Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде бұзылысы бар балаларға сипаттама
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.ЖҰБАНОВ атындағы АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
Алтынбекова Н. Ж., Диханбай А. Қ., Еділбаева Н. С., Есеркенова А. Ж., Жайханова Ж. Ж., Жақсылық Ж. А. Утегенова К. Ш.,
Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Білім бағдарламасы 5В010500 - Дефектология мамандығы
Ақтөбе 2022
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ТҮЗЕТУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ...7
0.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерін психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзетудің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ...
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРІН ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ТҮЗЕТУДІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау ... ... .
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Эксперимент нәтижелерінің қорытынды материалдары ( әдістемелік нұсқау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі: Біздің елімізде мүмкіндігі шектеулі жандарға ерекше көңіл бөлінеді. Барлық осы алаңдаушылық Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауында, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында, Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы заңда, мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту, тәрбиелеу, еңбекке баулу және кәсіптік даярлау мәселелерін шешуде оларға арнайы көмек көрсету жүйесінде көрініс тапқан. Ерекше білім беруді қажет ететін балалардың білімін жетілдіруге және балалар мүгедектігінің алдын алуға бағытталған мәселелер басым міндеттердің қатарына кіреді. [1]
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім берудің алғашқы сатыларының бірі болып табылатын балабақша ерекше орын алады. "Бала құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. [2]
Өскелең ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің сапасын арттыру, рухани бай азаматтарды тәрбиелеу, оларды еңбекке және қоғамдық өмірге дайындау елдегі өзекті мәселе болып табылады.
Біздің мемлекетіміздің әрбір азаматы ұлттық құндылық болып табылатынын ескере отырып, әрбір бала - еліміздің болашағы, біздің міндетіміз - ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар әрбір оқушының сапалы білім алуына және азамат болуына жағдай жасау. Білім беру сапасын арттыру, тіпті ерекше білім беру қажеттіліктері бар бір бала үшін де, қазіргі уақыттан бастап жинақталып келе жатқан біздің ұлтымыздың саналы болашағы үшін негіз болып табылатынын түсіну қажет.
"Қазақстан Республикасының" Білім туралы"Заңын іске асыру, білім мазмұнын ең жоғары деңгейге жеткізу мақсатында сөйлеу қабілеті бұзылған мектеп жасына дейінгі балалар топтарында оқыту жүйесін ойластыру және енгізу маңызды". Мұндай балаларға білім беру мен тәрбиелеудің ерекшелігі "мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуы туралы заңда" нақты көрсетілген және жан-жақты зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі ретінде анықталған. [3]
Сондықтан болмысынан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол қазақ халқының бала тәрбиесіне көзқарасы ерекше. Бала тәрбиесіне деген немқұрайлылық табиғатына мүлдем жат. Баланы жетіге келгенше тыйма, жетіден он төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейін құрдасыңдай сыйла,-деп ерекше жастарға сенім артқан.
Ал мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалардың дамуының жақсы болуы түзете-дамыта оқытудың сәтті өтуіне байланысты болады. Қазіргі уақытта мектеп жасына дейінгі сөйлеу кемістігі бар балаларды оқытумен айналысатын педагогтерде баланың сөйлеуін белсенді дамыту үшін білім беру мен оқыту негізінде жасалған практикалық материалдардың кең спектрі бар. Біздің көзқарасымыз бойынша кез - келген тәжірибелік материалды екі топқа бөлуге болады: біріншісі - баланың сөйлеуін дамытуға көмектесу, екіншісі-дәстүрлі емес логопедиялық технологияларды қолдана отырып, психокоррекциялық жаттығуларды қолдану.
Бұған: логопедиялық массаж, тіл массажы, аурикулотерапия, жапон саусақ массажы әдісі, Су - Джок терапиясы, түзету педагогикасының жұмысындағы дәстүрлі емес әдістер мен дыбыстық артикуляция модельдері кіреді.
Логопед-мұғалімдердің түзету жұмысында балалардың сөйлеу қабілетін дамыту процесінде қолдың ұсақ моторикасын дамытуға көп көңіл бөлінді. Ми қозғалысының пайдасы мен пайдасы біздің заманымызға дейінгі екінші ғасырда Қытайда дамығаны бұрыннан белгілі. Атақты философ Канттың айтуынша,"қол адамның миын алға жылжытады". Мектеп жасына дейінгі балаларда ұсақ моториканы дамыту мидың жоғары қыртысының функцияларын қалыптастырады: есте сақтау, ойлау, қиял, назар, визуалды және бейнелі қабылдау, сонымен қатар жұмыс дағдылары және т. б. Жапонияда барлық мектепке дейінгі мекемелерде, екі жастан бастап саусақ массажының әдісін және өзіндік массажды қолданады екен. Жапондық ғалым Наникош Токухироның айтуынша әр саусаққа арналған массаж әр мүшелерге психикалық жағынан да жағымды әсер етеді.
Әлсіз нүктелерге массаж жүйелі қозғалыстар арқылы 1 - 2 мм диаметрлі пластырды жабыстыру арқылы әсер ету уақытын ұзарту және кейінгі массаждардың орындалуын жеңілдетеді.
Су - Джок терапиясын ойлап тапқан Оңтүстік Корея профессоры Пак Чжэ Вудың зерттеуі біздің денеміздің бөліктері бір-бірімен байланысты екенін көрсетеді (адам эмбрионы құлаққа сәйкес келеді, қол мен аяқ адам денесіне сәйкес келеді). Бұл емдеу жүйесін адам ойлап тапқан жоқ-ол тек табиғатқа байланысты ашылды. Мұның себебі күш пен қорғаныс болып табылады және нүктелерді ынталандыру сәйкесінше сауығуға әкеледі. Қате пайдалану адамға ешқандай зиян тигізбейді, тек оның пайдасы жоқ. Осылайша, баланың сөйлеу аймағын қажетті нүктені анықтау жүйесінде дамытуға болады. [4; 18]
Сөйлеу қабілеті бұзылған балаларды түзету жұмысында автор артикуляцияның әдістері мен модельдерін ұсынады. Артикуляция моделін қолдану балалардың дыбыстардың дұрыс айтылуы, фонемалық есту, ақыл-ой операциялары және материалды бекіту туралы көрнекі хабардарлығын көрсетеді.
Жаңа технологиялардың көмегімен ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқытуды ұйымдастыруға деген сұраныстың артуына байланысты қазіргі білім беру жүйесі бұл мәселеге барлық назар аударады және білім беру қызметін жетілдіру үшін электрондық ақпараттық ресурстарды тиімді пайдалану қажет. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды арнайы мекемелерде ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың көмегімен оқыту жүйесі мынадай педагогикалық жағдайларға сәйкес құрылған: білім беру процесіне қатысушылардың әлемдік білім беру ресурстарына қолжетімділігі; емдеудің әртүрлі әдістерінің көмегімен балалардың білімге қызығушылығын арттыру; оқытудың барлық кезеңдерінде өзіндік қосымша жұмысты ұйымдастыру; ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балалардың білім алуы үшін кедергісіз аймақтар құру; білім беру сапасын арттыру және олардың қоғамның белсенді мүшесі ретінде қалыптасуына жағдай жасау үшін қазіргі заманғы технологияларды пайдалану.Адамның ең маңызды игілігі - жеке басының бостандығы мен құқықтары болып табылады. Бұл құқықтар мен бостандықты қорғау, әлеуметтік қолдау, оны іске асыру механизмдері конституциялық-құқықтық жарықтарда және адам құқығы туралы халықаралық құжаттарда белгіленген.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасында Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев: "дамуында ауытқушылығы бар балаларды оқыту, оларды әлеуметтік, медициналық және педагогикалық түзетуде қолдау және оларды қоғам өміріне тарту үшін тең жағдайлар жасалатын болады, балаларды іске асыру үшін жағдайлар жасалатын болады.
Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында мүмкіндігі шектеулі жандарға көбірек көңіл бөлу қажеттігін атап өтті. Мемлекет басшысы: Мүмкіндігі шектеулі жандар тұрмыстық қызмет көрсету, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс істей алады, сондықтан сіздер көмектесіңіздер деп тағы да айтқым келеді барлық кәсіпкерлерге олардың жұмысқа орналасуын қамтамасыз етсеңіздер. Сондай - ақ, 5-10 адамға арналған арнайы квотаны енгізу мүмкіндігін қарастыруға болады", - деді ол. [5]
Әдетте, егер сөйлеу ақаулары жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың мектепке дейінгі тобына кірмес бұрын алдыңғы жылдары түзетілсе де, сөйлеу тілінің компоненттері (фонетика, лексика, грамматика) байланысты балалармен сөйлеуді дамыту жұмыстары келесі топта жалғасады. Сөйлеудің бұл кідірісі ұзақ уақыт бойы жалпы сөйлеу бұзылысының көмескі түрі деп аталды. Ауызекі сөйлеудің бұл деңгейін Ресей авторы Т.Б. Филичева және Қазақ авторы М. С. Грушевская зерттеді. [6;22]
Бүгінгі психотерапияның маңызды бағыттарының бірі - арт-терапия. Арт-терапияның алғашқы тұжырымдамасы енгізілген кезде, ол тек ауру немесе демалыс үйінде болған науқастар үшін қолданылды, бірақ қазір оның ауқымы кеңеюде, яғни бұл терапия адамның шығармашылық жағдайын дамытып қана қоймай, адам ресурстарының мүмкіндіктерін түсінуге және ашуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру мазмұнына ерекше көңіл бөлінеді, адамның рухани жан дүниесін, шығармашылығын және белсенділігін дамыту үшін жағдай жасау қажет. Осы тұрғыдан алғанда, басты міндеттердің бірі-жеке шығармашылықты дамыту, оны жаңа талап тұрғысынан шешу. Жеке шығармашылықты дамытуда арт-терапияның негізгі элементтері мен әдістерін қолдану өте маңызды. Сонымен, сұрақ туындайды: "арт-терапия дегеніміз не?".
Арт-терапия бейнелеу өнерімен емдеуді білдіреді. "Арт - терапия" термині (арт - Өнер, арт-терапия - өнерді қолдана отырып терапия жүргізу) негізінен ағылшын тілді халықтар тұратын елдерде кеңінен қолданылады.
Арт-терапия - бұл шығармашылық арқылы емдеу және науқастың психоэмоционалды жағдайына әсер ету.
Бұл термин алғаш рет 1938 жылы Адриан Хиллдің жұмысында санаторийдегі туберкулезбен ауыратын науқастардың көңіл-күйін сипаттау үшін қолданылған. Кейіннен бұл термин өнермен байланысты терапияның барлық салаларында қолданыла бастайды (музыкалық терапия, драмалық терапия, би терапиясы және т.б.). Бірақ көптеген сарапшылар мұндай анықтамаларды өте кең және дәл емес деп санайды. Орыс тілді психотерапиялық әдебиеттерде кейде "изотерапия" және "имидж терапиясы" терминдері қолданылады, бірақ олар ағылшын тіліндегі аналогқа сәйкес келмейді және мағынасын тарылтады.
Арт-терапия келесі бағыттарды қамтиды: бейнелі терапия, драмалық терапия, библиотерапия, музыкалық терапия, кинетотерапия, куклотерапия, би терапиясы.
Фрейдтің ойлар мен депрессия, суреттер мен белгілер түрінде берілетіндігі туралы алғашқы тұжырымына сүйене отырып, Наумберг өнер психотерапияның бір түрі деп айтқандардың бірі болды.
Арт-терапия әдістері жеке әдіс ретінде де, терапияның көмекші әдісі ретінде де қолданылады.
Белгілі ғалым - психологтар Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К.Бабанский, И.Я.Лернер т.б. ерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-шаралардың ішіндегі ең маңыздысы-шығармашылық қызметтің сапасы. [7;115-бет]
Психолог-педагог немесе логопед-мұғалім балаға емес оның қуыршағына ескертпе жасау арқылы, балаға білдірмей оның кемшілігін түзейді. Мысалға: Буратино сен өте тез сөйледің. Біз ештеңе түсінбедік. Айгүл сен оны жәй, анық сөйлеуге үйрет. Бала сөйлеу қарқынын баяулата бастайды. Осылай жанама сөйлеу баланың сөйлеуін түзетуге көмектеседі.
Бұл мәселелер болашақта дені сау ұрпақты күтіп отырған немесе тәрбиелеп отырған әрбір ата-ананы толғандыратыны анық. Ойын әрекеті-Баланың психикалық процестерін қарқынды дамыту құралы. Ойын-бұл денеге арналған жаттықтырушы ғана емес, сонымен қатар болашақ өмірлік жағдайларға психологиялық дайындық құралы болып табылады. Бұл тақырып адам денсаулығының мәселелерінің бірі болып, оны зерттеуде - биологиялық объективтілік, жүйелілік сияқты қағидаттарды мықтап сақтауға тиіспіз. Сондықтан да біз өзіміздің зерттеу жұмысымыздың көтеріп тұрған жүгінің ауыр екені пайымдай отырып, оны жазуда мүмкіндігінше осы қағидаларды сақтауға тырыстық.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі: Біздің елімізде және шет елде де мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды түзете-дамыта оқытуда арт-терапияны пайдалану қызығушылық тудыруда. Арт-терапия әр түрлі өнер, шығармашылыққа толы қызықты сабақтар арқылы адамның, әсіресе баланың психикасын дамытады. Психологиялық түзетудің бұл жаңа тәсілі мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалардың сезіміне, көңіл-күйіне, денсаулығына бағытталған көркем және шығармашылық әдістерді пайдаланады.
Қуыршақтерапия - (арттерапия), мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар бала мен ересек арасындағы аралық зат қуыршақтың психокоррекциялық іс-әрекетінің негізгі әдісі ретінде объект ретінде қолданылады. Мақсаты: күйзелістің алдын алуға, психикалық денсаулықты нығайтуға, әлеуметтік бейімделуді жақсартуға, өзіне деген сенімділікті дамытуға және ұжымдық шығармашылық қызмет контекстіндегі қақтығыстарды шешуге көмектесу.
Қазіргі психологияда қуыршақтардың рөлі әртүрлі аспектілерде қолданылады. Балалар психикасының дамуында балалар мәдениетін, балалық шақтың белгісін бейнелейтін қуыршақтар ерекше орын алады. Қазіргі бала үшін қуыршақ-бұл ең алдымен сүйкімді ойыншық, ол ойынның символдық серіктесі болады. Қуыршақпен бірге бала өзін және басқа адамды түсінуде эмоционалды және моральдық тұрғыдан көрсету жағдайларын сезінеді. Қуыршақ немесе жұмсақ ойыншық баланың жақын досы болып саналады, ол ешқашан бәрін түсінетін,зұлымдық туралы ойламайды. Сондықтан мұндай ойыншық кішкентай балаларға ғана емес, жасөспірімдерге де, қыздарға да, ұлдарға да қажет.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды психокоррекциялық жаттығулар арқылы дамуына қолайлы жағдай жасау.
Зерттеу нысаны: № 11 Ақбота мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды сөйлеу тілін психокоррекциялық жаттығулар арқылы дамыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды психокоррекциялық жаттығуларды қолдана отырып, түзете - дамытуда жаңа ойындарды қолдану.
Зерттеу болжамы: Егерде мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды, қоршаған ортаға бейімдеуге, адамдармен жақсы қарым-қатынасқа түсуіне психокоррекциялық жаттығуларды пайдалану арқылы түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Зерттеу міндеттері:
1.Ғылыми психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау арқылы мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды психокоррекциялық жаттығулар арқылы әлеуметтендірудің теориялық негізін қарастыру.
2.Психолог ғалымдардың әдістемелеріне сүйеніп, мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалардың танымдық қабілетінің деңгейлерін анықтау;
3.Психокоррекциялық жаттығулар арқылы мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды қоршаған ортаға бейімдеу, әлеуметтендірудің түзете-дамытуға арналған бейімделген бағдарламасын әзірлеу.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалар.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негізі: ғылыми жұмыс А.Ю Татаринцева,И.Я Медведева,Т.Л Шишова,А.А Осипованың жазған еңбектеріне сүйенеді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылады. Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбындағы әдебиеттермен танысып, теориялық негіздерді талдап және оларды анықтаудың психодиагностикалық әдістерін жалпыладық. Екінші кезеңде эксперимент барысында зерттеу объектісіне жан-жақты кешенді талдау жасалды, эксперимент жүргізілді, іске асыруды аяқтайды және дипломдық жобаның материалдарын ұсыну.
Зерттеу базасы: № 11 Ақбота сөйлеуі мен көруі бұзылған балаларға арналған мектепке дейінгі ұйым.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, көлемді екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТҮЗЕТУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
Психокоррекциялық жаттығулар көмегімен мектеп жасына дейінгі балаларда түзету, психологиялық түзету және жалпы сөйлеу ақауларын дамыту бойынша көптеген жұмыс түрлері бар. Психокоррекциялық түзету жұмыстарының принциптері келесідей [8,323]:
- Баланың жеке ерекшеліктерін анықтау;
- Шаршамайтындығына көз жеткізу;
- Оқу іс-әрекетін ойын түрінде ұйымдастыру, кеңістіктікте бағдарлауын дамыту;
- Ойын дағдыларын оқу қызметіне ауыстыру;
- Арнайы әдістемелер бойынша оқытуды ұйымдастыру;
- Диагностикалық дамудың жылдық деңгейін салыстыру.
Оқу, түзету процесінде мамандардың әдістемелік ұсыныстарды дұрыс және жоғары деңгейде ұйымдастыруының арқасында психокоррекциялық жаттығулар көмегімен мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу кемшіліктерін түзету арқылы балаларды өз жасындағы балалардың даму деңгейіне жеткізуге болады.
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 11-бабында Білім беру жүйесінің міндеттері ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым жетістіктері мен практика негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби қалыптастыруға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау болып табылады делінген өмірде көптеген мүмкіндігі шектеулі, сөйлеу тілінде кемшіліктері бар балаларды көрдік. Соңғы уақыттарда әртүрлі эндогендік және экзогендік факторларға байланысты олардың саны шамадан тыс көбеюде.
Мектепке дейінгі бiлiм беру мекемесiнде оқитын мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету әр жолы нәтижеге қол жеткізу үшін бақылаудан шықпау керек. Психологпен, дефектологпен, сынып жетекшісімен немесе ата-анамен тығыз байланыста баламен жұмыс нәтижелі, яғни баланың өзіне деген сенімділігін арттыру арқылы түзету және дамыту жұмыстарын тиімді жүргізу.
Психокоррекциялық жаттығуларды қолдана отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу ақауларын түзету бойынша жұмыс тиімді болуы үшін әр баланың физиологиялық және психологиялық жас ерекшеліктерін ескере отырып, тұлғаны дамыту бойынша жұмысты дұрыс және тиімді ұйымдастыру қажет. Түзету және дамыту жұмысында келесі жағдайларға назар аудару керек:
- Баланың қоршаған ортаға бейімделуі;
- Мінез-құлық ерекшеліктері;
- Өзін-өзі бағалаудың төмендігі;
- Қоршаған ортаға сенімсіздік;
- Өз күшіне сенімсіздік;
- Төмен белсенділігі.
Баланы оқуға қызықтыру және дамыту үшін сабақ алдында психокоррекциялық жаттығулар жүргізу керек, олар ашықтық, сенімділік, эмоционалды еркіндік деңгейін дамытады, сонымен қатар топта бірауыздылық орнатуға жағдай жасайды.
Арт-терапия клиенттің жеке шығармашылығы мен өнер туындылары (кескіндеме, мүсін, кітаптар, кино өнері) арқылы жүзеге асырылады. Арт-терапия ең алдымен эмоционалды күйзеліске ұшыраған, қарым-қатынаста қиындыққа тап болған, тұйық және ұялшақ адамдар үшін қолданылады.
Аурикулодиагностика мен терапияның көп ғасырлық тәжірибесін жүйелі түсіндірген қазіргі уақытта француз дәрігері П.Ножьенің еңбегі. Оның айтуынша құлақ қалқаны жатыр ішіндегі адам эмбрионына ұқсайды. Бұған байланысты, П.Ножье құлақ қалқанының картографиясын жасаған, онда дененің бөліктері мен ішкі мүшелердің проекциясын бейнелеген.
Құлақ қалқанының нүктелері дене бөліктеріндегі нүктелерден өзгешелік бар, көлемі жағынан 1 - 2 мм. Массаж жасауға арналған құралдардың ұшы үшкір болмауы тиіс. Осы мақсаттар үшін дәріханалық шыны қасық ыңғайлы болады, себебі қасықтың төменгі жағы жуандап дөнес келеді.
Суреттер адамдарға үлкен әсер етеді: олар көңіл-күйді көтереді, көңіл-күйді құлазытады және сезімдерін оятады. Кескіндеме-бұл жанрдың безендірілуі ғана емес, сонымен қатар демалуға, күнделікті өмірден демалуға мүмкіндік береді.
Бейнелеу өнеріндегі әсер етудің күшті құралы-кескіндемедегі бояу түстері. Сіз өзіңіздің ішкі сезімдеріңізді тек сөзбен ғана емес, түрлі-түсті қарындаш алу арқылы сурет салу арқылы да білдіре аласыз. Егер адам бір нәрсеге ашуланса, қиналып тұрса, оның көңіл-күйі төмендейді, бірден сурет сала бастайды, ондағы жағымсыз эмоциялар жоғалады,сол арқылы көңілі жайланады.
Түс таңдауына байланысты көп нәрсені айтуға болады: қызыл - ашуды, қара - мұңды, сұр-алаңдаушылықты білдіреді. Сарапшылардың пікірінше, жеке түстер ішкі сезімдерге ерекше жағдай жасайды, мысалы, сары және қызғылт сары көңілділік пен жақсы көңіл-күй сыйлайды, қоңыр түс соған сәйкес көңіл-күй береді, жасыл түс тыныштандырады және көңіл-күйді көтереді, жүйке жүйесін тыныштандырады және ұйқысыздықтың алдын алады.
Осылайша, сурет салу арқылы адам өзінің ішкі сезімдерін, көңіл-күйін білдіруге және жағымсыз нәрселерді оңай қабылдауға мүмкіндік алады. Арт-терапия адамның шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге қабілеттілігін көрсетеді. Шығармашылық қабілеттер қиялдың байлығымен, ойлау ерекшелігімен, заттарға конструктивті көзқараспен жаңа шешімдер мен идеяларды ұсыну қабілетімен, білімін, икемділігі мен дағдыларын жүзеге асыру процесінде белсенді өмірлік ұстанымды көрсете білуімен сипатталады. Сондықтан жеке шығармашылықты дамытуда арт-терапия әдістерін қолдану маңызды.
Адам жан дүниесінің дамуы, әлеуметтік өмірге бейімделу және әртүрлі іс-шараларға қатысу процесінде қалыптасады. Мұндай іс-әрекеттің бағыттарының бірі-ойын әрекеті. Ойын әрекеті-Баланың психикалық процестерін қарқынды дамыту құралы.
А.Ю Татаринцева саусаққа арналған қуыршақты логопедтің өз жұмысында пайдалануын ұсынады. Оның ойынша саусаққа арналған қуыршақтарды пайдалануда сөйлеу тілінде кемшілігі бар мектеп жасына дейінгі бала экранның артына тығылып, ашылып сөйлеуіне мүмкіндік береді. Егер бала сөйлеуге қорықса, көпшілік алдында сөйлеуге ұялса, экранның артында өзін еркін ұстап сенімді сөйлей бастайды.
Адамдардың бір - бірімен қарым-қатынасы өте күрделі процесс. Басқалармен қарым-қатынаста қиындық көретін балалар, ең алдымен, ұжымдық ортаға бейімделуде, білім алуда кедергі келтіреді. Сондықтан танысу және қарым-қатынас орнату үшін ойын терапиясының келесі сессияларын өткізу ұсынылады.
Ойын терапиясы-бұл арт-терапияның бір түрі. Бұл терапия әлеуметтік және психологиялық проблемаларды жеңу үшін ересектер мен балалардың жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындарды қолданады. Егер бала ойынға белсенді және дайын болса, емдеу тиімді болады.
Ойын баланың психологиялық климатын сақтауға, оның қоғаммен қарым-қатынасын анықтауға және оны ересек өмірге дайындауға арналған. Ойын балаларға белгілі бір дағдыларды игеруге, сонымен қатар қарым-қатынас деңгейін, өмірге деген ынтасын арттыруға және эмоционалды және физиологиялық жағдайын жақсартуға арналған. Ойын психологиялық күйзелістен арылу үшін емдік әдіс ретінде қолданылады.
Бала ойынға өз еркімен қатысып, ойыннан ләззат алуы керек. Ойын кезінде балалардың эмоционалды әсерін өлшеп, олардың қалай сезінетінін бақылаңыз.
1.Эмоционалды жаттығуды қамтамасыз ету-жинақталған жүйке энергиясын жою және ата-аналар мен балалардың өмірге деген қызығушылығын арттыру.
2.Күтпеген жерде пайда болатын шабуыл, жаза, қараңғылық, жалғыздық қорқынышын азайтыңыз.
3.Жылдам шешім қабылдау қабілетін арттырыңыз.
4.Топтағы мінез-құлық ережелерін меңгеру.
5.Балалардың ата-аналарымен қарым-қатынасын жақсарту.
6.Қозғалыс бағытын және ептілікті дамыту.
7. Шығармашылық тапсырма (колледж). Музыкалық терапия мен визуалды терапияның үйлесімі. [10;36]
Технологияның бұл түрінде мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету ойынын зерттеу негізге алынады. Балалық қоршаған дүниемен қарым-қатынас ерекшеліктерін сезінуге мүмкіндік береді. Эмоциялық ауытқуларды түзету кезінде қолдануға болады. Клиент өзінің негативті тәжірибесін қайталап қайтадан сол уайымдарды қайтадан басынан өткізеді. Ал ойын эмоциялық қысымды жоюға көмектеседі.
Арт-терапия. Көрнекі және шығармашылық белсенділік өнеріне негізделген психотерапияның ерекше түрі. Оның мақсаты-өнер арқылы баланың өзіндік білімі мен өзін-өзі тануын дамыту.
Арт-терапия-бұл психолог пен бала арасындағы символдық деңгейдегі қарым-қатынас құралы. Көрнекі шығармашылықтың бейнелері сананың келесі алты процесін көрсетеді: қорқыныш, ішкі жанжал, жад, түстер, естеліктер. Арт-терапия әдісі ішкі Мен деген сенімге негізделген, ол өз кезегінде адам оларды пластилинмен сурет салып, илеген кезде визуалды бейнелерді көрсетеді.
Арт-терапия кезеңіндегі ұйымдастырылған білім беру іс-әрекетінің ортасы кең, шу мен қозғалысқа мүмкіндік береді, мұғалім олардың қызметіне араласпауы керек.
Жаттығу масштабта сурет салу (мақсаты: кеңістік қиялын дамыту және кориданты сетканы қолдануға үйрету).
Ойын процедурасы. Шектеулі шығармашылық қабілеттері бар балалар көшірме суретіне координаттық сетканы салу арқылы сурет салу.
Ойын процедурасы. Жүргізуші балалардын күні бойы қол және кітап сөздерін қолданбауды сұрайды. Егер балалардың бірі бұл сөздерді айтып қойса тақтада оның атының жанында х белгісі пайда болады. Балалардың мақсаты басқа балаларды бұл сөзді айтуға итермелеуі. Бұл шығармашылықты, терең ойлану және зейінді талап етеді.
Бұл ойын сөз сезімін дамытады, және сөзді ауыстыратын басқа сөздерді ойлап табуға мүмкіндік береді.
Театрлық ойын. Кез-келген өмірлік жағдайда құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасау, кез-келген жұмысқа шығармашылықпен қарау, эстетикалық сезімдермен ойнау арқылы кейіпкерді дамыту. Бұл бөлімдегі ойын 3-ке бөлінеді:
- түзете-дамытушылық;
- сұлулық;
- театрлық.
Ритмикалық иілу (ритмопластика) - бұл күрделі (күрделі) ритмикалық, музыкалық, иілу ойындары мен жаттығуларды қамтиды. Бұл балалардың эстетикалық және психологиялық қабілеттерін дамытады, олардың денесінің сыртқы ортамен өзара байланысын сезінеді, еркіндікті физикалық қозғалыстардың дәлдігімен дамытады.
Сөйлеу мәдениеті мен техникасы. Ойындар мен жаттығулар сөйлеудің дұрыс артикуляциясын, логика мен дикцияны, сөйлеу құрылымын еркін білдіруге және тыныс алуды дамытуға бағытталған. Бұл бөлімде сөз ойындары бар. Ол балаларға сөйлеуді суреттер арқылы дамытуға, шығармашылық қиялды дамытуға және қысқа әңгімелер мен ертегілер жазуға үйретеді. Жаттығулар 3-ке бөлінеді: тыныс алу және артикуляция, сөздердің дикциясы мен интонациясы және шығармашылық ойындар. [11;72]
Баланың ақыл-ойы мен тілін дамыту үшін үлкен маңызы бар сенсорлық қасиеттер тез даму процесінде. Іс-әрекеттерді орындау барысында қоршаған ортаның әсерін қабылдау қабілеті жақсарады. Бала объектілерді олардың сипаттамалары - түсі, пішіні, өлшемі бойынша ажырата алады: ұқсастықтарды салыстыру және түсіну арқылы аңғара алады. Алдымен үлгі бойынша, содан кейін ересектердің айтуы бойынша ол қалаған түстің 2-3 түрлі-түсті шарларын немесе әртүрлі мөлшердегі 2-3 қуыршақты ең кішкентайын таңдай алады.
1-ші жылдың басында баланың назары бір тақырыптан екінші тақырыпқа ауысып, ерік-жігерден тыс болады. Бірақ жасына қарай, белгілі бір тәрбиемен, сіз оның назарын тұрақтандырып, оған ойын жинауға үйретуге болады.
Іс-әрекет барысында балалар әр сөзді есте сақтау қабілетін дамытады. Олар заттарды танып қана қоймай, бұрын өзіне қызық болған заттар мен құбылыстар немесе қызықтырды өздеріне қатты ықпал ететін естеліктерді жадында сақтайды. Бұл естеліктер, бірінші кезекте, туындаған кейбір көрнекті жағдайларға себепші болады. Мысалы, бала үйге кіріп жатқан дәрігерді көргенде, ол кеше талдау үшін қан алған саусақты немесе сынған тұтқасы бар шыныаяқты көрсетеді; ол: "әкем ұрды немесе сындырды"деп айқайлайды.
Кейінірек олар мұны сөздер арқылы есте сақтайды. Мысалы, бала: "әжеге барайық" десе, ол әжесінің үйінде ойнаған Тедди аюды немесе тағы бір нәрсені есіне алады. Бала қуыршақтың қайда екенін, тостаған қайда сақталатынын және оның қалай аталатынын есіне алады.Сөйлеу қабілеттерін дамытуда әсіресе маңызды өзгерістер орын алады. Бала өмірінің екінші жылы-оның тілінің қалыптасуы мен тез даму кезеңі, бұл оның ойлауын дамытуда үлкен маңызға ие.2 жастағы баланың сөйлеуін дамыту екі кезеңге бөлінеді: біріншісі -- 1 жастан 1 жас 5-6 айға дейін, оның барысында тілді түсіну қабілеті негізінен дамиды, екіншісі - 1 жас 5-6 айдан 2 жасқа дейін, бұл тілді белсенді қолдану,сөздік қорының көбею кезеңі. 1 жас 1 ай -1 жас 2 айға дейін бала сөздер мен заттар арасындағы байланысты тез түсінеді, дәлірек айтсақ, заттар мен әрекеттердің қалай аталатынын түсіне бастайды. Бала барлық сөйлемдердің мағынасын түсінеді. Мысалы, 1 жасар бала: "енді тамақтанғаннан кейін біз серуендеуге барамыз", - деп естігенде, ол пальтосын көрсетеді.
Сөйлеу дағдыларын дамыту одан әрі жалғасады. Дұрыс тәрбиемен балалар осы жаста көбірек былдырлайды. Олардың сөйлеуінде әртүрлі дыбыстар мен бірдей дыбыстардың комбинациясы күшейеді. Баланың сөйлеуі сезімге толы, бейнелі және әр қимылмен бір уақытта орындалады. Бала таныс дыбыстарды ғана емес, жақында естіген қарапайым дыбыстық тіркестерді де оңай еліктейді. 1 жас 5-6 ай шамасында ол шамамен 30-40 сөз айта алады. Бірақ ол таныс сөздерді сирек қолданады, көбінесе олар оған өте ұнайтын кезде айтады. Мысалы: кішкентай қызды көргенде, ол ара дейді, онысы Сара дегені, ол қызға және қасындағы ересек адамға кезек-кезек қарайды. Кейде сіз бірдеңе сұраған кезде, сол заттың атын атайды. Ол ересек адамға бірдеңе айтқысы келгенде, бала сөздердің орнына бейнелі қимылдарды, ым-ишаралар мен дыбыстарды жиі қолданады. Оның бір сөзі бүтін бір сөйлемнің мағынасын білдіреді. Мысалы: Мә деп айтқаны Мені көтер дегенді білдіреді (бұл жағдайда ол ересек адамның қасында тұруға тырысады, қолын көтереді), кейде орындыққа отырғыз (бұл жағдайда ол орындықты қолымен ұрады немесе орындықты көрсетеді).
Жаңадан үйренген сөздерді бала көбінесе жақын адамдардың қатысуымен және таныс жағдайда айтады; дайын емес жағдайларда ол әдетте үнсіз қалады. Баланың сөздері әлі дұрыс айтылмайды, айналасындағыларды немесе бөтен адамдарды түсіну қиынға соғады; ол сөздер қысқартылып айтылады (сөздің басы немесе соңы) немесе өте ерекше дыбыстардың тіркесімі болып келеді.
Дұрыс тәрбиемен 2 жылдың екінші жартысында баланың тілінің дамуында серпіліс пайда болады: 1 жас 5-6 айдан асқан соң сөздік қоры тез өсе бастайды, сондықтан 2 жасқа дейін бала кемі 300-ге жуық сөзді қолданады.
2 - ші жылдың бірінші жартысының соңында баланың сөздік қорында тек заттар мен іс-әрекеттердің атаулары ғана емес, сонымен қатар олардың қасиеттері де бар, ал баланың тілінде грамматикалық формалар пайда болады. Ол екі сөзден тұратын сөйлемдермен сөйлесе бастайды: Аға ки (киіну), содан кейін жетіліп, 3-4 сөзден тұратын сөйлемдер: Сала нәм-нәм (Сара тамақ ішеді)осылай қарым-қатынасқа түсе бастайды. 2 жасында, балалар ересектермен қарым-қатынас жасағанда, тіл олардың тілектерін білдіру және әсерлерін жеткізу құралы ретінде қолданылады. Ересек адамның сөзі білім беру құралына айналады. Оның сөздері баланың тәрбиесін өзгертіп, оның іс-әрекетін бағыттай алады.
Тілдің дамуымен балалар ойлау, қоршаған ортаны тану қабілеттерін дамытады. Өмірінің бірінші жылының соңында әсер ету әлемі байып, жеке заттар туралы дәлірек идеялар пайда болып, тілдік дағдылар дамыған сайын-ақ бала алғашқы тұжырымдарын жасайды. Біріншіден, олар заттар мен құбылыстардың сыртқы белгілеріне негізделген. Мысалы: көбінесе балалар "Алма" сөзін үйреніп, допты да, допты да атайды. Олардың іс-әрекеттері барысында және үлкендердің тұжырымдамаларының әсерінен жалпылау қабілеті біртіндеп жақсарады: заттар енді сыртқы жағынан емес, маңызды белгілермен біріктіріледі. Көптеген әрекеттердің атаулары да жалпыланған.
3 жастағы балалардың мінез-құлқының қиындауы, ең алдымен, баланың ақыл-ойының одан әрі дамуына ықпал ететін тілдің дамуымен байланысты. 3 жасқа қарағанда:
1) айналадағылардың сөзін одан әрі түсінуді - келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай-ақ одан да тыс түсіне білуді қамтамасыз ету;
2) балалардың белсенді сөйлеуін жақсарту-сөздік қорын байыту, сөздердің барлық түрлерін қолдана отырып, сөйлемдерге негізделген сөйлеуді үйрету, сөздің грамматикалық құрылымын жақсарту, оның дұрыс айтылуы мен эмоционалды әсерін жақсарту;
3) сөздерді пайдалануды кеңейту -- өз әсерлерін сөзбен жеткізе білу, сұрақтар қою және оларға жауап беру, ересектермен және балалармен белсенді тілдік қарым-қатынас жасау үшін себептерді ұлғайту;
4) кеңістікте бағдарлауын жетілдіру;
5) қарым - қатынас дағдыларын дамыту, балаларда әлеуметтік өмірді түсінуге оңай табиғат құбылыстары, жануарлар әлемі, құбылыстар туралы қарапайым ұғымдар мен түсініктерді қалыптастыру яғни еңбек, уақыт, сан, кеңістіктік қатынастар, заттардың функциялары және т. б.;
6) сөйлеуді қабылдауды және есту арқылы тыңдауды жақсарту-ересектердің айтқандарын жақсы тыңдай білу, шағын әңгімелер, өлеңдер тыңдауын жақсарту;
7) мәдени тіл дағдыларын тәрбиелеу - баяу, асықпай, қолдарын ербеңдетпей сөйлеу және т. б.
Бұл міндеттерді орындау үшін, ең алдымен, ойын, серуендеу, тамақтану және ұйқы демалысы кезінде табиғи өмір сүру жағдайлары мен балалармен қарым-қатынас қолданылады. Балалардың сенсорлық тәжірибелерін қабылдауды жеңіл әсерлермен және оларды тәуелсіз іс-әрекетте дұрыс ұйымдастыра білуімен байыту қажет. Сақтықты балалармен бірге бақылай отырып, қандай да бір құбылыс немесе іс-әрекет ересек үй құрастыра отырып, суретті көрсетіп, оларға бір нәрсе туралы айта келіп, олардың ойындарға, тек қана еске алудың жекелеген заттар мен әрекетттерді түсіндіру арқылы анықтау, арасындағы қасиеттері мен функцияларды өзара байланысты жекелеген фактілер орнатуға болады. Тікелей қабылданатын нәрсені баланың алдыңғы тәжірибесімен байланыстыру қажет. Кез-келген сабақты бастамас бұрын, балалар не істейтінін, қайда баратындығын және т.б. ақпарат берген жөн.
Мектеп жасына дейінгі балалар мен олардың құрдастары арасындағы қарым-қатынас сипаты көбінесе ойын әрекетінде көрінеді. Ойын барысында туындайтын кейбір келіспеушіліктер мен қақтығыстар баланы топтан оқшаулаудың себептерінің бірі болып табылады. Осыған байланысты психологиялық ішкі жанжалды олардың ойын әрекеті тұрғысынан зерттеу, сондай-ақ жұмыс барысында оны бақылап, топтан оқшауланудың себеп-салдарын зерттеу оңайырақ.
Ойын барысында балалардың қарым-қатынасының құрылымы мен мазмұны. Ойын-мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қызметі бола отырып, ол жан-жақты іс-әрекетке негізделген балалар қарым-қатынасының бірқатар түрлерін ажыратады.
А. Н. Леонтьев балалардың қарым-қатынас ойындарында керемет өлшемдер бар екенін көрсетеді. Оның айтуынша, шындық-бұл әрекет, шындық-көзқарас, ал шындық-бұл заттармен шындықтың бейнесі. Рөлдік ойындар әр баланың сюжетке, рөлдік ойынға және рөлді орындауға қатынасын көрсетеді.
Рөлдерді бөлу немесе ойыншықтарды бөлу негізінде туындайтын жанжал жағдайларының түпкілікті нәтижелері адалдық жағдайында баланың моральдық нормаларды игеруіне бірқатар әсер етеді.
3.2 Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде бұзылысы бар балаларға сипаттама
Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша жалпы сөйлеу тілі бұзылған балалардың жүйелі сөйлеу деңгейі барысында Ресейлік зерттеушілер М.И.Филичeвa, Т.Б.Чиркина, Г.В.Ястребова, З.А.Туманова, Т.В.Жукова, Н.С.Мастюкова т.б. еңбектерін ұсынған. Жaлпы сөйлey тілінің бұзылымы туралы зерттелген әдебиеттерде тіл дамыту жұмыстары бойынша зерттеулер толық қарастырылған.
Сөйлеу арқылы дыбыстарды қабылдау, талдау және жинақтау қабілеті бес жасқа дейін жеткілікті дамыған болуы керек. Бірақ есту және сөйлеу қабілеті бұзылған жағдайда тілдің барлық компоненттерін, яғни фонетика, лексика және грамматиканы игеруде кемшіліктер болуы мүмкін. Осылайша алғаш рет жалпы сөйлеу бұзылыстарымен сипатталатынын және сөйлеу ақауларын Р. Е. Левина анықтады,. [12;123]
Жалпы сөйлеу тілінің бұзылымы кезіндегі жүргізілетін жұмыстардың мазмұны отандық зерттеушілердің еңбектері негізінде анықталады. Жалпы сөйлеу тілін дамыту жұмыстары бойынша Қ.Қ.Өмірбекова, Г.Б.Ибатова, Г.Н.Тулебиева, Г.М.Коржова тіл дамыту жұмыстарының әдістерін ұсынып, сөйлеу тілін дамыту жұмыстарының ерекшеліктерін анықтайды. С.С.Ляпидевский, С.Н.Шаховская дауыстың бұзылу себептерін көрсетеді. Логопедиялық жұмыстарды жүйелі ұйымдастыруда Н.С.Жукова, Е.М.Мастюкованың еңбектерінде мектепке дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері анықталады. Бірақ бұл тақырып мектепке дейінгі логопедиялық еңбектерде толық көлемде зерттелмеген, сондықтан қосымша зерттеуді талап етеді. Жалпы сөйлеу тілі қалыптаспаған балалардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктердің клиникалық формалары әр түрлі. Олардың ішінде ұрықтық даму кезіндегі бас миының органикалық бұзылуы, сөйлеу зоналарының зақымдануы болып сипатталады.
Жалпы сөйлеу бұзылыстары-есту және ақыл-ойдың бұзылуынан немесе әдетте дамыған балалардың дыбыстық-семантикалық жағына қатысты сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылуынан туындаған әртүрлі күрделі сөйлеу ақаулары. [13;107]
Алғаш рет ХХ ғасырдың 50-60-шы жылдары Р. Е. Левина және Ресей Дефектология ғылыми-зерттеу институтының зерттеушілер тобы сөйлеудің жалпы бұзылыстарын анықтады(Н.А.Никашина, Г.А.Каше, Л.Ф.Спирова, Г.И.Жаренкова және басқалары) мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардағы сөйлеу кемшіліктерін жан-жақты зерттеу нәтижесінде олар ғылыми тұрғыдан негіздеді.Сөйлеу тілінің қалыптасуындағы ауытқушылықтар жоғарғы психикалық қызметтің заңдылығына бағынатын дамудағы кемшілік ретінде сипатталып, сөйлеу тілі жүйесінің қалпына байланысты сөйлеу тілі кемшіліктерінің құрылымы туралы мәселе шешілді.
Жалпы сөйлеу құрылымын, оның себептерін, бірінші және екінші кемшіліктердің сәйкестігін дұрыс түсіну балаларды арнайы мекемелерге жіберген кезде, ақауды түзету тәсілдерін дұрыс және тиімді таңдау қабілетінде маңызды. Жалпы сөйлеу бұзылыстары алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты күрделі тілдік ақаулардың түрлерінде байқалуы мүмкін. Жалпы сөйлеу бұзылыстарында дыбыстардың дұрыс айтылмауы, фонемаларды қабылдаудың бұзылуы, лексиканың артта қалуы, сөздің грамматикалық құрылымының бұзылуы байқалады.
Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалар ана тілін ұзақ уақыт үйренуі керек. Балалардың сөйлеуді игере алмауы жасына қарай басталады. Н.С. Жукова, Е.М. Мастюкова, т. б. Филичеваның зерттеулерінде алғашқы сөздерді айта бастағанда жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардағы қалыпты дамудың нақты айырмашылығы жоқ. С. Н. Шаховскаяның зерттеуінде пассивті лексика белсендіге қарағанда тез дамитыны байқалады. Балалар өздері игерген сөздерді тілдік бірліктерде қолданбайды, олардың мағынасын сөйлеу әрекетінде қолдана алмайды. Сөздік қоры шектеулі болған кезде тек заттардың атауларын, яғни етістіктерді және сөздердің басқа кластарын қолдану басым болады, сын есімдер аз кездеседі.
Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың лексикалық мағынадағы сөздерді игеруі нақты емес. Көбінесе сөздердің мағыналары көп өзгереді, ал абстрактілі лексиканы игеру кезінде қателер пайда болады. Н.С.Жукованың зерттеуінде тілдік дизонтогенездегі сөздердің морфологиялық түсініксіздігі көрсетілген. Ол өзара грамматикалық байланыста сөздердің байланысын көрсетпейді. Грамматикалық мағынасы жағынан дұрыс және дұрыс құрастырылмаған сөйлемдер сөздікте ұзақ уақыт қалады.
Сөйлеу кемістігі бар балалардың осы санатымен жұмыс істейтін мамандар баланың орталық жүйке жүйесінің дамуы мен психологиялық ерекшеліктерін жақсы білуі керек. Мұндай ерекшеліктерді баланың эмоцияларында байқалатын әртүрлі жағдайлармен, баланың қозғалыс қимылдарындағы белсенділік белгілерімен және орталық жүйке жүйесіндегі ауытқулармен түсіндіруге болады. [14;220]
Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балаларда тілдің дамуы біртіндеп және баяу жүреді. Нәтижесінде сөйлеу жүйелерінің әртүрлі тізбегі өзгеріссіз қалады. Тіл дамуының баяулауы, лексиканы меңгерудегі және грамматикалық құрылымдарды қабылдаудағы қиындықтар баланың ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасын қиындатады, тілдік қарым-қатынасқа кедергі келтіреді. Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балаларды қорытынды зерттеуде Р.Е.Левина тіл ақауларының біркелкі еместігін зерттей отырып, осы балалардағы тіл дамуының үш деңгейін анықтайды.
Бірінші деңгей әдебиетте "жалпы тілдің болмауы, сөйлеудің болмауы"деп сипатталады. Бұл деңгейде "тілсіз балалар" депте аталады, оларды сөзбе-сөз түсінудің қажеті жоқ, өйткені бала өздігінен сөйлеудің көптеген ауызша тәсілдерін қолданады. Бұл жеке дыбыстарға, дыбыстық кешендерге ұқсас сөздер болуы мүмкін. Қазіргі уақытта баланың сөзі бұлыңғыр сөздермен толтырылған, яғни ана тіліне ұқсас сөздер жоқ.Заттар мен әрекеттерді саралау жоқтың қасы. Әрекетті білдіретін сөздер заттардың атауларын білдіретін сөздермен немесе керісінше заттарды атаулары оның әрекетімен алмастырылады. (ашу - ешік, кереует - ухшш). Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап барлығына бір сөзбен ат қойып түсіндіреді. Мысалы: вжж, дудут - машина, машинамен келдім, т.б.
Бірінші деңгейде сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың тілдік әдістерінде көптеген мақсаттарда қолданылатын сөздер: дыбысты жеткізетін сөздер белгілі бір сипаттағы объектілерді де, олардың қимылдарын да білдіре алады. Бұл фактілер сөздік қордың кедейлігін көрсетеді, нәтижесінде бала өз сөзін сөйлеуге бағынбайтын қол қимылдары, мимика, интонация арқылы білдіреді. Қарым-қатынас қабілеті мүлдем дамымаған. Мұндай балада сөйлеудің экспрессивті жағын қалыптастыру жеткіліксіз болады. Сөйлеу қабілеті төмен баланың өмірлік тәжірибесі өзін және айналасындағы әлемді түсіну үшін жеткіліксіз болады. Дыбыстарды қолдану тұрақсыз, өзгермелі. [15;35]
Әдебиеттегі тіл дамуының екінші деңгейі "жалпы қолданбалы тілдің бастауы" деп аталады. Айырмашылығы-баланың тілінде екі, үш немесе төрт сөзден тұратын тіркестер пайда болуы мүмкін. Сөз тіркестері мен сөз тіркестерін құру кезінде бала сөздердің әртүрлі тәсілдерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.ЖҰБАНОВ атындағы АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
Алтынбекова Н. Ж., Диханбай А. Қ., Еділбаева Н. С., Есеркенова А. Ж., Жайханова Ж. Ж., Жақсылық Ж. А. Утегенова К. Ш.,
Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Білім бағдарламасы 5В010500 - Дефектология мамандығы
Ақтөбе 2022
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ТҮЗЕТУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ...7
0.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерін психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзетудің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ...
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРІН ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ТҮЗЕТУДІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Анықтаушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау ... ... .
2.2 Қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Эксперимент нәтижелерінің қорытынды материалдары ( әдістемелік нұсқау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі: Біздің елімізде мүмкіндігі шектеулі жандарға ерекше көңіл бөлінеді. Барлық осы алаңдаушылық Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауында, Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында, Мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтік, медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы заңда, мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту, тәрбиелеу, еңбекке баулу және кәсіптік даярлау мәселелерін шешуде оларға арнайы көмек көрсету жүйесінде көрініс тапқан. Ерекше білім беруді қажет ететін балалардың білімін жетілдіруге және балалар мүгедектігінің алдын алуға бағытталған мәселелер басым міндеттердің қатарына кіреді. [1]
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім берудің алғашқы сатыларының бірі болып табылатын балабақша ерекше орын алады. "Бала құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының Заңы. [2]
Өскелең ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің сапасын арттыру, рухани бай азаматтарды тәрбиелеу, оларды еңбекке және қоғамдық өмірге дайындау елдегі өзекті мәселе болып табылады.
Біздің мемлекетіміздің әрбір азаматы ұлттық құндылық болып табылатынын ескере отырып, әрбір бала - еліміздің болашағы, біздің міндетіміз - ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар әрбір оқушының сапалы білім алуына және азамат болуына жағдай жасау. Білім беру сапасын арттыру, тіпті ерекше білім беру қажеттіліктері бар бір бала үшін де, қазіргі уақыттан бастап жинақталып келе жатқан біздің ұлтымыздың саналы болашағы үшін негіз болып табылатынын түсіну қажет.
"Қазақстан Республикасының" Білім туралы"Заңын іске асыру, білім мазмұнын ең жоғары деңгейге жеткізу мақсатында сөйлеу қабілеті бұзылған мектеп жасына дейінгі балалар топтарында оқыту жүйесін ойластыру және енгізу маңызды". Мұндай балаларға білім беру мен тәрбиелеудің ерекшелігі "мүмкіндігі шектеулі балалардың дамуы туралы заңда" нақты көрсетілген және жан-жақты зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі ретінде анықталған. [3]
Сондықтан болмысынан жүрек жылуы мен мейірім шуағы мол қазақ халқының бала тәрбиесіне көзқарасы ерекше. Бала тәрбиесіне деген немқұрайлылық табиғатына мүлдем жат. Баланы жетіге келгенше тыйма, жетіден он төртке келгенше құлыңша қина, он төрттен кейін құрдасыңдай сыйла,-деп ерекше жастарға сенім артқан.
Ал мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалардың дамуының жақсы болуы түзете-дамыта оқытудың сәтті өтуіне байланысты болады. Қазіргі уақытта мектеп жасына дейінгі сөйлеу кемістігі бар балаларды оқытумен айналысатын педагогтерде баланың сөйлеуін белсенді дамыту үшін білім беру мен оқыту негізінде жасалған практикалық материалдардың кең спектрі бар. Біздің көзқарасымыз бойынша кез - келген тәжірибелік материалды екі топқа бөлуге болады: біріншісі - баланың сөйлеуін дамытуға көмектесу, екіншісі-дәстүрлі емес логопедиялық технологияларды қолдана отырып, психокоррекциялық жаттығуларды қолдану.
Бұған: логопедиялық массаж, тіл массажы, аурикулотерапия, жапон саусақ массажы әдісі, Су - Джок терапиясы, түзету педагогикасының жұмысындағы дәстүрлі емес әдістер мен дыбыстық артикуляция модельдері кіреді.
Логопед-мұғалімдердің түзету жұмысында балалардың сөйлеу қабілетін дамыту процесінде қолдың ұсақ моторикасын дамытуға көп көңіл бөлінді. Ми қозғалысының пайдасы мен пайдасы біздің заманымызға дейінгі екінші ғасырда Қытайда дамығаны бұрыннан белгілі. Атақты философ Канттың айтуынша,"қол адамның миын алға жылжытады". Мектеп жасына дейінгі балаларда ұсақ моториканы дамыту мидың жоғары қыртысының функцияларын қалыптастырады: есте сақтау, ойлау, қиял, назар, визуалды және бейнелі қабылдау, сонымен қатар жұмыс дағдылары және т. б. Жапонияда барлық мектепке дейінгі мекемелерде, екі жастан бастап саусақ массажының әдісін және өзіндік массажды қолданады екен. Жапондық ғалым Наникош Токухироның айтуынша әр саусаққа арналған массаж әр мүшелерге психикалық жағынан да жағымды әсер етеді.
Әлсіз нүктелерге массаж жүйелі қозғалыстар арқылы 1 - 2 мм диаметрлі пластырды жабыстыру арқылы әсер ету уақытын ұзарту және кейінгі массаждардың орындалуын жеңілдетеді.
Су - Джок терапиясын ойлап тапқан Оңтүстік Корея профессоры Пак Чжэ Вудың зерттеуі біздің денеміздің бөліктері бір-бірімен байланысты екенін көрсетеді (адам эмбрионы құлаққа сәйкес келеді, қол мен аяқ адам денесіне сәйкес келеді). Бұл емдеу жүйесін адам ойлап тапқан жоқ-ол тек табиғатқа байланысты ашылды. Мұның себебі күш пен қорғаныс болып табылады және нүктелерді ынталандыру сәйкесінше сауығуға әкеледі. Қате пайдалану адамға ешқандай зиян тигізбейді, тек оның пайдасы жоқ. Осылайша, баланың сөйлеу аймағын қажетті нүктені анықтау жүйесінде дамытуға болады. [4; 18]
Сөйлеу қабілеті бұзылған балаларды түзету жұмысында автор артикуляцияның әдістері мен модельдерін ұсынады. Артикуляция моделін қолдану балалардың дыбыстардың дұрыс айтылуы, фонемалық есту, ақыл-ой операциялары және материалды бекіту туралы көрнекі хабардарлығын көрсетеді.
Жаңа технологиялардың көмегімен ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқытуды ұйымдастыруға деген сұраныстың артуына байланысты қазіргі білім беру жүйесі бұл мәселеге барлық назар аударады және білім беру қызметін жетілдіру үшін электрондық ақпараттық ресурстарды тиімді пайдалану қажет. Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды арнайы мекемелерде ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың көмегімен оқыту жүйесі мынадай педагогикалық жағдайларға сәйкес құрылған: білім беру процесіне қатысушылардың әлемдік білім беру ресурстарына қолжетімділігі; емдеудің әртүрлі әдістерінің көмегімен балалардың білімге қызығушылығын арттыру; оқытудың барлық кезеңдерінде өзіндік қосымша жұмысты ұйымдастыру; ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балалардың білім алуы үшін кедергісіз аймақтар құру; білім беру сапасын арттыру және олардың қоғамның белсенді мүшесі ретінде қалыптасуына жағдай жасау үшін қазіргі заманғы технологияларды пайдалану.Адамның ең маңызды игілігі - жеке басының бостандығы мен құқықтары болып табылады. Бұл құқықтар мен бостандықты қорғау, әлеуметтік қолдау, оны іске асыру механизмдері конституциялық-құқықтық жарықтарда және адам құқығы туралы халықаралық құжаттарда белгіленген.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасында Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев: "дамуында ауытқушылығы бар балаларды оқыту, оларды әлеуметтік, медициналық және педагогикалық түзетуде қолдау және оларды қоғам өміріне тарту үшін тең жағдайлар жасалатын болады, балаларды іске асыру үшін жағдайлар жасалатын болады.
Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында мүмкіндігі шектеулі жандарға көбірек көңіл бөлу қажеттігін атап өтті. Мемлекет басшысы: Мүмкіндігі шектеулі жандар тұрмыстық қызмет көрсету, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында жұмыс істей алады, сондықтан сіздер көмектесіңіздер деп тағы да айтқым келеді барлық кәсіпкерлерге олардың жұмысқа орналасуын қамтамасыз етсеңіздер. Сондай - ақ, 5-10 адамға арналған арнайы квотаны енгізу мүмкіндігін қарастыруға болады", - деді ол. [5]
Әдетте, егер сөйлеу ақаулары жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың мектепке дейінгі тобына кірмес бұрын алдыңғы жылдары түзетілсе де, сөйлеу тілінің компоненттері (фонетика, лексика, грамматика) байланысты балалармен сөйлеуді дамыту жұмыстары келесі топта жалғасады. Сөйлеудің бұл кідірісі ұзақ уақыт бойы жалпы сөйлеу бұзылысының көмескі түрі деп аталды. Ауызекі сөйлеудің бұл деңгейін Ресей авторы Т.Б. Филичева және Қазақ авторы М. С. Грушевская зерттеді. [6;22]
Бүгінгі психотерапияның маңызды бағыттарының бірі - арт-терапия. Арт-терапияның алғашқы тұжырымдамасы енгізілген кезде, ол тек ауру немесе демалыс үйінде болған науқастар үшін қолданылды, бірақ қазір оның ауқымы кеңеюде, яғни бұл терапия адамның шығармашылық жағдайын дамытып қана қоймай, адам ресурстарының мүмкіндіктерін түсінуге және ашуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру мазмұнына ерекше көңіл бөлінеді, адамның рухани жан дүниесін, шығармашылығын және белсенділігін дамыту үшін жағдай жасау қажет. Осы тұрғыдан алғанда, басты міндеттердің бірі-жеке шығармашылықты дамыту, оны жаңа талап тұрғысынан шешу. Жеке шығармашылықты дамытуда арт-терапияның негізгі элементтері мен әдістерін қолдану өте маңызды. Сонымен, сұрақ туындайды: "арт-терапия дегеніміз не?".
Арт-терапия бейнелеу өнерімен емдеуді білдіреді. "Арт - терапия" термині (арт - Өнер, арт-терапия - өнерді қолдана отырып терапия жүргізу) негізінен ағылшын тілді халықтар тұратын елдерде кеңінен қолданылады.
Арт-терапия - бұл шығармашылық арқылы емдеу және науқастың психоэмоционалды жағдайына әсер ету.
Бұл термин алғаш рет 1938 жылы Адриан Хиллдің жұмысында санаторийдегі туберкулезбен ауыратын науқастардың көңіл-күйін сипаттау үшін қолданылған. Кейіннен бұл термин өнермен байланысты терапияның барлық салаларында қолданыла бастайды (музыкалық терапия, драмалық терапия, би терапиясы және т.б.). Бірақ көптеген сарапшылар мұндай анықтамаларды өте кең және дәл емес деп санайды. Орыс тілді психотерапиялық әдебиеттерде кейде "изотерапия" және "имидж терапиясы" терминдері қолданылады, бірақ олар ағылшын тіліндегі аналогқа сәйкес келмейді және мағынасын тарылтады.
Арт-терапия келесі бағыттарды қамтиды: бейнелі терапия, драмалық терапия, библиотерапия, музыкалық терапия, кинетотерапия, куклотерапия, би терапиясы.
Фрейдтің ойлар мен депрессия, суреттер мен белгілер түрінде берілетіндігі туралы алғашқы тұжырымына сүйене отырып, Наумберг өнер психотерапияның бір түрі деп айтқандардың бірі болды.
Арт-терапия әдістері жеке әдіс ретінде де, терапияның көмекші әдісі ретінде де қолданылады.
Белгілі ғалым - психологтар Л.С. Выготский, А.И. Леонтьев, А.С. Запорожец, Л.Д. Венгер, Д.Б. Эльконин, Е.И. Игнатьева, Ю.К.Бабанский, И.Я.Лернер т.б. ерттеушілердің еңбектерінде мектеп жасына дейінгі балалардың жеке басының қалыптасуына әсер ететін әртүрлі іс-шаралардың ішіндегі ең маңыздысы-шығармашылық қызметтің сапасы. [7;115-бет]
Психолог-педагог немесе логопед-мұғалім балаға емес оның қуыршағына ескертпе жасау арқылы, балаға білдірмей оның кемшілігін түзейді. Мысалға: Буратино сен өте тез сөйледің. Біз ештеңе түсінбедік. Айгүл сен оны жәй, анық сөйлеуге үйрет. Бала сөйлеу қарқынын баяулата бастайды. Осылай жанама сөйлеу баланың сөйлеуін түзетуге көмектеседі.
Бұл мәселелер болашақта дені сау ұрпақты күтіп отырған немесе тәрбиелеп отырған әрбір ата-ананы толғандыратыны анық. Ойын әрекеті-Баланың психикалық процестерін қарқынды дамыту құралы. Ойын-бұл денеге арналған жаттықтырушы ғана емес, сонымен қатар болашақ өмірлік жағдайларға психологиялық дайындық құралы болып табылады. Бұл тақырып адам денсаулығының мәселелерінің бірі болып, оны зерттеуде - биологиялық объективтілік, жүйелілік сияқты қағидаттарды мықтап сақтауға тиіспіз. Сондықтан да біз өзіміздің зерттеу жұмысымыздың көтеріп тұрған жүгінің ауыр екені пайымдай отырып, оны жазуда мүмкіндігінше осы қағидаларды сақтауға тырыстық.
Зерттеу мәселесінің өзектілігі: Біздің елімізде және шет елде де мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды түзете-дамыта оқытуда арт-терапияны пайдалану қызығушылық тудыруда. Арт-терапия әр түрлі өнер, шығармашылыққа толы қызықты сабақтар арқылы адамның, әсіресе баланың психикасын дамытады. Психологиялық түзетудің бұл жаңа тәсілі мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалардың сезіміне, көңіл-күйіне, денсаулығына бағытталған көркем және шығармашылық әдістерді пайдаланады.
Қуыршақтерапия - (арттерапия), мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар бала мен ересек арасындағы аралық зат қуыршақтың психокоррекциялық іс-әрекетінің негізгі әдісі ретінде объект ретінде қолданылады. Мақсаты: күйзелістің алдын алуға, психикалық денсаулықты нығайтуға, әлеуметтік бейімделуді жақсартуға, өзіне деген сенімділікті дамытуға және ұжымдық шығармашылық қызмет контекстіндегі қақтығыстарды шешуге көмектесу.
Қазіргі психологияда қуыршақтардың рөлі әртүрлі аспектілерде қолданылады. Балалар психикасының дамуында балалар мәдениетін, балалық шақтың белгісін бейнелейтін қуыршақтар ерекше орын алады. Қазіргі бала үшін қуыршақ-бұл ең алдымен сүйкімді ойыншық, ол ойынның символдық серіктесі болады. Қуыршақпен бірге бала өзін және басқа адамды түсінуде эмоционалды және моральдық тұрғыдан көрсету жағдайларын сезінеді. Қуыршақ немесе жұмсақ ойыншық баланың жақын досы болып саналады, ол ешқашан бәрін түсінетін,зұлымдық туралы ойламайды. Сондықтан мұндай ойыншық кішкентай балаларға ғана емес, жасөспірімдерге де, қыздарға да, ұлдарға да қажет.
Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды психокоррекциялық жаттығулар арқылы дамуына қолайлы жағдай жасау.
Зерттеу нысаны: № 11 Ақбота мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды сөйлеу тілін психокоррекциялық жаттығулар арқылы дамыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды психокоррекциялық жаттығуларды қолдана отырып, түзете - дамытуда жаңа ойындарды қолдану.
Зерттеу болжамы: Егерде мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды, қоршаған ортаға бейімдеуге, адамдармен жақсы қарым-қатынасқа түсуіне психокоррекциялық жаттығуларды пайдалану арқылы түзету жұмыстарын нәтижелі деңгейге жеткізе аламыз.
Зерттеу міндеттері:
1.Ғылыми психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау арқылы мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды психокоррекциялық жаттығулар арқылы әлеуметтендірудің теориялық негізін қарастыру.
2.Психолог ғалымдардың әдістемелеріне сүйеніп, мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалардың танымдық қабілетінің деңгейлерін анықтау;
3.Психокоррекциялық жаттығулар арқылы мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балаларды қоршаған ортаға бейімдеу, әлеуметтендірудің түзете-дамытуға арналған бейімделген бағдарламасын әзірлеу.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде кемшілігі бар балалар.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негізі: ғылыми жұмыс А.Ю Татаринцева,И.Я Медведева,Т.Л Шишова,А.А Осипованың жазған еңбектеріне сүйенеді.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылады. Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбындағы әдебиеттермен танысып, теориялық негіздерді талдап және оларды анықтаудың психодиагностикалық әдістерін жалпыладық. Екінші кезеңде эксперимент барысында зерттеу объектісіне жан-жақты кешенді талдау жасалды, эксперимент жүргізілді, іске асыруды аяқтайды және дипломдық жобаның материалдарын ұсыну.
Зерттеу базасы: № 11 Ақбота сөйлеуі мен көруі бұзылған балаларға арналған мектепке дейінгі ұйым.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, көлемді екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ КЕМШІЛІКТЕРДІ ПСИХОКОРРЕКЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ТҮЗЕТУДІҢ ТҮЗЕТУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
Психокоррекциялық жаттығулар көмегімен мектеп жасына дейінгі балаларда түзету, психологиялық түзету және жалпы сөйлеу ақауларын дамыту бойынша көптеген жұмыс түрлері бар. Психокоррекциялық түзету жұмыстарының принциптері келесідей [8,323]:
- Баланың жеке ерекшеліктерін анықтау;
- Шаршамайтындығына көз жеткізу;
- Оқу іс-әрекетін ойын түрінде ұйымдастыру, кеңістіктікте бағдарлауын дамыту;
- Ойын дағдыларын оқу қызметіне ауыстыру;
- Арнайы әдістемелер бойынша оқытуды ұйымдастыру;
- Диагностикалық дамудың жылдық деңгейін салыстыру.
Оқу, түзету процесінде мамандардың әдістемелік ұсыныстарды дұрыс және жоғары деңгейде ұйымдастыруының арқасында психокоррекциялық жаттығулар көмегімен мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу кемшіліктерін түзету арқылы балаларды өз жасындағы балалардың даму деңгейіне жеткізуге болады.
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 11-бабында Білім беру жүйесінің міндеттері ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым жетістіктері мен практика негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби қалыптастыруға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау болып табылады делінген өмірде көптеген мүмкіндігі шектеулі, сөйлеу тілінде кемшіліктері бар балаларды көрдік. Соңғы уақыттарда әртүрлі эндогендік және экзогендік факторларға байланысты олардың саны шамадан тыс көбеюде.
Мектепке дейінгі бiлiм беру мекемесiнде оқитын мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету әр жолы нәтижеге қол жеткізу үшін бақылаудан шықпау керек. Психологпен, дефектологпен, сынып жетекшісімен немесе ата-анамен тығыз байланыста баламен жұмыс нәтижелі, яғни баланың өзіне деген сенімділігін арттыру арқылы түзету және дамыту жұмыстарын тиімді жүргізу.
Психокоррекциялық жаттығуларды қолдана отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу ақауларын түзету бойынша жұмыс тиімді болуы үшін әр баланың физиологиялық және психологиялық жас ерекшеліктерін ескере отырып, тұлғаны дамыту бойынша жұмысты дұрыс және тиімді ұйымдастыру қажет. Түзету және дамыту жұмысында келесі жағдайларға назар аудару керек:
- Баланың қоршаған ортаға бейімделуі;
- Мінез-құлық ерекшеліктері;
- Өзін-өзі бағалаудың төмендігі;
- Қоршаған ортаға сенімсіздік;
- Өз күшіне сенімсіздік;
- Төмен белсенділігі.
Баланы оқуға қызықтыру және дамыту үшін сабақ алдында психокоррекциялық жаттығулар жүргізу керек, олар ашықтық, сенімділік, эмоционалды еркіндік деңгейін дамытады, сонымен қатар топта бірауыздылық орнатуға жағдай жасайды.
Арт-терапия клиенттің жеке шығармашылығы мен өнер туындылары (кескіндеме, мүсін, кітаптар, кино өнері) арқылы жүзеге асырылады. Арт-терапия ең алдымен эмоционалды күйзеліске ұшыраған, қарым-қатынаста қиындыққа тап болған, тұйық және ұялшақ адамдар үшін қолданылады.
Аурикулодиагностика мен терапияның көп ғасырлық тәжірибесін жүйелі түсіндірген қазіргі уақытта француз дәрігері П.Ножьенің еңбегі. Оның айтуынша құлақ қалқаны жатыр ішіндегі адам эмбрионына ұқсайды. Бұған байланысты, П.Ножье құлақ қалқанының картографиясын жасаған, онда дененің бөліктері мен ішкі мүшелердің проекциясын бейнелеген.
Құлақ қалқанының нүктелері дене бөліктеріндегі нүктелерден өзгешелік бар, көлемі жағынан 1 - 2 мм. Массаж жасауға арналған құралдардың ұшы үшкір болмауы тиіс. Осы мақсаттар үшін дәріханалық шыны қасық ыңғайлы болады, себебі қасықтың төменгі жағы жуандап дөнес келеді.
Суреттер адамдарға үлкен әсер етеді: олар көңіл-күйді көтереді, көңіл-күйді құлазытады және сезімдерін оятады. Кескіндеме-бұл жанрдың безендірілуі ғана емес, сонымен қатар демалуға, күнделікті өмірден демалуға мүмкіндік береді.
Бейнелеу өнеріндегі әсер етудің күшті құралы-кескіндемедегі бояу түстері. Сіз өзіңіздің ішкі сезімдеріңізді тек сөзбен ғана емес, түрлі-түсті қарындаш алу арқылы сурет салу арқылы да білдіре аласыз. Егер адам бір нәрсеге ашуланса, қиналып тұрса, оның көңіл-күйі төмендейді, бірден сурет сала бастайды, ондағы жағымсыз эмоциялар жоғалады,сол арқылы көңілі жайланады.
Түс таңдауына байланысты көп нәрсені айтуға болады: қызыл - ашуды, қара - мұңды, сұр-алаңдаушылықты білдіреді. Сарапшылардың пікірінше, жеке түстер ішкі сезімдерге ерекше жағдай жасайды, мысалы, сары және қызғылт сары көңілділік пен жақсы көңіл-күй сыйлайды, қоңыр түс соған сәйкес көңіл-күй береді, жасыл түс тыныштандырады және көңіл-күйді көтереді, жүйке жүйесін тыныштандырады және ұйқысыздықтың алдын алады.
Осылайша, сурет салу арқылы адам өзінің ішкі сезімдерін, көңіл-күйін білдіруге және жағымсыз нәрселерді оңай қабылдауға мүмкіндік алады. Арт-терапия адамның шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге қабілеттілігін көрсетеді. Шығармашылық қабілеттер қиялдың байлығымен, ойлау ерекшелігімен, заттарға конструктивті көзқараспен жаңа шешімдер мен идеяларды ұсыну қабілетімен, білімін, икемділігі мен дағдыларын жүзеге асыру процесінде белсенді өмірлік ұстанымды көрсете білуімен сипатталады. Сондықтан жеке шығармашылықты дамытуда арт-терапия әдістерін қолдану маңызды.
Адам жан дүниесінің дамуы, әлеуметтік өмірге бейімделу және әртүрлі іс-шараларға қатысу процесінде қалыптасады. Мұндай іс-әрекеттің бағыттарының бірі-ойын әрекеті. Ойын әрекеті-Баланың психикалық процестерін қарқынды дамыту құралы.
А.Ю Татаринцева саусаққа арналған қуыршақты логопедтің өз жұмысында пайдалануын ұсынады. Оның ойынша саусаққа арналған қуыршақтарды пайдалануда сөйлеу тілінде кемшілігі бар мектеп жасына дейінгі бала экранның артына тығылып, ашылып сөйлеуіне мүмкіндік береді. Егер бала сөйлеуге қорықса, көпшілік алдында сөйлеуге ұялса, экранның артында өзін еркін ұстап сенімді сөйлей бастайды.
Адамдардың бір - бірімен қарым-қатынасы өте күрделі процесс. Басқалармен қарым-қатынаста қиындық көретін балалар, ең алдымен, ұжымдық ортаға бейімделуде, білім алуда кедергі келтіреді. Сондықтан танысу және қарым-қатынас орнату үшін ойын терапиясының келесі сессияларын өткізу ұсынылады.
Ойын терапиясы-бұл арт-терапияның бір түрі. Бұл терапия әлеуметтік және психологиялық проблемаларды жеңу үшін ересектер мен балалардың жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындарды қолданады. Егер бала ойынға белсенді және дайын болса, емдеу тиімді болады.
Ойын баланың психологиялық климатын сақтауға, оның қоғаммен қарым-қатынасын анықтауға және оны ересек өмірге дайындауға арналған. Ойын балаларға белгілі бір дағдыларды игеруге, сонымен қатар қарым-қатынас деңгейін, өмірге деген ынтасын арттыруға және эмоционалды және физиологиялық жағдайын жақсартуға арналған. Ойын психологиялық күйзелістен арылу үшін емдік әдіс ретінде қолданылады.
Бала ойынға өз еркімен қатысып, ойыннан ләззат алуы керек. Ойын кезінде балалардың эмоционалды әсерін өлшеп, олардың қалай сезінетінін бақылаңыз.
1.Эмоционалды жаттығуды қамтамасыз ету-жинақталған жүйке энергиясын жою және ата-аналар мен балалардың өмірге деген қызығушылығын арттыру.
2.Күтпеген жерде пайда болатын шабуыл, жаза, қараңғылық, жалғыздық қорқынышын азайтыңыз.
3.Жылдам шешім қабылдау қабілетін арттырыңыз.
4.Топтағы мінез-құлық ережелерін меңгеру.
5.Балалардың ата-аналарымен қарым-қатынасын жақсарту.
6.Қозғалыс бағытын және ептілікті дамыту.
7. Шығармашылық тапсырма (колледж). Музыкалық терапия мен визуалды терапияның үйлесімі. [10;36]
Технологияның бұл түрінде мектеп жасына дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тіліндегі кемшіліктерді психокоррекциялық жаттығулар арқылы түзету ойынын зерттеу негізге алынады. Балалық қоршаған дүниемен қарым-қатынас ерекшеліктерін сезінуге мүмкіндік береді. Эмоциялық ауытқуларды түзету кезінде қолдануға болады. Клиент өзінің негативті тәжірибесін қайталап қайтадан сол уайымдарды қайтадан басынан өткізеді. Ал ойын эмоциялық қысымды жоюға көмектеседі.
Арт-терапия. Көрнекі және шығармашылық белсенділік өнеріне негізделген психотерапияның ерекше түрі. Оның мақсаты-өнер арқылы баланың өзіндік білімі мен өзін-өзі тануын дамыту.
Арт-терапия-бұл психолог пен бала арасындағы символдық деңгейдегі қарым-қатынас құралы. Көрнекі шығармашылықтың бейнелері сананың келесі алты процесін көрсетеді: қорқыныш, ішкі жанжал, жад, түстер, естеліктер. Арт-терапия әдісі ішкі Мен деген сенімге негізделген, ол өз кезегінде адам оларды пластилинмен сурет салып, илеген кезде визуалды бейнелерді көрсетеді.
Арт-терапия кезеңіндегі ұйымдастырылған білім беру іс-әрекетінің ортасы кең, шу мен қозғалысқа мүмкіндік береді, мұғалім олардың қызметіне араласпауы керек.
Жаттығу масштабта сурет салу (мақсаты: кеңістік қиялын дамыту және кориданты сетканы қолдануға үйрету).
Ойын процедурасы. Шектеулі шығармашылық қабілеттері бар балалар көшірме суретіне координаттық сетканы салу арқылы сурет салу.
Ойын процедурасы. Жүргізуші балалардын күні бойы қол және кітап сөздерін қолданбауды сұрайды. Егер балалардың бірі бұл сөздерді айтып қойса тақтада оның атының жанында х белгісі пайда болады. Балалардың мақсаты басқа балаларды бұл сөзді айтуға итермелеуі. Бұл шығармашылықты, терең ойлану және зейінді талап етеді.
Бұл ойын сөз сезімін дамытады, және сөзді ауыстыратын басқа сөздерді ойлап табуға мүмкіндік береді.
Театрлық ойын. Кез-келген өмірлік жағдайда құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас жасау, кез-келген жұмысқа шығармашылықпен қарау, эстетикалық сезімдермен ойнау арқылы кейіпкерді дамыту. Бұл бөлімдегі ойын 3-ке бөлінеді:
- түзете-дамытушылық;
- сұлулық;
- театрлық.
Ритмикалық иілу (ритмопластика) - бұл күрделі (күрделі) ритмикалық, музыкалық, иілу ойындары мен жаттығуларды қамтиды. Бұл балалардың эстетикалық және психологиялық қабілеттерін дамытады, олардың денесінің сыртқы ортамен өзара байланысын сезінеді, еркіндікті физикалық қозғалыстардың дәлдігімен дамытады.
Сөйлеу мәдениеті мен техникасы. Ойындар мен жаттығулар сөйлеудің дұрыс артикуляциясын, логика мен дикцияны, сөйлеу құрылымын еркін білдіруге және тыныс алуды дамытуға бағытталған. Бұл бөлімде сөз ойындары бар. Ол балаларға сөйлеуді суреттер арқылы дамытуға, шығармашылық қиялды дамытуға және қысқа әңгімелер мен ертегілер жазуға үйретеді. Жаттығулар 3-ке бөлінеді: тыныс алу және артикуляция, сөздердің дикциясы мен интонациясы және шығармашылық ойындар. [11;72]
Баланың ақыл-ойы мен тілін дамыту үшін үлкен маңызы бар сенсорлық қасиеттер тез даму процесінде. Іс-әрекеттерді орындау барысында қоршаған ортаның әсерін қабылдау қабілеті жақсарады. Бала объектілерді олардың сипаттамалары - түсі, пішіні, өлшемі бойынша ажырата алады: ұқсастықтарды салыстыру және түсіну арқылы аңғара алады. Алдымен үлгі бойынша, содан кейін ересектердің айтуы бойынша ол қалаған түстің 2-3 түрлі-түсті шарларын немесе әртүрлі мөлшердегі 2-3 қуыршақты ең кішкентайын таңдай алады.
1-ші жылдың басында баланың назары бір тақырыптан екінші тақырыпқа ауысып, ерік-жігерден тыс болады. Бірақ жасына қарай, белгілі бір тәрбиемен, сіз оның назарын тұрақтандырып, оған ойын жинауға үйретуге болады.
Іс-әрекет барысында балалар әр сөзді есте сақтау қабілетін дамытады. Олар заттарды танып қана қоймай, бұрын өзіне қызық болған заттар мен құбылыстар немесе қызықтырды өздеріне қатты ықпал ететін естеліктерді жадында сақтайды. Бұл естеліктер, бірінші кезекте, туындаған кейбір көрнекті жағдайларға себепші болады. Мысалы, бала үйге кіріп жатқан дәрігерді көргенде, ол кеше талдау үшін қан алған саусақты немесе сынған тұтқасы бар шыныаяқты көрсетеді; ол: "әкем ұрды немесе сындырды"деп айқайлайды.
Кейінірек олар мұны сөздер арқылы есте сақтайды. Мысалы, бала: "әжеге барайық" десе, ол әжесінің үйінде ойнаған Тедди аюды немесе тағы бір нәрсені есіне алады. Бала қуыршақтың қайда екенін, тостаған қайда сақталатынын және оның қалай аталатынын есіне алады.Сөйлеу қабілеттерін дамытуда әсіресе маңызды өзгерістер орын алады. Бала өмірінің екінші жылы-оның тілінің қалыптасуы мен тез даму кезеңі, бұл оның ойлауын дамытуда үлкен маңызға ие.2 жастағы баланың сөйлеуін дамыту екі кезеңге бөлінеді: біріншісі -- 1 жастан 1 жас 5-6 айға дейін, оның барысында тілді түсіну қабілеті негізінен дамиды, екіншісі - 1 жас 5-6 айдан 2 жасқа дейін, бұл тілді белсенді қолдану,сөздік қорының көбею кезеңі. 1 жас 1 ай -1 жас 2 айға дейін бала сөздер мен заттар арасындағы байланысты тез түсінеді, дәлірек айтсақ, заттар мен әрекеттердің қалай аталатынын түсіне бастайды. Бала барлық сөйлемдердің мағынасын түсінеді. Мысалы, 1 жасар бала: "енді тамақтанғаннан кейін біз серуендеуге барамыз", - деп естігенде, ол пальтосын көрсетеді.
Сөйлеу дағдыларын дамыту одан әрі жалғасады. Дұрыс тәрбиемен балалар осы жаста көбірек былдырлайды. Олардың сөйлеуінде әртүрлі дыбыстар мен бірдей дыбыстардың комбинациясы күшейеді. Баланың сөйлеуі сезімге толы, бейнелі және әр қимылмен бір уақытта орындалады. Бала таныс дыбыстарды ғана емес, жақында естіген қарапайым дыбыстық тіркестерді де оңай еліктейді. 1 жас 5-6 ай шамасында ол шамамен 30-40 сөз айта алады. Бірақ ол таныс сөздерді сирек қолданады, көбінесе олар оған өте ұнайтын кезде айтады. Мысалы: кішкентай қызды көргенде, ол ара дейді, онысы Сара дегені, ол қызға және қасындағы ересек адамға кезек-кезек қарайды. Кейде сіз бірдеңе сұраған кезде, сол заттың атын атайды. Ол ересек адамға бірдеңе айтқысы келгенде, бала сөздердің орнына бейнелі қимылдарды, ым-ишаралар мен дыбыстарды жиі қолданады. Оның бір сөзі бүтін бір сөйлемнің мағынасын білдіреді. Мысалы: Мә деп айтқаны Мені көтер дегенді білдіреді (бұл жағдайда ол ересек адамның қасында тұруға тырысады, қолын көтереді), кейде орындыққа отырғыз (бұл жағдайда ол орындықты қолымен ұрады немесе орындықты көрсетеді).
Жаңадан үйренген сөздерді бала көбінесе жақын адамдардың қатысуымен және таныс жағдайда айтады; дайын емес жағдайларда ол әдетте үнсіз қалады. Баланың сөздері әлі дұрыс айтылмайды, айналасындағыларды немесе бөтен адамдарды түсіну қиынға соғады; ол сөздер қысқартылып айтылады (сөздің басы немесе соңы) немесе өте ерекше дыбыстардың тіркесімі болып келеді.
Дұрыс тәрбиемен 2 жылдың екінші жартысында баланың тілінің дамуында серпіліс пайда болады: 1 жас 5-6 айдан асқан соң сөздік қоры тез өсе бастайды, сондықтан 2 жасқа дейін бала кемі 300-ге жуық сөзді қолданады.
2 - ші жылдың бірінші жартысының соңында баланың сөздік қорында тек заттар мен іс-әрекеттердің атаулары ғана емес, сонымен қатар олардың қасиеттері де бар, ал баланың тілінде грамматикалық формалар пайда болады. Ол екі сөзден тұратын сөйлемдермен сөйлесе бастайды: Аға ки (киіну), содан кейін жетіліп, 3-4 сөзден тұратын сөйлемдер: Сала нәм-нәм (Сара тамақ ішеді)осылай қарым-қатынасқа түсе бастайды. 2 жасында, балалар ересектермен қарым-қатынас жасағанда, тіл олардың тілектерін білдіру және әсерлерін жеткізу құралы ретінде қолданылады. Ересек адамның сөзі білім беру құралына айналады. Оның сөздері баланың тәрбиесін өзгертіп, оның іс-әрекетін бағыттай алады.
Тілдің дамуымен балалар ойлау, қоршаған ортаны тану қабілеттерін дамытады. Өмірінің бірінші жылының соңында әсер ету әлемі байып, жеке заттар туралы дәлірек идеялар пайда болып, тілдік дағдылар дамыған сайын-ақ бала алғашқы тұжырымдарын жасайды. Біріншіден, олар заттар мен құбылыстардың сыртқы белгілеріне негізделген. Мысалы: көбінесе балалар "Алма" сөзін үйреніп, допты да, допты да атайды. Олардың іс-әрекеттері барысында және үлкендердің тұжырымдамаларының әсерінен жалпылау қабілеті біртіндеп жақсарады: заттар енді сыртқы жағынан емес, маңызды белгілермен біріктіріледі. Көптеген әрекеттердің атаулары да жалпыланған.
3 жастағы балалардың мінез-құлқының қиындауы, ең алдымен, баланың ақыл-ойының одан әрі дамуына ықпал ететін тілдің дамуымен байланысты. 3 жасқа қарағанда:
1) айналадағылардың сөзін одан әрі түсінуді - келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай-ақ одан да тыс түсіне білуді қамтамасыз ету;
2) балалардың белсенді сөйлеуін жақсарту-сөздік қорын байыту, сөздердің барлық түрлерін қолдана отырып, сөйлемдерге негізделген сөйлеуді үйрету, сөздің грамматикалық құрылымын жақсарту, оның дұрыс айтылуы мен эмоционалды әсерін жақсарту;
3) сөздерді пайдалануды кеңейту -- өз әсерлерін сөзбен жеткізе білу, сұрақтар қою және оларға жауап беру, ересектермен және балалармен белсенді тілдік қарым-қатынас жасау үшін себептерді ұлғайту;
4) кеңістікте бағдарлауын жетілдіру;
5) қарым - қатынас дағдыларын дамыту, балаларда әлеуметтік өмірді түсінуге оңай табиғат құбылыстары, жануарлар әлемі, құбылыстар туралы қарапайым ұғымдар мен түсініктерді қалыптастыру яғни еңбек, уақыт, сан, кеңістіктік қатынастар, заттардың функциялары және т. б.;
6) сөйлеуді қабылдауды және есту арқылы тыңдауды жақсарту-ересектердің айтқандарын жақсы тыңдай білу, шағын әңгімелер, өлеңдер тыңдауын жақсарту;
7) мәдени тіл дағдыларын тәрбиелеу - баяу, асықпай, қолдарын ербеңдетпей сөйлеу және т. б.
Бұл міндеттерді орындау үшін, ең алдымен, ойын, серуендеу, тамақтану және ұйқы демалысы кезінде табиғи өмір сүру жағдайлары мен балалармен қарым-қатынас қолданылады. Балалардың сенсорлық тәжірибелерін қабылдауды жеңіл әсерлермен және оларды тәуелсіз іс-әрекетте дұрыс ұйымдастыра білуімен байыту қажет. Сақтықты балалармен бірге бақылай отырып, қандай да бір құбылыс немесе іс-әрекет ересек үй құрастыра отырып, суретті көрсетіп, оларға бір нәрсе туралы айта келіп, олардың ойындарға, тек қана еске алудың жекелеген заттар мен әрекетттерді түсіндіру арқылы анықтау, арасындағы қасиеттері мен функцияларды өзара байланысты жекелеген фактілер орнатуға болады. Тікелей қабылданатын нәрсені баланың алдыңғы тәжірибесімен байланыстыру қажет. Кез-келген сабақты бастамас бұрын, балалар не істейтінін, қайда баратындығын және т.б. ақпарат берген жөн.
Мектеп жасына дейінгі балалар мен олардың құрдастары арасындағы қарым-қатынас сипаты көбінесе ойын әрекетінде көрінеді. Ойын барысында туындайтын кейбір келіспеушіліктер мен қақтығыстар баланы топтан оқшаулаудың себептерінің бірі болып табылады. Осыған байланысты психологиялық ішкі жанжалды олардың ойын әрекеті тұрғысынан зерттеу, сондай-ақ жұмыс барысында оны бақылап, топтан оқшауланудың себеп-салдарын зерттеу оңайырақ.
Ойын барысында балалардың қарым-қатынасының құрылымы мен мазмұны. Ойын-мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қызметі бола отырып, ол жан-жақты іс-әрекетке негізделген балалар қарым-қатынасының бірқатар түрлерін ажыратады.
А. Н. Леонтьев балалардың қарым-қатынас ойындарында керемет өлшемдер бар екенін көрсетеді. Оның айтуынша, шындық-бұл әрекет, шындық-көзқарас, ал шындық-бұл заттармен шындықтың бейнесі. Рөлдік ойындар әр баланың сюжетке, рөлдік ойынға және рөлді орындауға қатынасын көрсетеді.
Рөлдерді бөлу немесе ойыншықтарды бөлу негізінде туындайтын жанжал жағдайларының түпкілікті нәтижелері адалдық жағдайында баланың моральдық нормаларды игеруіне бірқатар әсер етеді.
3.2 Мектеп жасына дейінгі жалпы сөйлеу тілінде бұзылысы бар балаларға сипаттама
Зерттеу жұмысының тақырыбы бойынша жалпы сөйлеу тілі бұзылған балалардың жүйелі сөйлеу деңгейі барысында Ресейлік зерттеушілер М.И.Филичeвa, Т.Б.Чиркина, Г.В.Ястребова, З.А.Туманова, Т.В.Жукова, Н.С.Мастюкова т.б. еңбектерін ұсынған. Жaлпы сөйлey тілінің бұзылымы туралы зерттелген әдебиеттерде тіл дамыту жұмыстары бойынша зерттеулер толық қарастырылған.
Сөйлеу арқылы дыбыстарды қабылдау, талдау және жинақтау қабілеті бес жасқа дейін жеткілікті дамыған болуы керек. Бірақ есту және сөйлеу қабілеті бұзылған жағдайда тілдің барлық компоненттерін, яғни фонетика, лексика және грамматиканы игеруде кемшіліктер болуы мүмкін. Осылайша алғаш рет жалпы сөйлеу бұзылыстарымен сипатталатынын және сөйлеу ақауларын Р. Е. Левина анықтады,. [12;123]
Жалпы сөйлеу тілінің бұзылымы кезіндегі жүргізілетін жұмыстардың мазмұны отандық зерттеушілердің еңбектері негізінде анықталады. Жалпы сөйлеу тілін дамыту жұмыстары бойынша Қ.Қ.Өмірбекова, Г.Б.Ибатова, Г.Н.Тулебиева, Г.М.Коржова тіл дамыту жұмыстарының әдістерін ұсынып, сөйлеу тілін дамыту жұмыстарының ерекшеліктерін анықтайды. С.С.Ляпидевский, С.Н.Шаховская дауыстың бұзылу себептерін көрсетеді. Логопедиялық жұмыстарды жүйелі ұйымдастыруда Н.С.Жукова, Е.М.Мастюкованың еңбектерінде мектепке дейінгі балалардың жалпы сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері анықталады. Бірақ бұл тақырып мектепке дейінгі логопедиялық еңбектерде толық көлемде зерттелмеген, сондықтан қосымша зерттеуді талап етеді. Жалпы сөйлеу тілі қалыптаспаған балалардың сөйлеу тіліндегі кемшіліктердің клиникалық формалары әр түрлі. Олардың ішінде ұрықтық даму кезіндегі бас миының органикалық бұзылуы, сөйлеу зоналарының зақымдануы болып сипатталады.
Жалпы сөйлеу бұзылыстары-есту және ақыл-ойдың бұзылуынан немесе әдетте дамыған балалардың дыбыстық-семантикалық жағына қатысты сөйлеу жүйесінің барлық компоненттерінің қалыптасуының бұзылуынан туындаған әртүрлі күрделі сөйлеу ақаулары. [13;107]
Алғаш рет ХХ ғасырдың 50-60-шы жылдары Р. Е. Левина және Ресей Дефектология ғылыми-зерттеу институтының зерттеушілер тобы сөйлеудің жалпы бұзылыстарын анықтады(Н.А.Никашина, Г.А.Каше, Л.Ф.Спирова, Г.И.Жаренкова және басқалары) мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардағы сөйлеу кемшіліктерін жан-жақты зерттеу нәтижесінде олар ғылыми тұрғыдан негіздеді.Сөйлеу тілінің қалыптасуындағы ауытқушылықтар жоғарғы психикалық қызметтің заңдылығына бағынатын дамудағы кемшілік ретінде сипатталып, сөйлеу тілі жүйесінің қалпына байланысты сөйлеу тілі кемшіліктерінің құрылымы туралы мәселе шешілді.
Жалпы сөйлеу құрылымын, оның себептерін, бірінші және екінші кемшіліктердің сәйкестігін дұрыс түсіну балаларды арнайы мекемелерге жіберген кезде, ақауды түзету тәсілдерін дұрыс және тиімді таңдау қабілетінде маңызды. Жалпы сөйлеу бұзылыстары алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқты күрделі тілдік ақаулардың түрлерінде байқалуы мүмкін. Жалпы сөйлеу бұзылыстарында дыбыстардың дұрыс айтылмауы, фонемаларды қабылдаудың бұзылуы, лексиканың артта қалуы, сөздің грамматикалық құрылымының бұзылуы байқалады.
Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалар ана тілін ұзақ уақыт үйренуі керек. Балалардың сөйлеуді игере алмауы жасына қарай басталады. Н.С. Жукова, Е.М. Мастюкова, т. б. Филичеваның зерттеулерінде алғашқы сөздерді айта бастағанда жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардағы қалыпты дамудың нақты айырмашылығы жоқ. С. Н. Шаховскаяның зерттеуінде пассивті лексика белсендіге қарағанда тез дамитыны байқалады. Балалар өздері игерген сөздерді тілдік бірліктерде қолданбайды, олардың мағынасын сөйлеу әрекетінде қолдана алмайды. Сөздік қоры шектеулі болған кезде тек заттардың атауларын, яғни етістіктерді және сөздердің басқа кластарын қолдану басым болады, сын есімдер аз кездеседі.
Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың лексикалық мағынадағы сөздерді игеруі нақты емес. Көбінесе сөздердің мағыналары көп өзгереді, ал абстрактілі лексиканы игеру кезінде қателер пайда болады. Н.С.Жукованың зерттеуінде тілдік дизонтогенездегі сөздердің морфологиялық түсініксіздігі көрсетілген. Ол өзара грамматикалық байланыста сөздердің байланысын көрсетпейді. Грамматикалық мағынасы жағынан дұрыс және дұрыс құрастырылмаған сөйлемдер сөздікте ұзақ уақыт қалады.
Сөйлеу кемістігі бар балалардың осы санатымен жұмыс істейтін мамандар баланың орталық жүйке жүйесінің дамуы мен психологиялық ерекшеліктерін жақсы білуі керек. Мұндай ерекшеліктерді баланың эмоцияларында байқалатын әртүрлі жағдайлармен, баланың қозғалыс қимылдарындағы белсенділік белгілерімен және орталық жүйке жүйесіндегі ауытқулармен түсіндіруге болады. [14;220]
Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балаларда тілдің дамуы біртіндеп және баяу жүреді. Нәтижесінде сөйлеу жүйелерінің әртүрлі тізбегі өзгеріссіз қалады. Тіл дамуының баяулауы, лексиканы меңгерудегі және грамматикалық құрылымдарды қабылдаудағы қиындықтар баланың ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасын қиындатады, тілдік қарым-қатынасқа кедергі келтіреді. Жалпы сөйлеу қабілеті бұзылған балаларды қорытынды зерттеуде Р.Е.Левина тіл ақауларының біркелкі еместігін зерттей отырып, осы балалардағы тіл дамуының үш деңгейін анықтайды.
Бірінші деңгей әдебиетте "жалпы тілдің болмауы, сөйлеудің болмауы"деп сипатталады. Бұл деңгейде "тілсіз балалар" депте аталады, оларды сөзбе-сөз түсінудің қажеті жоқ, өйткені бала өздігінен сөйлеудің көптеген ауызша тәсілдерін қолданады. Бұл жеке дыбыстарға, дыбыстық кешендерге ұқсас сөздер болуы мүмкін. Қазіргі уақытта баланың сөзі бұлыңғыр сөздермен толтырылған, яғни ана тіліне ұқсас сөздер жоқ.Заттар мен әрекеттерді саралау жоқтың қасы. Әрекетті білдіретін сөздер заттардың атауларын білдіретін сөздермен немесе керісінше заттарды атаулары оның әрекетімен алмастырылады. (ашу - ешік, кереует - ухшш). Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл-әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардан шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап барлығына бір сөзбен ат қойып түсіндіреді. Мысалы: вжж, дудут - машина, машинамен келдім, т.б.
Бірінші деңгейде сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың тілдік әдістерінде көптеген мақсаттарда қолданылатын сөздер: дыбысты жеткізетін сөздер белгілі бір сипаттағы объектілерді де, олардың қимылдарын да білдіре алады. Бұл фактілер сөздік қордың кедейлігін көрсетеді, нәтижесінде бала өз сөзін сөйлеуге бағынбайтын қол қимылдары, мимика, интонация арқылы білдіреді. Қарым-қатынас қабілеті мүлдем дамымаған. Мұндай балада сөйлеудің экспрессивті жағын қалыптастыру жеткіліксіз болады. Сөйлеу қабілеті төмен баланың өмірлік тәжірибесі өзін және айналасындағы әлемді түсіну үшін жеткіліксіз болады. Дыбыстарды қолдану тұрақсыз, өзгермелі. [15;35]
Әдебиеттегі тіл дамуының екінші деңгейі "жалпы қолданбалы тілдің бастауы" деп аталады. Айырмашылығы-баланың тілінде екі, үш немесе төрт сөзден тұратын тіркестер пайда болуы мүмкін. Сөз тіркестері мен сөз тіркестерін құру кезінде бала сөздердің әртүрлі тәсілдерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz