбылысына қатысты деректер ашыла түспек.
- Кеңес кезінде діни сенімдегі азаматтар сол кездегі жүйеге соншалықты қауіпті болған ба әлде басқалай да себептері болды ма?
- Әрине, қауіпті болған деп айтуға болады. Кеңестік жүйе атеизмге негізделді, сондықтан олар өздерінің құндылықтарын қорғау үшін, сақтау үшін күресті. Кеңес өкіметі өз мақсатын жүзеге асыру үшін оларды түгелдей жойып жіберуді жөн санады. Мұрағат деректеріне үңілсек, Кеңес билігінің жалпы ислам дініне деген көзқарасы біркелкі болмағанын байқайсың. Бір ұрпақтың өмірін қамтыған уақытта адамдардың жан-дүниесі өзгеріске ұшырап, сана тұрғысынан дүниетаным мен рухани қағиадалардың жаңа жүйесі пайда болып, орныға бастады. Бәрімізге белгілі нәрсе ислам діні ұлттың төл мәдениеті мен тарихының ажырамас бөлігіне айналған дін. Қазақтар бұны ата дініміз деген. Дінді қоғам ішіндегі қоғам, бірлестік ретінде қайта құрудың арнайы саяси мақсатта жасалғандығы әуелден ақ белгілі еді. Олар діни санасы мен мәдениеті өзгерген халықтың ертеңгі күні қалай болатындығын ойлаған жоқ. Бар ойлағандағы қоғамдық құрылысты өзгертіп, елді шикізат көзі ретінде ұстау қана болған. Патша заманында оның жүргізіп отырған саясатына қарамастан қазақ ауылдарындағы мешіттердің жанында ұлт руханияты, ғылыми бағыттағы пәндердің оқытылғанын ескеру қажет. Медреседен білім алып шығатын баланың елдің тарихын, басқа да құндылықтарын біліп шығуына діни тұлғалар тарапынан да қатты көңіл бөлінген. Кеңес билігі құрылған тұста ел ішіндегі медреселердің қызметін тоқтатудың осы үшін де қолға алынғанын ескерген дұрыс.
Төл мәдениетіміз бен дінге, рулық ұжымдық шаруашылыққа негізделген қазақтардың тұрмысының эволюциялық жолмен емес, революциялық өктемдікпен жүзеге асырылуы болмысымзға күнделікті қалыптасқан әдетімізге үлкен қиянат әкелді. Халықтың өзіндік болмысы тілі мен дінінде көрініс табатынын ескерсек, Кеңестік биліктің осы екеуінен айыру арқылы ұлттық идентификацияны жойып, жаңа ұлт жасауға тырысқанын байқар едік.
1922 жылы 28 сəуірдегі Нарком Мұқановтың мектепте діни сабақтарды тоқтатпай жүрген мұғалімдерді сотқа беріп, жұмыстан босату туралы қаулысы шықты [Пр..52-53с.]. Тексеру барысында молдалардың кеңес балалары мен мектептерін басынып, миларын улап, құдай сөзі Құранды оқытып жатқан Қостанай қаласының 2 мұсылман мектебі анықталып, мұғалімдерінің ісі сотқа берілді [Пр...57с.].
Комунистік биліктің бұл саясаты қазақ жерінде жүйеленген қазылық сотқа да түрпідей тиді. Деректерде: 1922 жылы Орта Азияда 220 қазилар соты болса, 1923 жылы - 85, 1924 жылы - 58, 1927 жылы - 9, 1928 жылғы 1 тамыздағы есеп бойынша Орта Азияда бірде-бір шариғат соты қалмаған.
1924 жылдан кейін медреселерде жаратылыстанымдық бағыттағы ғылыми пәндер мен батырлар жыры, билердің рухани мұраларын оқытуға біржолата тиым салынды. Сол кездегі қазақтың діни адамдарының көбісі шешен, өлең шығаратын ақын адамдар болған. Балаларға үйрететін батырлар жырын олардың барлығы тегістей білген. Іштерінде халық арасындағы ауызша деректерді жинаған адамдар көп кездеседі. Мәселен Торғай уездінің 2- ші ауданының Мұхтасибі Файзулла ишанға қатысты облыстық мұрағатта мынадай дерек кездесуде. Файзулла ишан жөнінде Губерниялық әкімшілік бөлімі былай деп жазған: В Губ. Адм.Отдел поступило заявление от Мухтасиба 2-го района Тургайского Уезда Ишанова Файзуллы, в котором он просит разрешения на открытие Богословских курсов по подготовке мусульмански служителей культа. С получением сего предлогается разяснив указанному Мухтасибу, а так-же в дальнейшем разяснять всем лицам каковые будут обращаться к Вам по этому вопросу, что Богословские курсы допускаются только в больших городах не меньше Губернского, поэтому никаких богословских курсов как в самом Тургае, а так-же в волостях дпущено быть не может... [1,64-п.]. Бұл хат Торғайдың әкімшілік басшысына жолданған.
1925-26 жылдары Ақтөбе губерниясының әкімшілік бөлімі тарапынан Торғай, Темір, Шалқар, Ырғыз уездерінің милицияларына діни тұлғалардың білім берудегі қызметін бір жола шектеу жөнінде құпия түрде хаттар жолданған. Соның ішінде гербсалығын төлемей отырған мешіттерді халықтан тартып алуға, үйде бала оқытып жатқан имамдарға тиісті шара қолдануға арнайы тапсырмалар берілген. Өте құпия деп жазылған осы хаттарда имамдармен қаттар білім алып жатқан балалардың да есімдері айтылған. Мәселен Темір уездінің Ембі болысында Құрман Дартаевтың үйінде имам Гайлмановтың, осы Ембі қаласының №7 ауылында ишан Алдияр Абасовтың, №3 ауылда Қапан Иманғалиннің, Ырғыз болысының Қызылжар ауылында Лепес Утепбаевтың қолдауымен молда Баймағанбет Жукуновтың, Шалқар уезінің Шолақжиде болысының №1 Балапан ауылында молда Амыранов Қуанышбайдың, сонымен қатар осы уездің Қарашоқат ауылында Нәби Қуанышбаевтың, Ақтөбе уездінің Қарақобда болысының №3 ауылында Қосмұхамедов Хайрулланың үйде бала оқытып жатқандығы жазылған. Бұдан да басқа кеңес үкіметінің талабын тыңдамай халыққа білім беруін жалғастырып жатқан діни адамдарға жедел түрде қатаң шара қолданып, оның есебін жіберу сұралған. Ишандардың бала оқыту қызметін шектеуге қатысты берілген тапсырмалар Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағатының 4 қорында сақтаулы.
Кеңес билігінің ұлттың дәстүрлі діні мен дәстүрлі емес діни ағымдардың, секталардың мәртебесін тең қылуы әрине, ақылға сымайтын нәрсе. Әр адам мешітке келіп құлшылық ету үшін үкіметке салық төлеуі де дін түгілі дәстүрге де қайшы еді. Қазақтар үшін ата-баба діні болып есептелген ислам діні әуелі халыққа, адамзатқа қызмет етуі керек. Дініміздегі бірқана садақа берудің өзі осы ұғымға келіп тіреледі. Қиындықтан өтуде ел болып күш біріктіру бәрінен де жоғары тұрды. Мұрағат қорларындағы жергілікті халықтың діни құндылықтарын шектеуге қатысты деректерден кеңес үкіметінің ауыл молдалары мен тұрғындардан ақшаны ашық талап еткендігін де байқаймыз. Деректерде: Нач Тургайской Умилиции. Актюб. Губ.Админ.отдел при сем препровождает утвержденные уставы религиозных обшесть №1 аула и №4 Аула Каракугинской волости №1-2-3 Аула Каратургайской волости и №1 аула тусунской волости каковые вручить по принадлежности. Кроме того предложить указанным обшествам немедленно выслать в адм.Отдел денег по 11-ти руб. 1 руб. 06 коп. Каждому. Причем в дальнейшем при приеме материалов для отсылка в ГАО и одновременно взыскивать причитаюшиеся за регистрацию таковых сборы -деп жазылан [1, 38-п.].
Қызылдар елдің рухани мәдениетімен қатар әлеуметтік жағдайын да жақсы білді. Бірақ халықтың қолында ақшаның жоқтығын біле тұра салық төлеу міндеттелген. 1924 жылы Ақтөбе губкомитетінің Торғай мен Шалқар өңірінің экономикалық және саяси ахуалына қатысты жүргізген құпия зерттеулеріне сүйенсек, сол кездегі өңір халқының әлеуметтік саяси портреті былайша сипатталған: Тургайский уезд вообще страдал и страдает безденижвем, промышленности нет, рынка забыта нет, не толко в уезде, но и поблизости, для характера приведу прошлую налоговую компанию, которая отразилась на населений очен значительно, денег у населения не было, налог взимался в денежной форме и населению благодоря отдалености соседних рынков 400-500 верст вынуждено было вырасыват скот на местной Тургайской рынок, чтоб обменять его на деньги для уплату налога продавая или вернее отдавая скот даром.
Коровы доходили до 5-7 руб., лошады 10-12 руб., а бараны до 2-х рублей от ченои безусловно скотоводчское хозяйство сильно пострадало.
В настоящее время имеется часть недоимкои Един. Сель - Хоз. Налога около 1500 рублей, но эти недоимки ликвидировать скоро не возможно, по той простой причине, что у населения совершенно нет денег и нет рынка забыта, само население охотно старается уплатить эти недоимки говоря берите скот и денег нет, а наш налоговой аппарат не может принят в налог натурой... т.к. денег не только у населения ни и у торговцев, у нашей коперации и у самого финотдела нет...[3. 1-п.]. Қоғамның игіліктерін жою үшін жасалып отырған заңсыз әрекеттердің түбі неге алып келетінін кеңес билігіндегілер жақсы білді. Бірақ халықтың қолындағыны тартып алып, оның тыныс тіршілігіне қысым көрсетуді тоқтатқан жоқ. Керісінше саяси қуғын-сүргін шаралары жылма жыл ұлғайтылып отырған. Мешіттерді қайта тіркеу үшін талап етілген салықты халықтың басым бөлігі төлей алмады. Көбісі бұны әдепсіз ереже ретінде қабылдады. Большевиктер медреселердің есігін бекітіп тастағанымен, қазақ балаларын үйде оқытқан.
Ұлттың рухани дүниелері мен тұлғаларды қуғындаудың түбі қарсылыққа алып келетінін кеңес билігіндегілер жақсы білген. Кеңес билігі құрылған тұста ақ бұған қарсы дайындық шараларының жасырын түрде басталып кеткендігін ескеру қажет. Бұған дәлел ретінде Ақтөбе губерниялық әкімшілік бөлімінің сол кездегі бюджетіне қатысты деректерді айтумызға болады. Ақтөбе губерниялық әкімшілік бөлімінің бірқана 1927-28 жылға арналған бюджетіне жаңа қару түрлерін алу, сонымен қатар штат бойынша әскери құрамның 50 пайызын жаңа қарумен қамтамасы ету енгізілген. Актюбинский Губернский Административный Отдел при сем представляет сведения требуемые циркуляром ЦАУ КССР от 14ІІІ - сг за №77 о потребном количестве Дрогунских винтовок, а также сведения об имеющимся вооружении на 1-е октября сего года.
Сведения о потребном количестве винтовок состовлены согласно штатов утвержденных и принятих по бюджету 192728 бюджетн. Год.
В виду того, что 2728 бгоду имеется возможность приобрести оружие нового образца на 50% потребного количества, ГАО просит возбудить ходатайство об отпуске выше указанного количества винтовок в текущем операционном году деген мазмұндағы деректер де бар [4, 152-п.]. Облыстық мұрағат қорларында жазалаушы отрядтарды қарумен қамтамасыз етуге байланысты деректер мол.
1927 жылы кеңес үкіметінің түрлі қысымына, содан туындап отырған қиыншылыққа қарамастан жер-жерлерде қазақтың діни тұлғалары кеңестер өткізген. Олар бастарына түскен қиындықтарға қарамастан халықтың рухани деңгейін сақтап қалуға барынша күш салған. 1927 жылы 25 қазанда Ақтөбе ОГПУ басшысының Ақтөбе әкімшілік бөлім басшысына жолдаған хатта Сары ишанның баласы Қожахметов Әбдіғаниды сырттай бақылауға тапсырма берілгендігін байқауға болады. Хатта По имеющимся сведениям 23 июля сгода в гор. Иргизе Челкарского уезда прохдил 3-й с"езд. мухтасибата с повесткой дня следуюших вопросов:
1) Отчет мухтасибата Сатубалдина и выборы мухтасиата и 2-х мушавиров.
2) Изыскание средств на содержание мухтасибата и 3) текущие дела. Выбранным мухтасибом оказался Абдула Галий Хужахмедов и мушавирами Турегильдин Калиутдин и Назмутдинов Ахмедий, каковые по мнению Губотдела ОГПУ являются инициаторами в созыве с"езда на, что надо полагать не имеется никаких разрешений, а поэтому сообщая о выше изложенном, Губотдел ОГПУ просит принять соответствующие меры и о результатах сообщит в ГО - деп жазылған[1, 96-п.].
Осылайша дін басыларына түрпідей тиген комунистік билік ендігі кезекте мұсылмандық білім беруге тыйым салада. Архивтік деректерде: 1922 жылы Қазақ АКСР Оқу ағарту Халық Комиссариатының Бас əлеуметтік тəрбие мəселелері алқасы мектептерде мұсылмандық діни ілімді оқытуға жол берілмейтіндігі туралы шешім қабылдады.
1927 жылы ауылды жаппай ұжымдастырудың басталуымен қатар, ишан-молдаларға тиесілі жерлер мен мүліктерін тартып ала бастады. Оған арнайы түрде мұсылман дін басыларының, соның ішінде ишандардың пайдалануларындағы уақыфтық жер мен мүліктерді тартып алу туралы атты қаулы шықты. Осындай әрекеттермен ел арасындағы ишан-молдалардың күші кете бастады.
Жүргізілген саяси жұмыстардың нəтижесінен əбден үрейленген халық пен олардың ұрпақтары дүниеден өткендердің жаназасын жасырын шығаруға дейін, ең аяғы балаларын сүндеттеуге қорқатын күйге дейін жетті. Жалпы осы жылы Өлкелік комитет дінге қарсы жұмысты тиімді ұйымдастыру мəселесін 17 партия жиналысында 28 рет қараған. Бұл халқымыздың діндар адамдарына жалған айыптар тағылып, олардың іс-əрекеттерін сан-саққа жүгіртіп, соңдарына шам алып түсудің басы еді.
* Қазақстан Орталық Кеңес комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі 1928 жылы 24 қаңтарда жасырын өткізген кеңесінде:
* Үлкен байлығының арқасында кеңес жұмысының ілгері басуына кеселін тигізіп келген Қазақстандағы ірі байлар жер аударылсын;
* Осы тізімге іліккен адамдардың барлық мал-мүлкі тәркіленсін;
Өкіріктік комиссия құрылып оларға тәркілеу, жер аудару, бұрынғы орын тепкен жерінен көшіру, алынған малдарын бөліп беру жұмыстары тапсырылсын деген қаулысын қабылданған еді.
Осылай тәркілеуге аса үлкен мəн беріліп, соңы қызыл-қырғынға (қуғын-сүргін) ұласқанша, яғни, 1928 жылдан бастап шамамен 1938 жылға дейін қайысқан қалың қазақтың қарасы жартылай кемігенше жанталасты. Əлеуметтік артықшылықтары бар топқа:
а) сұлтандар, хан тұқымдары, оның ұрпақтары;
б) патшадан ерекше сыйлық алған болыстар;
в) дін басылары, хазіреттер, ишандар, қазылар жəне олардың отбасылары жатқызылды.
1929 жылы паранжа мен шапанға қарсы жаппай күрес басталды. 2 ақпаннан бастап БК(б)П-ның Қазақ өлкелік комитеті Паранжаны шешу үшін 18 өкілден тұратын комиссия құрып, олар жер-жерлерге аттанып кетеді. Осы жұмыс барысында Оңтүстік Қазақстанның 10 ауданда əйелдермен 289 жиналыс өткізіп, оған қатысқан 13.276 əйел паранжасын тастаған. Жиналыстар, ең алдымен, коммунистер мен комсомолдардың əйелдерінің, содан кейін батырақтар мен кедейлердің əйелдерінің арасында өткізілді. Жиналыстарда олардың арасында мəдени-экономикалық қызмет көрсету туралыда сөз болды. Паранжаларды шешу коммунистер мен комсомолдардың отбасыларынан басталды. Сондай-ақ, паранжа шешу осылай əр жерде стихиялы түрде жалғасын тауып жатты. Мысалы Өзбекстандағы əйелдердің дін езгісінен құтқару шарасы худжум (шабуыл) деген атпен жүргізілді. Əйелдердің клубтарға, мектептерге, əйелдер бөлімдеріне келіп паранжаларын шешіп тапсыруы жиіледі деген ақпарат көбіне шындыққа жанаспайды. Паранжамен күресте керісінше Кеңес өкіметі аяусыз қатыгездік көрсетіп күш қолданғаны белгілі. Мысалы мына деректе жиналысқа қатысып отырған бір əйел туралы былай дейді: Паранжасын шешкен əйелдеріне қол жұмсаған ер азаматтардың 27-сін сотқа тартып, 19 - на жаза қолданған. Түркістан қаласындағы уəкілдің орталық комитетке жеткізген ақпаратына қарағанда жиналысқа келген 150 комсомол мүшесінің 26-сы ғана паранжасын шешкен. Кеңестердің УІІ Бүкілқазақтық съезі осы мəселені реттейтін заң керектігі туралы шешім шығарды. Науқан барысында əйелдердің əр түрлі еңбекке, артельдерге, кеңес қызметіне тарту арқылы оларды ерлеріне материалдық жағынан тəуелді етпеу жағы көзделді. В.И. Лениннің əрбір аспаз əйел мемелекет басқаратын болсын деген нұсқауын басшылыққа алған коммунистердің арқасында қазақ əйелдері еркектер істейтін ауыр жұмыстарға жаппай тартылғанын көруге болады. Жалпы бұл паранжамен жүргізілген күрес Қазақстанның оңтүстік округтарында үлкен қиындықпен жүргізілді. Кіші Қазан бағытымен жүргізілген əйелдер арасындағы саяси тəрбие жұмысының негізгі мақсаты жаңа социалистік құрылысты өмірге əкелген кеңестер өкіметін дəріптеп қалайда оларға мойындату еді. Бұл міндет Кеңестер өкіметінің жан-жақты күш қолданған тегеурінді саяси, іс-əрекетінің барысында жүзеге асырылды. Оның нəтижесін кейінгі ұрпақтың қоғамдағы іс-əрекетінен, кеңестік идеология улаған сана-сезімдері мен ұлттық психологиясына түскен рухани ақаулардан көріп отырмыз. Саяси тəрбиенің ықпалынан əйелдер арасында келе-келе ұлттық келбетімізді қалыптастырып тұрған қазақи тəрбие əлсірей бастағаны белгілі.болуы керек деп атап көрсетілді [ҚРОММ, 81қ,1т, 171іс, 8б.].
Түркістан БК(б)П аудандық комитеті бюросының Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша шешімінде (1937 ж. 9 ақпан) мешіттер жанындағы контрреволюцияшыл ұлтшыл жəне бай-кулак элементтер, фашистік бұзақы троцкист жəне зиновьевшілдермен бірігіп, қазақтардың Ауғанстанға қоныс аудару, ұжымшарлардағы аштық, большевиктік режиммен күрес жайлы айтып, пасық діниконтрреволюциялық үгіт-насихат жүргізуде деп айыптады [5; 17]. КСРО-ны қамтыған репрессия дін өкілдерін де қырғынға ұшыратты. Түрмеде оларға жасалмаған қылмыстарын мойындатты [6]. 1940 жылы Карлагта 355 дін өкілдері қамақта отырды. Ал түрме мен жала жабудан құтылғандардың жағдайы мəз емес еді. Олар дін қызметкерлеріне салынатын үстеме салық төледі. Отбасылары, балалары мен немерелері қоғамда қуғын көрді. Мысалы, 1938 жылы Торғай ауданының мұғалімі Ахметовты, баласының молда болғаны үшін, жұмыстан шығарды.
1.2. Қуғын - сүргінге ұшыраған дін қайраткерлері мен діни қызметкерлері
Әрине, шоқындыру саясатына қарсы әрекет жасағаған тұлғалар жоқ емес. Солардың бірі - атақты Бұқара медерсесінің түлегі Наурызбай Таласов (Науан хазірет) пен оның шәкірті Шаймерден Қосшығұлов (Шәйке молда) болды. Алайда, осы әрекеттерінен кейін Патша үкіметі бұл адамдардың діни қызмет атқаруына тыйым салды.
Мысалы, Хасан Нұрмұхамедұлы 1901 жылы Бұқар қаласындағы жоғарғы діни оқу орнын тәмамдап, араб философиясын жете меңгерген зиялы діни ағартушы, қайраткер болған. Хасан хазірет Нұрмұхамедұлы, халық арасында Хасан хазірет атымен танымал, бүкіл ғұмырын діни ағартушылыққа арнаған, Орынбор дін басқармасының алғашқы мұхтасибі, Орал қаласында өткен І Орал облыстық қазақ съезінің делегаты, Батыс Алаш қайраткері. Жергілікті архивтегі анкетада Хасан Нұрмұхамедұлы 1871 жылы, Батыс Қазақстан облысы, Тайпақ ауданында Шектібай әулетінде өмірге келген. Әлеуметтік тегі - бай - молда, білімі - жоғары - діни деп 1937 жылдың 26 қарашасында толтырылған анкетада көрсетілген. Атасы Шектібай хазірет сол дәуірде ғұлама, қайраткер болған және Бекет ата мектебінде тәрбиеленгендігі туралы деректер бар, сонымен қатар Қазақстанның Ойыл, Жем, Сағыз, Қиыл, Қобда бойларындағы ауылдарда балаларды оқытып, халықты имандылыққа баулыған адам болған. Шеркеш руынан шыққан Шектібай хазіреттің рухани тәлім - тәрбиесін немерелері Рахметолла хазірет пен осы Хасан хазірет жалғастырған. Хасан хазірет ауылдағы мешіт жанындағы медреседе араб, түрік, татар тілдерін меңгергеннен кейін, 1886 - 1901 жылдары Бұқарадағы Мір - Араб жоғары діни оқу орнында білім алады. Білім алып келген Хасан хазірет 1903 жылы Тайсойған өңірінде мешіт ашып, ағартушылықпен айналысып, бас мұхтасиб қызметі кезінде жергілікті жердің діни ахулына жауапты болды. 1917 жылдан бастап Атырау (Гурьев) округі бойынша мұхтасип болып тағайындалады, аймақ бойынша діни - рухани тағылымға жауапты және ұйымдастырушы ретінде белгілі бола бастайды. 1917 жылы Орынбордағы Жалпы қазақ съезінде Батыс Қазақстан мұсылмандар қоғамының атынан сайланып саяси ахуалға қатысы бастайды. Батыс Алашорда үкіметі 7 адамнан тұратын жаңа үкімет құрамына белгілі, сонымен қатар халық арасында беделді, оқыған 10 ақсақалдар кеңесінің құрамына Хасан хазірет кіреді. Хасан хазіреттің іс - әрекетіне талдау жасағанда көзге түсетін мәселе ол кеңес өкіметіне, оның саясатына бастапқыда қарсы болмаған, оған дәлел 1922 жылы Атырау қаласындағы құрбан айт намазын оқыған кезде, Хасан хазірет: Қазіргі заманда Ленинді, оның ұстаздары Маркс пен Энгельсті пайғамбар деп айтуға болады - деп түсінік берген. Осы намазға қатысқан, орысша оқыған зиялылар: Тілеген Медетов, Мұхамбетжан Шомбасов, Дүйсенғали Бурабаев, Сот Нұрсұлтан Іскендіров, соттың хатшысы Құмар Саршин т.б. жиналғандар қазіреттің бәрі де осындай түсінікте болса ғой деп, ризашылықпен тараған[17]. Халықаралық деңгейдегі жиындарға қатысып отырған, өмірде болып жатқан өзгерістерге белсене араласып, өзінің көзқарасын білдіріп отырған ағартушыны 1926 жылы Батыс Қазақстан облысы бойынша Мұхтасиб лауазымына жоғарлатады. Уфадағы мұсылмандардың орталық басқармасының жергілікті жердегі ресми өкілі болғандықтан халықтан жиналған қаражатты Уфаға жіберуді ұйымдастырып, мешіт - медресе және мектептерге бағыт беріп, оқыған мамандармен қамтамасыз етуге назар аударған. Алайда діни нанымы үшін 1925 жылдан бастап өзге дін қайраткерлерімен бірге үкіметтің қатаң бақылауына алынып, діни қызметіне шектеу қойыла бастайды. Айына бір рет Атыраудағы ОГПУ - ға барып, жұмысы туралы, діни бағыттағы бағдарламалары жөнінде ақпарат беріп тұруға міндетті болған. 1928 жылы байларды тәркілеу мен діни қызметкерлерді жазалау кең етек алған кезде Хасан хазіреттің мешіті тәркіленіп, өзі тексерілген. Хазіретпен бірге сол жердегі барлық мешіттердегі мен туған-туысқандары, ағайындары ұсталған[20]. 1930 жылы Хасан Нұрмұхамедұлы аудандық соттың шешімімен салықты мерзімінен кешіктірді деген жала жабылып, аудандық сот арқылы мемлекеттік салықты уақытында төлемегендігі және жеке меншік малын жан - жаққа үлестіргені үшін деген жалған жаламен 3 жылға бас бостандығынан айыру, 3 жылға жер аударуға үкім шығады. Мерзімді жазасын Ойылда, кейін Аралда өткізген Хасан хазірет айдауда жүріпте көпшілікті имандылыққа бағыштауды жалғастырған. Айыпты мерзімін өтеп келгеннен кейін, 1937 жылы РСФСР қылмыстық кодексінің 58 бабымен тағы бір іс қозғалып, Орал абақтысына жабылды. Алаш қозғалысына қатысқандар, ұлтшыл аталғандардың тізімінде Маңғыстаулық мухтасиб Хади Сұлтановпен, Оразмағамбет молда Тұрмағамбетовпен, имам Әбі Өтемағамбетовпен бірлесіп жапон тыңшысына агент болды, ақ эмигрант Мұстафа Шоқаймен астыртын байланыста деген айып тағылды. Панисламдық ұйымның негізін құрушы ретінде, Хасан хазіреттің құйыршықтары ретінде Атырау облысында 45 молда, 13 шырақшы ату жазасына ұшырайды. Белгілі Хасан хазірет мешіті бұзылып, жермен - жексен етіледі. Нұрмұхамедовты тексерудің өзіне тән бір ерекшелігі оның бүкіл іс - әрекетін САДУМ - мен (Орта Азия мұсылмандардың діни басқармасының орталығы) сабақтастырып, халықаралық деңгейдегі қылмыскер ретінде көрсету. Уфадағы басқарманың жетекшілері Таржимайылов пен Мағкумов Мағдидің арасындағы байланысты айқындауға бағытталған[20]. Айыптау ісінің көптеген беттері Хасан хазірет пен Сағидолла Ізтілеуовтердің (1906 жылы Мәдинадан діни университетті бітірген) байланыстарына арналған. Кезінде екеуі де Жоғарғы діни оқу орнын бітірген, саналы қазақ зиялыларының қатарынан орын алып, халқымыздың рух қаймағы болған парасатты азаматтары, біренеше тілді еркін меңгерген өлкеміздегі алғашқы қазақтардың бірегейлері де болған. Абақтыда қорланып, жалған тағылған жазаны өтеп жүріп, ол Тобылдағы лагерьде бостандықты армандап дүниеден өтті. Хасан хазірет КСРО Жоғары соты әскери коллегиясы қаулысымен 1938 жылы ақпанда атылды [474 бет]. Хасан хазіреттің баласы Ахметбек Хасанұлы ... Біз, 40 жылдай әкемізді атауға қорықтық... Әкемнің діни - ағартушы қызметі үшін, мен 25 жылға сотталып, оның сегіз жылын атақты Колымада өткіздім... деп еске алады [21].
1903-1921 жылдар аралығында Ақтөбе орталық мешітінде имамдық қызмет атқарып және халық арасында діни ағартушылықпен айналысқандығы үшін Омар хазірет және оның азаншысы Зейнолла Януров 1921 жылы Қарағанды лагеріне қамалып, 1926 жылы сол жерде аштан өлген.
Жоғарыдағы деректе келтірілген діни қайраткерлердің қоғамдық қызметі мен өміріне тоқталсақ. Ақтөбе өңірінде 20 жылдары кеңестер билігі күшейіп, дін қайраткерлердің қызметін қызыл әскер сынға алды. Қудалауға түскендердің бірі Сары ишан еді. Оның бабасы Әбілхайыр хан ордасында қызмет жасаған Керейт Мүсірәлі шайхы Әзиздің (1856-1934) ұрпағы Қожахмет Үмбетұлы бұрынғы Қарабұтақ (Әйтеке би) ауданының жерінде өмір сүрген. Қайтыс болар шағында Шаңғытбай қажы жатқан жерге жерлеңдер деген ұрпағына өсиет қалдырған екен. Сары ишан жастайынан діни оқыған, патшалы биліктің нұсқауымен 1893 жылы Қарабұтақ ауданына келген дін қызметкері. Ыскөл, Сарыоба деген жерлерге мешіт-медресе салдырып, бала оқытқан. Халық оның даналығына, діншілдігіне риза болып. Көпшілік оны құрмет тұтқандықтан Сары ишан болып аты аңызға айналған. 1912 жылы Сары ишан Ырғыз уезінің мұхтасибі болып қызмет атқарған. Ал 1928 жылы Сары ишанның мешіті құлатылады. Кеңестің жендеттерінен тығылып, тасаланып жүрді. Қырғын тәркілеу кезінде 1929 жылы мал-мүліктері тіркеуге алынып, тәркілеуге ұшырады. кеңестердің дінге қарсы ызғарынан алыстау үшін кейін Нұраға, одан соң Нөкіске (Өзбекстан, Қара-қалпақстан АР) қаласына көшеді. 1933 жылы ата қонысын аңсап еліне оралады. Имансыз қоғамның, биліктің дінге, дәстүрге қарсы озбырлық амалдарды көрген дін қайраткері өкінішпен қайғыра, науқастанып 1934 жылы дүниеден озған [4].
Сары ишанның ұлы Әбдіғани (1884 жылы Ыскөлде дүниеге келген, 1937 жылы шейіт болды. Ол Самарқанд, Хиуа, Бұқар қалаларында 15 жыл жүріп жоғары діни білімге ие болған, әкесінің ишандық дәстүрді жалғастырушы. Оқуын бітіргеннен кейін 1912 жылы Уфа қаласында өткен діни қайраткерлердің құрылтайына қатысып, Ырғыз уезінің солтүстік аудандарына бас имам болып тағайындалған. Әбдіғали молда 1927 жылы ұсталып жер аударылған. 1930 жылы елге оралған. 1937 жылы Шаңғытбай қажының екі баласы ұсталып, айдалғанын көрген Әбдіғани молда бүкіл діни кітаптарды әкесінің тамына көміп, діни қызметін тоқтатқан.
1937 жылы Әбдіғаниды қызыл әскер ұстап әкету туралы мынадай деректер бар: Қожахметов Әбдіғани (Әбдіғали) 1902 жылы Қарабұтақтың 18-ауылында туылған. Кәсібі ұста, малшы. 1937 жылы кыркүйектің үшінде Ақтөбе облысының УНКВД ұсталып КСРО-ң ҚҚ 58-1 бабы бойынша, астыртын үгіті үшін ату жазасына кесілген. 1965 жылы 19 маусымда Ақтөбе облыстық сотының шешімімен қаралған істе қылмыстық құрам анықталмағандықтан ақталған [5].
Ақтөбе өңіріндегі атақты ишандардың бірі Балмағамбет ишан (1855-1918 ж.ж.) Қазанда діни білім алады. Жоғары діни білім алған Балмағамбет ишан ауылда мешіт салған. Мешіт құрылысының қашан басталғаны туралы деректер сақталмаған. Бірақ, ишанның немересі, қазір 80 жастағы Жәлел Сүлейменұлының айтуынша, 1916 жылы аяқталып, мешітті екі жыл ишанның өзі ұстаған. Мұнда бала оқытып, шәкірт дайындаған. Кейін оның бұл жолын жалғыз ұлы Сүлеймен мақсұм (1896-1937 ж.ж.) жалғастырады. Балмағамбет ишан мешіті өзінің архитектуралық келбеті жағынан Темір қаласындағы қазірге дейін сақталған мешіт үлгісімен салынған деседі. Айшығы биік, үлкен ғимарат болған. Елде кеңес өкіметі өз билігін орнықтырып, ұжымдастыру науқаны басталғанда, ишанның баласы Сүлеймен мақсұмның мал-мүлкі: мешіт ғимаратынан басқа 600 бастай қой, 300 бас ірі қара, тәркіленіп, көршілес Карл Маркс колхозының 20-шы ауылына жер аударылады. Ақыры 1937 жылғы саяси науқанның құрбаны болады. 1940 жылдар басында мешіттің алдымен есік, терезе, ағаш тақтайлары тоналып, кейінірек айшығы құлатылып, кірпіштерін жергілікті совхоз елуінші жылдары мал қораларын салуға пайдаланған. Дегенмен, Ембі қаласынан батысқа қарай 18 шақырым, бұрынғы Ембі совхозының орталығы - Родник ауылына баратын жол бойындағы бұл жерді жергілікті халық әлі күрге дейін мешіт деп атайды.
Ақтөбе өңірінде танымал болған тақуалығымен тәнті болған молда Құрманалы Нұртай (1882-1949 ж.ж). Ол көкірегіне дін жолын, иман жолын түйіп, құдайға құлшылық еткен. Дүниәуи тіршіліктен бас тартып, дінін берік ұстаған адам. Ғалым Уфада Ғалия медресесінде дәріс алған. Ақтөбе өңіріндегі Жұрын ауылы маңында мешіт ұстап, ислам дінін насихаттап, ел арасында уағыз айтып, діни бала оқытқан. 1914 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия мұсылмандарының құрылтайына қатысқан. 1929 жылы заман зұлматы қудалау кезінде ұсталып, Қарқаралыға жер аударылады. Кейін 1937 жылы тағы ұсталып, түрмеге қамалады. Дініне берік Нұртай ата түрмеде отырса да, намаз оқуын жалғастыра берген. Діни сауаты мықты, дұғаларды жатқа білетін Нұртай ата түрме күзетшілерін үлкен таңқалысқа қалдырады. Оны күзетшілер қараңғы темір торға қамап, есігін бекітіп қоятын болған. Ол әр намаздың уақыты болғанда далаға шығып, жайбарақат намазын оқып отырады екен. Оны көрген түрме қызметкерлері оны әулие деп санаған [6].
Ақтөбе өңірінде ишандық дәстүрмен танымал болған діни тұлғалардың бірі - Қозайдаұлы Пәтуәлі ишан (Муханбетуәли) 1862 жылы туылған, Шалқар ауданы, №7 ауыл - 03.11.1937 жылы, Ақтөбе қаласы). Пәтуәлі ишан Бұхарадағы Хазірет Рахымберді медресесінде оқыған. Оқуды бітіргеннен кейін Өзінің туған өлкесіне келіп, Шалқарға келіп, атақты би Мырзағұл Шыманұлы, Тотан бай салдырған мешітте бала оқытып, ұстаздық қызмет атқарды. Емші, көріпкел, сол кезде айтқан пәтуәлі, дуалы сөздері үшін, оны халық Пәтуәлі ишан деп атап кеткен. Атақты би Шыманұлы Мырзағұл, ақын Кердері Әубәкір, Тотан бай, Батақтың Сарысы, Сарышолақ шайыр сияқты елге белгілі адамдармен араласқан. Дала Комиссары Ә.Жангелдинмен кездесіп, оған ақыл-кеңес берген деген де дерек бар. Пәтуәлі ишан - мұсылманшылық сабақ үйретумен қатар мешітке жақын жерге бау-бақша салып, халықты диқаншылық кәсіпке үйреткен. Кезінде ауыл жұртын мұсылманшылыққа уағыздап, бала оқытып, адам емдеп, халыққа мәлім болған. Пәтуәлі ишан туралы әңгімелер, оның көріпкелдігі, айтқан болжамдары мен пәтуәлі сөздері халық арасында кең таралып ұрпақ санасында қалған. Н. Байғанинің Ақын атты Сарышолақ Боранбайұлы және халықтың көтеріліске шығу оқиғасы турасындағы поэмасында Пәтуалы ишанның есімі көрсетіледі. Қуғын-сүргін заманында Пәтуәлі ишан 03.11.1937 жылы халық жауы ретінде танылып атылған, кейін оның ісінде қылмыстық әрекеттің жоқтығы анықталып ақталды [7].
Қудалауға ұшыраған келесі діни тұлға, хазірет Байгелдинов Хусайн Накешұлы 1893 жылдың 15-сәуірінде, Ойыл ауданының бұрынға №6 ауылында (Ащыойылда) дүниеге келген. Жоғары діни білімді, бірнеше тілді меңгерген діни қайраткер. Уфада оқыған, бала оқытқан. Бекет Әулиенің шәкірті Шектібайдың ұрпағы. Бекет әулиенің аса таяғын ұстаған төртінші ұрпақ. Ол ХХ ғасырдың 20-жылдардың соңына қарай Ащықарадағы (қазіргі аты Ақыраб) тумаларымен бірігіп, Хобда ауданы, Ақыраб жерінде мешіт салған. Ол мешіттің ашылуында болып, қысқа мерзім мешітті баскарды. Бұл 1924-27 жылдарда болатын. Хусайнға кеңес заманының қиын кездері яғни репрессия, 1921-22, 1931-33 жылдардағы аштық ауыртпалықтары дәл келді. Ол Уфаның қаласының соборлық мешітінде 1927 жылдан 1934 жылға дейін қази (муфтияттың діни соты) қызметін атқарып, хазірет (исламның жоғарғы дін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І - бөлім 1927 - 1942жж. жауынгерлік атеизм мен дінге қарсы террордың салтанат құру кезеңі.
0.1. 1927 - 1942 жж. Қазақстандағы Индустрияландыру және коллективтендіру жылдарында дін иелеріне қарсы күрестің әкімшілік жолмен жүргізіле бастауы.
0.2. Қуғын - сүргінге ұшыраған дін қайраткерлері мен діни қызметкерлері
ІІ - бөлім Дінге қарсы қиянаттың халықтың ахуалына тигізген зардаптары
2.1. 1927 - 1942 жж. діни ғимараттар мен мешіттердің жаппай жабылуы
2.2. Діни террордың қоғамға тигізген әсері
І - бөлім 1927 - 1942жж. жауынгерлік атеизм мен дінге қарсы террордың салтанат құру кезеңі.
1927 - 1942 жж. Қазақстандағы Индустрияландыру және коллективтендіру жылдарында дін иелеріне қарсы күрестің әкімшілік жолмен жүргізіле бастауы.
1917 жылға дейін өмір сүрген Патша үкіметі Қазақстандағы исламға қарсы шоқындыру саясатын жүргізді. Өйткені, діні бір өзге ұлт өкілдері дін жолында бас біріктірері анық еді. Осыған орай, ислам дінін әлсірету және оны ұстанушы халықтар арасына іріткі салу әрекеті күн тәртібіне қойылды.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Серік Мәшімбаев орыстардың қазақтарды діни отарлау ісін зерттей келе: Отарлаушылар ислам діні шын мәнінде ұлттық тұтастықты ұстап тұратын ғаламат күш екендігін түсінді. Дінсіздік - сананы мәңгүрттікке әкеліп, жат өркениетке бас игізіп, мәдени-рухани ассимиляцияға ұшыратып, надандыққа қалдырып, халықты ұлтсыздыққа душар ететін өте қауіпті дерт екенін жақсы білді. Міне, осыдан Ресейдің шоқындыру мен орыстандыру саясатын қалыптастырудағы басты мақсаты осындай болды, - дейді.
* Патша үкіметінің шоқындыру саясатының бірнеше этаптарын атап өтсек:
* Христиан дінін тарату үшін кітаптар шығару;
* Барлық бағытта миссионерлік жұмысты күшейту;
* Қазақ тілмаштарды христиан дін үгітіне пайдалану;
* Қазақтың беделді адамдарын христиан дініне тарту;
* Қазақ даласына қоныс аударған әрбір орыс шаруасын дін үгіттеуге міндеттеу;
* Христиан дінін уағыздау үсін күш қолданбай, бейбіт жүргізу;
* Христиан дінін қазақтар өздері қабылдап жатқандай, көрніс тудыру.
Осылайша Патша үкіметі Қазақ даласында шоқындыру саясатын күшейтіп, тіпті, патша үкіметінің саяси идеологиясын арқалаған арнайы татар молдалар мен указный молдалар арқылы өз мүдделерін іске асырып отырды. Кейбір өңірлерде шоқындару ісінде әскери күштер қолданылды.
Алайда, Патша үкіметінің жауыз пиғылын Алланың қалауымен 1905 жылғы орыс-жапон соғысы, 1914 жылғы І дүниежүзілік соғыс, 1917 жылы жеңіске жеткен Қазан төңкерісі жүзеге асыртпай тастады. Бірақ, қазақты шоқынудан құтқарған Кеңес үкіметі оның есесіне халықты ғасырлар бойы ұстанып келе жатқан ислам дінінен алыстатып, дінсіздікке алып келді.
Қазан төңкерісіне дейін Патша үкіметінің жүргізген шоқындыру саясатының әсерінен көптеген дін қызметкерлері қуғынға ұшырады.
Кейбір құжат-деректерде былай делінеді: Ресейдегі 1917 жылға дейінгі 360.000 дін қызметкерлері елден қуылып, 40.000-ы ғана қалды. Мешітке қаржы бөлу және дін қызметкерлерін мемлекет есебінен ұстау тоқтатылды. Қазақ революциялық комитетінің халыққа білім беру бөлімінің діни мұғалімдерге еңбекақыны төлеуді тоқтату туралы хаты шығып, діни оқу сабақтарына мемлекет есебінен ақша төлеу тоқтатылды.
Бұл дерекке сүйенсек, Қазақстандағы дін қызметкерлерінің басым бөлігі қуғынға ұшырағанымен, діни ағартушылықпен айналысқандар түп-тамырымен жоғалған жоқ. Патша үкіметі құлаған соң, Кеңес үкіметі жүргізген құдайсыздық саясатына қарсы шықандығы үшін түрлі жалалармен айыпталып, қуғынға ұшырап, бір бөлігі абақтыға жабылып, жаламен атылып жатты.
Патша үкіметі құлағаннан кейін Кеңес үкіметінің билігі толық орныққанға дейін биліктің мұсылманшылыққа көз-қарасын төзімділік деп атауға болады. Осы кезеңде халық арасында уағыз-насихат үдеп, дін басылары саяси билікке араласа бастады.
Алайда, комунистік билік толық орныққан соң, дінге қарсы күрес жаңа бағыттармен бастау алды. ХХ ғасырдың 30 жылдары Қазақстан-дағы мұсылмандық қозғалыс аяқталды. Діни тұлғалар, оның ішінде ишандар, хазіреттер, молдалар, сопылар қудалауға ұшырап, іске араласу құқығынан айрылды, саяси көзқарас білдіргендерге халық жауы деген ат беріліпі, қара тізімге ілініп, ату жазасына кесілді, кейбіреулері ұзақ мерзімді абақтыға жабылды, айдауға ұшырады. Жазықсыз жапа шеккен жалпы діни қызметкерлер кеңестік биліктің қыл-мыстық баптарымен айыпталды. , Кеңестік дәуірде қасірет шеккен, құғын-сүргін құрбандарына айналған қожа-молдаларымыздың, имам-ишандарымыздың, қажы-қазіреттеріміздің қилы тағдырына, қызыл тасборанда қыршын кеткен арыстарымыз жайлы ақиқатқа қанығу ұлт ғылымы үшін де, ұрпақ тәрбиесі үшін де аса қажет.БЕл ішінде діни сананы жойып, комунистік идеологияны сіңіру мақсатында үкімет Дінге қарсы комиссияны құрды. Большевиктік партия мешіттер мен медреселерді жауып, дін басыларын түрлі сылтаулармен қуғын-сүргінге ұшыратып отырды.
1920-30 жылдары кеңес билігі дін қызметкерлерін, діндарларды азаматтық құқық пен еркін ойшылдықтан ажыратты, қазақ қоғамына дін мен діни тұлғалардың ықпалын жойды. Дін қызметкерлерін қоғамға қауіп төндіретін топқа, қылмыскерлерге теңестірілді. Әсіресе көпшілік мойындаған ишандар, молдалар тергеуге алынды, жеке мүліктері тәркіленді. Сайлау хұқынан айырылып, тәркілеуге ұшыраған атақты ишандар мен хазіреттердің тізімі мұрағат құжаттарында зерттеу барысында анықталды. 1927 жылдың 15 қаңтарындағы Аса кұпиялы деген кұжатта дауыс беру құқығынан айрылған діни қайраткерлер мен ишандар мен молдалардың тізімі жасақталған. Дощанов Габдулла, Абаниев Алекар, Айлитов Жуздубай, Актанов Шулан, Бтимбаев Абдулла, Баламбетов Сулейман, Досмагулов Жуламан, Жамансарин Айнағул, Жакебаев Абдулла, Истлеуов Cагидулла, Кошмухамедов Мухаметдин, Кұлмағамбетов Айтхожа, Куйшубаев Мирман, Наурузгалиев Ибат, Ташкенов Баймагамбет, Таубаев Теммагамбет, Сеитгазыев Дощан. Имам-Хазіреттер Шагимарданов Абдулхаким, Нуртазин Абдрахман, Кошмухамедов Хайрулла, Изтлеуов Жантлеу, Уркенов Сулейман, Тлеубаев Сафаргалий, Жумагулов Сагидулла, Исангалиев Галим, Уразалин Уразмухамед, Тюрабаев Жумагалий , Абдуллин Бисан, Абдрахманов Хажгазы, Адиев Жумаш, Дюсенов Нурмухамед, Рахманкулов Мубарак, Саркулов Абдул-Карим, Абдрахманов Хажгазы, Умбетов Нурмухамед, Исембеков Курбан, Мухамедов Тагир, Хасанов Муллагазы, Байкадам Шакиратдин, Табажанов Сальмен, Жленалин Хусаин, Абдыров Ажекарий, Исказин Самбай, Сафин Заяляги және т.б. [3]. Құжаттың алғашқы тізімінде аса қауіпті, кеңес қоғамына зиян келтіреді, шет елдермен байланыстары бар. Қазақ ауылында белсенді, мәртебесі жоғары ишандар тұрса, одан кейін молдалар мен хазіреттер тізімге кірген. Негізінен бұл діни қызметкерлердің кейбірі кеңес үкіметі құрылмай тұрып қажылық сапарына барып, парызын өтеген тұлғалар болатын. Сондықтан көптеген діни қызметкерлер кеңес үкіметі құрылмай тұрған уақыттағы өмірі, қоғамдық қызметі зерделеніп НКВД-ң бақылауында болды. Жалпы мұрағат дерегінде Ақтөбе өңірі бойынша қудалауға ұшыраған жалпы сайлау хұқынан айырылған, және тәркілелеуге ұшыраған діни тұлғалардың саны бес жүзден артады. Сондықтан да, аталған дін қызметкерлердің қоғамдық қызметі мен тарихын зерттеуді қажет етеді.
Кеңес өкіметі кезінде қоғамдық өмірдегі исламның ықпалын әлсірету саясаты қорлау мен жәбірлеу, қарапайым халық пен дін өкілдерінің дәстүрлі құндылықтарын қорғау жолындағы талпынысы қатігездікпен, күшпен басып жанышталды. Атеистік саясатты орнықтыру жантүршігерлік зорлық-зомбылық тәсілдерімен жүргізілді, уақыптар жүйесін жою, мешіттерді тартып алып, басқа мекемелерге беру, медреселерді жабу, имамдар мен ишан, ахундарды репрессияға алу арқылы жүзеге асты. Діни кітаптар өртелді, тәркіленді. Медреселердің функциясы мал қораға, базарға, конторға т.б. ауыстырылды. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап тек мұсылман дін иелері ғана емес, сондай-ақ басқа да діннің өкілдері жаппай қуғын-сүргіннің қармағына ілікті. Әсіресе 37-ші жылдары дінге қарсылық сұмдық күшейіп кетті. Сол кездегі дін өкілдері қудалауға ұшырап, ату жазасына немесе түрмеге қамалды. Осы кезеңде діндарлар тап жаулары, халық жаулары, қауіпті антисоветтік элемент, зиянкес, салықтан бас тартушы, банды, шайка, басмашы, бандит, бүлікші, ағылшын тыңшысы, шпион, контра, саботаж, кеңестік билікке қарсы үгіт-насихатшы, діни әдебиет таратушы, түрікшіл (пантюркист), исламшыл (панисламист) және т.б. жапсырмалармен айыпталды. Қазақстанда мұсылман қауымына қарсы Сопы операциясы, Ишандар ісі, Құран тізбегі, Еділ-Орал операциясы тәрізді арнайы ұйымдастырылған шаралар ұйымдастырылды. Кеңес өкіметіне қарсы ұйымдастырылған көтерілістерінің саны 380-ге жуықтайды. Осы бас көтерулердің бәрінің рухани көшбасшысы - діни ғұламалар, ишандар мен молдалар. Солардың ішіндегі 1929-30 жылдары болған Созақ көтерілісі ең маңызды құбылыс болатын. Оны Сұлтанбек Шолақов бастаған екен. Осы көтеріліске қатысқандар ақ кебін киіп, маңдайларына Алла деген жазуды жазып, жауға шауыпты. Ал Қазалыда болған көтерілісті Ақұдайлар деп атаған. Жалпы, дінге қарсы репрессия үш бағытта жүргізілген, яғни молда, ишан, дін ғұламаларын қуғындап, ал ал діни орындарды, мешіт, медресе, кесен, қорымдарды бұзып, басқа тұрмыстық мақсатқа берген. Үшінші, діни кітаптарды, қасиетті қолжазбаларды өртеп, тәркілеген. Түпкі мақсаттары халықты салт-санасынан, дінінен айырғысы келген. Бүгінгі жалпы саны дін құбылысына қатысты зардап шеккендер саны қолға түскен ақпараттар негізінде 20 000-35 000 деп болжанып отыр. Егер осы сталиндік қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмысы жалғасын табар болса, дін құбылысына қатысты деректер ашыла түспек.
- Кеңес кезінде діни сенімдегі азаматтар сол кездегі жүйеге соншалықты қауіпті болған ба әлде басқалай да себептері болды ма?
- Әрине, қауіпті болған деп айтуға болады. Кеңестік жүйе атеизмге негізделді, сондықтан олар өздерінің құндылықтарын қорғау үшін, сақтау үшін күресті. Кеңес өкіметі өз мақсатын жүзеге асыру үшін оларды түгелдей жойып жіберуді жөн санады. Мұрағат деректеріне үңілсек, Кеңес билігінің жалпы ислам дініне деген көзқарасы біркелкі болмағанын байқайсың. Бір ұрпақтың өмірін қамтыған уақытта адамдардың жан-дүниесі өзгеріске ұшырап, сана тұрғысынан дүниетаным мен рухани қағиадалардың жаңа жүйесі пайда болып, орныға бастады. Бәрімізге белгілі нәрсе ислам діні ұлттың төл мәдениеті мен тарихының ажырамас бөлігіне айналған дін. Қазақтар бұны ата дініміз деген. Дінді қоғам ішіндегі қоғам, бірлестік ретінде қайта құрудың арнайы саяси мақсатта жасалғандығы әуелден ақ белгілі еді. Олар діни санасы мен мәдениеті өзгерген халықтың ертеңгі күні қалай болатындығын ойлаған жоқ. Бар ойлағандағы қоғамдық құрылысты өзгертіп, елді шикізат көзі ретінде ұстау қана болған. Патша заманында оның жүргізіп отырған саясатына қарамастан қазақ ауылдарындағы мешіттердің жанында ұлт руханияты, ғылыми бағыттағы пәндердің оқытылғанын ескеру қажет. Медреседен білім алып шығатын баланың елдің тарихын, басқа да құндылықтарын біліп шығуына діни тұлғалар тарапынан да қатты көңіл бөлінген. Кеңес билігі құрылған тұста ел ішіндегі медреселердің қызметін тоқтатудың осы үшін де қолға алынғанын ескерген дұрыс.
Төл мәдениетіміз бен дінге, рулық ұжымдық шаруашылыққа негізделген қазақтардың тұрмысының эволюциялық жолмен емес, революциялық өктемдікпен жүзеге асырылуы болмысымзға күнделікті қалыптасқан әдетімізге үлкен қиянат әкелді. Халықтың өзіндік болмысы тілі мен дінінде көрініс табатынын ескерсек, Кеңестік биліктің осы екеуінен айыру арқылы ұлттық идентификацияны жойып, жаңа ұлт жасауға тырысқанын байқар едік.
1922 жылы 28 сəуірдегі Нарком Мұқановтың мектепте діни сабақтарды тоқтатпай жүрген мұғалімдерді сотқа беріп, жұмыстан босату туралы қаулысы шықты [Пр..52-53с.]. Тексеру барысында молдалардың кеңес балалары мен мектептерін басынып, миларын улап, құдай сөзі Құранды оқытып жатқан Қостанай қаласының 2 мұсылман мектебі анықталып, мұғалімдерінің ісі сотқа берілді [Пр...57с.].
Комунистік биліктің бұл саясаты қазақ жерінде жүйеленген қазылық сотқа да түрпідей тиді. Деректерде: 1922 жылы Орта Азияда 220 қазилар соты болса, 1923 жылы - 85, 1924 жылы - 58, 1927 жылы - 9, 1928 жылғы 1 тамыздағы есеп бойынша Орта Азияда бірде-бір шариғат соты қалмаған.
1924 жылдан кейін медреселерде жаратылыстанымдық бағыттағы ғылыми пәндер мен батырлар жыры, билердің рухани мұраларын оқытуға біржолата тиым салынды. Сол кездегі қазақтың діни адамдарының көбісі шешен, өлең шығаратын ақын адамдар болған. Балаларға үйрететін батырлар жырын олардың барлығы тегістей білген. Іштерінде халық арасындағы ауызша деректерді жинаған адамдар көп кездеседі. Мәселен Торғай уездінің 2- ші ауданының Мұхтасибі Файзулла ишанға қатысты облыстық мұрағатта мынадай дерек кездесуде. Файзулла ишан жөнінде Губерниялық әкімшілік бөлімі былай деп жазған: В Губ. Адм.Отдел поступило заявление от Мухтасиба 2-го района Тургайского Уезда Ишанова Файзуллы, в котором он просит разрешения на открытие Богословских курсов по подготовке мусульмански служителей культа. С получением сего предлогается разяснив указанному Мухтасибу, а так-же в дальнейшем разяснять всем лицам каковые будут обращаться к Вам по этому вопросу, что Богословские курсы допускаются только в больших городах не меньше Губернского, поэтому никаких богословских курсов как в самом Тургае, а так-же в волостях дпущено быть не может... [1,64-п.]. Бұл хат Торғайдың әкімшілік басшысына жолданған.
1925-26 жылдары Ақтөбе губерниясының әкімшілік бөлімі тарапынан Торғай, Темір, Шалқар, Ырғыз уездерінің милицияларына діни тұлғалардың білім берудегі қызметін бір жола шектеу жөнінде құпия түрде хаттар жолданған. Соның ішінде гербсалығын төлемей отырған мешіттерді халықтан тартып алуға, үйде бала оқытып жатқан имамдарға тиісті шара қолдануға арнайы тапсырмалар берілген. Өте құпия деп жазылған осы хаттарда имамдармен қаттар білім алып жатқан балалардың да есімдері айтылған. Мәселен Темір уездінің Ембі болысында Құрман Дартаевтың үйінде имам Гайлмановтың, осы Ембі қаласының №7 ауылында ишан Алдияр Абасовтың, №3 ауылда Қапан Иманғалиннің, Ырғыз болысының Қызылжар ауылында Лепес Утепбаевтың қолдауымен молда Баймағанбет Жукуновтың, Шалқар уезінің Шолақжиде болысының №1 Балапан ауылында молда Амыранов Қуанышбайдың, сонымен қатар осы уездің Қарашоқат ауылында Нәби Қуанышбаевтың, Ақтөбе уездінің Қарақобда болысының №3 ауылында Қосмұхамедов Хайрулланың үйде бала оқытып жатқандығы жазылған. Бұдан да басқа кеңес үкіметінің талабын тыңдамай халыққа білім беруін жалғастырып жатқан діни адамдарға жедел түрде қатаң шара қолданып, оның есебін жіберу сұралған. Ишандардың бала оқыту қызметін шектеуге қатысты берілген тапсырмалар Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағатының 4 қорында сақтаулы.
Кеңес билігінің ұлттың дәстүрлі діні мен дәстүрлі емес діни ағымдардың, секталардың мәртебесін тең қылуы әрине, ақылға сымайтын нәрсе. Әр адам мешітке келіп құлшылық ету үшін үкіметке салық төлеуі де дін түгілі дәстүрге де қайшы еді. Қазақтар үшін ата-баба діні болып есептелген ислам діні әуелі халыққа, адамзатқа қызмет етуі керек. Дініміздегі бірқана садақа берудің өзі осы ұғымға келіп тіреледі. Қиындықтан өтуде ел болып күш біріктіру бәрінен де жоғары тұрды. Мұрағат қорларындағы жергілікті халықтың діни құндылықтарын шектеуге қатысты деректерден кеңес үкіметінің ауыл молдалары мен тұрғындардан ақшаны ашық талап еткендігін де байқаймыз. Деректерде: Нач Тургайской Умилиции. Актюб. Губ.Админ.отдел при сем препровождает утвержденные уставы религиозных обшесть №1 аула и №4 Аула Каракугинской волости №1-2-3 Аула Каратургайской волости и №1 аула тусунской волости каковые вручить по принадлежности. Кроме того предложить указанным обшествам немедленно выслать в адм.Отдел денег по 11-ти руб. 1 руб. 06 коп. Каждому. Причем в дальнейшем при приеме материалов для отсылка в ГАО и одновременно взыскивать причитаюшиеся за регистрацию таковых сборы -деп жазылан [1, 38-п.].
Қызылдар елдің рухани мәдениетімен қатар әлеуметтік жағдайын да жақсы білді. Бірақ халықтың қолында ақшаның жоқтығын біле тұра салық төлеу міндеттелген. 1924 жылы Ақтөбе губкомитетінің Торғай мен Шалқар өңірінің экономикалық және саяси ахуалына қатысты жүргізген құпия зерттеулеріне сүйенсек, сол кездегі өңір халқының әлеуметтік саяси портреті былайша сипатталған: Тургайский уезд вообще страдал и страдает безденижвем, промышленности нет, рынка забыта нет, не толко в уезде, но и поблизости, для характера приведу прошлую налоговую компанию, которая отразилась на населений очен значительно, денег у населения не было, налог взимался в денежной форме и населению благодоря отдалености соседних рынков 400-500 верст вынуждено было вырасыват скот на местной Тургайской рынок, чтоб обменять его на деньги для уплату налога продавая или вернее отдавая скот даром.
Коровы доходили до 5-7 руб., лошады 10-12 руб., а бараны до 2-х рублей от ченои безусловно скотоводчское хозяйство сильно пострадало.
В настоящее время имеется часть недоимкои Един. Сель - Хоз. Налога около 1500 рублей, но эти недоимки ликвидировать скоро не возможно, по той простой причине, что у населения совершенно нет денег и нет рынка забыта, само население охотно старается уплатить эти недоимки говоря берите скот и денег нет, а наш налоговой аппарат не может принят в налог натурой... т.к. денег не только у населения ни и у торговцев, у нашей коперации и у самого финотдела нет...[3. 1-п.]. Қоғамның игіліктерін жою үшін жасалып отырған заңсыз әрекеттердің түбі неге алып келетінін кеңес билігіндегілер жақсы білді. Бірақ халықтың қолындағыны тартып алып, оның тыныс тіршілігіне қысым көрсетуді тоқтатқан жоқ. Керісінше саяси қуғын-сүргін шаралары жылма жыл ұлғайтылып отырған. Мешіттерді қайта тіркеу үшін талап етілген салықты халықтың басым бөлігі төлей алмады. Көбісі бұны әдепсіз ереже ретінде қабылдады. Большевиктер медреселердің есігін бекітіп тастағанымен, қазақ балаларын үйде оқытқан.
Ұлттың рухани дүниелері мен тұлғаларды қуғындаудың түбі қарсылыққа алып келетінін кеңес билігіндегілер жақсы білген. Кеңес билігі құрылған тұста ақ бұған қарсы дайындық шараларының жасырын түрде басталып кеткендігін ескеру қажет. Бұған дәлел ретінде Ақтөбе губерниялық әкімшілік бөлімінің сол кездегі бюджетіне қатысты деректерді айтумызға болады. Ақтөбе губерниялық әкімшілік бөлімінің бірқана 1927-28 жылға арналған бюджетіне жаңа қару түрлерін алу, сонымен қатар штат бойынша әскери құрамның 50 пайызын жаңа қарумен қамтамасы ету енгізілген. Актюбинский Губернский Административный Отдел при сем представляет сведения требуемые циркуляром ЦАУ КССР от 14ІІІ - сг за №77 о потребном количестве Дрогунских винтовок, а также сведения об имеющимся вооружении на 1-е октября сего года.
Сведения о потребном количестве винтовок состовлены согласно штатов утвержденных и принятих по бюджету 192728 бюджетн. Год.
В виду того, что 2728 бгоду имеется возможность приобрести оружие нового образца на 50% потребного количества, ГАО просит возбудить ходатайство об отпуске выше указанного количества винтовок в текущем операционном году деген мазмұндағы деректер де бар [4, 152-п.]. Облыстық мұрағат қорларында жазалаушы отрядтарды қарумен қамтамасыз етуге байланысты деректер мол.
1927 жылы кеңес үкіметінің түрлі қысымына, содан туындап отырған қиыншылыққа қарамастан жер-жерлерде қазақтың діни тұлғалары кеңестер өткізген. Олар бастарына түскен қиындықтарға қарамастан халықтың рухани деңгейін сақтап қалуға барынша күш салған. 1927 жылы 25 қазанда Ақтөбе ОГПУ басшысының Ақтөбе әкімшілік бөлім басшысына жолдаған хатта Сары ишанның баласы Қожахметов Әбдіғаниды сырттай бақылауға тапсырма берілгендігін байқауға болады. Хатта По имеющимся сведениям 23 июля сгода в гор. Иргизе Челкарского уезда прохдил 3-й с"езд. мухтасибата с повесткой дня следуюших вопросов:
1) Отчет мухтасибата Сатубалдина и выборы мухтасиата и 2-х мушавиров.
2) Изыскание средств на содержание мухтасибата и 3) текущие дела. Выбранным мухтасибом оказался Абдула Галий Хужахмедов и мушавирами Турегильдин Калиутдин и Назмутдинов Ахмедий, каковые по мнению Губотдела ОГПУ являются инициаторами в созыве с"езда на, что надо полагать не имеется никаких разрешений, а поэтому сообщая о выше изложенном, Губотдел ОГПУ просит принять соответствующие меры и о результатах сообщит в ГО - деп жазылған[1, 96-п.].
Осылайша дін басыларына түрпідей тиген комунистік билік ендігі кезекте мұсылмандық білім беруге тыйым салада. Архивтік деректерде: 1922 жылы Қазақ АКСР Оқу ағарту Халық Комиссариатының Бас əлеуметтік тəрбие мəселелері алқасы мектептерде мұсылмандық діни ілімді оқытуға жол берілмейтіндігі туралы шешім қабылдады.
1927 жылы ауылды жаппай ұжымдастырудың басталуымен қатар, ишан-молдаларға тиесілі жерлер мен мүліктерін тартып ала бастады. Оған арнайы түрде мұсылман дін басыларының, соның ішінде ишандардың пайдалануларындағы уақыфтық жер мен мүліктерді тартып алу туралы атты қаулы шықты. Осындай әрекеттермен ел арасындағы ишан-молдалардың күші кете бастады.
Жүргізілген саяси жұмыстардың нəтижесінен əбден үрейленген халық пен олардың ұрпақтары дүниеден өткендердің жаназасын жасырын шығаруға дейін, ең аяғы балаларын сүндеттеуге қорқатын күйге дейін жетті. Жалпы осы жылы Өлкелік комитет дінге қарсы жұмысты тиімді ұйымдастыру мəселесін 17 партия жиналысында 28 рет қараған. Бұл халқымыздың діндар адамдарына жалған айыптар тағылып, олардың іс-əрекеттерін сан-саққа жүгіртіп, соңдарына шам алып түсудің басы еді.
* Қазақстан Орталық Кеңес комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі 1928 жылы 24 қаңтарда жасырын өткізген кеңесінде:
* Үлкен байлығының арқасында кеңес жұмысының ілгері басуына кеселін тигізіп келген Қазақстандағы ірі байлар жер аударылсын;
* Осы тізімге іліккен адамдардың барлық мал-мүлкі тәркіленсін;
Өкіріктік комиссия құрылып оларға тәркілеу, жер аудару, бұрынғы орын тепкен жерінен көшіру, алынған малдарын бөліп беру жұмыстары тапсырылсын деген қаулысын қабылданған еді.
Осылай тәркілеуге аса үлкен мəн беріліп, соңы қызыл-қырғынға (қуғын-сүргін) ұласқанша, яғни, 1928 жылдан бастап шамамен 1938 жылға дейін қайысқан қалың қазақтың қарасы жартылай кемігенше жанталасты. Əлеуметтік артықшылықтары бар топқа:
а) сұлтандар, хан тұқымдары, оның ұрпақтары;
б) патшадан ерекше сыйлық алған болыстар;
в) дін басылары, хазіреттер, ишандар, қазылар жəне олардың отбасылары жатқызылды.
1929 жылы паранжа мен шапанға қарсы жаппай күрес басталды. 2 ақпаннан бастап БК(б)П-ның Қазақ өлкелік комитеті Паранжаны шешу үшін 18 өкілден тұратын комиссия құрып, олар жер-жерлерге аттанып кетеді. Осы жұмыс барысында Оңтүстік Қазақстанның 10 ауданда əйелдермен 289 жиналыс өткізіп, оған қатысқан 13.276 əйел паранжасын тастаған. Жиналыстар, ең алдымен, коммунистер мен комсомолдардың əйелдерінің, содан кейін батырақтар мен кедейлердің əйелдерінің арасында өткізілді. Жиналыстарда олардың арасында мəдени-экономикалық қызмет көрсету туралыда сөз болды. Паранжаларды шешу коммунистер мен комсомолдардың отбасыларынан басталды. Сондай-ақ, паранжа шешу осылай əр жерде стихиялы түрде жалғасын тауып жатты. Мысалы Өзбекстандағы əйелдердің дін езгісінен құтқару шарасы худжум (шабуыл) деген атпен жүргізілді. Əйелдердің клубтарға, мектептерге, əйелдер бөлімдеріне келіп паранжаларын шешіп тапсыруы жиіледі деген ақпарат көбіне шындыққа жанаспайды. Паранжамен күресте керісінше Кеңес өкіметі аяусыз қатыгездік көрсетіп күш қолданғаны белгілі. Мысалы мына деректе жиналысқа қатысып отырған бір əйел туралы былай дейді: Паранжасын шешкен əйелдеріне қол жұмсаған ер азаматтардың 27-сін сотқа тартып, 19 - на жаза қолданған. Түркістан қаласындағы уəкілдің орталық комитетке жеткізген ақпаратына қарағанда жиналысқа келген 150 комсомол мүшесінің 26-сы ғана паранжасын шешкен. Кеңестердің УІІ Бүкілқазақтық съезі осы мəселені реттейтін заң керектігі туралы шешім шығарды. Науқан барысында əйелдердің əр түрлі еңбекке, артельдерге, кеңес қызметіне тарту арқылы оларды ерлеріне материалдық жағынан тəуелді етпеу жағы көзделді. В.И. Лениннің əрбір аспаз əйел мемелекет басқаратын болсын деген нұсқауын басшылыққа алған коммунистердің арқасында қазақ əйелдері еркектер істейтін ауыр жұмыстарға жаппай тартылғанын көруге болады. Жалпы бұл паранжамен жүргізілген күрес Қазақстанның оңтүстік округтарында үлкен қиындықпен жүргізілді. Кіші Қазан бағытымен жүргізілген əйелдер арасындағы саяси тəрбие жұмысының негізгі мақсаты жаңа социалистік құрылысты өмірге əкелген кеңестер өкіметін дəріптеп қалайда оларға мойындату еді. Бұл міндет Кеңестер өкіметінің жан-жақты күш қолданған тегеурінді саяси, іс-əрекетінің барысында жүзеге асырылды. Оның нəтижесін кейінгі ұрпақтың қоғамдағы іс-əрекетінен, кеңестік идеология улаған сана-сезімдері мен ұлттық психологиясына түскен рухани ақаулардан көріп отырмыз. Саяси тəрбиенің ықпалынан əйелдер арасында келе-келе ұлттық келбетімізді қалыптастырып тұрған қазақи тəрбие əлсірей бастағаны белгілі.болуы керек деп атап көрсетілді [ҚРОММ, 81қ,1т, 171іс, 8б.].
Түркістан БК(б)П аудандық комитеті бюросының Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша шешімінде (1937 ж. 9 ақпан) мешіттер жанындағы контрреволюцияшыл ұлтшыл жəне бай-кулак элементтер, фашистік бұзақы троцкист жəне зиновьевшілдермен бірігіп, қазақтардың Ауғанстанға қоныс аудару, ұжымшарлардағы аштық, большевиктік режиммен күрес жайлы айтып, пасық діниконтрреволюциялық үгіт-насихат жүргізуде деп айыптады [5; 17]. КСРО-ны қамтыған репрессия дін өкілдерін де қырғынға ұшыратты. Түрмеде оларға жасалмаған қылмыстарын мойындатты [6]. 1940 жылы Карлагта 355 дін өкілдері қамақта отырды. Ал түрме мен жала жабудан құтылғандардың жағдайы мəз емес еді. Олар дін қызметкерлеріне салынатын үстеме салық төледі. Отбасылары, балалары мен немерелері қоғамда қуғын көрді. Мысалы, 1938 жылы Торғай ауданының мұғалімі Ахметовты, баласының молда болғаны үшін, жұмыстан шығарды.
1.2. Қуғын - сүргінге ұшыраған дін қайраткерлері мен діни қызметкерлері
Әрине, шоқындыру саясатына қарсы әрекет жасағаған тұлғалар жоқ емес. Солардың бірі - атақты Бұқара медерсесінің түлегі Наурызбай Таласов (Науан хазірет) пен оның шәкірті Шаймерден Қосшығұлов (Шәйке молда) болды. Алайда, осы әрекеттерінен кейін Патша үкіметі бұл адамдардың діни қызмет атқаруына тыйым салды.
Мысалы, Хасан Нұрмұхамедұлы 1901 жылы Бұқар қаласындағы жоғарғы діни оқу орнын тәмамдап, араб философиясын жете меңгерген зиялы діни ағартушы, қайраткер болған. Хасан хазірет Нұрмұхамедұлы, халық арасында Хасан хазірет атымен танымал, бүкіл ғұмырын діни ағартушылыққа арнаған, Орынбор дін басқармасының алғашқы мұхтасибі, Орал қаласында өткен І Орал облыстық қазақ съезінің делегаты, Батыс Алаш қайраткері. Жергілікті архивтегі анкетада Хасан Нұрмұхамедұлы 1871 жылы, Батыс Қазақстан облысы, Тайпақ ауданында Шектібай әулетінде өмірге келген. Әлеуметтік тегі - бай - молда, білімі - жоғары - діни деп 1937 жылдың 26 қарашасында толтырылған анкетада көрсетілген. Атасы Шектібай хазірет сол дәуірде ғұлама, қайраткер болған және Бекет ата мектебінде тәрбиеленгендігі туралы деректер бар, сонымен қатар Қазақстанның Ойыл, Жем, Сағыз, Қиыл, Қобда бойларындағы ауылдарда балаларды оқытып, халықты имандылыққа баулыған адам болған. Шеркеш руынан шыққан Шектібай хазіреттің рухани тәлім - тәрбиесін немерелері Рахметолла хазірет пен осы Хасан хазірет жалғастырған. Хасан хазірет ауылдағы мешіт жанындағы медреседе араб, түрік, татар тілдерін меңгергеннен кейін, 1886 - 1901 жылдары Бұқарадағы Мір - Араб жоғары діни оқу орнында білім алады. Білім алып келген Хасан хазірет 1903 жылы Тайсойған өңірінде мешіт ашып, ағартушылықпен айналысып, бас мұхтасиб қызметі кезінде жергілікті жердің діни ахулына жауапты болды. 1917 жылдан бастап Атырау (Гурьев) округі бойынша мұхтасип болып тағайындалады, аймақ бойынша діни - рухани тағылымға жауапты және ұйымдастырушы ретінде белгілі бола бастайды. 1917 жылы Орынбордағы Жалпы қазақ съезінде Батыс Қазақстан мұсылмандар қоғамының атынан сайланып саяси ахуалға қатысы бастайды. Батыс Алашорда үкіметі 7 адамнан тұратын жаңа үкімет құрамына белгілі, сонымен қатар халық арасында беделді, оқыған 10 ақсақалдар кеңесінің құрамына Хасан хазірет кіреді. Хасан хазіреттің іс - әрекетіне талдау жасағанда көзге түсетін мәселе ол кеңес өкіметіне, оның саясатына бастапқыда қарсы болмаған, оған дәлел 1922 жылы Атырау қаласындағы құрбан айт намазын оқыған кезде, Хасан хазірет: Қазіргі заманда Ленинді, оның ұстаздары Маркс пен Энгельсті пайғамбар деп айтуға болады - деп түсінік берген. Осы намазға қатысқан, орысша оқыған зиялылар: Тілеген Медетов, Мұхамбетжан Шомбасов, Дүйсенғали Бурабаев, Сот Нұрсұлтан Іскендіров, соттың хатшысы Құмар Саршин т.б. жиналғандар қазіреттің бәрі де осындай түсінікте болса ғой деп, ризашылықпен тараған[17]. Халықаралық деңгейдегі жиындарға қатысып отырған, өмірде болып жатқан өзгерістерге белсене араласып, өзінің көзқарасын білдіріп отырған ағартушыны 1926 жылы Батыс Қазақстан облысы бойынша Мұхтасиб лауазымына жоғарлатады. Уфадағы мұсылмандардың орталық басқармасының жергілікті жердегі ресми өкілі болғандықтан халықтан жиналған қаражатты Уфаға жіберуді ұйымдастырып, мешіт - медресе және мектептерге бағыт беріп, оқыған мамандармен қамтамасыз етуге назар аударған. Алайда діни нанымы үшін 1925 жылдан бастап өзге дін қайраткерлерімен бірге үкіметтің қатаң бақылауына алынып, діни қызметіне шектеу қойыла бастайды. Айына бір рет Атыраудағы ОГПУ - ға барып, жұмысы туралы, діни бағыттағы бағдарламалары жөнінде ақпарат беріп тұруға міндетті болған. 1928 жылы байларды тәркілеу мен діни қызметкерлерді жазалау кең етек алған кезде Хасан хазіреттің мешіті тәркіленіп, өзі тексерілген. Хазіретпен бірге сол жердегі барлық мешіттердегі мен туған-туысқандары, ағайындары ұсталған[20]. 1930 жылы Хасан Нұрмұхамедұлы аудандық соттың шешімімен салықты мерзімінен кешіктірді деген жала жабылып, аудандық сот арқылы мемлекеттік салықты уақытында төлемегендігі және жеке меншік малын жан - жаққа үлестіргені үшін деген жалған жаламен 3 жылға бас бостандығынан айыру, 3 жылға жер аударуға үкім шығады. Мерзімді жазасын Ойылда, кейін Аралда өткізген Хасан хазірет айдауда жүріпте көпшілікті имандылыққа бағыштауды жалғастырған. Айыпты мерзімін өтеп келгеннен кейін, 1937 жылы РСФСР қылмыстық кодексінің 58 бабымен тағы бір іс қозғалып, Орал абақтысына жабылды. Алаш қозғалысына қатысқандар, ұлтшыл аталғандардың тізімінде Маңғыстаулық мухтасиб Хади Сұлтановпен, Оразмағамбет молда Тұрмағамбетовпен, имам Әбі Өтемағамбетовпен бірлесіп жапон тыңшысына агент болды, ақ эмигрант Мұстафа Шоқаймен астыртын байланыста деген айып тағылды. Панисламдық ұйымның негізін құрушы ретінде, Хасан хазіреттің құйыршықтары ретінде Атырау облысында 45 молда, 13 шырақшы ату жазасына ұшырайды. Белгілі Хасан хазірет мешіті бұзылып, жермен - жексен етіледі. Нұрмұхамедовты тексерудің өзіне тән бір ерекшелігі оның бүкіл іс - әрекетін САДУМ - мен (Орта Азия мұсылмандардың діни басқармасының орталығы) сабақтастырып, халықаралық деңгейдегі қылмыскер ретінде көрсету. Уфадағы басқарманың жетекшілері Таржимайылов пен Мағкумов Мағдидің арасындағы байланысты айқындауға бағытталған[20]. Айыптау ісінің көптеген беттері Хасан хазірет пен Сағидолла Ізтілеуовтердің (1906 жылы Мәдинадан діни университетті бітірген) байланыстарына арналған. Кезінде екеуі де Жоғарғы діни оқу орнын бітірген, саналы қазақ зиялыларының қатарынан орын алып, халқымыздың рух қаймағы болған парасатты азаматтары, біренеше тілді еркін меңгерген өлкеміздегі алғашқы қазақтардың бірегейлері де болған. Абақтыда қорланып, жалған тағылған жазаны өтеп жүріп, ол Тобылдағы лагерьде бостандықты армандап дүниеден өтті. Хасан хазірет КСРО Жоғары соты әскери коллегиясы қаулысымен 1938 жылы ақпанда атылды [474 бет]. Хасан хазіреттің баласы Ахметбек Хасанұлы ... Біз, 40 жылдай әкемізді атауға қорықтық... Әкемнің діни - ағартушы қызметі үшін, мен 25 жылға сотталып, оның сегіз жылын атақты Колымада өткіздім... деп еске алады [21].
1903-1921 жылдар аралығында Ақтөбе орталық мешітінде имамдық қызмет атқарып және халық арасында діни ағартушылықпен айналысқандығы үшін Омар хазірет және оның азаншысы Зейнолла Януров 1921 жылы Қарағанды лагеріне қамалып, 1926 жылы сол жерде аштан өлген.
Жоғарыдағы деректе келтірілген діни қайраткерлердің қоғамдық қызметі мен өміріне тоқталсақ. Ақтөбе өңірінде 20 жылдары кеңестер билігі күшейіп, дін қайраткерлердің қызметін қызыл әскер сынға алды. Қудалауға түскендердің бірі Сары ишан еді. Оның бабасы Әбілхайыр хан ордасында қызмет жасаған Керейт Мүсірәлі шайхы Әзиздің (1856-1934) ұрпағы Қожахмет Үмбетұлы бұрынғы Қарабұтақ (Әйтеке би) ауданының жерінде өмір сүрген. Қайтыс болар шағында Шаңғытбай қажы жатқан жерге жерлеңдер деген ұрпағына өсиет қалдырған екен. Сары ишан жастайынан діни оқыған, патшалы биліктің нұсқауымен 1893 жылы Қарабұтақ ауданына келген дін қызметкері. Ыскөл, Сарыоба деген жерлерге мешіт-медресе салдырып, бала оқытқан. Халық оның даналығына, діншілдігіне риза болып. Көпшілік оны құрмет тұтқандықтан Сары ишан болып аты аңызға айналған. 1912 жылы Сары ишан Ырғыз уезінің мұхтасибі болып қызмет атқарған. Ал 1928 жылы Сары ишанның мешіті құлатылады. Кеңестің жендеттерінен тығылып, тасаланып жүрді. Қырғын тәркілеу кезінде 1929 жылы мал-мүліктері тіркеуге алынып, тәркілеуге ұшырады. кеңестердің дінге қарсы ызғарынан алыстау үшін кейін Нұраға, одан соң Нөкіске (Өзбекстан, Қара-қалпақстан АР) қаласына көшеді. 1933 жылы ата қонысын аңсап еліне оралады. Имансыз қоғамның, биліктің дінге, дәстүрге қарсы озбырлық амалдарды көрген дін қайраткері өкінішпен қайғыра, науқастанып 1934 жылы дүниеден озған [4].
Сары ишанның ұлы Әбдіғани (1884 жылы Ыскөлде дүниеге келген, 1937 жылы шейіт болды. Ол Самарқанд, Хиуа, Бұқар қалаларында 15 жыл жүріп жоғары діни білімге ие болған, әкесінің ишандық дәстүрді жалғастырушы. Оқуын бітіргеннен кейін 1912 жылы Уфа қаласында өткен діни қайраткерлердің құрылтайына қатысып, Ырғыз уезінің солтүстік аудандарына бас имам болып тағайындалған. Әбдіғали молда 1927 жылы ұсталып жер аударылған. 1930 жылы елге оралған. 1937 жылы Шаңғытбай қажының екі баласы ұсталып, айдалғанын көрген Әбдіғани молда бүкіл діни кітаптарды әкесінің тамына көміп, діни қызметін тоқтатқан.
1937 жылы Әбдіғаниды қызыл әскер ұстап әкету туралы мынадай деректер бар: Қожахметов Әбдіғани (Әбдіғали) 1902 жылы Қарабұтақтың 18-ауылында туылған. Кәсібі ұста, малшы. 1937 жылы кыркүйектің үшінде Ақтөбе облысының УНКВД ұсталып КСРО-ң ҚҚ 58-1 бабы бойынша, астыртын үгіті үшін ату жазасына кесілген. 1965 жылы 19 маусымда Ақтөбе облыстық сотының шешімімен қаралған істе қылмыстық құрам анықталмағандықтан ақталған [5].
Ақтөбе өңіріндегі атақты ишандардың бірі Балмағамбет ишан (1855-1918 ж.ж.) Қазанда діни білім алады. Жоғары діни білім алған Балмағамбет ишан ауылда мешіт салған. Мешіт құрылысының қашан басталғаны туралы деректер сақталмаған. Бірақ, ишанның немересі, қазір 80 жастағы Жәлел Сүлейменұлының айтуынша, 1916 жылы аяқталып, мешітті екі жыл ишанның өзі ұстаған. Мұнда бала оқытып, шәкірт дайындаған. Кейін оның бұл жолын жалғыз ұлы Сүлеймен мақсұм (1896-1937 ж.ж.) жалғастырады. Балмағамбет ишан мешіті өзінің архитектуралық келбеті жағынан Темір қаласындағы қазірге дейін сақталған мешіт үлгісімен салынған деседі. Айшығы биік, үлкен ғимарат болған. Елде кеңес өкіметі өз билігін орнықтырып, ұжымдастыру науқаны басталғанда, ишанның баласы Сүлеймен мақсұмның мал-мүлкі: мешіт ғимаратынан басқа 600 бастай қой, 300 бас ірі қара, тәркіленіп, көршілес Карл Маркс колхозының 20-шы ауылына жер аударылады. Ақыры 1937 жылғы саяси науқанның құрбаны болады. 1940 жылдар басында мешіттің алдымен есік, терезе, ағаш тақтайлары тоналып, кейінірек айшығы құлатылып, кірпіштерін жергілікті совхоз елуінші жылдары мал қораларын салуға пайдаланған. Дегенмен, Ембі қаласынан батысқа қарай 18 шақырым, бұрынғы Ембі совхозының орталығы - Родник ауылына баратын жол бойындағы бұл жерді жергілікті халық әлі күрге дейін мешіт деп атайды.
Ақтөбе өңірінде танымал болған тақуалығымен тәнті болған молда Құрманалы Нұртай (1882-1949 ж.ж). Ол көкірегіне дін жолын, иман жолын түйіп, құдайға құлшылық еткен. Дүниәуи тіршіліктен бас тартып, дінін берік ұстаған адам. Ғалым Уфада Ғалия медресесінде дәріс алған. Ақтөбе өңіріндегі Жұрын ауылы маңында мешіт ұстап, ислам дінін насихаттап, ел арасында уағыз айтып, діни бала оқытқан. 1914 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия мұсылмандарының құрылтайына қатысқан. 1929 жылы заман зұлматы қудалау кезінде ұсталып, Қарқаралыға жер аударылады. Кейін 1937 жылы тағы ұсталып, түрмеге қамалады. Дініне берік Нұртай ата түрмеде отырса да, намаз оқуын жалғастыра берген. Діни сауаты мықты, дұғаларды жатқа білетін Нұртай ата түрме күзетшілерін үлкен таңқалысқа қалдырады. Оны күзетшілер қараңғы темір торға қамап, есігін бекітіп қоятын болған. Ол әр намаздың уақыты болғанда далаға шығып, жайбарақат намазын оқып отырады екен. Оны көрген түрме қызметкерлері оны әулие деп санаған [6].
Ақтөбе өңірінде ишандық дәстүрмен танымал болған діни тұлғалардың бірі - Қозайдаұлы Пәтуәлі ишан (Муханбетуәли) 1862 жылы туылған, Шалқар ауданы, №7 ауыл - 03.11.1937 жылы, Ақтөбе қаласы). Пәтуәлі ишан Бұхарадағы Хазірет Рахымберді медресесінде оқыған. Оқуды бітіргеннен кейін Өзінің туған өлкесіне келіп, Шалқарға келіп, атақты би Мырзағұл Шыманұлы, Тотан бай салдырған мешітте бала оқытып, ұстаздық қызмет атқарды. Емші, көріпкел, сол кезде айтқан пәтуәлі, дуалы сөздері үшін, оны халық Пәтуәлі ишан деп атап кеткен. Атақты би Шыманұлы Мырзағұл, ақын Кердері Әубәкір, Тотан бай, Батақтың Сарысы, Сарышолақ шайыр сияқты елге белгілі адамдармен араласқан. Дала Комиссары Ә.Жангелдинмен кездесіп, оған ақыл-кеңес берген деген де дерек бар. Пәтуәлі ишан - мұсылманшылық сабақ үйретумен қатар мешітке жақын жерге бау-бақша салып, халықты диқаншылық кәсіпке үйреткен. Кезінде ауыл жұртын мұсылманшылыққа уағыздап, бала оқытып, адам емдеп, халыққа мәлім болған. Пәтуәлі ишан туралы әңгімелер, оның көріпкелдігі, айтқан болжамдары мен пәтуәлі сөздері халық арасында кең таралып ұрпақ санасында қалған. Н. Байғанинің Ақын атты Сарышолақ Боранбайұлы және халықтың көтеріліске шығу оқиғасы турасындағы поэмасында Пәтуалы ишанның есімі көрсетіледі. Қуғын-сүргін заманында Пәтуәлі ишан 03.11.1937 жылы халық жауы ретінде танылып атылған, кейін оның ісінде қылмыстық әрекеттің жоқтығы анықталып ақталды [7].
Қудалауға ұшыраған келесі діни тұлға, хазірет Байгелдинов Хусайн Накешұлы 1893 жылдың 15-сәуірінде, Ойыл ауданының бұрынға №6 ауылында (Ащыойылда) дүниеге келген. Жоғары діни білімді, бірнеше тілді меңгерген діни қайраткер. Уфада оқыған, бала оқытқан. Бекет Әулиенің шәкірті Шектібайдың ұрпағы. Бекет әулиенің аса таяғын ұстаған төртінші ұрпақ. Ол ХХ ғасырдың 20-жылдардың соңына қарай Ащықарадағы (қазіргі аты Ақыраб) тумаларымен бірігіп, Хобда ауданы, Ақыраб жерінде мешіт салған. Ол мешіттің ашылуында болып, қысқа мерзім мешітті баскарды. Бұл 1924-27 жылдарда болатын. Хусайнға кеңес заманының қиын кездері яғни репрессия, 1921-22, 1931-33 жылдардағы аштық ауыртпалықтары дәл келді. Ол Уфаның қаласының соборлық мешітінде 1927 жылдан 1934 жылға дейін қази (муфтияттың діни соты) қызметін атқарып, хазірет (исламның жоғарғы дін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz