Ағылшын тіліндегі идиомалар

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

«МАҢҒЫСТАУ ТУРИЗМ КОЛЛЕДЖІ»МКҚК

Тіркеу № « ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ »

«» 2024ж. Директорының оқу-ісі

жөніндегі орынбасары

Чекрыжова С. А.

«» 2024ж.

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Теория және аударма практикасы

Тақырыбы: Идиомаларды аудару ерекшеліктері

Мамандығы: 02310100 «Аударма ісі»

Тобы: АД-21-1

Орындаған: Есқуат Сыбат

Ғылыми жетекшісі: Байтуякова М. А.

Ақтау-2024 ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І БӨЛІМ. ИДИОМАЛАРДЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ . . . 4

1. 1 Ағылшын тіліндегі идиомалардың қазақтың салт-дәстүрін аударудағы маңызы . . . 4

1. 2 Фразеологизм терминінің қазақ және ағылшын тілдеріндегі баламалары . . . 8

1. 3 Бүгінгі таңдағы аударманың рөлі мен алатын орны . . . 11

ІІ БӨЛІМ. АУДАРЫЛАТЫН ТЕКСТЕРДІҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ КЛАССИФИКАЦИКАСЫ . . . 17

2. 1 Қазақтың салт-дәстүрін аударудағы прагматиканың рөлі . . . 17

2. 2 Аударма прагматикалық тұрғыдан өңдеудің принциптері мен тәсілдері…18

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 21

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 23

ҚОСЫМША. 24

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілгі: әр тілдің өзіне лайық идиома сөздері болу үшін, сол тілге бұл шарттан басқа халықтың салт-сана, әдет-ғұрып, тұрмыс-күй, мәдени дәрежесі, ортақтылығы керек екендігі белгілі нәрсе. Идиома - дегеніміз бір тілдің сөздік қорындағы ең қымбат қазына, байлық деп айтсақ болады. Сондай-ақ, идиомалардың жиынтығын сурет көрмесіне теңеуге болады. Өйткені, көрмедегідей әрбір идиоманың мағынасына үңіле отырып, тұтастай бір елдің салт-дәстүрін, тарихын, әдет-ғұрпын, аңыз-ертегілерін, табиғатын және тұрмыс-тіршілігін оқып-үйренуге мүмкіндік туады.

Кез келген халықтың фразеологиялық қоры аса құнды лингвистикалық мұра болып табылады. Мұнда сол халықтың дүниетанымы, ұлттық мәдениеті, менталитеті, болмысы, салт-дәстүрі, наным-сенімі, қиялы, әдет-ғұрпы мен тарихы жатыр. Фразеологизмдерді зерттеу арқылы тек тілдің өткенін, түптамырын ғана емес, сол тілді қолданушы халықтың мәдениетінің тереңін білуге, тілінің тарихымен кеңінен танысуға болады. Тілдегі фразеологизмдер өзінің суреттеме, бейнелік, әсерлік, экспрессивті-эмоциялық, көркемдік қасиетімен басқа тілдік бірліктерден ерекшеленеді. Осындай көркем, бояуы қанық, алуан түрлі тұрақты тіркестер халық тарихын, ұлттық болмысын, мәдени құндылығын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын ұрпақтан-ұрпаққа ғасырлар бойы жеткізіп келеді. Сонымен бірге оларда сол халықтың тарихы, әртүрлі әдебиетi, тұрмыс- салты, ұлттық тағамдарының аты, киiмдерi т. б мен байланысты уақиғалар мен факторларды сиппаттау жиi кездеседi.

Әртүрлі мәдениет өкілдерінің санасындағы, танымындағы әлем бейнесі әртүрлі және әр халықтың өмірді тануында, қабылдауында ұқсастықтар, ортақ, жалпы жақтарымен қатар, өзіндік айырмашылықтар мен ерекшеліктер болады. Ол сөз жоқ, тілде көрініс табады, ал солтілді зерттейтін әр ұлттың өзінің тіл ғылымы бар. Соның ішінде тұрақты сөз тіркестері тілімізде айрықша орын алады. Тұрақты сөз тіркестерініне қатысты терминдердің бірі идиома. Идиома- семантикалық жақтан бөлініп ажырамайтын, біртұтас мағынасы құрамындағы сыңарларының негізгі, номинативті мағынасынан мүлдем алшақ, мүлдем басқа мағына беретін тізбектер .

Идиом - сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мән- мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағына береді. Бұларды басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, бөліп жаруға болмайды. Идиом терминин қазақ тілінде І. Кеңесбаев фразеологиялық түйдектер деп атаса, Қ. Аханов пен Ә. Болғанбаев фразалық тұтастықтар деп атаған.

Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы беретін мағынасы жеке тұрғандағы мағыналарына қатысты болмай мүлде бөтен мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғаңмен кеңес (ойлан), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), сиыр құйымшаққа салу (бір нәрсені созып кету), беті бері қарады (айыға бастады) .

Ағылшын тілі де қазақ тілі сияқты идиомалық тізбектерге бай және олар кең қолданыста болып табылады. Ағылшын тіліндегі назар аударарлық фактінің бірі идиома ауыз екі сөйлеу тілінде ғана емес, сонымен қатар тілдің формальды стиль түрінде, сленгте, поэзияда немесе Шекспир тілінде және де Библияда қолданылады. Белгілі лингвист Ю. А. Шафрин: "идиома - это ряд слов, употребляемых совместно и сообщающих этому ряду значение, не совпадающее со значением каждого из слов идиомы, взятого поодиночке", - деп анықтама береді .

Көптеген идиомалық тіркестер ағылшын тілінде тұрмыс тіршіліктермен, күнделікті тұрмыстық заттармен ұштасып жасалынылады. Мысалы: to be born with a silver spoon in one's mouth, to hit the nail on the head, to make a clean sweep of something, to eat humble pie, to be in the soup т. б. Күнделікті тұрмыстық өмірді, тұрмыстық бұйымдарды арқау ете отырып, жасалынған идиомалар біздің тілімізде де көптеп көрініс тауып жатады. Мысалы: Айран-дай ұйып отыр, жабулы қазан жабулы күйінде, шөміштен қысты, пышаққа тосты, жастықтан бас көтерді т. б.

Қазақ тілінде де, ағылшын тілінде де адам мүшелерін және жануарларды қолдану арқылы көптеген идиомалар жасалынған. Мысалы: with one's nose in the air (мұрнын көкке шүйіру) , not to believe one's eyes (өз көзіне өзі сенбеу) . To have something at one's finger tips (өз ісің бес саусақтай білу), to lay hands (қол ұшын беру), from the bottom of heart (шын жүректен), in the twinkling of an eye (көзді ашып-жұмғанша), two faced (екі жүзді), to have a sharp tongue (тілі ащы ), to get back on one's feet (аяғынан тұру), to break one's neck (мойнын үзу), hands off (тарт қолыңды), hold your tongue (тіліңді тарт), face to face (бетпе бет) сияқты идиомалар екі тілде де бірдей мағынаға ие әрі идиома құрамындағы сөздер де бірдей болып келеді. Ал төмендегі кесте қазақ және ағылшын тілдеріндегі идиомалардың құрамындағы сөздердің берілу ерекшелігіне арналған.

Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: қазақтың салт-дәстүрін суреттеп аудару арқылы баяндау, ағылшын тіліндегі идиомалардың қазақтың салт-дәстүрін аударудағы маңызына түсініктеме беру. Қазақтың салт-дәстүрін аударудағы прагматиканың рөлін мазмұндау.

Курстық жұмыстың құрылымы . Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, қазақ және ағылшын тілдерінде пайдаланылған әдебиет тізімі және қосымшадан тұрады.

І БӨЛІМ. ИДИОМАЛАРДЫ АУДАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

1. 1 Ағылшын тіліндегі идиомалардың қазақтың салт-дәстүрін аударудағы маңызы

Қазіргі заман талабына сай, қай салада болмасын, аудармашы мамандығының атқарар рөлі өте зор. Ағылшын тіліндегі идиомаларды аудара білу тек көркем аударма саласындағы аудармашыға ғана қажет деп ойлау қате түсінік болар еді. Өйткені, идиома тек көркем шығармаларда ғана емес, сонымен қатар, ауызекі тілде де кеңінен қолданылады. Демек, кез-келген салада кездеседі деп айтуға болады. Дегенмен де, шет тіліндегі идиоманың мағынасын түсіну сол тілді үйренушіге оңай емес. Идиоманың мағынасын түсіндіріп беру аудармашының өзіне де қиын соғып жатады. Идиоманың мағынасын берілген сөздерге қарап емес, сол сөздердің қалай қолданылып тұрғанына мән бере отырып, түсіндіру керек. Идиома арқылы белгілі бір елдің мәдениетін оқып-білуге болады.

Әртүрлі мәдениет өкілдерінің санасындағы, танымындағы әлем бейнесі әртүрлі және әрхалықтың өмірді тануында, қабылдауында ұқсастықтар, ортақ, жалпы жақтарымен қатар, өзіндік айырмашылықтар мен ерекшеліктер болады. Ол сөз жоқ, тілде көрініс табады, ал сол тілді зерттейтін әр ұлттың өзінің тіл ғылымы бар.

Соның ішінде тұрақты сөз тіркестері тілімізде айрықша орын алады. Тұрақты сөз тіркестерініне қатысты терминдердің бірі идиома. Идиома- семантикалық жақтан бөлініп ажырамайтын, біртұтас мағынасы құрамындағы сыңарларының негізгі, номинативті мағынасынан мүлдем алшақ, мүлдем басқа мағына беретін тізбектер [1, 52] .

Идиом- сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мән- мағынасына ешбір қатысы болмай, мүлде басқаша мағына береді. Бұларда басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, бөліп жаруға болмайды. Идиом терминин қазақ тілінде І. Кеңесбаев фразеологиялық түйдектер деп атаса, Қ. Аханов пен Ә. Болғанбаев фразалық тұтастықтар деп атаған. Идиомалық топтағы сөздердің байланысы берік болады, олардың тұтас топ болып тұрғандағы беретін мағынасы жеке тұрғандағы мағыналарына қатысты болмай мүлде бөтен мағынаны білдіреді. Мысалы: қабырғаңмен кеңес(ойлан), тісін қайрап жүр (өшігіп жүр), сиыр құйымшаққа салу (бір нәрсені созып кету), беті бері қарады (айыға бастады) [2. 39] .

Ағылшын тілі де қазақ тілі сияқты идиомалық тізбектерге бай және олар кең қолданыста болып табылады. Ағылшын тіліндегі назар аударарлық фактінің бірі идиома ауызекі сөйлеу тілінде ғана емес, сонымен қатар тілдің формальды стиль түрінде, сленгте, поэзияда немесе Шекспир тілінде және де Библияда қолданылады. Белгілі лингвист Ю. А. Шафрин:"идиома - это ряд слов, употребляемых совместно и сообщающих этому ряду значение, несовпадающее со значением каждого из словидиомы, взятого поодиночке", -деп анықтама береді [3. 19] .

Тұрақты сөз тіркестерінің ішінде идиомалар ерекше орын алады. Бұл ретте академик Кеңесбаев І. былай дейді: «Идиомалар әрбір тілдің өзіне тән категориясы болуымен қатар, бұл категория - басқа сөз тіркестеріне қарағанда анағұрлым көнеленген категория. Басқаша айтқанда, бірнеше сөздің тобы идиома болу үшін көп замандар болу керек, өйткені, идиоманың шеңберіне енген сөздер дерексізденіп (абстрактанып) өзінің тікелей мағынасынан айрылу үшін белгілі бір мерзімдік шарт керек. Әр тілдің өзіне лайық идиома сөздері болу үшін, сол тілге бұл шарттан басқа халықтың салт-сана, әдет-ғұрып, тұрмыс-күй, мәдени дәрежесі, ортақтылығы керек екендігі белгілі нәрсе».

Идиомалар жеке сөздердің орнына қолданыла береді. Өйткені, идиомалар жеке сөздермен синонимдес болып келеді. Мысалы, «қас пен көздің арасында» - «тез» деген мағынаны береді. « . . . Идиомадағы сөздердің морфологиялық тиянақтылығынан гөрі синтаксистік тиянақтылығы басым. Идиоманың ішіндегі сөздердің орны тиянақты болғанмен, оның ішіндегі кейбір жеке сөздердің тұлғасын өзгертіп бір жалғаудың орнына екінші жалғауды қоюға болады, - дейді академик Кеңесбаев І.

Идиомаға тағы да бір анықтама бере кететін болсақ, идиома - бөліп-жаруға келмейтін және оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер. Құрамындағы сөздердің мағыналарында метафоралық, парадигмалық ерекшеліктер болатын мәтелге бейім келетін тіркестер.

Көптеген идиомалық тіркестер ағылшын тілінде тұрмыс тіршіліктермен, күнделікті тұрмыстық заттармен ұштасып жасалынылады. Мысалы: to be born with a silver spoon in one's mouth, to hit the nail on the head, to make a clean sweep of something, to eat humble pie, tobe in the soup т. б. Күнделікті тұрмыстық өмірді, тұрмыстық бұйымдарды арқау ете отырып, жасалынған идиомалар біздің тілімізде де көптеп көрініс тауып жатады. Мысалы: Айрандай ұйып отыр, жабулы қазан жабулы күйінде, шөміштен қысты, пышаққа тосты, жастықтан бас көтерді т. б. Ағылшын тіліне идиомалар Библиядан келсе, ал қазақ тіліне шариғаттан, діни түсініктенде идиомалар туындап жатады. Мысалы ағылшын тіліне to kill the fatted calf, to turn the other cheek, the apple of one's eye. Қазақ тіліне діни түсініктерден енген идиомалар олар: Азан айтып қойған аты, Алла тұзын көтерді, жанберді, ақ сайтаны ұстады, Аллаға тәуекел қылу т. б. .

Идиомалардың дамуының негізгі екі түрі бар:

1. Белгілі бір халықтың ұлттық ерекшелігіне орай жасалып, қалыптасады. Бұл әр тілдің өзіне тән ішкі даму процесімен байланысты болады.
2. Халықаралық қарым-қатынастың дамуы әсерінен идиомалар бір тілден екінші бір тілге ауызекі сөйлесу арқылы немесе жазбаша түрде ауысып отырады.

Идиомаларды бір тілден екінші бір тілге аударған кезде әр халықтың тілдік ерекшелігіне мән беру керек. Сонымен қатар, белгілі бір идиоманың қай тілге тән екенін және оның қалай қалыптасқанын білу қажет және де мағынасын түсінбей жатып, аударма жасауға болмайды.

Ал, идиоманың ағылшын тіліндегі анықтамасын берер болсақ: Figurative phrases, constructions, and expressions holding a different meaning from the lateral one are widely used in any language are known as idioms. An idiom is a group of words that has a completely different meaning from the meaning of each word on its own.

Идиома - дегеніміз бір тілдің сөздік қорындағы ең қымбат қазына, байлық деп айтсақ болады. Сондай-ақ, идиомалардың жиынтығын сурет көрмесіне теңеуге болады. Өйткені, көрмедегідей әрбір идиоманың мағынасына үңіле отырып, тұтастай бір елдің салт-дәстүрін, тарихын, әдет-ғұрпын, аңыз-ертегілерін, табиғатын және тұрмыс-тіршілігін оқып-үйренуге мүмкіндік туады. Мысалы, dark horse -үндемегеннен үйдей бәле шығады, white elephant -қымбат, бірақ, аса қажет емес нәрсе, bulls in china shops -ебедейсіз адам, green-eyed monsters - өте қызғаншақ адам, to let the cat out of the bag -біреудің құпиясын басқаларға жайып салу, to bark up the wrong tree -қателесу. [ 5. 43-б]

Ағылшын тілінде басқа тілдердегідей идиомалардың көп түрі қолданылады. Олардың арасында құрамы алғашқы мағыналарын жоғалтып, мүлдем басқа мағынаға ие болғандары да кездеседі. Мысалы, ағылшынның storm және teacup сөздерін біріктіріп, бір идиома шығару мүмкін емес сияқты, екеуінің мағынасы тіптен екі бөлек. Ал, енді екеуін біріктіріп, “ a storm in a teacup” дейтін болсақ, «елеусіз көңіл бөлуге тұрмайтын нәрсеге бола жанжал шығару, босқа қынжылу» деген мағынаны білдіреді. Сондай-ақ, бұл сөз тіркесінің өзіндік қалыптасу тарихы да бар. Мұны алғаш рет француз философы Монтескье (1755-1889) қолданған.

Ағылшын тіліндегі тіркестердің көбінің қолданыста жүрген идиомалар екені сөзсіз, әр салаға байланысты өзіне тән көптеген идиомалар қолданылады және осы идиомаларды аудару барысында біз тағы да аударма түрлеріне жүгінеміз. Мысалы, бизнес саласына байланысты: сreeping takeover.

Кейде, фразеологиялы сөз тіркестер толығымен еркін тіркестер арқылы жасалады. Сондықтан, аудармашының сол идиоманың мағынасын ажырату үшін контекстегі мағынасына назар аудара отырып, адекватты аударма түріне жүгінуі керек. Ағылшын тіліндегі to go - бару етістігі мен song - ән зат есімдерінің аудармасын білгенмен де, to go for a song идиомасының не мағына беретінін дөп басып айту оңай емес. Бұл идиома бір нәрсенің өте арзан бағаға сатылғандығын білдіреді . Мысалы, Asno one else at the auction seemed interested in the painting, it went for a song. (қазақша баламасы «су тегін») «Аукционда сурет өнеріне қызығушылар табылмағандықтан, сурет су тегін сатылып кетті. » деп айтуға болады[4. 21 -б] .

Жалпы аударма кезінде мына жәйттерге мән беру керек:

• идиоманы аударған кезде оның жалпы мағынасын беру, safe and sound-аман- есен;
• идиоманың мәндес баламасын беру арқылы аударма жасау, a quick temper-қызуқанды;
• идиоманы бір тілден екінші тілге сөзбе - сөз аудару немесе сипаттамасын беру,

a big shot - маңызды адам;

Сонымен қатар, ағылшын тілінде көне грек мифологиясынан енген сөз образдары да көп кездеседі. Осындай сөз орамдарының ең алғаш қай тілде, қандай мағынада қолданылып, қалыптасқанын жақсылап біліп алмайынша, оларды бірден аудара салуға болмайды.

Идиомаларға анализ жасап, аударма жұмыстарын оңайлату үшін грамматикалық тұрғыдан сөз таптарына бөлу және классификация жасау арқылы қарастырған өте ыңғайлы. [6. 32-б]

Мысалы:

1. Ағылшын тіліндегі идиомаларды мынадай сөз таптарына бөлу арқылы қарастыруға болады:

• idioms using adjectives:absent-minded - ұмытшақадам;
• idioms using nouns:the apple of someone’s eyes- біреудің көзініңқарашығындай болу(жақсы көретін адамға айтылады) ;
• idioms using verbs:to keep a straight face - бет аузын жиырып алу (күлген кезде) ;
• idioms using prepositions:on the dot-дәл уақытында;

2. Мынадай классификация жасау арқылы жіктеуге болады:

- Parts of the body idioms: have a sweet tooth - тәттіқұмар ;

- Colour idioms: a white lie - ешкімге зияны жоқ өтірік ;

- Animal idioms: an early bird - таңертең ерте тұратын адам ;

- Idioms to do with health and illness: to be fighting fit - денсаулығы мықты болу ;

- Idioms to do with money: to be broke - ақшасы болмау ;

- Idioms to do with emotions: to be scared to death - қатты қорқу ;

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс