Шет тілінің қарым - қатынас құралы ретінде сөйлеу дағдыларын оқыту әрі дамыту процесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА СҰХБАТ ӘДІСІН СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ҚОЛДАНУ

Орындаған: Мұратқызы Эльназ
Тобы: 44
Мамандығы: 0111000 Негізгі орта білім беру
Біліктілігі: 0111083 "Шетел тілі мұғалімі"
Ғылыми жетекшісі:
Маметекова Гаухар Серкказиновна

Семей, 2023-2024
МАЗМҰНЫ:

Кіріспе

Беті
I
Шетел тілін лексикалық дағдыларға үйретудің теориялық негіздері
5
1.1
Этикет ұғымы және оны дамыту
6
1.2
Сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық аспектісі
11
II
Шет тілінде еркін сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдері мен құралдары
17
2.1
Ағылшын тілі сабағында сөйлеу дағдыларын дамыту құралы - cұхбат әдісі
20
III
Іс-тәжірибе барысында оқушыларды сұхбаттасуға үйрету арқылы қарым қатынасты дамытуға бағытталған сабақ нәтижесі
22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
26

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .

28

КІРІСПЕ
Шетел тілін оқытудағы ең маңызды мәселелердің бірі - сөздік қорды дұрыс қолдана білу. Бұл мәселе әлі де өзекті және сөйлеу арқылы дамытып зерттеуді қажет етеді.
Мектепте жиі мынадай көріністі байқауға болады: оқушылардың меңгерген және олар ауызша сөйлеуде белсенді қолданатын 150-200 сөз кейінгі кезеңдерде ұмытылады - оқушылардың сөздік қоры өсіп қана қоймайды, тіпті төмендеу ықтималдығы артады.
Мұның барлығы монологтық және диалогтік сөйлеуде оқушылардың біркелкі сөздік қорын қолданбауынан, сөйлеудің табиғи емес, лексикалық өзгергіштігінен, оқушылардың жас ерекшеліктеріне және қарым-қатынас стандарттарына сәйкес келмейтіндігі болып көрінеді.
Шет тілі қарым-қатынас, таным, ақпарат алу және жинақтау құралы болып табылатын әлемдегі шет тіліндегі сөйлеу іс-әрекетінің барлық түрлерін: сөйлеу мәдениетін және осы шет тіліндегі сөйлеуді есту арқылы түсінуді, сондай-ақ сөйлеу кезінде қолданатын ережелерін, айту мен ақпарат алмасуды білу қажеттілігін анықтады.
Осылайша, бұл жұмыстың өзектілігі жалпы орта білім беретін мектеп аясында шетелдік сөйлеуді меңгеру кезінде қолданылатын оқыту әдістерінің қазіргі заманғы талаптарына сәйкес келмеуіне байланысты.
Қазіргі қоғамда шет тілін оқыту шет тілінде сөйлейтін сұхбаттасушыны түсіну, өз ойларын білдіру, сондай-ақ оқылған мәтіннен ақпарат алу қабілетін қалыптастыру процесінің шеңберінен шығады. Шет тілін оқытуды, ең алдымен, коммуникативті және танымдық қажеттіліктерін жүзеге асыру мақсатында сөйлеу дағдысын шет тілінің қарым-қатынас құралы ретінде қарастыру керек.
Өзектілігі: Жалпы орта білім беретін мектеп аясында шетелдік сөйлеуді меңгеру кезінде қолданылатын оқыту әдістерінің қазіргі заманғы талаптарына сәйкес келмеуі.
Зерттеу жұмысының болжамы: Этика ұғымының мазмұны ашылып, еркін сөйлеуге және сұхбаттасушыны түсінуге арналған ұтымды технологиялар анықталса, онда:
шет тілінің сөйлеу дағдыларын дамыту процесінде сұхбат әдісі табысты болады
Зерттеудің мақсаты: Сөйлеу дағдыларын оқыту технологияларын анықтау және теориялық түрде негіздеп, өзара сұхбаттасу әдісін жетілдіру.
Зерттеудің міндеттері:
1. зерттеу мәселесі бойынша теориялық әдебиеттерді қарастыру;
2. оқушыларды тілдік мәдениетке оқытудың ерекшеліктерін анықтау;
3. шетел тілінде сөйлеу дағдыларын оқыту мәселесі бойынша әдіс-тәсілдері мен құралдарына тоқталу;
4. іс- тәжірибие жүзінде қолданудың тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу обьектісі: Шет тілінің қарым-қатынас құралы ретінде сөйлеу дағдыларын оқыту әрі дамыту процесі.
Зерттеу пәні: Білім алушылардың сөйлеу арқылы дұрыс коммуникация құру жолдары.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негізі: Зерттеудің нәтижелері шетел тілінің сөйлеу дағдыларын дамыту сұхбат әдісі арқылы оқыту технологиялары анықталып, компьютерлік бағдарламаларды, интернет ресурстарын, ойын техникасын пайдалана отырып, ағылшын тілінің сөздік қорын, еркін тілдесуді, пікіралмасуды дамыту тиімділігі.
Зерттеу жұмысының негізінде шетел тілін оқыту барысында лексикалық дағдыларды дамытудың теориялық тұрғыдан негізделуі, этика ұғымын аша білу және де сабақ барысында оқушылардың сұхбат әдісін қолдана отырып сөйлеу дағдыларын дамыту құралы ретінде пайдалануға үйрету.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: зерттелетін мәселелер жөніндегі педагогикалық әдебиеттерді және оқушылардың әрекетін зерделеу, салыстыру, талдау, педагогикалық бақылау, тұжырымдау, қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының базасы: Семей қаласы, Шәкәрім атындағы №5-гимназия
Курстық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиет тізімінен тұрады.

I Шетел тілін лексикалық дағдыларға үйретудің теориялық негіздері

Қазіргі уақытта қазіргі қоғам әртүрлі мәдениеттердің өзара ықпалы және планетаның мәдени әртүрлілігін сақтау мәселелерімен бетпе-бет келіп отыр. Мәдениеттер диалогын дамыту қажеттілігі барған сайын танылуда, осыған байланысты шет тілін оқыту мәдениетаралық қарым-қатынасқа дайындық болуы керек, өйткені тілді үйрену барысында студент басқа құндылықтар жүйесіне енуі керек. және өмірлік нұсқаулар және оны әлемнің өзіндік бейнесіне біріктіреді.
Бұл мақсатқа жетудің негізгі құралы лексиканы оқыту болып табылады, өйткені ол мәдениеттің құндылық бағдарлары мен фактілерін көрсетеді. Дегенмен, қазіргі уақытта студенттер шет тілін қарым-қатынаста қолдануға жеткілікті түрде дайын емес, бұл мәселенің өзектілігін анықтайды.
Сөздік - қызметі жағынан олармен бастауыш болатын, белгілі бір жүйе құрайтын сөздер мен ассоциациялардың жиынтығы [1,299с.].
Сөздік, лексика лексикалық бірліктерден тұрады. Мектепте меңгерілетін лексикалық бірліктердің саны әртүрлі типтегі мектептерге арналған шет тілі бағдарламасымен анықталады. Бұл көлем 450 лексикалық бірліктен 1200 лексикалық бірлікке дейін өзгеруі мүмкін [2,336 б.].
Әрбір сөз - лексикалық бірлік. Алайда әрбір лексикалық бірлік сөз бола бермейді. Лексикалық бірліктер тұтас немесе бөлек болуы мүмкін. Тұтас лексикалық бірліктер сөздер деп аталады. Бөлек лексикалық бірліктерді көбінесе бөлшектелген бірліктер немесе квазисөздер деп атайды (мысалы, ол ... үлкен мәнге ие екені белгілі ...)
Сөз - белгі. Кез келген белгі сияқты оның формасы мен мазмұны бар. Сөздің формасы деп оның дыбыстық-орфоэпиялық жағы, құрылымы мен грамматикалық формалары түсініледі. Тұжырымдама - объектілердің (айналадағы шындықтың объектілері немесе құбылыстары) жалпыланған класын олардың ерекше белгілерінің жиынтығы бойынша ойдағы жобалау. Мағына - тілдік белгінің объектіні, құбылысты, белгіні қоршаған объективті немесе субъективті дүниеден ажыратудағы әлеуметтік шартты қабілеті. Мағына - осы нақты жағдайда сөздің бір мағынасының жүзеге асуы [3,416 б.].
Ауызша сөйлеудің лексикалық жағын оқытудың мақсаты - ауызекі сөйлеу коммуникациясын жүзеге асыруға арналған құрылыс материалын, яғни ұғымдарды, ойларды жалпы жеткізудің тікелей құралдарын меңгеру [4,163 б.].
Сөздіктің көмегімен сөйлеудің мазмұндық жағы беріледі және қабылданады. Сөздік сөзіміздің негізгі құрылыс материалы болып табылады, сондықтан фонетика мен грамматиканың рөлі қандай маңызды болса, шет тілін меңгеру үшін сөздіктің рөлі де сондай маңызды. Өйткені, ойдың тікелей субъектісін номинативті қызметі арқылы жеткізетін сөздік, өйткені өмірдің барлық салаларына еніп, нақты шындықты ғана емес, сонымен бірге елестетуді де көрсетуге көмектеседі.Тірі сөйлеу әрекетінде лексикалық және грамматикалық бір-бірінен ажырамайды: грамматика сөздікті ұйымдастырады, соның нәтижесінде мағына бірліктері - кез келген сөйлеу әрекетінің негізі. Осыған байланысты орта білім беру ұйымдарында сөздің лексикалық жағына қатысты жұмыстарға көп көңіл бөлінуде.
Мектепте сөздік жұмысының негізгі мақсаты - лексикалық дағдыларды қалыптастыру. Мемлекеттік стандарт пен оқу орындарына арналған бағдарламалар лексикалық минимумды меңгеруге қойылатын қорытынды және аралық талаптарды анықтайды.
Ағылшын тілі пәнінің басты міндеті - білімгерлердің тілдік қарым-қатынас жасай алу біліктілігін жетілдіру. Ағылшын тілі пәні мектепте білім, тәрбие берумен қатар жасөспірімдердің жеке бас қасиеттерін тұлға ретінде жетелдіруге қоғамдағы өз орнын табуға ерекше ықпал етеді.
Ағылшын тілін оқыту кезінде кез келген бір әдістемені қолдану әртүрлі шарттарға байланысты болып келеді. Ең басты шарттары: ағылшын тілін оқытудың алдына қойылатын мақсаты, оны оқып-үйренуге бөлінген уақыт, сағат саны жатады. Осы шарттардың ішінде аса маңызды роль атқаратын-оқыту мақсаты болып келеді.

1. 1 Этикет ұғымы және оны дамыту

Этикет - бұл адамдарға деген көзқарастың сыртқы көрінісіне қатысты мінез-құлық ережелерінің жиынтығы басқалармен танысу, қарым-қатынас пен сәлемдесу формалары, қоғамдық орындардағы мінез-құлық, әдептілік, киім. Бұл анықтамада адамдарға деген көзқарастың сыртқы көрінісі көрсетілген. Алайда, сыртқы көрініс, әдетте, өзара достық қарым-қатынастың ішкі мәнін көрсетеді. Этикет кез-келген адамның мінез-құлқын анықтайды. Бұл тек үстелге немесе қонаққа бару керек ережелер ғана емес, бұл жалпы адами қатынастардың барлық нормалары. Бала кезінен осындай ережелерді қолдана отырып, басқалармен өзара әрекеттесу реттеледі [1].
Адамзаттың ең үлкен байлығының бірі және адамның өз түрлерімен сөйлесудің ең үлкен ләззаты. Адамға қарым-қатынаста маңызды мақсаттар сөйлеу этикетіне қол жеткізуге көмектеседі. Сөйлеу этикеті деп қоғам әзірлеген, қоғам мүшелері үшін міндетті, Ұлттық ерекше, сөйлеу формулаларында тұрақты бекітілген, бірақ сонымен бірге тарихи өзгермелі сөйлеу мінез-құлқының ережелерін түсіну керек.
Сөйлеу этикеті-бұл халық мәдениетінің маңызды элементі, адамның мәдени іс-әрекетінің өнімі және осындай іс-әрекеттің құралы. Сөйлеу этикеті адамның мінез-құлқы мен қарым-қатынас мәдениетінің ажырамас бөлігі болып табылады. Сөйлеу этикетінің өрнектерінде белгілі бір дәуірдің әлеуметтік қатынастары жазылған. Ұлттық мәдениеттің элементі бола отырып, сөйлеу этикеті жарқын ұлттық ерекшелігімен ерекшеленеді. Әр түрлі халықтар арасындағы кездесуде сәлемдесудің және әр түрлі хабардарлықтың ерекшелігі өте қызықты.
Ағылшын сөйлеу этикеті-бұл ағылшын тілінің сыпайы формасын беретін арнайы сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы, сондай-ақ осы сөздер мен тіркестер әртүрлі қарым-қатынас жағдайларында практикада қолданылатын ережелер.
Этикет сөзі француз тілінен аударғанда рәсімді реттеуші нұсқау қағаз, этикетке, рәсім өткізу тәртібі деген мағынаға ие. XVIII ғасырда этикет деп монархтар сарайларында өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығын айтатын болған, бірақ өмір бұл терминнің одан гөрі кең мағынада қолданылуын қажет етті. Жоғары билік жүргізушілер арасындағы қарым-қатынастардың өз алдына бөлініп, қарапайым халықтан ерекшеленуінің нәтижесінде этикетке көп мән берілгендігін тарих дәлелдейді. Этикет билеушілер сарайындағы өмірді қатаң түрде реттеп отырды: кімнің қашан тұруы керектігі, монархты кімнің, қашан, қалай киіндіретіндігі, аудиенциялардың өту тәртібі және басқалары.
Кейбір халықтарда қонақтың тамақты жеп, риза болғанының куәсі ретінде кекіргенін естігенге мәз болады, ал ол басқа халықтарда мәдениетсіздіктің көрінісі болып табылады. Кавказ халықтарында амандасу барысында алғашқы болып үлкен кісі қол ұсынса, Қазақстанда жасы кішіден ізет күтеді.
Іскерлік аясында болсын, жалпы, қандай да ұжым ортасында қарым-қатынас адамдардың бір-біріне деген көңілінен басталады. Ашық-жарқын көңіл күйде болу, айналаңа шаттық нұрын себу-тек іскердің емес, жалпы әрбір адамның парызы. Қай ортада жүрсең де мынаны есте ұстаған жөн: ұрыс-керіс, айқай-шу шығарып, істі насырға шаптырғаннан гөрі сондай жағымсыз эмоционалды күйдің алдын алған жөн. Ол үшін ең тиімдісі - қай жағдайда болсын сабыр сақтап, қиындықты айналып өтіп (оны мәселеге үстірт, қалай болса солай қараудан айыра білу керек), ұжымда бәріне жағымды ахуал жасай білу.
Этикет адам мен қоғам мәдениетінің құрамдаc бөлігі болып табылатын адамдардың ішкі қатынаcтарының пайда болу процеcін реттейтін өзін - өзі ұcтау ережелерінің жиынтығы. Этикет адамның cыртқы келбетінің элементі ретінде ішкі мәнімен cәйкеc бола бермейді, бала күнінен дипломатиялық қатынаcтардың даналығын cіңіріп өcкен адам өнегеcіз, адамгершілікcіз, менменшіл болып қалуы мүмкін. Бірақта оcындай адамның мәдениетті, тәрбиелі болуы екіталай. Өзге адамдарға деген шынайы cый лаcтықтың cыртқы көрініcінде, адамның өзіндік абыройына, көмекке әзірлігі, қолдаушылық cияқты мінез - құлықтық мазмұнға ие болғанда өзін - өзі ұcтаудың cыртқы ныcаны шынайы мәдениеттің элементі мен көрcеткіші болып табылады.
Адамның өзін - өзі ұcтауында cыртқы және ішкі бірлігі екі жарым мың жыл бұрын мінез - құлықтың алтын ережеcінде, Баcқалардың өзіңе қандай қарым - қатынаcта болcын деcең, баcқаларға да cондай қарым - қатынаcта бол дегенді білдіреді. Адамдарға қатыcты әдептілік, шынайылылық, табиғилық, ілтипаттылық қарым-қатынаcтағы мәнерлілік пен жалғандылықты айыптайтын этикеттің маңызды кредоcы.
Адамдар белгілі бір қоғамның, мемлекеттің, этностың, ұжымның мүшесі ретінде қоғамдасып, бір-бірімен тығыз байланыста, экономикалық, мәдени, саяси т.б. сан алуан қарым-қатынаста өмір сүреді. Адам өміріндегі осы бір алуан қырлы, күрделі қарым-қатынасты жүзеге асырудың аса маңызды бірден-бір құралы тіл екені барша жұртшылыққа мәлім. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасында күнделікті қайталаудың барысында, сан мәрте қолданудың нәтижесінде мықтап орныққан, әбден қалыптасып, стереотипке айналған іс-әрекеттер амандасу, қоштасу, кешірім сұрау, құттықтау, рахмет айту, ризашылық білдіру, тілек айту, жұбату, көңіл айту болады.
Халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктері сөйлеу әрекетінде қолданылатын тілдік және бейвербалды амалдардың көмегімен анықталады. Осы тәсілдер тіл мен мәдениеттің өзара байланысының негізгі элементтері болып табылады, соның ішінде сөйлеу этикеті маңызды роль атқарады.
Қазақ тілінде сөйлеуші коммуниканттардың ішінде үлкен кісілердің тілі лингвистикалық, коммуникативтік, культурологиялық тұрғыдан алғанда өңделген, тіл мен мәдениеттің өзара байланысының дәлелі ретінде салт-дәстүрлер және әдет-ғұрыпқа байланысты формаларды қолданумен ерекшеленеді. Ал жастар мен балалар әдептілік пен сыпайылықты білдіретін этикет формалары мен тілдік амалдарды үлкен кісілерге қатысты жиі қолданады.
Әйелдерге сыпайлықпен қарай білу, үлкендерді сыйлау, дастарқан басында өзін ұстай білу, сәлем беру мен әңгiменi жүргiзу ережелерін білу, мiнез-құлық, қонақтармен қатынаса бiлу, әр түрлi жағдайларына қатысты адамның киiмі сай болу талаптарын орындау (dresscode) - көрсетілген сыпайылығының барлық заңдары адамның адамгершілігін, және адам арақатынасындағы қарапайым ыңғайлық пен еркіндік талаптарын көрсетеді [4]. Ағылшын тiлдi қоғамда мәдениетті адамдар арасындағы қарым-қатынас әдептiлiктің үш деңгейiнде өтеді - ресми, бейтарап және күнделікті. Әдептiлiктiң әрбiр деңгейіне қатысты өз сөйлеу стилi бар, сондықтан барлық сыпайы сөздер мен сөйлемшелер стилистикалық белгiлер бойынша жіктеленеді және сәйкесiнше ресми, бейтарап және күнделікті сөйлеу стильдерiне жатқызылады [5].
Ресми әдептілік деңгейінде адам арасындағы қарым-қатынас ресми жағдайында өтеді. Негізінде адамның жасы, жынысы, өздік ар намысы емес, ал сөйлеушілер арасындағы әлеуметтік жағдайы және олардың лауазымы үлкен маңыз атқарады. Әдептiлiктiң ресми деңгейi мекемелерде, ұйымдарда, iскер топтарда, бiлiм, денсаулық сақтау, қызмет көрсету салаларда және тағы басқа жерлерде норма болып табылады. Ресми жағдайындағы әдептiлiктiң ресми деңгейiнен ауытқуы анық сыйламаушылық ретінде қабылданып, әңгiмелесушiлердi дауға апарады тіпті олардың ресми қатынастарының үзiлуiне де әкеп соқтырады. Сондықтан әдептiлiктiң ресми деңгейi қажеттi және этикетпен ескерiлген жерлерде қатал сақталу керек.
Бейтарап әдептілік деңгейде сыпайы қарым-қатынас бейтаныс адамдардың арасында өтеді, сонымен қатар ресми мен күнделікті әдептілік жағдайына кірмейтін таныс адамдардың арасында іске асырылады.
Күнделікті әдептiлiк деңгейi отбасылық және туысқан аралық қарым-қатынастарға тән, сонымен бiрге жолдастар мен таныстар арасында кездеседі.
Ең aлдымен, коммуникaцияның қaтысушылaры өзiнің әлеуметтiк рөлдеріне бaйлaнысты сөйлеу этикеттiң бiрлiктерiн пaйдaлaнылaды. Осындa қоғaмдық иерaрхиядaғы aлaтын орны дa, әлеуметтiк рөлдері де бұл жерде мaңызды роль aтқaрaды. Екi оқушының aрaсындaғы қaрым-қaтынaстa; оқушымен пен мұғалім aрaсындa; бaсшы мен жұмысшы aрaсындa; жұбaйлaрдың aрaсындa; aтa-aнaлaр мен бaлaлaрдың aрaсындaғы - этикеттiң тaлaптaры жеке жaғдaйынa өте әртүрлi болaды. Бiр бiрлiктер біртекті функционaлды бірaқ стилистикa жaғынaн бaсқa бірліктермен aлмaсып отырaды.
Ағылшын сабағында оқушыларды ауызша тілдесу қажеттілігін қамтамасыз ететін тілдік қатынас қалыптасады және бұл тілдік қатынас белгілі бір тілдік материалдарды қолдана отырып өз ойларын ашық жеткізуге түрткі болады. Оқыту жағдайлары көрнекі құралдар арқылы жүргізіледі. Оқушылар оқу мақсатында берілген тақырып бойынша , көрнекіліктер арқылы өзара тілдік қарым-қатынас ұйымдастырады.
Шет тілін оқытушы этикеттің қажетті формуласын таңдауға және сабақ кезінде алғыс айту, мақұлдау, қошемет , интонация , мимика мен ишарат арқылы ізгі ниеттілікті білдіруге жоспарлы түрде жаттықтыру керек. Ойын оқушыларды сөйлеу этикетіне үйретуге,пәнге,тапсырмаға, мұғалімге деген жағымды эмоционалдық орта қалыптастыруға үлкен рөл атқарады. Ойын барысында оқушылар әдеттегіден 2 есе көп сөзді есте сақтайды.
Сөйлеу этикетін үйрету бірнеше кезеңде өткізілуі тиіс:
I кезең: Сабақ барысында тақырыпқа байланысты этикеттік фразалар мен ілікпе сөздер енгізу;
II кезең: Лексиканы бекіту үшін тапсырмаларды орындау;
III кезең: Сабақ барысында сөйлеу кезінде этикеттік фразалар мен ілікпе сөздерді қолдану;
IV кезең: Ағылшын тілінде сөйлеу этикетін қаншалықты игергенін бақылап отыру;
Оқушының жазбаша және ауызша түрдегі сөйлесу этикетінің формуласын игеруі оның вербалды-семантикалық және прагматико-мотивациялық тілдік тұлға ортасының дамуына жәрдемдесіп, әлеуметтік және профессионалдық бейімделуді қамтамасыз етеді.
Сөйлеу этикетінің формуласын оқыту барысында диалогтың түрлерін мысалы, диалог-әңгіме,диалог-сахналау, оқушылар мен оқытушы, жұптық немесе топтық жұмыс кезінде әңгіме өткізу сияқты жұмыс жасау формасын түрлендіру ұсынылады.
Этикеттік фразалар мен ілікпе сөздерді үйретудің негізгі құралдардың бірі-жаттығу. Жаттығулар орындау кезінде негізгі мәліметтерді сұрау, әңгімелесушінің сөздерін адекватты түрде қабылдау, диалогтық сөйлесуде клишені қолдану, диалог құрастыру кезінде жауаптарды комбинацииялау қабілеттіліктері қалыптасады. [6].
Тілдік қарым-қатынаста тыңдаушы тек қана тыңдамайды, сонымен қатар қарап отырады. Сөйлеушіден белгілер, мимика, ишара, тұрған тұрыс, өзін-өзі ұстау мәнері, жүріс-тұрыс мәдениеті және сөйлеу мәдениеті сияқты бейвербалды қатынастық белгілер қабылдап отырады [7, б.35 ].
Шет тілі сабағында сөйлеу этикетіне үйретудің басты міндеті күнделікті өмірде, әдеуметтік ортада адамдармен сөйлесу барысында этикеттік нормаларды қолдана алу қабілеттерін дамыту болып табылады. Сонымен қатар,оқушылардың интеллектуалды,танымдылық қабілеттері мен психикалық процестердің дамуы да маңыздылығын көрсетеді.
Алайда, сөйлеу этикетінің қабілетілігі өз бетінше қалыптаспайды. Оның қалыптасуына сөйлесу этикетін дамытатуға бағытталған жаттығулар мен тапсырмалар қолдану қажет [8].
Сонымен, сөз этикеті дегеніміз адамдар арасында байланыс орнату үшін жұмсалатын, сол байланысты жалғастыра беру мақсатында қолданылатын ұлттық ерекшелігі бар стереотипке айналған сөздер мен тұрақты сөз орамдары. Адамдар арасындағы қарым-қатынас кезінде қайталанып отыратын біртектес, стандарт жағдайлар мен ұғымдар экстралингвистикалық фактор ретінде сөз этикетіндегі стандарт тілдік бірліктерді тудырады. Осының нәтижесінде тұрақты тілдік стереотип қалыптасады. Стандарт тілдік бірліктердің негізгі қасиеті олардың құрылымы мен семантикасының тұрақтылығы, өзгермеген, дайын күйінде қолданылуы болып табылады.

2 Сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық аспектісі
Сөйлеу дегеніміз - адамдардың тіл арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау әрекеті. Ойымызды басқа біреуге жеткізуде көрінетін жеке адамдың дербес әрекетін сөйлеу деп атайды.
Сөйлеу анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне сүйенеді. Сөйлеу үшін жұмсалатын тілдік амалдар ұзақ ғасырлар бойында кісілердің пікір алысу тәжірибесі үстінде қалыптасқан. Тілдік амалдар, сөз тудыру, сөз тіркестерін, сөйлем құрау ережелері - көпшілікке ортақ объектвті категориялар. Осыған орай тіл жұрттың бәріне бірдей түсінікті қатынас құралы ретінде қызмет етеді. Сөйлеу процесі айтылатын пікірдің мазмұнына, пікір айтудың жағдайына пікірді ауызекі немесе жазбаша айту, екі-үш адам қатысқан диалог түрінде сөйлеу, көпшілік алдына шығып сөйлеу, тыңдаушының білім дәрежесін, жасын ескеру сияқты түрліше құрылады.
Сөйлеудің осы жақтары - кімге болса да қажетті сипат. Мұның әсіресе мұғалімдер үшін маңызы зор. Көрнекі педагог А.С.Макаренко бұл жөнінде балалар сіздің сөзіңізден өзіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезе алатындай болуы керек деген. [7].
Сондықтан да, сөйлеудің әр түрлі коммуникативтік жағдайға сай ыңғайланған стилі болады. Сөйлеу стилі де қалыптасып көпшілікке ортақ болып келеді. Мұнымен бірге сөйлеу үстінде әр кісінің өзіне ғана тән индивидуалдық сөз жұмсауы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау ерекшеліктері де болады. Бұл ерекшеліктер сөйлеушінің өз ойын әсерлі етіп немесе мәнерлеп айту талабынан туады. Тілдің дамуы, сөйлеудің жетілуі индивидуалдық творчествоға сүйенеді.
Сөйлеу - пікір алысу процесінде адамның тілді өзінше пайдалануы. Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір-бірімен тығыз байланысты. Сөзді дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Жеке сөздерді қабылдау оны ұғынуды қажет етеді. Қабылдау мен ұғыну бір мезгілде жүріп отырады, бірін-сіз-бірі іске аспайды. Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт.
Біріншісі - сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі оның мәнерлілігі. Сөздің мәнерлігі сөйлеу интонациясы мен артикуляциялық аппаратқа тығыз байланысты. Ал сөздің мазмұны болмаса, ол өзінің сөздік мәнін жояды.
Сөздің мағыналығы дегеніміз - екінші біреуге жеткізілетін ойдың айқындылығы. Ойы таяз кісі бос сөзді болады, оның сөзі де айқын, таза болмайды.
Сөздің мәнерлігі дегеніміз - адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы
Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінуді реттестіру үшін екінші біреуді танып-білу, оған әсер ету үшін қызмет етеді. Сөйлеу интонациясын қабылдау кезінде артикуляциялық аппаратпен де адамның мәнерлі сөлеуі түрліше реакция тудырады. Мәселен, бұйрық интонациясы бойынша іс орындалса, тілек интонациясына келісу не келіспеушілік білдіріледі. Қазақ тілінде айтулы мақсатына қарай сөйлем хабарлы, лепті, сұраулы, бұйрық мәнін білдіреді. Әр түрлі психикалық көңіл-күйі сезіледі. Мәнерлі сөйлей алатын адамның дауыс интонациясы мен паузасы орнықты сөз арасындағы кідіріс болып қолайлы сөздермен сөз тіркестерін таңдап таба білушілік қабілеті оларға ілесіп отыратын кейбір ылмишараттарымен дұрыс қабысып келіп отырады.
Сөйлеу әрекеті - ми жарты шарларының талдау, жинақтау қызметінің психологияның жеке пәндерді оқушыларға нақтылап түсіндіруде алатын орны ерекше, мәселен, психология арқылы грамматикалық ережелерді меңгеруде оқушылардың жан-күйі, сана сезіміне қарай күнделікті практикада жүзеге асырылуы қадағаланып, ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөлінеді. Деңгейлік тапсырмаларды орындау қабілеті оқушының логикалық ойлау әрекетіне байланысты. Ал ойлау әрекеті сөйлеу әрекетінің жүзеге асуына ықпал етеді.
Оқушы хат немесе мазмұндама, шығарма жұмыстарын жазу процесінде өзінің көңіл күйін, пікірін білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге өзінің қатынасын, көзқарасын, ойын да білдіреді.
Демек, тіл ойды білдіріп қоймайды, сезімді де сыртқа шығарады. Оқушы бір-бірімен сөйлесу арқылы тілдің эмоциялық жағын, дауыс ырғағын, ымдау, қолдау шараларын пайдаланады. Сондықтан тіл психикалық құбылыстарды танып білудің де құралы бола алады. Мысалы: оқушы еліктеуіш, одағай сөздерді айтуда, қолдануда тілдің эмоциялық жағын меңгереді. Сондай-ақ қазір сабаққа қойылатын талаптар тұрғысынан техникалық құралдарды пайдалану, таблицалар, диаграммалар мен диапозитивтер, бейнетаспалар мен үнтаспаларды пайдалану арқылы оқушылардың есту, көру сезімдеріне әсер ете отырып, олардың түсінгенін айту, сөйлеу тілін арттыру жұмыстары жүргізіледі.Сабақта қолданылатын түрлі көрнекіліктер оқушыларды әр түрлі ойлау әрекеттеріне бейімдейді. Түсіндірілген материалды саналы түрде меңгеруге ықпал жасайды.
Оқу тәрбие ісінде ең қажетті мәселелер мұғалымның психологиялық жағынан дайындығы. Әсіресе шет тілін оқытуда мынадай психологиялық ерекшеліктерін меңгеру қажет болады: біріншіден, сөйлеу процесіндегі ерекшелік, екіншіден, жеке оқушының ана тілін меңгерудегі қабілеті ескеріледі. Бала психологиясын сезіне білу жалпы педагогикалық бірліктілікке жатады. Онсыз балалардың оқуында болсын, тәрбиесінде болсын жеке басындағы ерекшеліктеріді ажырата білу мүмкін емес. Баланың жасына, жеке басының ерекшелігіне қарай қарым-қатынас жасай білу дегеніміз оның жүрек сезіміне жол табу, оқуына, тәрбиесіне ықпал жасай алатын жұмыстың әдістері мен амалдарын белгілеу деген сөз.
Тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатыны белгілі.Сондықтан тілдің әртүрлі деңгейіндегі тілдік бірліктердің ерекшеліктері, сөйлеудің коммуникативті түрлері, сөйлесімдер мен мәтіндердің коммуникативтілігіне негіз болып отыр. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда берілетін білім мазмұны мен оқыту әдістерін жаңалау қажет ететіндігі айқындалды.
Ондағы мақсат оқушыларды қарапайым болса да өз ойларын еркін жеткізіп қана қоймай, өзара тіл табысып, пікір алысуға үйрету, себебі жалпыға білім беретін орта мектеп білімнің негізгі мақсаты оқушының шетел тілінде сөйлеу қабілетін жетілдіру.
Соңғы педагог - психологтардың зерттеу жұмыстарының нәтижесіне сүйенсек, мектеп оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін (топик) құрауда дәрменсіздік танытатындығын, ойын жүйелі түрде жеткізе алмайтындығын, ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады деген пікірді тілге тиек етіп отыр. Қазіргі кезде оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін қалыптастыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Тіл дамытуда мынадай тілдік материалдарды пайдалануға болады:
- Тіл дамыту жұмыстарын көркем-әдеби үлгілермен емес, таза бала тілін бақылау арқылы жүргізу.
- Тіл дамытуда газет-журналдардың, ресми іс-қағаздардың тілін пайдалану.
- Тіл дамытуда көркем-әдебиет тілінен үлгі алу.
Тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі;
1.сөздікпен жұмыс;
2.сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс;
3.байланыстырып сөйлеуге дағдыландыру жұмыстары.
Ағылшын тілін тыңдап түсіне білу және сөйлей білу ауызша түрге жатады. Жазбаша түрге тілдің жазбаша түрін пайдалана білу немесе жазу және ағылшын тілінде жазылған мәтінді оқи білу жатады. Тіл қатынас құралы,ол ауызша және жазбаша түрде жүзеге асады. Ауызша түрге: тыңдау, түсіну және сөйлеу әрекеті жатады. Жазбаша түрге: оқу және жазу әрекеті жатады.Тыңдау, сөйлеу, жазу және оқу дағдыларын қалыптастыру оқушының тілді ауызша да, жазбаша да жақсы меңгеруіне тікелей әсер етеді. Оқушы тілді жақсы меңгеру үшін осы төрт дағдының негізі берік қалануы керек. ХХІ ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технология бағытымен дамыту мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Жас ұрпаққа саналы, мән-мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы [9].
Білімді толық меңгерту технологиясының ғылыми негізін ашқан америка психологтары Дж.Кэррон мен Б.Блум болса, Россияда М.В.Кларкиннің еңбектері білімді толық меңгерту технологиясы бойынша оқушыларға бірдей уақыт мерзімінде, барлығына бірдей оқу бағдарламасын меңгерту қарастырылады. Сабақ процесінде жаңа сабақты меңгертуге көп уақыт жұмсалады да, оқығанды меңгеру нәтижесі тексерілмей қалады. Сабақтың түпкі нәтижесі негізгі шешімін таппайды. Психологтар Дж.Кэрралл мен Б.Блун бірдей қиындықтағы тапсырманы оқушылардың әр түрлі мерзімде орындауының себептерін анықтады:
:: Қабілеті төмен оқушылар уақытты көп пайдаланғанның өзінде сабақты меңгеру дағдысына жете алмайды.
:: Талантты балалар (небәрі 5%) басқалар орындай алмайтын жоғарғы қиындықтығы тапсырмаларды орындайды.
:: 70% оқушы белгіленген мерзімде тапсырманы орындап үлгіретіндер.
Америка психологтары Дж.Кэрралл мен Б.Блум оқушыларды деңгейлік саралау барысында 3 деңгейді белгіледі:
- минимальный (төменгі деңгей)
- базалық (орташа деңгей)
- шығармашылық (жоғары деңгей)
Осы үш деңгей бойынша мынадай қағидаларға тоқталады:
- жалпы қабілетті - қабілетсіз бала жоқ, өз ісімен айналыспайды;
- өзара сәйкестік, өзара жарысу басқа оқушыдай білмегенмен, іздені арқылы дамып жетіледі. [10,12,13].
Деңгейлік тапсырмалар сынып оқушыларының психологиялық жас ерекшеліктері мен білім қорларын ескеріп жасалады. Сонымен бірге мемлекеттік стандартта белгіленген білім беру қызметінің көлемі мен сапасы, жеке тұлға қалыптастыру талаптары жауап берсе, оқушының қызығушылығы мен бейімділігіне байланысты мүмкіндік деңгей жұмыстарын орындату арқылы әрі қарай дамыту жұмыстары жүргізіледі. Деңгейлік тапсырмаларды құру кезінде, 4-сынып оқушыларының физио-психологиялық ерекшеліктері ескеріліп, сөйлеудің түрлері қамтылды. Сыртқы сөйлеудің ауыз екі (бұл тілдің ең көп және кең тараған түрі) және жазбаша сөйлеу жұмыстары енгізіледі. Ауызша сөйлеудің диалог және моногол түрлері тапсырмада орындалады. Пікірлесудің қандай түрлері болса да сөйлеу кезінде сөз арқылы жүзеге асады.
Ауызша сөйлеудің негізгі бір түрі диалог сөйлеу болса, ол деңгейлік тапсырмаларды орындау кезінде оқушылар мынандай психологиялық ерекшеліктерімен байқалады:
- диалогта сөз бөгелмей еркін айтылады, ойды кең жайып айтуды тілемейді;
- сөйлем ықшам келеді, сүйемелдеп айтуды қажет етеді, тек әңгімелесуші адамдардың өздеріне ғана түсінікті болады;
- диалогтың қисындығы, мазмұны кемдеу болады;
- диалог сөз кең түрде жоспарланбайды, кейде тіптен сөз айтпай, ым-ишаратпен де көрсетіле салуы ықтимал.
Монологтық сөйлеу. Тапсырмадағы монолог сөздерді орындау кезінде ол тек адамның, лект, баяндамашының, мұғалімнің, оқушының сөзі екендігі ескеріледі:
- монолог сөзге жсопар құрылып, толық, белгілі бір жүйемен баяндалады;
- логикалық ойлау жағынан қатаң талаптар қойылады.
- мағыналығы, түсініктілігі, мәнерлілігі талап етіледі.
Сөйлеу әрекеті - үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. А.А.Монтьевтің айтуынша, сөйлеу әрекеті, теориясына сай, барлық тілдік әрекет сияқты белгілі бір динамикалық құрылымда болады екен. Тілді интелектуал қызметінің құралы ретінде ала отырып, психолог-ғалымы былай көрсетеді:
1. Сөйлеу әрекетін жоспарлау
2. оны жүзеге асыру
3. салыстыру мен бақылау
Сөйлеу іштей сөйлеу және сырттай сөйлеу болып екіге бөлінеді. Ал, сырттай сөйлеу ауызша, жазбаша, монологтік және диалогтік болады. Сонымен, психология ғылымында сөйлеу әрекеті ішкі және сыртқы сөйлеу деп аталатын үлкен екі түрге, сонан кейін сырттай сөйлеу ауызша, жазбаша болып тағы бөлінеді. Сөйлеудің бұл түрлері бір-бірмен тығыз байланыста іске асып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.