Атау кере шығармасын талдау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және Жоғары білім министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Филология факультеті

Тіл мен әдебиет мұғалімдерін даярлау БББ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: О.Бөкей "Атау кере" және оқыту негіздері
Пәні: Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі

Орындаған: Хажгалиева А.А ҚТӘ-31
Ғылыми жетекшісі: Турганалиева Г.Г
аға оқытушы, магистр

Орал қаласы, 2024 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау Оралхан Бөкейдің өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .5
1.1 Оралхан Бөкейдің өмірбаяны: өмір мен мансаптың негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 1.2 Оралхан Бөкейдің шығармашылық мұрасына қысқаша шолу: оның қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ-тарау "Атау кере" шығармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
2.1 Шығарманың қысқаша мазмұны мен кейіпкерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2 Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудағы "Атау кере" шығармасының түйіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3 Шығарманы қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 20
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

Кіріспе

Қазақстанның әдеби мұрасы көрнекті ақын және публицист - Оралхан Бөкейдің шығармашылығымен байытылған. Оның есімі қазақ халқы үшін ұлттық сана мен мәдени қадір-қасиеттің белгісіне айналды. Өмір бойы Оралхан Бөкей өзін көрнекті жазушы, философ және қоғам қайраткері ретінде көрсетті, оның шығармашылығы қазақ әдеби дәстүрінің қалыптасуы мен дамуына айтарлықтай әсер етті.

Оралхан Бөкей өлеңдер, әңгімелер, очерктер, мақалалар мен публицистиканы қамтитын кең шығармашылық мұра қалдырды. Оның поэтикалық шығармалары табиғат сұлулығын, қазақ халқының батылдығы мен даналығын дәріптейді, оның патриотизмі мен туған жеріне деген сүйіспеншілігін көрсетеді. Оның әйгілі шығармаларының қатарында қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің нағыз символына айналған "Атау кере" повесі бар.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінде Оралхан Бөкейдің "Атау кере" тақырыбын зерделеудің өзектілігі даусыз. Бұл туынды қазақ халқы үшін ұлттық бірегейліктің маңызды символы болып қана қоймай, болашақ ұрпаққа қазақ мәдениетінің мұраттарын, дәстүрлері мен құндылықтарын сақтауға көмектесетін мұраны білдіреді. Шығарманы орыс тілінде оқу Қазақстанда көптілділікті қолдау мен дамытуға ықпал етеді. Бұл елдегі мәдени және тілдік әртүрлілікті сақтау және дамыту үшін маңызды. "Атау керені" зерттеу ұлттық мақтаныш сезімін қалыптастыруға, өз мәдениетіне қатысты сезімін нығайтуға және Қазақстанда көптілділікті қолдауға ықпал етеді. Осылайша, зерттеу мәдени мұраны сақтау тұрғысынан да, Қазақстанда білім беру тұрғысынан да маңызды және өзекті болып қала береді.

Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл зерттеудің мақсаты Оралхан Бөкейдің шығармашылығын, әсіресе оның "Атау кере" шығармасын қалыптастырудағы рөлін қарастыру болып табылады. Жұмыс барысында шығарманың мазмұны мен құрылымы талданады, оның тақырыптары мен идеялары қаралады, сондай-ақ Бөкей шығармашылығының Қазақстанның мәдени және тарихи дамуына әсері анықталады.

Осы мақсатқа жету үшін қойылатын міндеттер:

1. Зерттеу міндеті: "Атау кере" шығармасының мазмұнына, құрылымына және стилистикалық ерекшеліктеріне оның өзіне тән белгілері мен әдеби қасиеттерін анықтау мақсатында талдау жүргізу.

2. Мәдени-тарихи міндеті: Оралхан Бөкейдің шығармалары халықтың, оның дәстүрлері мен құндылықтарының тарихи жадын сақтауға және жеткізуге көмектеседі. Қазақ жаны мен даналығын терең түсінуінің арқасында Бөкей ұлттық мәдени мұраның ажырамас бөлігіне айналды.

3. Білім беру міндеті: оқушылардың әдеби сауаттылығын арттыру және олардың Қазақстанның мәдени мұрасын түсінуін арттыру мақсатында "Атау кере" туындысын білім беру процесінде пайдалану үшін материалдар мен әдістемелік тәсілдерді әзірлеу. "Атау кере" туралы білім студенттер мен зерттеушілерге Қазақстан әдебиетінің бай және алуан түрлі әлеміне енуге мүмкіндік береді. Бұл олардың әдеби білімін байытады.

Осылайша, осы жұмыстың мақсаттары мен міндеттері оның әдеби, мәдени және тарихи маңызын ашу мақсатында "Атау кере" тақырыбын терең әрі жан-жақты зерттеуге бағытталған.

І-тарау. Оралхан Бөкейдің өмірі мен шығармашылығы

1.1 Оралхан Бөкейдің өмірбаяны: өмір мен мансаптың негізгі кезеңдері.

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ең жарқын жұлдыздарының бірі Оралхан Бөкей 1943 жылы 28 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданы Шыңғыстай ауылында дүниеге келген.

Әкесі Бөкей көп сөйлемейтін, сөйлей қалса сөзі өткір, қанжардай қиып түсетін, сөзге шешен, астарлап сөйлеп өз ойын дәл жеткізетін, рухы мықты, жаны таза адам болған. Анасы Күлия көреген, ділмар, аузын ашса көмейі көрінетін ашық кісі болған. Үнемі топ бастап жүретін, қажет жерінде қиыннан қиыстырып өлең де шығарған. Керемет даусы бар әнші де болған. Отбасында бір ұл - Оралхан, бес қыз - Шолпан, Әймен, Ләззат, Мәншүк, Ғалия. Оралхан дүниеге келгенде сұрапыл соғыс жылдары болғандықтан, әкесі Оралға еңбек майданына аттанған кез болатын. Анасы Күлия әкесі еңбек майданынан аман-есен оралсын деп ырымдап, сәбидің атын Оралхан деп қойған екен.[1]

Оралхан Бөкей - жазушы, драматург, қазақ, араб және парсы тілдерін меңгерген. 1961 жылы Шыңғыстайдың Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы орта мектебін бітіргеннен кейін, пионер кеңесшісі, кейін "Алтай" совхозында тракторшы болып жұмыс істеді. Большенарым ауданы, "Еңбек туы" газеті және Шығыс Қазақстан облысы, "Коммунизм туы" газеті редакцияларында жұмыс істеді.

1968 жылы Қазақ мемлекеттік университетін сырттай бітірген және осы жылдан бастап Алматыда тұрып, "Лениншіл жас" жастар газетінің редакциясында және "Жұлдыз" журналында жұмыс істейді.

1969 жылы ҚазҰУ-нің журналистика факультетін бітірген. 1983 жылы "Қазақ әдебиеті" газетіне бас редактордың орынбасары болып ауысады. 1991-1993 жылдары - "Казак адебиеті" газетінің бас редакторы. 1991 жылы Бөкей қазақ әдебиетшілерінің "Аққұс" шығармашылық қауымдастығын құрып, оның президенті болды.

Қазақ әдебиеті мен журналистикасының дамуына белгілі жазушы Оралхан Бөкей үлкен үлес қосты. Оның көптеген еңбектері туған Алтайдың бірегей табиғаты мен тарихына арналған.

Оның кітаптары неміс, словак, болгар, ағылшын, венгр, араб, қытай, жапон тілдеріне аударылған. Сондай-ақ, Бөкейдің прозасы КСРО халықтарының тілдерінде жарық көрді.

Оралхан Бөкей Н.Островский сыйлығының (1978), ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының (1986) лауреаты. 1976 жылы жерлесіміздің "Құлын" атты пьесасы Қазақстанның Лениндік комсомолы сыйлығына ие болды. Қазақстан Республикасы Суретшілер Одағының мүшесі Болат Исин жазушының шығармалары бойынша бірқатар акварельдік жұмыстар жазды.

Жазушының талантына Шыңғыс Айтматов, Ілияс Есенберлин, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Олжас Сүлейменов, Юрий Домбровский және басқалар құрмет көрсетті.

Оралхан Бөкей 1993 жылы 17 мамырда Үндістан жерінде, Делиде қайтыс болды.

1.2 Оралхан Бөкейдің шығармашылық мұрасына қысқаша шолу: оның қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қосқан үлесі

"Менің повестерімнің, әңгімелерімнің барлық сюжеттері туған жерім туралы естеліктерден, жастық шақтың нақты оқиғаларынан шабыт алады. Менің жерлестерім, қазақтар - тұтас мінезді, адал және ашық жүректі адамдар. Дуаланған сияқты, олар ата-бабалар таңдаған кеңістікте өмір сүреді. Туған жерлеріме берілген жерлестерім - өр тұлғалы, еңбекқор, ержүрек және адал адамдар", - деп еске алды Оралхан Бөкей.

Оның әдеби жолын жылдам деп атайтын. 1970 жылы Алматыда "Жазушы" баспасынан басылып шыққан "Қамшігер" повестері мен әңгімелерінің алғашқы жинағы жарық көрді.

Бірінші жинақтан кейін осы баспадан оның "Үркер", "Қайдасың, қасқа құлыным?", "Мұзтау", повестері мен әңгімелерінің жинақтары орыс тіліне аударылған. Оралхан Бөкейдің "Ән салады шағылдар", "Үркер ауып барады", "Біздің жақта қыс ұзақ" әңгімелері мен повестері "Жалын" баспасынан жарық көрді.[2] 1986 жылы оның "Құлыным менің" деп аталатын драмалық шығармалары "Өнер" баспасынан, 1987 жылы "Ұйқым келмейді" деп аталатын творчестволық әңгімелері "Жазушы" баспасынан шығарылды.[3]

Талантты жазушы алғаш рет әдебиет әлеміне енген сәттен бастап ол көптеген сапалы шығармаларымен оқырмандардың ықыласына ие болды. Оның "Қайдасың, қасқа құлыным?", "Қар қызы", "Ұйқым келмейді", "Атау кере" және басқа да шығармалары қазақ әдебиетінің алтын қорына құнды қазына ретінде енді.
"Алданған ұрпақ" трилогиялық романы қолжазбалық ойлар күйінде аяқталмай қалған. "Құлыным менің", "Текетірес", "Қар қызы", "Зымырайды поездар", "Жау тылындағы бала", "Мен сізден қорқамын" пьесалары қазақ және орыс тілдерінде республикалық, облыстық, сондай-ақ, бұрынғы одақтас республикалар театрларында қойылған.[4]

Оралхан Бөкейдің кітаптарының әрбір жолы туған жерге деген махаббатын мойындаудан тұрады. Оның ата қонысы, туған жері - еліміздің шығысындағы ғажайып өлке, ерекше әлем. Суы мол Бұқтырма, Алтайдың таулары, басына қар жамылған Белуха, тайганың құм төбе, тау бөктерімен тегіс қиысқан жері, түйелер мен бұғылардың соқпақ жолы. Бұл өлке - балалық шақтың өшпейтін әсерінің қайнар көзі, тамыры.

Оралхан Бөкей шығармаларындағы уақыт пен кеңістік композициясының ең үлкен көрсеткіші. Жазушының шыгармаларында жыл мезгілдері: қыс, көктем, жаз, күз мезгілдеріне сәйкес уақыт өлшемі ретінде бейнеленген. Шығармаларда уақыттың нақты көрінісін, сипатталған оқиғада уақытын көруге болады. [5] Күннің шығуы, сәуле шығаруы, тәсілі, түсі, жаңаруының аяқталуы, айдың толысуы, барлық маусымдық іс-шаралар жүріп жатты. Сонымен бірге, жазушының шығармаларындағы оқиғалар, әрекеттер нақты сюжеттік уақыт тұрғысынан екі-үш күндік кезеңді ғана көрсетеді. Қалғанының бәрі кейіпкерлердің жан дүниесіне сыни ену, лирикалық шегіну, кейіпкерлердің монологтары арқылы беріледі.

Оралхан Бөкейдің шығармаларындағы оқиғалар желісі, оның дамуы - тек қана сыртқы жамылғы, ал негізгі сарыны идеалға деген құштарлық. Идеал ұғымын, ең алдымен, суретшітің адам туралы тұжырымдамасында байқауға болады. Оралхан Бөкей оны Мұзтау шыңына шығарған, жазушылар арасындағы беделін көтерген Мұзтау туындысы болып табылады. Қазіргі заман мен қоғам арасындағы шиеленіс пен енжарлықтың белгілерін сипаттайтын әңгіме адамзатқа үлкен қауіп төндіреді. Жазушының шығармасы тоқырау кезеңіндегі қоғам мен уақыттың бейнесін бейнелесе де, қарға қазақтардың өмірі туралы шынайы түсінік береді.[6]

Жазушы кейіпкерлері - бай жаны бар, рухани деңгейі жоғары, шаршамайтын, бостандықты сүйетін, армандайтын адамдар. Олар негізінен ауыл адамдары: шабандар, жылқышылар, бұғы шаруашылығымен айналысатындар, механизаторлар, орманшылар, көңілді де жас адамдар. Олардың бәрі ұлттық мінез, өзіндік жан-дүниесімен ерекшеленеді. Ерлер мен әйелдер, жастар мен кәрілер, сауаттылар мен орта білімділер адам тұрмысындағы құпиялар мен жұмбақтарды шешуге жанның мәңгіліктігі мен тағдыр мәселелерін білуге тырысады. О.Бөкейдің шығармаларындағы кейіпкер болмысын табиғатпен байланыстыра суреттеу арқылы таныту - жазушының өзіндік бір қыры. Ол кейіпкерлерінің өміріне өзі араласа отырып, мінездерін қалыптастырады, өтінеді, жөн сілтейді әрі сынайды.[7]

Бөкейдің табиғаты - әңгімелердің ажырамас және тең құқылы қатысушысы. Ол кейіпкерлердің өміріне араласады, кейіпкерлерді қалыптастырады, сұрақ қойып, тәлімгерлік етеді. "Сайтан көпір" хикаясынан Аспан, шатқалға мұздың ішіне тұтқындалды. Қой отарасын апаттар шабуылынан құтқаратын "Ән салады шағылдар" әңгімесіндегі қаһарлы шабан. Қаңтардың қолайсыз түнінде жолдан адасқан "Қар қызы" әңгімесіндегі жас тракторшылар. Мұның бәрі бір сәтте шын, әрі метафоралы. Кейіпкерлер табиғат апаттарына еніп, олардың өмір ритағы табиғаттың өмір ритағымен сәйкес келеді.

Бөкейдің барлық прозасы жақсылық пен жамандық, күш пен батылдық, шынайы және ойдан шығарылған рухани құндылықтар туралы ойлауға бағытталған. Онда өмірге, оны жетілдіруге деген ашкөз, талапшыл, ашулы құмарлық жеңіске жетеді.

Оралхан Бөкей - сиқырлы сөздің шебері. Оның туындыларының жазылуының керемет қабілеті бар. Оның прозасының жолдары кең және еркін құйылады.

Оралхан Бөкейдің ана тіліндегі алғашқы кітабы "Найзағай ізі" 1970 жылы, орыс тілінде 1978 жылы жарық көрді. Ол бірден басқаларға ұқсамайтындығымен бәрін таң қалдырды.

Бөкей шығармаларының негізінде "Кербұғы" (реж. М. Смағұлов, 1985) және "Сайтан көпір" (реж. Д. Манабаев, 1986) фильмдері түсірілді. Ал 1986 жылы "Сұр бұғы" балеті қойылды (балетмейстер Болат Ерханов).

Оның шығармалары халықтың, оның дәстүрлері мен құндылықтарының тарихи жадын сақтауға және жеткізуге көмектеседі. Қазақ жаны мен даналығын терең түсінуінің арқасында Бөкей ұлттық мәдени мұраның ажырамас бөлігіне айналды.

ІІ-тарау "Атау кере" шығармасын талдау

2.1 Шығарманың қысқаша мазмұны мен кейіпкерлері

Ең алдымен, "Атау кере" деген не? Атау кере - адамның ақтық демі қалғанда ішілетін суы, "қолымнан ішкен соңғы дәмін болсын" - деп бақилық болғалы жатқан адамға су немесе сұйық ас ішкізген.

Екінші мағынасы - "адамның өлер алдындағы ең соңғы асы"[8]. Атау кере - науқасы дендетіп, беті ары қарай бастағанда ауру адамға дәстүр бойынша, не оның өз қалауы бойынша берілетін ең соңғы арнайы да атаулы тамақ. Ас ішсең, атау кереңдей іш, өлсең, мұрттай ұш... (себебі: соңғы тамағын өлер адам өте тез, қомағайлана, асыға ішетіндей көрінеді...).

"Атау кере" хикаятының ең негізгі көтерген тақырыбы - адамның адамгершілік болмысы, қаймағы бұзылмаған табиғат аясында барлық бәле-сұмдықтан алыс, өз қиялымен өзі қолымен жасап алған "жұмбақ" әлемінде күн кешкен адамдардың іс-әрекеті суреттелген. Бөкейдің бұл повесі бүкіл адамзаттық мәселелерді қозғайды.

Негізгі кейіпкерлер: Ерік, Айна, Таған және Еріктің анасы Нүрке. Ерік пен Айна ерлі-зайыпты. Адамзат баласының тағдыр жолын тармақтап көрсеткен шығар шыңы биік еңбектердің топ жарғаны. Адами қасиеттер белең алған драманың өмір арпалыстарын терең қамтуы, үш-төрт қана адамның бойынан өрбиді. Шығармадағы ой астарлы, көркем-әдеби, саралы, зерттер зердесі мол.[9]

Білімді, дүниетанымы кең, танымы терең, ЖОО-да қызмет еткен Тағанның өмірін өзгерткен шайтанның ащы суы болатын. Тағдыр тәлкегіне іліккен ердің осы бір сусынды көргенде өзін-өзі басқара алмайтындай халге жетуі өзгеден бұрын, бірінші өзінің сағын сындыратын. Тағанның дәл осы мешеу халінің үстінен түскен замандасы Еріктің ойы арам, пиғылы жаман еді. Бұрынғы адамгершілігінен тайғып, дүниеқор болып кеткен. Тіпті, байлыққа құныққан бейнесі нашақордан айырма таппайды, көзің шел басып, нәпсісіне ерік бере салатын оның Тағанды құлша жұмсауға деген сұм ойы еш кедергі емес. Арақтың құлына айналғаны болмаса, Тағанның санасы сарабдал емес.

Ерік өзінен озғандарды, суырылып алған шыққан шешенсігендерді өлердей жек көреді, ол студент кезінен бері мейманасы тасығандардың мысын басу, басына бақ қонғандарды басындырмау үшін жаралғандай бойын соқыр қызғаныш билеген қараниет, пасық жан. Ғылым-білім, мәдениет-өнер жолындағылардың бәрін еңбексіз күн көретін арамтамақ санап, зиялы атаулыны ата-жауындай көреді. Бір кезде өзінен тым биікте тұрған, ғылым мен білімде қатарластарына дес бермеген аспирант кластасы Тағанның араққа ғана жеңіліп, алқаш атанып, ендігі бір жұтым сыра үшін мұның құлы болуға дайын екендігін көргенде төбесі көкке жеткендей қуануы да сондықтан. Аярлығының шексіздігі сонша - бір ауылда бірге өскен досының бейшаралық кейіпке түсіп, қамқорлыққа мұқтаж күйін көре тұра, атының артына мінгізбестен ауылдан қиян тауға қарай жаяу салпақтатады, ол аздай енді оны өмір бойы құлдықта ұстауды ойлайды.

Туындыдағы тұғырлы үш арнаның бірі - сұлулық пен әдемілік, жастық шақтың қас-қағымдай жарқын сәттерінің белгісі, ізгілік пен қайырымдылық, сезім мен махаббат қуаты Айна образы арқылы бейнеленеді. Онсыз өмірдің мәні, демек шығарманың да сәулесі болмас еді. Айна Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі үлкен-кішілі ауыл, қалалардан орта мектепті аяқтай сала Алматыға аттанатын мыңдаған албырт ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.