Айтыс өнерінің өткеніне шолу жасау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

УАЛИХАН БЕКЖАН

ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ АҚЫНДАР АЙТЫСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ КӨРІНІСІ

Д И П Л O М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C

5В011700 - Қaзaқ тілі мен әдебиеті

Шымкeнт 2022.
Ф.7.06-02
Қaзaқcтaн Рecпубликacы Білім жәнe ғылым миниcтрлігі
Oңтүcтік Қaзaқcтaн мeмлeкeттік пeдaгoгикaлық унивeрcитeті

Қoрғaуғa жібeрілді
Кaфeдрa мeңгeрушіcі
Ф.ғ.к. _______ Д.Н.Бaйғұтoвa
" ___" ___________ 2022 жыл

Қазіргі кездегі ақындар айтысындағы әлеуметтік
мәселелердің көрінісі

Д И П Л O М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы C

5В011700 - Қaзaқ тілі мен әдебиеті

Oрындaғaн: _____________Уалихан Б.
Ғылыми жeтeкшіcі
ф.ғ.к., aғa oқытушы: _____________ Жаппарқұлова А.
Норма бақылаушы: _____________ Қайырбека Ұ.

Шымкент 2022.
Ф.7.06-02
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОҢТҮСТIК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТIК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ КАФЕДРАСЫ

5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті

Дипломдық жұмысын орындау үшін

ТАПСЫРМА

Білім алушы Уалихан Бекжан

Жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Қазіргі кездегі ақындар айтысындағы әлеуметтік мәселелердің көрінісі
Жоғары оқу орны бойынша ____________________ № ____ бұйрықпен бекітілген.

Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі "___" ________ 2022 ж.

Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері:

1. Дипломдық жұмысты жазуға арналған әдістемелік нұсқау, т.б. құралдар.
2. Оқулықтар, оқу құралдары.
3. Арнайы зерттеу еңбектер, мақалалар.
4.1Семей полигоны мен желтоқсан көтерілісі жайлы жазылған қазақ қаламгерлерінің шығармалары.
5. Теориялық еңбектер, зерттеулер.
6. Энциклопедиялық анықтамалықтар, сөздіктер.

Диплом жобасын әзірлеуге қажетті сұрақтары немесе диплом жұмысының қысқаша мазмұны:

А) Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, мақсат-міндеттері;
Ә) Жұмыс тақырыбының зерттелу деңгейі;
Б) Қазіргі поэзиядағы қазақ қасіретінің көркем шындығы;

Ф.7.06-03
В) Прозалық шығармалардағы Семей ядролық полигонының бейнелену ерекшеліктері;
Г) Қазақ тарихи романдарындағы желтоқсан шындығы
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Айтыс. - Алматы: Жазушы, 1965
2 Ақындар айтысы. - Алматы, 1958
3 Сыздықова Р.Ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1993
4 Әуезов М.О. Айтыс Қазақ әдебиетінің тарихы: Т.1. - Алматы: ғылым академ. баспасы, 1960
5 Жармұхамедов М. Айтыстың даму жолдары. - Алматы: Ғылым, 1976
6 Жармұхамедов М. Айтыс. - Алматы: Білім, 1990
7 Жармұхамедов М. Айтыс өлеңдерінің арғы тегі мен дамуы. - Алматы: Мұратас, 2001
8 Қазіргі айтыс құраст.: Айтұлы Н., Дүйсенғазин С., жалпы ред. басқ. Жолдасбеков М - Астана: Күлтегін, 2004
Жоба (жұмыс) тараулары көрсетілген жоба (жұмыс) бойынша кеңестер:
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
Жаппарқұлова А.
Қазан, 2021

І тарау
Жаппарқұлова А.
Желтоқсан, 2021

ІІ тарау
Жаппарқұлова А.
Ақпан,наурыз, 2022

Қорытынды
Жаппарқұлова А.
Наурыз, 2022

Диплом жұмысын дайындау кестесі:
№
Бөлімдердің атауы, өңделетін сұрақтардың тізімі
Ғылыми жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескерту
1
Кіріспе
Қаңтар, 2022

2
1-тарау. Қазіргі поэзиядағы қазақ қасіретінің көркем шындығы. 1.1 Семей қасіретінің қазақ лирикасында жырлануы
1.2 Прозалық шығармалардағы Семей ядролық полигонының бейнелену ерекшеліктері
Наурыз, 2022

3
2-тарау. Қазақ тарихи романдарындағы желтоқсан шындығы 2.1 Садықбек Адамбековтің Желтоқсандағы қара түн романы
2.21Саяси-әлеуметтік2тақырыптағы Р.Тоқтаровтың2Бақытты2құлдықтың ақыры1мен1Б.Мұқайдың1Өмірзая1 романдары
Сәуір, 2022

4
Қорытынды
Сәуір, 2022

Тапсырма берілген күні: қазан, 2021 жыл.
Кафедра меңгерушісі:__________________ Байғұтова Д.Н.
(қолы)
Жоба (жұмыс) жетекшісі: __________________ Жаппарқұлова А.
(қолы)
Тапсырманы орындауға қабылдады:
Студент: ____________________ Уалихан Б.
(қолы)

Ф.7.06-03

Дипломдық жұмысты орындау бойынша күнтізбелік жоспар
Тақырып: Қазіргі кездегі ақындар айтысындағы әлеуметтік
мәселелердің көрінісі

Реттік №
Кезеңдер атауы
Орындау мерзімі, ескерту
1
Тақырып бойынша әдебиет таңдау, оқу
Қыркүйек, 2021
2
Жұмыс жоспарын жасау
Қазан, 2021
3
Тәжірибелік мәліметтер жинау және қалыптастыру
Қазан-қараша, 2021
4
Теориялық және тәжірибелік мәліметтерді талдау, зерттеу тұжырымдамасын жасау
Желтоқсан, 2021 - наурыз, 2022
5
Нәтижелерді қорытындылау, ұсыныстар беру
Наурыз, 2022
6
Рәсімдеу, таза түрде жазу, графиктер, диаграммалар, кестелерді орындау, пікір және сын-пікір алу
Сәуір, 2022
7
Жұмысты кафедраға өткізу
Сәуір, 2022

Тапсырма берілген күні: қазан, 2021 жыл.
Жетекші: ___________ Жаппарқұлова А.
Студент: ___________Уалихан Б.

Ф.7.06-03

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 АЙТЫС ЖАНРЫНЫҢ ӨТКЕНI МЕН БҮГIНI
1.1 Айтыс жанрының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазіргі заман айтыс ақындарының тілдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .
1.3 Өлеңмен өрнектелген өмір ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Б.ШОЙБЕКОВ, Е.ҚАЙНАЗАРОВ АЙТЫСТАРЫНДАҒЫ
КӨТЕРІЛГЕН МӘСЕЛЕЛЕР
2.1 Б.Шойбековтің көтерген қоғамдық-әлеуметтік мәселелері ... ... ... ... ..
2.2 Е.Қайназаровтың көтерген қоғамдық-әлеуметтік мәселелері ... ... ... ..
2.3 Ақындар тіліндегі көркемдік тәсілдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР

- Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Білім туралы Заңы (22.12.2016 ж. өзгерістерімен және толықтыруларымен);
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (13.05.2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен);
- Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2011 жылғы 20 сәуірдегі № 152 бұйрығымен бекітілген Кредиттік оқыту технологиясы бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудың ережесі (28.01.2016 ж. өзгертулер және толықтырулармен);
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 17 мамырдағы № 499 қаулысымен бекітілген Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары;
- Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығымен бекітілген Жоғары оқу орындарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ережесі (16.11.2016 ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен);
- Мемлекетаралық стандарттар: МЕМСТ 7.32-2001 (2006 жылғы өзгерістермен). Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Құрылымы мен ресімдеу ережелері;
- МЕМСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттама.
- Дипломдық жұмысты жазуға және безендіруге қойылатын жалпы талаптар туралы. Ереже. СМЖ ОҚМПУ Е 7.06-2021.

АНЫҚТАМАЛАР

Әңгіме - әдебиетте оқиғаны қара сөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры.

Аллегория (көне грекше: allёgorіa -- астралап, пернелеп айту) -- оқырманның не көрерменнің санасына, қиялына ерекше әсер ететіндей, образ жасаудың бейнелеуші құралы, көркемдік тәсіл.

Ирония (гр. еіrоnеіа - келемеж, кекесін) - адамға зат пен құбылысқа сырттай жақсы баға берсе де, ішкі мағынасы қарсы келіп, келекеге айналдыратын құбылту (троп) құралы, болмысты жоққа шығарудың бір түрі.

Гротеск (фр. grotesgue- таңғажайып, өзгеше келбетті, итал. grotta - үңгір) - шынайы, нақтылы өмір мен фантастиканың шарпысуынан, әдепкі және таңғажайып оқиғалардың, кейіпкерлердің тоғысуынан тұратын, жақсы мен жаманды, қайғы мен күлкіні, т.б. шендестіруге құрылатын, әжуа, күлкіге ерекше мән берілетін көркемдік бейнелеу тәсілі.

Лирика -- лира аспабының сүйемелдеуімен айтылатын көркем әдебиет жанрының бірі. Лириканың басты ерекшелігі - адамның көңіл-күйін, сезім дүниесін тікeлей бейнелеп көрсетеді.

Әдеби үрдіс - әдебиеттің әлемдік, аймақтық, ұлттық көлемдегі белгілі бір кезеңін, сондай-ақ тұтастай тарихын қамтитын туу, қалыптасу және дамуынан тұратын тарихи қозғалыстағы ағымы. Әдеби үрдіс өз бойына әрбір тарихи кезеңге тән әлеуметтік, идеологиялық, эстетикалық тұрғыдан түрлі деңгейдегі (яғни көркемдік құндылығы өте жоғары туындылардан бастап, қарабайыр әдеби шығармаларға дейін) көркем туындыларды, соған орай олардың қоғамдық өмірде тіршілік ету түрлерін де (форма бытования), яғни жарияланымдар, басылымдар, әдеби сын, оқырмандар хаты, т.с.с. тоғыстырады.

Әдеби тек - обьектіге немесе субьектіге қатысты танымдық бағыты мен өзінің сөздік қолданыс сипатгары типтері бойынша ұқсас келетін әдеби туындылар қатары; немесе көркемдік бейнелеу актісінің өзі. Яғни сөз заттық дүниені суреттейді, яки сөйлеушінің жай-күйін көрсетеді, не болмаса сөздік қарым-қатынас жасау процесін елестетеді.

КІРІСПЕ
Халық поэзиясы қашаннан-ақ қазақ әдебиетінің мол тармағы екендігі әмбеге аян. Жазба әдебиетіміздің де әуелі ауыз әдебиетінен нәр алғандығы рас. Бүгінгі күні де ауыз әдебиеті кең арналы, көп салалы.
Айтыс - ежелден айтысу, сөз таластыру , сөз жарастыру деген ұғымды білдіретін қазақтың төл сөзі. Қазақта айтыстын қара сөзбен , күй тартысы арқылы немесе өлеңмен айту сияқты бірнеше үлгілері бар. Бұлар тапқырлық, сезімталдық, алғырлық сияқты қасиеттермен қатар түйіп, әрі тіліп айтатын шешендікті , шеберлікті қажет етеді. Қашан да сөз қадірін біліп, "өнер алды-қызыл тіл " дейтін қазақ халқы жалпы ауыз әдебиеті мұраларына ерекше мән берген. Әсіресе, қайда болмасын халықтың қызығушылығын арттырып, адам жанын ләззатқа бөлейтін айшықты өнердің бірі - айтысты ғасырлыр бойы қастерлеп , оны рухани өмірінің айнасы ретінде ұрпақтан - ұрпаққа мирас етіп, жалғастырып отырған.
Өзінің жанрлық белгі- сипаттары жағынан ертеден-ақ бөлек сала ретінде дамып келе жатқан айтыс өнерінің әдебиетімізде алатын орны ерекше. Ол ескі замандардан бермен өзге де фольклорлық жанрлармен қоса - қабат , өзара байланысты өсе отырып ,халқымыздың мәдени өмірінің бірден- бір көркем шежіресіне айналды. Жалпы айтыстардың бірнеше ғасырлар бойы үзілмей дамып келе жатқан дәстүр жалғастығымен қатар олардың авторларының анықтығы, стильдік ерекшеліктері, оның өзіндік сипат белгілерін көрсетіп тұр емес пе? Суырып салмалық дәстүрінің қайнар көзіне айналған айтыстың жанрлық мүмкіндіктері мен толғайтын тақырыптары да мол.
Ол - халық өмірінің айнасына айналған қазақ әдебиетінің көп салаларының бірі. Мұнда елдің тұрмыс - тіршілігі, әдет-салты, шаруашылығы, заманауи көзқарасы және басқа да үрдістері шынайы беріледі.
Өзінің тыңнан туатын тапқырлығы, тыңдарманды тез баурап алғыштық тартымдылығымен қатар, ел өмірінің түрлі саласымен араласып, біте қайнасып кеткен айтыс.
Өлеңді суырып салып айтудың, яғни импровизация (латынша impro - дайындықсыз ) тосыннан, бөгелмей сөйлеу дегенді білдіреді.
Айтыс - өнер бәсекесі , сара ойдың , жүйрік қиялдын , көркем тілдің жарысы. Ол өте алғырлық пен тапқырлықты, ұтқырлықты талап етеді. Осындай қаситеттерді бойына жинаған адам ғана алқалы топқа түсе алады. Табиғатынан талғампаз халық та кестелі сөзді кие тұтып, өнердің бағасын жете білген.
Қазақтың ескі салтында, баланың бесік тойынан бастап, ержетіп отау құрған тойына дейін түгел дерлік айтыссыз өтпеген. Ол, қыз бен жігіттің айтысы болсын, құда мен құдағидың, жас пен кәрінің айтысы болсын міндетті түрде жиының қызығы болып отырған.
Басқа елдерде де айтыс түріндегі өлеңдер болғанымен, қазақтағы айтыс әр дәуірдің талабына сай мазмұнын байытып, түрін жаңартып, өзін шырқау биікке көтере білді. М.Әуезовтың "Қазақ елі ақындықтың теңізі сияқты ",- деп бағалауы да жайдан - жай емес.
Айтыс қасиетпен қатар адамға эстетикалық ләззат сыйлайтын ұтқырлық, тапқырлық, өткірлік сияқты түрлі қырларымен де құнды. Тіпті осыдан бірнеше ғасыр бұрын табан астында айтылған екі ауыз өлең сөздің өзі халықтың жүрегін жаулап, әлі күнге бірге жасасуда. Халқымыз сөз өнеріне ерекше маңыз беріп, айтысың сәтті шыққан асыл нұсқаларын жанында сақтап келеді.
Айтыс - жазу-сызудың жоқ кезінде ауызша таралып,халықтың жанында сақталып келген өнер. Осы себептен ол кейінгі ұрпаққа бастапқы қалпынан біраз өзгеріңкіреп жетеді. Бірнеше буынның сараптауынан өтеді. Кейде жонылып, кейде молығып отырады.
Қазақ халқының басынан кешкен қай кезеңіне назар салсаңыз да, ақын сөзінің қасиет пен өсиетке айналғанын көреміз. Елдің ертеңін, ұлттың тәуелсіздігін ойлаған ел ағалары ақын сөзіне құлақ асқан. Бұл - аталы сөзге деген құрмет. Мысалы Абылай ханның Бұқарға деген ілтипаты мен ықыласы жыраудың жасын емес, биік мақсат-мұратын сыйлағандықтан дер едік.
Бұрынғы замандарда да ақын ханмен емес, хан ақынымен беделін көтерген. Мұның өзі хандардың ел ішіндегі ақындардың абыройын мойындағаннан. Ақындар қанға білгенін аямай айтып, пікірін білдіріп, кере кезінде өкпесін де өткізе алған. Ол не айтса да елдік тұрғыдан сөйлеп,не жасаса да, халыққа арқа сүйегендіктен, жұртшылық "Ақын - елдің еркесі ", - деп, қауым болып қадірлеген. Яғни ақын сөзі, қазақ халқының өмірінде үлкен орын алды. Ғ.Мүсіреповтің " Ақын сөзі қазақ халқының ұл туса бесігінің қасында, егер өлсе қабірінің басында болды", - деуі де осыдан шықса керек.
Талай жылға созылған елдік күрестер мен сұрапыл соғыстардың да басы - қасында ақындардың рухты жырлары жүргеніне өткен тарихымыз куә. Елдік пен ерліктің туын жықпай, қайта оны асқақта желбіретушілер де ақындар.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті есте жоқ ескі замандар да туып, бүгінгі күнге дейін жалғасып отыр.
Тіпті сонау көне замандарда, Б.Адамбаев айтқандай " қора шетінде - қой күзетінде, шырақ жанында шілдеханаларда сыңсып айтылатын ұйқы ашар қара өлең, қайым өлеңдерінен басталатын айтыстар XVIII-XIX ғасырларда ерлік пен елдікті, наным-сенім секілді келелі мәселелерді көтеретін дәрежеге жетсе, XX ғасырдан бастап бүгінге дейінгі бірде өркендеп, бірде бояулап келген тарихында Кеңес одағының идеологиялық үгіт құралы қызметін атқарып келді ."
Айтыс қазақ халқы үшін қаншалықты маңызы зор болса, әдебиеттегі орны да соғұрлым салмақты. Біз бұл еңбегімізде әдебиетіміздегі айтыстың туып қалыптасу кезеңдерін қарастырумен қатар, оның басқа да фольклорлық жанрлармен өзара байланысына үндестігіне тоқталуы да мақсат еттік. Және осы өнердің кемелденіп қанат жою жолдарын, оның өмір талабына сай әркезде түрлі бел-белестер өтіп бірде толысып, бірде толас тапқан даму жолдары мен ерекшеліктерін сөз етуге тырыстық. Оның соңғы жылдары пайда болған кейбір жанрлық түрлерін де сипаттадық.
Жұмыстағы зерттеу нысаны. Халық ауыз әдебиетінің мол тармағы саналатын айтыс өнері.
Дипломдық жұмыстың тақырыбыҚазіргі кездегі ақындар айтысындағы әлеуметтік мәселелердің көрінісі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бүгінгі айтыс өнеріндегі әлеуметтік мәселелерді талдау.
Жұмыстың міндеттері:
1. Айтыс өнерінің өткеніне шолу жасау ;
2. Қазақ тілінің көркемдігін таныту ;
3. Айтыс ақтаңгерлерінің жырын жаңғырту;
Жұмыстың теориялық маңыздылығы жұмыста көркем сөзге сипаттама беріліп, оны жіктеуге жеткілікті көңіл бөлу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Оның материалдарының тіліміздің көркемдігіне берер үлгісінде және айтыстың соңғы жылдары пайда болған жанрлық түрлерін сипаттау барысында анықталады.

АЙТЫС ЖАНРЫНЫҢ ӨТКЕНI МЕН БҮГIНI

1.1 Айтыс жанрының зерттелуі

Айтыстың қазақ халқының өмірінен алатын орны мен ерекшеліктері жөнінде ең алғаш қалам тартқандардың ішінде Ш. Уәлихановтың алатын орны бөлек. Кейін айтыс жанры хақында өзіндік ой толғамдарымен танылған бірнеше ғалымдар мен зерттеушілер осы өнердің қыр-сырын ашуға күш салады.
Ш.Уәлиханов - суырып салмалық өлеңнің көшпелі елдерге тән өнер екендігін алғаш айтқан ғалым. Ол көшпелі халық поэзиясында өз ара ұқсастықтардың сырын да ашып берді. Табан астында өлең шығарушылық қасиет арабтар мен қоса моңғол, түрік ұрпақтарының бойында да жатқандығын айта келіп, Шоқан қазақтардың ақындық қабілетін бірінші орынға қояды.
Сөз жоқ, әдебиетіміздегі арналы жанрының бірі айтысты аз зерттелді дей алмаймыз. Әсіресе М.Әузовтың, С.Мұқановтың, Е.Исмайловтың, Қ.Жұмалиевтің, М.Қаратаевтың, Ә.Тәжібаевтың, М.Ғабдуллиннің, Р.Бердібаевтің, Т.Нұртазиннің , І.Дүйсенбаевтің, Б.Кенжабаевтің, Н.Төреқұловтың, Ғ.Мүсіреповтың, Б.Уақатовтың, Б.Адамбаевтың, М.Жармұқамедовтердің әр тұста жазған еңбектері мен зерттеулерін атаған болар едік. Олардың кейбіреулері айтыстың туу, қалыптасу, даму кезеңдерін арнайы әңгімелесе, кейбіреулері жалпы ерекшеліктерін топтап қарастырумен шектелді. Осыны дөп басқан С.Мұқанов кезінде "Айтыс " жинағында жазған алғы сөзінде: "Айтыс жанрының туу, даму, өркендеу процстерін айрықша зерттеу - қазақ халқының поэтикалық түсінік - түйсігі мен талап талғамының жетілу жолдарын айқындап алумен мәнді арнаның бірі болары анық ", - деп оны жете қарастыру қажеттігін ескерткен-ді.
Бір ғана ұлы Жамбылды зерттеуші ғалымдардың өзі - бір төбе. Мысалы, ақынның шығармашылығы хақында ғылыми мақалалар, баяндамалар, монографиялар жазған бір топ ғалымдардың ішінде М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, С.Бегалин, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Ә.Тәжібаев, Т.Жароков, Ғ.Орманов, М.Қаратаев, М.Дүйсенов Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков,Н.Төреқұловтар бар. Бұл ғалымдарымыздың Жамбылтану саласының қалыптасуына қосқан үлесі екен.
Қазақ халқының фольклорын жинап, оны жете зерттеуде " тыңнан түрен салған " ғалым ретінде Ш.Уәлихановты ерекше қастерлейміз. Шоқан сондай- ақ халықтың мәңгі өлмейтін ең асыл қасиеті - рухы - оның фольклорында екендігін тайға таңба басқандай етіп жазып кеткен болатын.
Импровизациялық өнердің қоғамдық әлеуметтік маңызын бағалап, ғылыми пікір айтқан да Ш.Уәлиханов. Ол сол кездегі қазақ ақындарын мақсат - мүддесіне қарай екі топқа бөледі. Оның біріншісі - қазақ халқының түрлі көкейкесті тілегі мен ой-армраны ұштасатын ақындар болса, екіншісі - көне патрихалды - рушылдық салт-сананы дәріптейтін ескішіл ақындар. Тіпті айтыстардың өзін дәл осындай екі топқа бөледі де, олар жайында былай дейді: "Екі жақ арасындағы қарама-қарсылық өмірдің барлық көріністерін, тіпті ас-тойдағы ақындар айтысынан да байқалады. Сапақ деген бидің асындағы екі ақынның айтысы ел ішінде әлі ұмытылған жоқ. Өтебай деген ақын қазақ халқының орыс өкіметіне бағынудан көретін пайдасын айтып дәлелдесе, ал екінші ақын бұл пікірге қарсы дау айтады."
Шоқан импровизация дәстүріне айрықша мән берген. Осы өнердің қыр-сырын зерттей отырып, ол қазақ поэзисы мен араб поэзиясын салыстыра қарап, олардың даралық айырмашылықтары мен ұқсастықтары жайында да айтады. Қазақ поэзиясындағыдай жаугершілік пен қиян-кесті тартысты бейннелеу, рулар арасындағы өзара жанжал, ұрыс-керістер арабтардың поэзиясында кездесетін ұқсастықтар екендігін көрсетеді.
Қазақ ақындары мен араб рауилерінің, қазақ айтысы мен араб муфаққарларының арасында біршама дәуір алшақтығы жатса да, араб, қазақ поэзиялары табиғи мазмұн сипаты жағынан тамырлас, бір-бірімен өзара үндес деген ғылыми тұжырым жасайды.
Ол қазақ ақындарының төкпелік өнері көшпелі елдің тұрмыс салтына байланысты ғасырлар бойы қалыптасқан ақындық дәстүр негізінде туып дамығандығын айта келіп, "...Импровизаторлық өнері жағынан қазақ ақындары көшпелі араб ақындарынан бірде-бір кем түспейді" , - дейді өзінің салыстырмалы зерттеулерінде.
Сондай-ақ импровизаторлық өнердің шын көрінісі нағыз сайыс үстінде, айтысқа түскен шақтарда, бір-бірімен білім таластырып, тапқырлық, шешендік жарысына көшкенде ғана аңғарылатындығын айтады. Осындай аламан айтыстың жүйріктері ретінде сол кездегі Орынбай, Шөже, Жанақ,Түбек ақындардың аттарын атап, олардың айтыстарына баса назар аударады.
Шоқан сол кездегі суырып салма ақындардың өнерін жоғары бағалай келіп,керек жерінде жіберілген кемшіліктерін де ақындарға ескертіп, түсіндіріп отырған. Әсіресе, қазақ тілінің тазалығына көп көңіл бөлгендігін баяндай келіп, зерттеуші Н.Қанафияұлы: "Естеліктерден ( И.И.Ибрагимовтің Шоқан жайлы естеліктері ) Ш.Уәлихановтың өнерге, оны баяндаушыға деген сүйіспеншілігін, екіншіден, ана тіліміздің қоспасыз, таза күйінде сақталуын қадағалап, қамқор болғанын және халық арасынан жылт етіп көрінген игі нышанды қалт жібермей тыңдай да, зерттей де білгенін аңғара түскендейміз",-дейді.
Ол ел ішіндегі түрлі жиын-тойларда, өнерін ортаға салып, жұрттың көңілін аулап, рухани азық сыйлайтын ақындарды ерекше бағалай келіп былай дейді: " Олар халық арасында зор құрметтеледі, өздерінің суырып салма өнерін той жиындарда танытады ."
" Қазақтар жаратылысының өзінен-ақ қабілетті, дарынды және ғажайып сезімтал келеді... суырып салма ақындар олардың барлық руларында кездеседі", - деп пікір айтқан Шоқан, қазақтың айтыс өнерінің өсіп, өркендеуіне өз елінше үлес қосып, көргенін айтып, білгенін үйретсе, ғасырлар бойғы асыл мұралардың ұрпақтан-ұрпаққа жетуіне ерен еңбек сііңірген халықтың аяулы перзенті, ақындармен жыраулардың жеке бастарына да қатысты біраз жайларды, нағыз ақын мен жағымпаз "жарамсақ ақындардың" азаматтық бейнелерін сөз етеді.
Қызыл тілдің қуатының арқасында күнін көріп, нанын жеп жүрген ақындардың шындықты шырылдай қорғап, әділетті жанын сала жақтайтын қайсарлықтары мен биік азаматтықтары Шоқанды едәуір толғандырады. Қолына қобызы немесе домбырасы тисе арқаланып, әруақтанып кететін, тұрымтайдай қалпының әп-сәтте тауланып сала беретіндігін көріп, өз халқының от ауызды, орақ тілді ақындарына өзіде қайран қалып, тамсана жазады.
Қазақ халқының өз өнеріне деген құштарлығы мен қабілеті туралы демократ-ғалым Ш. Уәлиханов "Біздің халықтың бай және поэтикалық құны жоғары, реалистік әдебиеті бар. ... Тегі бір халықтар ішінде поэтикалық қабілеті жағынан қазақтар бірінші орын алады. Қазақтар табиғатында өлеңші және ақын...", -- деп байламды баға берген. Енді бірде Шоқан" Мұндай қасиеттің болуына алаңсыз көшпелілік өмір әсер етті ме, әлде ұшы-қиыры жоқ жасыл даласы мен моншақтай тізілген жұлдызы көп ашық аспанды сұлу табиғат әсер етті ме? ", -- деп өзі де қайран қалады.
Қазақтың Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Әбубәкір Диваев тағы басқа ғалымдарымен қатар орыстың В. В. Радлов, Г.Н. Потанин сияқты оқымыстылары да қазақ фольклорының түрлі үлгілерін жинап, бастырып шығарған.
Академик Радлов ақын деген сөздің түпкі мағынасы ағын, ағылудан шығуы ықтимал деген. Алқалы топта бөгелмей, мүдірмей тасқынды жыр төгетін, тындаушыны өзінің өлеңімен баурап алатын нағыз таланттар ғана ақын деп ат беріп, айдар тағуға лайықты. Ал Ыбырай Алтынсарин болса Орынбай ақынның өнерін, өлеңге деген жоғарғы шеберлігін бағалап, өзі жасаған "Хрестоматиясына" еңгізген.
Қазақ айтыстары жеке жинақ болып, газет журналдар бетінде, хрестоматияларда XIX ғасырдың екінші жартысынан бермен қарай жариялана бастады. В.В.Радловтың құрастырып бастырған халық әдебиеті нұсқалары жинағын сол алғашқы еңбектердің қатарына жатқызуға болар еді. Ол осы еңбегінде қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан бірнеше топқа бөледі. Мысалы, " қайым өлең" деген атпен "Жанақ пен Түбектің", " Ұлбике мен Күдері қожаның", "Шортанбай мен Орынбайдың" айтыстарын бір топтаса, "Жұмбақ" бөлімінде қыз бен жігіттің жұмбақ айтысын келтіреді. Бұл әдеби шығармаларды тұңғыш рет жанрлық жағынан топтастырған басы бүтін еңбек ретінде де бағалы.
Қазақ елінің сөз өнеріне ерекше қабілеттілігін белгілі тюрколог, ғалым, академик В. В. Радлов та өз еңбектерінде сөз етеді. Ол: "Қазақтар өзі тектес басқа халықтардан айрықша сөз мәнерімен, ғажайып шешендік тапқырлығымен дараланып көзге түседі. Қазақтар қашанда мүлдірмей, кідірмей ерекше екпінмен сөйлейді. Өзінің ойын дәл және айқын ұғындыра отырып, өз сөзін белгілі дәрежеде мөлшерлеп бере алады. Тіпті, ауызекі сөйлесіп отырғанның өзінде олардың сөйлем мен ой кестесі өлеңнің жолдары секілді ұйқасып, үйлесіп кететіндігі соншалық- өлең екен деп таң қаласын", -- деп жазады.
Академик Мұхтар Әуезов бір сөзінде: " Қазақтың ғасырлар бойы жасалған ауыз әдебиетін жинай берсе, үлкендігі Алатаудай болар еді", -- деген. Ал сол Алатаудай ауыз әдебиетінің ішінде айтыстың да өз алдына бір биік шың болып тұратыны кәміл.
Айтыс қанша заман өтсе де сарқылмастан, қайта әр дәуірде өзінше жаңарып, жаңа сатыларға көтеріліп, биік сапаға ие болып келе жатыр. Демес, көптеген әдебиет зерттеушілерінің осы жанрға қызығушылығы табиғи нәрсе.
Ақындар айтысы жайында ардақты ғалым ағаларымыз Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Есмағанбет Ысмаиловтар да біраз зерттеулер жасап, мәнді еңбектер қалдырды. Олар айтысты әр қырынан сараптай келіп, басты-басты түрлі мәселелерге тоқталды. Ақындар айтысы хақында өз ой-толғамдарын көпшілік қауымға ашық баяндай отырып, оның табиғаты, характері, жанрлық ерекшелігі жағынан кең түрде зерттеулер қажет ететіндігін ескертті.
Қазақ халқының телегей теңіз ақындық өнерімен бірге қыруар эпостық жырлар, аңыздар, ертегілер, шешендік сөздерді тапжылмай тыңдап, бойына сіңіріп, олардың сұлу сырлары мен мән-мазмұнына қызығып қана қоймай, зерттеп зерделеген ғалымдарымыздың бірі М. Әуезов.
Айтыс бір кездегі көшпелі елдердің бәріне тән десек те, әр халықта әр түрлі дамып отырғандығын кезінде М. Әуезов айтып кеткен болатын. Ол өзінің зерттеулерінде айтыстың өзге елдердегі түрлеріне де тоқталады.
"Мысалы, ескі француз әдебиетіндегі тенсондар, бұлардың түрі қазақ айтысына ұқсайды. Онда да екі ақын көп жиынның алдында сөз жарыс жасайды." Айтысатын сөздері де кейде қазақ айтысында кездесетін білім таласы сияқты, жұмбақпен ой тартысы болады. Мәселен, кейбір тенсондар "адам қауымында әйелдің қандай бағасы бар" деген жайға арналған. Француз әдебиетінен басқа, ескі араб әдебиетінде "Мұғаллахат" деген өлеңдер болған, бірақ бұл нағыз айтыс емес, көбінесе өлең жарысы сияқты.
М. Әуезов импровизация дәстүрі көрші қырғыз, қарақалпақтан басқа орта ғасырлардағы фильдерде, труверлерде, мейстерзингерлер мен скальділерде де болғандығын, оның қазақ айтыстарына ұқсастықтары барлығын да жазған еді.
Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарында-ақ қазақ айтыстарын жанрлық тұрғыдан топтастыру әдебиет зерттеушілердің алдында тұрған міндет болған. Осы мақсаттағы алғаш еңбек ретінде М. Әуезовтің "Әдебиет тарихы" еңбегін(Қызылода- 1927) атауға болар еді. Бұл басылым қазақ әдебиеті тарихына арналған-ды. Автор осы зерттеуінде түрлі салт өлеңдер, халық дастандары, тарихи өлеңдер, ертегілер мен қатар айтыс өлеңдерді де жіктеп жанрлық ерекшеліктерін талдап көрсетеді.
Айтыс кең қанат жайған кезде бүкіл Қазақстанды қамтығаны мәлім. Өз зерттеулерінде М. Әуезов XIX ғасырдың аяғы және XX ғасырда айтыстың кейбір өлкелерде (Солтүстік облыстарда) кенжелеп қалып қойғаның айтады.
Бұл сол өлкелерде осы жылдар арасында ақын қалмады дегенді білдірмейді. Оны айтысқа деген қоғамдық көзқарастың сан-алуандығынан іздеу керек сияқты. Керісінше Оңтүстік облыстарда айтыс халықпен бірге жасаумен қатар өз маңызын едәуір арттыра түсті.
Кеңес өкіметі тұсында бұл дәстүр одан әрі жалғасын тапты. Оған Ә. Диваев, С. Сейфулин секілді ақын-жазушылармен қатар бірнеше ғалымдардың жасаған зерттеулерін қосуға болады. Осындай ғылыми еңбектердің нәтижесінде 1965-66 жылдары Алматыдан айтыстың үш томдық жинағы басылып шығып, оқырмандар назарына ұсынылды.
Кезінде қазақ айтыстарын мол жинап, олардың сақталып қалуына үлес қосқандардың бірі Әбубәкір Диваев болатын. Ол Орынбай мен Кеншібайдың, Бақтыбай мее Байтоқтың, Жұманазар мен Бұдабай ақынның айтыстарымен қатар Сыр бойындағы жар-жар, бәдік үлгілерін, қыз бен жігіт қағысуларын тағы басқа да ақындардың айтыс өлеңдерін хатқа түсірген. Ғалым жалпы айтыс турасында арнайы зерттеу жасап пікір айтпаса да, оның ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаудағы жасаған еңбегі елеулі.
Мұқанов 1942 жылы жарық көрген "Айтыс" жинағына жазған алғы сөзінде қазақ айтыстары халық өмірінің жарқын көрінісі екендігін айта отырып, "... Одан халықтың қуанышы да, қайғысы да, саяси-шаруашылық тұрмысы да, әдет-ғұрпы да, заманына лайық өрбіген тартысының формалары да көрінеді", - дейді.
Ал қазақ халқынан басқа көшпенділедің ішінде монғол, түркімен, араб тәрізді елдерде айтыс жанрының мол кездесетінін С. Мұқанов та айтқан болатын.
Көрші қырғыз, қарақалпақ елдеріндегі айтыс жанры қазақ айтыстарына түрі, мазмұны жағынан да өте жақын. Бұған қазақ ақындары мен қырғыз ақындарының бір- бірімен еркін, кең көсіліп сөз таластыра беретіндіктері дәлел.
Осы көршілеріміздегі айтыс жанрының біздікімен ұқсастығын алыстан емес, тарихи тамырластығымыз бен тегіміздің бір, туыстығынан-ақ көруге болатын секілді.
Ғ. Мүсірепов айтыс хақында: " Бұл жер жүзінде қазақ халқынан басқа да жоқ нәрсе. Көрсетсек түсінуі, ұсынсақ алуы қиын емес, бірақ бұл күнге дейін басқа елдердің бірінде де болған емес ", -- дейді.
Белгілі ғалым Е. Ысмаилов 1961 жылы Алматы қаласында өткен ақындардың республикалық мәслихатында сөйлеген сөзінде өзінің ауыз әдебиетінің өкілдеріне деген ыстық ықыласы мен зор құрметін ағынан жарыла жеткізеді: Бұрын және қазір де талай фольклористер ақындық өнердің ертедегі дәстүрін, шығармашылық процестерін алыстағы аралдардан, қиыр-сібірден іздеумен болса, ал біздер сол ғалымдар іздестірген тамаша дарындардың -- Гомерлердің ортасында отырмыз".
Е. Ысмаилов ақындарды қазақ поэзиясындағы шығармашылығына қарай екі топқа бөледі. Ғалым оны төмендегіше көрсетеді: " Бірі -- домбырамен суырып салып айтатын, немесе жазып шығарса да, жаттап әнге қосып, ауыз әдебиеті дәстүрімен айтатын импровизатор халық ақындары. Екіншісі- оқыған, білімді, өлеңді жазып шығаратын жазба ақындар. "
Біздің сөз қылатынымыз сол әуелгі импровизатор ақындардың шығармашылығы.
Ғалым енді бірде: "Айтыста шеберлік, жалпы суырып салма ақындық- барлық әдебиет өнерінің өзгеше бір биік сатысы", -- деген болатын.
Есағаң импровизацияның тууы жайлы мынадай салиқалы ой, салмақты сөз айтады: " Ақын бүкіл дүниені, жаратылыс, жер, көк әлемін бір ғана өзінің шығармашылық қиялында көріп, өмірден алған әсерлерін түйіндеп жырлап кетеді, образды ойын қорытады, Халық ақындарының импровизациямен жырлауы да осындай образды ойдың, ақындық сезімнің жарқын көрінісі. Олардың суырып салып айтқанда ойды ұмытып кетіп, бізді тек қана сезім билейді дегендері де біржақты теріс. Белгілі бір тақырып, өмір шындығы туралы ақын ойы тиянақты болмай, оның суырып салып айтқан өлең жырында мазмұн болмақ емес. "
Шындығында солай, тіпті ақын қанша жерден сезімге бөленіп, қиялға беріліп, шабыт үстінде бірінен соң бірін будақ будақ, шумақ-шумақ өлең төккенімен, егер ондай ой болмаса, айтылған өлең де бір, құр сылдыраған суда бір. Сондықтан кез- келген ақын айтар ойын нықтар, шегелеп алып барып, өлеңді соған қарай бейімдейді. Сондықтан аламан айтыс үстінде бірінен кейін бірін бұрқыратып суырып салып жырлап, түйдек- түйдек сөздер айту, ақының санасынан бөлек, тек қана шалқыған шабыт, көтеріңкі көңіл күйдің, сезімнің ғана емес, сонымен бірге оның образды ойының да жемісі болса керек.
"Айтыстың тарихы ұзақ" - дейді. Р. Бердібай, "Егер батырлар жарларынан өткен замандардың белес-белес оқиғаларын көзге елестетсек, әр бір айтыстан сол дәуірдегі халық өмірінің шындығынан көптеген дерек мәліметтер аламыз. Айтыс өзінің жанрлық ерекшелігіне байланысты шыншылдығымен айрықша қымбат . Сонымен қатар бұлардың көркемдігі де көп жағдайда табиғи , суретті болып келеді. Тапқырлықтың, қиыннан қиыстырып өлең шығарудың, шешендіктің не бір ғажап үлгілері де сонда.
Ғалым ағамыз өзінің бұл ойларының дәлелі ретінде Біржан мен Сара айтысын мысалға алады. Бұл айтыстың көптеген айтыстардан көркемділік жағынан оқшау озық, тіпті жазба әдебиеттінің айтулы үлгілерімен қатар тұрарлықтай тапқыр теңеулер мен жарқын эпитеттерге толы екендігін айта келіп , "бұл айтыстың ұрпақтан - ұрпаққа жетуінің басты себептері болатын", - деп түйіндейді. Осы тұста Молда Мұса мен Манат қыздың айтысын да айту дұрыс екендігі аталады.
М.Жармұқамедов, С.Сейфуллиннің ауыз әдебиеті нұсқаларына қатысты зерттеу жұмыстары мен айтқан пікірлеріне қатысты да өз көз-қарасын даласындағы жаугершілік, ру таласы күшейіп белең алған феодализм , билер дәуірімен байланыстырған С.Сейфуллиннің ұстанған бағытына қарай ол мынаны айтады: ... С. Сейфуллин бұл кітабында әдеби мұраның халықтық сипатына онша мән бермей, өзге ауыз әдебиеті үлгілері тәрізді ақындар айтысын да бірыңғай үстем тап тілегімен ұштастыра отырып қарастырған .
Ғалым мұндай кемшіліктердің болу себебін сол жылдардағы фольклористика ғылымындағы етек алған қате теорияның әсеріне, әрі, қазақ әдебиеті тарихын жасаудағы алғашқы бастамалар екендігін түсіндіреді. Бұдан кейінгі зерттеу еңбектердің мақсат-міндеттері ауыз әдебиетімен қоса айтыс үлгілерін де жіктеу, халықтық сипатын ашу болды
Айтыс жанры жөнінде біршама көлемді зерттеулер мен азды көпті ғылыми жұмыстар жасалғаны анық. Ескі айтыстардың бүгінгі күнге жетуі бір жағынан құйма құлақ жандардың зеректігінен болса, енді бір жағынан әдебиет зерттеушілердің талмай жасаған еңбектерінің арқасы.
Ал сол айтысты дүниеге әкелген ақындардың өмірі жайлы да мәлімет жинау, күрделі жұмыс. Өйткені айтыс пәлен ақындардікі деп айтылғанымен, оны таратушының өзі авторлар жайлы маңызды деректерді де біле бермеуі мүмкін. Ал зерттеу тиянақты болу үшін, оның бас-аяғының бүтіндігі қажет.
Айтыстың бір ерекшелігі - оның айтылу үлгілерінің халық жадында сақталып, хатқа түсу арқылы бүгінгі ұрпақтың игілігіне айналуы. Ел аузындағы айтысты жазып алу зерттеушілердің алғашқы міндеттерінің бірі болып саналады. Бұл да үлкен ізденіспен қатар құйма құлақтықты, зеректікті қажет ететін шаруа. Өйткені қандай зерек жан болса да көз алдында өткен айтысты сол ұйқас, сол теңеулермен жаттап алуы мүмкін емес. Сондықтан кейде айтыстың тағдыры оны шығарушы ақындардан ажырап, таратушылардың қолына көшеді. Өз кезегінде таратушылар да айтысқа ән қоспай тұра алмайды. Ал сондай жағдайларды бастан өткізіп барып хатқа түскен айтыстардың табиғи қалпын тап басып тану, міне, бұл нағыз зерттеушілікті қажет ететін жағдай. Біржан мен Сара айтысы төңірегіндегі даудың әлі күнге дейін созылуы да нақты дәлелдердің, терең зерттеулердің жетімсіздігінен туып жатқандай. Бірқатар айтыстар айтушылардың өздерінің аузымен ел жұртқа тараған. Тіпті олардың өздері де айтысты қаз-қалпында қайталап бере алмайды. Себебі табан астында ойдан шығарылып, әні-міні дегенше айтылып кететін тың теңеу, көркем образдар оған мүмкіндік бермейді. Сондықтан айтушы оның ұзын-ырғақ мазмұнын есте ұстай отырып өзінше жырлауы да ғажап емес. Әрине ұтымды да тапқыр шешімдермен, айтыстың шырқау шегін боямалап, әсірелеп жеткізуге тырысады. Міне, айтыс, зерттеуші ғалымдардың қолына тигенге дейін бірнеше редакциядан өткен.
Жазба мен халық поэзиясы жөнінде біраз ой толғаған Ә.Тәжібаев бірде:"Біз халық поэзиясынан үйренуді тоқтатқанымыз жоқ, бұдан былай да үйрене бермекпіз. Бейімбет, Сәкен, Ілияс, Сәбит ағаларымыз да халық поэзиясынан үйренуді тоқтатпаған. Біз сіздерден үйренсек, сіздер де бізден үйренуді тоқтатпаңыздар"[16],- деп, бұл екі саланың бір-біріне деген ерекше әсеріне тоқтылады.
1942- жылы алғаш рет "Айтыс" деп,аталатын жинақ басылып шықты.Кейін ондаған айтыстарды қамтыған үш томдық көлемді жинақ жарық көрді.Ал кейбір алдыңғы қатарлы айтыстар түрлі оқулықтарда үзінді ретінде белгілеп отырды.
Жалпы халық поэзиясын зерттеуде М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының сіңірген еңбегі ұшан-теңіз.Мұнда үлкен мақсаттарды көздейтін бірнеше ғылыми еңбектер мен кітаптар жарық көріп,ел игілігіне айналды.Халық өзінің рухани байлығының рахатын көрді.Институт жаңадан отау тіккен кезден-ақ үлкен істер атқарды. Ол халық ақындарының шығармашылығына ғана көңіл аударумен шектеліп қалмай,ақындарға қолдан келген жәрдемін жасады. Сол кездегі халық ақындарының білімі мен мәдениетін көтеріп,ақындық шеберліктерін шыңдауға күш салды. Олардың жеке жинақтарын шығаруға септігін тигізді.
1960-жылдары және одан кейін де Ғылым академиясы мен Жазушылар одағы сол кездегі ақындар жайлы мәлімет жинап, шығармаларын мүмкіндігінше қағазға түсіріп отырған. Олар сонымен қатар көптеген айтыскер ақындармен байланыс жасап, хат-хабар алысып келді. Өз кезегінде ақын-жыраулар да аянып қалмастан өткен ғасырдардағы халықтық әдеби мұраларды білгенінше қайта жырлап, олардың жарыққа шығуына мұрындық болған. Бұл бірнеше дастандар, жырлар мен айтыстарды қамтиды.
Мұхтар Әуезов атындағы "Әдебиет және өнер институтының" бірнеше ғасырлар бұрынғы және бертіндегі айтыстарды зерттеп, саралап оларды бас-аяғы бүтін дүние етіп баспадан шығаруы айтыстың зерттелу тарихындағы өте маңызды, әрі тиянақты еңбек. Осылайша халықтың өз асыл дүниелері өзінің игілігіне жаратыла бастады. Бұл алдағы уақытта да жалғасын тапса нұр үстіне нұр.
Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар жар - жар - ау!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар жар - жар - ау !
"Әкем-ай " деп жылама
Байқұс қыздар, жар - жар - ау!
Әкең үшін қайын атаң
Онда болар жар - жар - ау!
десе, іле қыздар жағы:
Жазды түні ақша қар
Жаумақ қайда жар - жар - ау!
Құлын-тайдай ойнасқан
Оң жақ қайда жар - жар - ау!
Қанша жақсы болса да
Қайын ата жар - жар - ау!
Айналайын әкемдей
Болмақ қайда жар -жар - ау!
деп жалғастырады. Бұл жар- жардың бір ғана түрі. Келе - келе осы жар-жар айту дәстүрлі салтты атқарумен қатар , жастардың оңаша сырласып, әзіл-қалжыңайтатын сауық кештерінің өлеңіне айналған.
Осы дәстүрдің жалпы қазақ айтыстарының негізін қалауға үлкен басқыш болғандығын академик М.Әуезов мына сөздерімен дәлелдейді: " Бәдікпен қатар үйленудің сауық салтанатыннан , әдет-ырымынан туған жар-жар айтысын біз қазақтағы жалпы айтыс атты жанрдың ең көне түрі және көптік түрі деп танимыз . Бертін келе бұл түрдің де қоғам тіршілігінің дамуына байланысты мазмұн жағынан дамып, өзгеруі болған. Ондай үлгілерінде топтап бөлініп жеке жігіт жаңаша , өзі шығарған сөздерді айтады. Қыз да тобынан өзгеленіп шығып, жалғыз айтып , жауаптасады. Көбінше арман-наразылықтар айтылады. Бұл хал, ескі айтыс түрінің жеке ақындарды топтық түрден шығара бастағанын көрсетеді.
Осы пікірдің өзі-ақ айтыс жанрының бұлақ - бастауы мен даму, қалыптасу жолдарын айқындап тұрғандай.
Өз кезегінде ақын-жыраулар да аянып қалмастан өткен ғасырдардағы халықтық әдеби мұраларды білгенінше қайта жырлап, олардың жарыққа шығуына мұрындық болған. Бұл бірнеше дастандар, жырлар мен айтыстарды қамтиды.

1.2 Қазіргі заман айтыс ақындарының тілдік ерекшеліктері
Ақындар айтысының бұлақ-бастауы сонау тұрмыс-салт жырларында, халық поэзиясының шағын түрлерінде екені аян. Түрлі той-жиын мерекелерде айтылатын өлең жырлар айтыс жанрының негізі болып табылары сөзсіз.
Жастардың өзара ынтызарлық сезімін, сырларын тұспалдап жеткізуі жар-жар бәдік өлеңдерден көрініп қалады. Оны қыз бен жігіттің мына бір өлең айтысуынан-ақ байқау оңай. Жігіт:
Айт дегенде айтайын
Той қылған қыз жар-жар-ау!
Семіз бие тойына
Сойдырған қыз жар-жар-ау!
Ұзатылу той қылып
Үлкен қызық жар-жар-ау!
Кетемін деп үйінен
Ой қылған қыз жар-жар-ау!
Қыз:
Сөз табалмай замандас
Сасайын ба жар-жар-ау!
Бұрынғының жолынан
Асайын ба жар-жар - ау!
Бұрынғының дәстүрі
Болғаннан соң жар-жар-аау!
Елден аулақ жапанға
Қашайын ба жар-жар-ау!
десе, жігіт:
Жас күнімнен өлеңге
Қойдым қадам жар-жар-ау!
Кейбір надан жар-жар-ау!
Ескі досын ұмытар
Бір сөзім бар сақтаған,
Айтайын деп жар-жар-ау!
Болмағанда қасында
Бөтен адам жар-жар-ау, - деп келетін бұл дәстүр жастардың өз
жанынан өлең шығарып айтуына да, әзіл-қалжыңын, кейде мұң-шерін жеткізуіне де жағдай жасайды. Жар-жардың мына бір түрінен осыны айқын аңғаруға болар еді. Жігіт:
Жердің сәні болмайды
Ел кеткен соң жар-жар-ау!
Жүк көтермес қара нар
Бел ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.