Мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың әдістемесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақмола облысы білім басқармасы жанындағы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ж.Мусин атындағы Көкшетау жоғары қазақ педагогикалық колледжі МКҚК
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тіл және әдебиет кафедрасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

МӘТІН АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚ ТІЛІН ТАНЫМДЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мамандық атауы: 0111000 Негізгі орта білім беру Пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Орындаған:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ғылыми жетекшісі ф.ғ.м. Т.Жоламанова
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмысты қорғаған бағасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кафедра меңгерушісі м.ғ.м. Т.Қайыржан
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Хаттама № 20ж.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көкшетау, 2024
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
МАЗМҰНЫ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

5
І МӘТІН АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚ ТІЛІН ТАНЫМДЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ...

7
1.1 Мәтін, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2 Мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

14
1.3 Мәтіндермен жұмыс істеу жолдары мен амал-тәсілдері ... ... ... ...

23
ІІ МӘТІН АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚ ТІЛІН ТАНЫМДЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК-ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ...
34
2.1 Сипаттау, пайымдау, баяндау мәтіндері арқылы білім алушылардың танымдық қабілетін арттыруды практикалық тұрғыда жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

34
2.2 Толық, аралас, дескретті мәтіндер арқылы қазақ тілі сабақтарында білімгерлердің танымдық қабілеттерін интерактивті әдістер арқылы жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...

43
2.3 Зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама жасап, нәтижесін шығару ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
58
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

59
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы білім беру тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, 18.08, 2005.
2005 жылғы 18 тамыздағы Қазақстан Республикасы Жоғары білім беру тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан атты аталған тұжырымдама өмір бойы оқытуды оңтайлы қамтамасыз ету үшін білім берудің барлық деңгейлері мен нысандарының құрылымы мен мазмұнын тиімді өзгертудің мақсаттарын, міндеттерін, негізгі тәсілдерін айқындайды.
2. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығына енген өзгеріс.
Білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау өткізудің үлгілік қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2008 жылғы 18 наурыздағы № 125 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 5191 болып тіркелген, "Заң газетінің" 2008 жылғы 30 мамырдағы № 81 (1307) санында жарияланған) өзгерістер енгізілсін деп берілген. Өзгерістер аталып көрсетілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында анық көрсетілген. Ондағы басты мақсат - жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
АНЫҚТАМАЛАР
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Мәтін - бұл жалпы (бір) тақырып төңірегіндегі біріккен, сабақтастық пен тұтастық тән, ақпаратты жеткізетін мазмұнды (мәнді) сөйлемдердің тізбегі.
Мәтіндік жағдаят - бірмәнді шешімі жоқ жағдайлардың қарама-қайшы арақатынасы; проблемалық ойлаудың старттық шарты. Проблемалық ситуациялар типі типтік шешімдерді талап етеді.
Диалог - екі не бірнеше адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы берілетін ауызекі тілдегі ерекше форма.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функционалдық сауаттылық - оқушының мектептегі алған орта білімінің күнделікті өмірінде және болашақтағы көп қырлы қызметінде кездесетін тұрмыстық қоғамдық, әлеуметтік экономикалық проблемаларды шеуде табысты қолдана білуі [3,99].
Автор - көркем туындыны жасаушы, көркем туындыны жазушы [11,96].
Жанр - әдеби шығармалардың жеке түрлері, көркем әдебиеттің салалары [13, 27].
Тақырып - шығарманың заттық болмысы болып табылатын бөлшегі.
Идея - автордың дүниетанымдық сипаттағы тұжырым бағаларынан өрбитін көркемдік тұтастық.
Интерактив сөзі бізге ағылшын тілінің interact деген сөзінен келген. Inter бұл - өзара, act - әрекет ету дегенді білдіреді [27,80].
Әдіс - оқу және тәрбие жұмыстарының міндеттерін дұрыс орындау үшін қолданатын, мұғалім мен оқушының бірлесе атқаратын іс-әрекеті.
Тәсіл - әдістің бір элементі [28, 56].

ҚЫСҚАРТУЛАР
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚР - Қазақстан Республикасы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
БББ - Білем, Білдім, Білгім келеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
т.с.с - тағы сол сияқты,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
т.б - тағы басқа
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
БС - бақылаушы сынып
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ЭС - эксперимент сынып
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ОС - оқу сауаттылығы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Мәтінмен жұмыс істеу оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамыту, олардың сөздік қорын толықтыру, сөйлеу сапасын жақсарту шарттарының бірі ретінде тілдік дайындықтағы ең тиімді форма. Мәтін - сөйлеу ортасын құрудың негізі. Мәтін арқылы оқытудың барлық мақсаттары олардың кешенінде жүзеге асырылады: коммуникативті, білім беру, дамыту, тәрбиелеу. Мысалы, қазақ тілі сабағында сөздік дайындыққа көп уақыт бөлінеді. Жаңа сөздер мен терминдерді есте сақтау және бекіту өте маңызды. Әр түрлі контексте олар әр түрлі мағына береді, сондықтан мәтіндік материалда барлық сөйлеу бұрылыстарын пысықтау, сөз тіркестерін, қарапайым сөйлемдерді құрастыру, сөйлемдегі сөздердің ретін қайталау, синонимдерді немесе антонимдерді бөліп көрсету, сөйлем мүшелерін табу, жаңа сөздер сөйлеудің қай бөліктеріне жататынын нақтылау өте маңызды. Мәтіндік материалда сөзжасамда жаттығулар жасауға болады. Сөйлеу дағдыларын дамыту үшін одан да көп мүмкіндіктер бар. Біріншіден, мәтін бойынша жұмыс оқу техникасын жақсартуға, дұрыс айтуға, лексикалық қорды толықтыруға ықпал етеді. Оқушылар сөздердің емлесін көзбен есте сақтайды, стильде жаттығады, мәтіндегі басты нәрсені бөліп көрсетуді үйренеді, кілт сөздерді табады, салыстырады, қысқартады. Осылайша олар есте сақтау қабілетін, зейінін, ойлауын дамытады. Қазіргі таңда мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқыту үлкен сипатқа ие.
Мәтіндер арқылы қазақ тілі сабақтарын танымдық тұрғыда интерактивті әдістер арқылы оқытудың тың жолдарын көрсетіп, жаңаша әдістемесін ұсыну біздің жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Мәтін арқылы оқушылардың белсенділігін арттырудағы қазақ тілін танымдық тұрғыдан тереңдетіп, интерактивті әдістер арқылы тиімді оқытудың жаңаша әдістемесін ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- мәтіндер арқылы қазақ тілі сабақтарын танымдық тұрғыда оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін ұсыну;
- мәтіндер арқылы қазақ тілі сабақтарын танымдық тұрғыда оқытуды практика жүзінде интерактивті әдістер арқылы көрсету;
- зерттеу барысында жүргізілген жұмыстарға сараптама жасап, нәтижесін шығарып, қорытындылау.
Зерттеу нысаны: мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқыту
Зерттеу пәні: мәтіндермен жұмыс жасау әдістемесі, мәтіндер арқылы қазақ тілі сабақтарында танымдық тұрғыдан оқыту әдіснамасы.
Зерттеу әдістері: библиографиялық, баяндау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, талдау, қорыту, индукция-дедукция, бақылау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытуды дамыту және іс-әрекеттің осы түрін жақсы түсініп, мәтін тапсырмаларын дұрыс меңгерудегі оқушының белсенділігін әр түрлі тапсырмалар арқылы арттыру.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы: Зерттеу жұмысындағы тұжырымдарды классификациялап, конспект түрінде қолдануға және басқа жобаларда ұстануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы:Зерттеу жұмысындағы тұжырымдарды оқулықтар мен техника құралдарын пайдалануы. Сондай-ақ, қазақ тілін оқытуда жіктелген мәтіндерді деңгей бойынша бөліп оқытуға болады.
Зерттеудің дереккөздері: А.Байтұрсынұлы Тіл тағылымы, Р.Сыздықова, Б.Шалабай Көркем тексті лингвистикалық талдау, Ф.Оразбаева Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Мәтін және оны қабылдау да - өз шешімін таппай отырған, кең ауқымда зерттеуді қажет ететін мәтін лингвистикасының өзекті мәселелерінің бірі. Мәтін анықтамасын түсінуде ол феноменді оқып-үйренудің түрлі әдістемесі мен амал-тәсілі анықталады. Оны танымдық тұрғыдан оқытуда тиімді әдіс-тәсілдерді анықтап алу керек.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, әр тарау екі тармақшадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
І МӘТІН АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚ ТІЛІН ТАНЫМДЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Мәтін, оның түрлері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы, тіл білімінде мәтін ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылыми тұрғыдан зерттеліне бастағандығы және мәтінді лингвистикалық талдауда қандай ғалымдар еңбек еткені жайлы айтылады. Сонымен қатар, мәтін талдаудың негізгі мәселелері, әдістері мен амалдары, аспектілері, негізгі деңгейлері және талдау түрлері қарастарылды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ тілін оқытудың ең негізгі мақсаты - тілімізді терең үйрету, яғни оқушы белгілі дәрежеде қазақ тілінде сөйлеу керек, оқыған мәтіннің мазмұнын түсіну керек, өз ойын басқа адамға жеткізе білу керек. Бұл үшін сабақ барысында мәтіндер қолданылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтіндерді қолдану мақсаты - балалардың сөздік қорын дамыту, мәтінді талдай білу, сонымен бірге ауыз және жазба тілінің дағдыларын қалыптастыру. Баланың тілін дамытуда мәтін талдау үлкен орын алады, мәтінді талдау балаға білім береді, тілі мен ой-өрісін дамытады және тәрбиелейді. Мәтін талдау оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін арттыруға, тілін байытуға, өз ойын қазақ тілінде еркін жеткізу, сауатты жазу үшін елеулі нәтиже береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тіл білімінде мәтін ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылыми тұрғыдан елеулі жетістіктерге жете бастады. Алдымен мәтін туралы жалпы түсінікті айқындап алатын болсақ. Мәтін ерте кезден-ақ түрлі ғылым салаларының зерттеу нысаны болып табылады. Әуел бастан, діни сакральдық мәтіндер, заң және әдеби мәтіндер ғалымдардың ерекше назарын аударған. Зерттеушілердің айтуынша, мәтін туралы 300-ге жуық анықтама берілген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ең алғаш орыс фольклорисі В.Я.Пропптың 1928 жылы шыққан, Морфология сказки деген кітабында мәтін лингвистикасына ғылыми бағдар берген еңбегі болып табылады. Бүгінде мәтін лингвистикасы ғылыми ой-сана өркениетінің бір белесінен хабар береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Батыс Еуропада 1960 ж. мәтін лингвистикалық теориясынның негізі қалана бастады. Олар: П.Хартман, Р.Харвег, З.Шмид, В.Дресслер т.б. Олардың еңбектерінде мәтін құрылымдық жағынан қарастырылды. Алайда 1970 ж. ортасында мәтін коммуникативтік процесс ретінде қайта жандана бастады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1950-60 ж. мәтін құрылымымен Н.Ю.Шведов, Т.Г.Винокур, Е.В.Падчуева т.б. ғалымдар айналысты. Мәтінді лингвистикалық зерттеу 1970-80 ж. өте қарқынды дамып, Т.М.Николаева, С.И.Гиндин, И.И.Резвин, М.И.Откупщикова, И.Р.Гальперин, В.Г.Гак, Б.М.Гаспаров, т.б. еңбектері жарыққа шықты [1, б. 9].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтін сөзінің этимологиясы латынның texo - тоқимын, тігемін, өремін етістігіне ұштасады, textus - мата дегенді білдіреді. Мәтінге берілген түрлі анықтамаларға тоқталып кететін болсақ:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- қарым-қатынастың негізгі бірлігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жазба құжат түрінде обьектіленген аяқталғандықты білдіретін, әдеби тұрғыда өңделген, тақырып лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстардың әр түрлі типтерімен біріккен, бірқатар ерекше бірліктерден тұратын белгілі бір мақсаты, грамматикалық нұсқамы бар сөздің шығармашылық процесінің туындысы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- жүйелі, тұтас, тиянақты қалыптасқан және мағыналық жақтан өзара
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
байланысқан сөйлемдердің бірізділігі, коммуникацияға қатысуға тән сөйлемелік бірізділігі, жазу үлгісіндегі ауызша сөйлеу шығармашылығы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
- обьективті әлемнің субьективті бейнесі, кең мағынада екі сананың қарым- қатынасқа түсінуінің бір жолы [2, б. 10].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Соңғы жиырма жыл көлемінде мәтін ұғымын қазақ лингвист ғалымдары жан-жақты зерттеп, көптеген еңбектерін жарыққа шығарды. Қазақ лингвист ғалымдарын Р.Сыздықтың, Б.Шалабайдың С.Мұстафинаның, Г.Есмағұловтың, Д.Әлкебаеваның, Г.Смағұлованың, Ж.Қайшығұлованың, т.б. атауға болады. Мысалы, мәтін түзуші тілдік бірліктердің ерекшеліктеріне қатысты: 1989 жылы Р.Сыздықова, Б.Шалабаев. Көркем тексті лингвистикалық талдау; 1996 жылы М.Серғалиев. Көркем мәтіннің тілі; 1997 жылы Б.Шалабай. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми - теориялық негіздері; 2010 жылы Г.Смағұлова. Көркем мәтін лингвистикасы т.б. кітаптары жарық көрді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтін - мәтін лингвистикасының зерттеу объектісі болып табылады. Демек, мәтінді зерттеу, жан-жақты талдау мәтін лингвистикасы арқылы жүзеге асады деп айтуға болады. Мәтін лингвистикасы тіл білімінің жеке бір саласы болып қалыптасты. Мәтін лингвистикасының негізгі мәселелері мен ұғымдарына: мәтінді талдау; мәтін параметрлері; мәтін бірліктерін анықтау; мәтін категорияларын анықтау; мәтін бірліктерінграмматикалық және семантикалық зерттеу жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезде біздің елімізде әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағытталған жаңа білім беру жүйесін қалыптастыру және дамыту жұмыстарының басты тақырыптарының бірі функционалдық сауаттылық қалыптастыру. Педагогтердің мақсаты білім алушыларды осы өмірдің дағдысына дайындау, оларды белсенділікке, шығармашылыққа, іскерлікке және тәуелсіз білімге деген қызығушылыққа жетелеу. Функционалды сауатты тұлғаның негізгі белгілері: бұл белгілі бір қасиеттерге, шешуші құзыреттерге ие, адамдар арасында өмір сүре білетін және тәуелсіз тұлға.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Функционaлдық сaуaттылық - оқу және жaзу дaғдылaрын әлеуметтік ортaдa қолдaну (түрлі құжaттaрмен жұмыс, бaнкте сaуaлнaмa толтыру, түрлі aқпaрaттaрмен тaнысу), сыртқы ортaмен тығыз бaйлaнысты орнaту және оқушылaрды тез әлеуметтенуіне бейімдеу. Оқушылaр сыртқы ортaдa aдaмдaрмен, құрбылaрымен, жaнұясымен қaрым-қaтынaс жaсaғaндa оқу дaғдысын қолдaнaды, яғни aқпaрaт aлмaсу үшін, aқпaрaт беру үшін мәтінмен жұмыс жaсaйды. Оқу сaуaттылығы - оқушылaрдың жaзбa мәтіндерді түсінуі және қолдaнуы, мәтін бaрысындa ой-толғaуы, жaңa білім игерудегі әдіс-тәсілдерді қолдaнуы, әлеуметтік ортaғa бейімделуі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сабақ үстінде білім алушының жүйелі түрде жұмыс жасауына мүмкіндік жасау, өтілетін сабақ тақырыбына сай нақты SMART мақсат қоя білу - ол әрбір мұғалімнің шеберлігіне, ізденімпаздығына тікелей байланысты. Өйткені, оқушыларды терең әрі жинақы, түсінікті біліммен сусындату, олардың шығармашылық қабілетін дамыту, пәнге деген қызығушылықтарын ояту, өз бетінше білімін жетілдіріп, толықтыруға дағдыландыру сияқты жұмыстар сабақ барысында қалыптасады. Бұл дегеніміз әр педагогті ойландырып, жаңаша жұмыс істеуге, жаңа ізденістерге, әрдайым жаңалықтың жаршысы болып жүруге жетелейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқушылардың сөйлеу тілін мәтіндер арқылы дамытуды жүзеге асыру нәтижесінде олардың қазақ тілінен білімдері толықтырылып, мәтінмен жұмыс істеу дағдылары жетілдіріледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс жасату - тіл үйретудегі негізгі элементтердің бірі. Тіл дамытуда мәтіннің рөлі өте үлкен, мәтін балаға білім береді, тілін, ой-өрісін дамытады, тәрбиелейді. Мәтінді талдаған кезде оған қойылатын талаптарға да назар аудару керек. Мәтіннің тәрбиелік мәні бар болуы тиіс; мәтінде оқушылардың дүниетанымын кеңейтетін мәліметтер нақты, түсінікті, қабылдауға қиын болмайтындай болуы керек; жеңілден - қиынға қағидасы сақталу қажет. Мысалы, біз өз ойымызды сөз арқылы емес, негізінен мәтін арқылы жеткіземіз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс жасау мынадай кезеңдерге бөлінеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінді оқығанға дейінгі жұмыс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс кезеңі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтін алдындағы жаттығулар мен тапсырмалар және соларға сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әртүрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері, сөйлем түрлері, сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері және т.б.) меңгерту.
Мәтінмен жұмыс - сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады.
Олар:
1. Дыбыстармен жұмыс;
2. Сөздіктермен жұмыс;
3. Сөздік қорларын жетілдіру;
4. Тіл дамыту;
5. Ережемен жұмыс;
6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы орындалады. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындау. Мәтінмен жұмыс кезеңі былайша ұйымдастырылады: оқығанның мазмұнын айту, мәтін бойынша сұраққа жауап беру, жоспар жасату, бірнеше бөлімге бөліп оқыту, негізгі, жанама ойды таптыру, қорытынды жасату. Мәтін мағынасын толық түсіну дегеніміз - мәтіннің мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек. Бұл жеке сөздер түсінікті болса, тұтас мәтін де түсініқті болады деген ой туады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шартты түрде алып отырған үшінші кезеңде мәтінді оқып, түсініп, мәтіндегі негізгі ойды казақ тілінде жеткізе білу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінді оқып, танысқаннан кейінгі орындалатын жұмыстар: логикалық сұрақтар құрастыру, сөздік жұмыстарын жүргізу, фонетикалық жаттығулар, мәтіндегі пнегатив тұстарды позитивке айналдыру, сөйлем кұрау, мәтінге мәтін мазмұны негізін сақтай отырып, жоспар құру, аударма жасау, мәтінге мазмұнына сай ат қою, диалог, жағдаят құру, мәтіннің мазмұнын құрылған жоспар бойынша айтып беру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс істеу кезеңінде саралау тәсілі қолданылса, жұмыс жүргізу жеңілірек болады. Оқушыларды жұмыс істеу қабілеттеріне және білім деңгейлеріне қарай топтастырып, әр топқа сараланған тапсырма берген дұрыс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мысалы, мәтіннен бірнеше сөйлем оқып, сол сөйлемдердің ішінде мәтіннің мазмұнын білдіретін сөйлемдердің ретін балалар белгілеп шығады, мәтіннің мазмұнына келетін суреттер таңдап алып, соларды пайдалана отырып, мәтін құрастырады. Таспаға жазылған мәтінді оқушыларға мұқият тыңдатып, мәтінге байланысты сұрақтар қою, бұл олардың мәтін мазмұнын қаншалықты түсініп отырғандарын аңғартады. Бұл арада сөздіктіде пайдалану ұсынылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтін мазмұнымен толық таныспай тұрып, мәтіннің ішіндегі сөйлемдерге сұрақ қою дұрыс емес. Оқушылардың алдында сабаққа қатысты мәтін жатуы қажет. Мәтіннің ішінен таныс емес сөздерді теріп жазып алғаннан кейін, оқытушының көмегімен тілдерін дамыту мақсатында актив сөздер, сөз тіркестері бөлек сөздікке жазылады. Бұлай жазып алу сөздің дұрыс жазылуын, айтылуын тексеруге, өзін-өзі тексеруге, бірін-бірі тексеруге көп көмегі тиеді. Мәтінде берілетін сөздердің ішінде таныс емес сөздер мейлінше аз болғаны дұрыс. Сондықтан мәтін таңдап оларды сыныптың деңгейі ескерілу қажет. Алдыңғы біліммен байланыстырып отыру керек. Бұл жерде алдыңғы білім дегеніміз - үй тапсырмасы емес, жалпы оқушылар алдыңғы сыныптарда өткен білімдеріне сүйене алулары керек. Бұл жерде байланыстылық қағидасы сақталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс жүргізуде жаңартылған білім беру бағдарламасын негізге алсақ, оқушылар мәтіндегі ойды, оқиғаны өз өмірімен ұштастыруы керек; оқылған мәтінге өз көзқарасын білдіре алуы тиіс; мәтінге әлеуметтік, тарихи, адамгершілік маңыздылығы жөнінен баға бере алуға бағыттауымыз қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар әр оқуышының психологиялық жағынан жас ерекшелігіне, тәжірибелеріне қарай өз бетімен жұмыс жасау дағдысын қалыптастырудың танымдық мәні зор.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әдіскер-ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек, профессор Ф.Оразбаева өзінің Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі атты зерттеу еңбегінде: Мәтін - адамдар арасындағы тілдесімдік қатынастың жемісі. Адам өз ойын екінші біреуге жеткізген кезде қалай болса солай айтылған сөйлемдер тізбегін құрамайды. Керісінше, жинақталған пікірін, көзқарасын бір-брімен ой жағынан да, қалпы тарапынан да бірлескен сөйлемдер жүйесімен, яғни мәтін арқылы жеткізеді, баяндайды. Адам тілдік қатынаста үлкенді-кішілі, ірілі-ұсақты мәтіндерді сөйлесім әрекетінің кез-келген кезеңінде ойдан құрап, қолдана береді - деп тұжырымдайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зaмaнaуи оқу сaуaттылығы ұғымы түрлі мәтінді түсінумен aнықтaлaды. Сондықтaн жaңa жүйеде жұмыс жaсaйтын мектеп оқушылaрды түрлі мәтіндермен жұмыс жaсaуғa дaғдылaндыру керек: жaзбa мәтін, электронды мәтін, aудиомәтін. Шығaрмaшыл, құзіретті мұғaлімдер сaбaқты оқушылaрдың тaлaбынa сaй әзірлеуі шaрт. Мәтіндерді топтaстыруғa немесе белгілі бір тaқырыптaр бойыншa жіктеу өте күрделі. Оқушылaрдың сaуaттылығын aрттырудa оқыту үрдісіне жaңa технологияны пaйдaлaнудың нaқты белгілері көрсетіліп отыр. Зaмaнaуи оқыту үдерісіне сaй мұғaлім сaбaқтa тек бaғыт беруші, aл көрсетіліп отырғaн жұмыс жүйесінің әр компоненті оқушы aрқылы іске aсырылaтын және оқушының сaуaттылығын aрттыру мен дaмытуғa тікелей бaғыттaлғaн нaқты, нәтижесін берер жүйелеп сaнaймын.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс дегеніміз - сабақта өтілетін әр түрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Олар:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. дыбыстармен жұмыс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. сөздіктермен жұмыс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. сөздік қорларын жетілдіру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. тіл дамыту;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. ережемен жұмыс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6. белгілі тақырыптар бойынша тірек сөздерін табу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7. ауызша сөйлей білуге дағдыландыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс істеу мынадай кезеңдерге бөлінеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінді оқығанға дейінгі жұмыс;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс кезеңі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
III. Мәтінді оқығаннан кейінгі кезең.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтін алдындағы жаттығулар мен оған сәйкес жұмыс түрлері мынадай бағытта жүргізіледі: жекелеген сөздерді дұрыс айтып, жазуды, тілдік тұлға мен сөйлем үлгілерін мәтінде танып, айыра білу және әр түрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ түрлері т.б.) меңгерту.
Мәтінді оқу арқылы бала дамуына әсер ету үшін, әртүрлі әдістерді қолдану. Әдебиет халқымыздың басынын өткен тарихымен, еліміздің ерлік, елдік дәстүрімен, қазіргі тұрмыс - тіршілігімен , адамдардың қилы тағдырымен, олардың асыл арманымен, мінез құлқымен таныстырады. Көркем шығармадан оқушылар рухани азық, тәлім-тәрбие алады. 5-ші сыныптан бастап қазақ әдебиеті пән ретінде оқылады, сондықтан осы кезден бастап баланың әдебиетке деген құмарлығы мен құштарлығын арттыру және болашақ ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу керек. 5-ші сыныпта оқушылар қазақ халқының мақал-мәтелдерімен, жұмбақтарымен, ертегілерімен танысады.Тақырыпқа деген қызығушылықты арттыру үшін балаларға түрлі ойындар, суреттеу, әртүрлі тапсырмалар ұсынуға болады. Ертегілерді өткен кезде балаларға кейіпкерге мінездеме бер, суретте деген тапсырмалар беріледі. Қызықты оқу үшін оқушылыр ертегіні рольмен оқиды.
Кейіпкерлер туралы не білесіңдер?деген сұраққа жауап береді. Ертегі Түлкі мен ешкі тақтаға суреттер ілінеді. Ешкі мен түлкіге мінездеме беріледі Бұл туралы не білесіңдер? деген сұраққа жауап береді. Балалар түлкі мен ешкі туралы білетін ертегілерін, өлеңдерін айтып береді. Ертегіге кесте сызады.
Ертегінің авторы Ертегінің аты Оқиға орны Кейіпкерлер Кейіпкер несімен ұнады. Кімдікі дұрыс. Соңында не болды? Ертегінің идеясы Ертегі қай түрге жатады.
II. Мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы мен құрылымы талданады. Мәтіндегі сөйлем құрамына талдау жасау:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) сөйлем түрлері;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) сөз тіркестері;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) сөздердің мағыналарын контекске қарап анықтау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) сөйлемдегі сөздердің сөз табына айыру, олардың құрамына талдау жасау т.б. Мәтін ішінен қажет мәліметті бөліп алу, сөз, сөйлем мағыналарын айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр түрлі тәсілмен орындау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс кезеңін төмендегіше ұйымдастыруға болады: оқыған мәтіннің мазмұнын әңгімелету, мәтін бойынша сұрақтарға жауап бере білу, жоспар жасату, мәтінді бірнеше бөлімге бөліп, оларға ат қойғызу, мәтіннің негізгі мазмұнын ашу үшін қолданылып тұрған жанама ойлар мен суреттеулерді таптыру, қорытынды жасауға үйрету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтін мағынасын толық түсіну дегеніміз - мәтіннің мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек. Сондықтан мәтіннің мазмұнын ашатын жеке тірек сөздерді дұрыс тауып, қолдана білу дағдыларын қалыптастыру қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
III. Мәтінді оқығаннан кейінгі кезеңдегі міндет - мәтін мазмұнындағы негізгі ойды казақ тілінде жеткізе білу. Мәтінді оқығаннан кейінгі жұмыстар:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. мәтін бойынша логикалық сұрақтар қойып, жауап алу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. сөздік жұмыстар;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. фонетикалық жаттығулар;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. сөйлем кұру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. мәтінге жоспар құру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6. аударым;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7. мәтінге ат қою;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
8. диалог, ситуация құру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
9. мәтіннің мазмұнын жоспар бойынша айту.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мәтінмен жұмыс істеу кезеңінде оқушыларды тілді білу деңгейлеріне қарай топтарға бөліп, әр топқа лайықты тапсырма берген жөн. Ол үшін қазақ тілінде мәтінді оқудың ерекшеліктерін меңгерткен жөн:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
а) қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылуы, жазылуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ә)ол дыбыстарды айтылу және жазылу жағынан бір-бірінен ажырата білу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
б) сөз мағыналарын контекске қарай талдау (синонимдік қатар, омонимдер, полисемия т.б.). Мәтінді оқуда төмендегідей әдіс-тәсілдерді қолдануға болады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Дауыстап оқу - оқушыларды сөздерді дұрыс айту дағдыларын қалыптастырады, сонымен қатар, бірінің қатесін бірі түзетуге мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Іштей оқу - бұл әдіс бойынша балалар мәтінді оқып, әңгімелеп беру арқылы өзінің мәтінді басқаның көмегінсіз түсіну деңгейін көрсетеді. Осы тұста әр оқушының қазақ тілінде мәтінді түсіну деңгейін анықтауға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Араласып оқу (кезекпен оқу);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Мәтінді оқып, аудару;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Мәнерлеп оқу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Оқушыларды шапшаң оқуға дағдыландыру, әрине, өте жақсы. Дегенмен, олардың шапшаң оқуы мәтінді толық түсініп оқыды деген сөз емес. Оқушының мәтінді түсіну қабілетін әр түрлі әдіс-тәсілдер қолдана отырып анықтауға болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мысалы:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. мәтінді қазақ тілінен орыс тіліне аудару(мемлекеттік тілде оқымайтын мектеп, сыныптарда);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. оқыған мәтіннің мазмұнын айтқызу, қазақ тілінде жеткізуге қиналса, орыс тілінде айтқызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. мұғалімнің сұрағына дайын жауап оқу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. берілген мәтіндегі ойды бірнеше сөйлемдер арқылы айтып беру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. мәтінді бөлімдерге бөлу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6. оқыған мәтінге немесе абзацқа тақырып қою;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7. Үлестірмелі карточкаларға мәтінді түсінгенін айтуға көмектесетін тірек сөздер жазылады. Мысалы: бірнеше сөйлем оқимын, сол сөйлемдердің ішінде тірек сөздерді дұрыс орналастыру арқылы мәтіннің мазмұнын білдіретін сөйлемдердің ретін оқушылар белгілеп, мәтінді айтып беруге қажетті шағын жоспар құрады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
8. Мәтіннің мазмұнына сай ақын-жазушылар шығармаларынан үзінділер келтіріп, мысалдар айту (Отан, батырлар, жыл мезгілдері т.б. тақырыптарға).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
9. Магнитофонға жазылған мәтінді оқушыларға тыңдатып, мазмұнын айтқызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
10. Сөздіктерді пайдалана отырып, аударма жасауға дағдыландыру;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
11. Мәтінге жоспар құрғызып, мәтіннің мазмұнынан түсінгендерін әңгімелету. Осындай жұмыс түрлерін өткізе отырып, мәтінмен жұмыс жүргізу студенттердің бағдарлама материалдарын терең меңгерулеріне, азаматтық ой-өрістерін кеңейтуге және патриоттық сезімдерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, Туған жер ұлылыққа үндейді атты мәтін бойынша мынадай жұмыс түрлерін жүргізуге болады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) Мәтінді тақырыпсыз беріп, оқыту;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) Қысқаша мазмұнын айтқызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) Әр абзацқа ат қойғызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) Толық мәтінге ат қойғызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) Туған ел туралы мақал-мәтелдер, білгендерінше, айтқызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
6) Мәтінге жоспар құрғызу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7) Тірек сөздерін тапқызу: Отан, Егемен Қазақстан, Тәуелсіздік туы, Ұлы дала, ата-жұрт, Ақ Жайық, Орал таулары, Қасиетті мекен;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
8) Мәтін бойынша сұрақтарға жауап алу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
9) Мәтін бойынша қысқаша эссе жазғызу.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың әдістемесі

Танымдық лингвистика тілі арқылы қоршаған ортаны, адамзат қасиеттерін, қоғамдық құбылыстар мен жаратылысты танып-білудің ғылыми-теориялық негіздерін қарастырады. Сондықтан қазақ тілін оқытуда танымдық лингвистика ілімі білім мазмұнының танымдық бағыттары мен аспектілерін әр түрлі қырынан ғылыми жағынын негіздейді және адамның таным үрдісіне қатысты білімін тереңдетіп, тәжірибесін молайтады. Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың мақсаты - тіл біліміндегі танымдық теорияның ғылыми негіздерін меңгерту арқылы теория мен практиканы ұштастыра отырып, тіл үйренушінің ой-өрісін кеңейту.Міндеттері:
қазақ тіл білімі мен танымдық лингвистиканың бір-бірімен байланысын көрсете білу;
қазақ тілін оқыту барысында оның басқа салалармен байланысын жүзеге асыру;
оқыту барысында оқушылардың ойлау қабілетін, қоршаған ортаны зерттеп тану қасиетін, өзіндік ой-пікірін дәлелдеп жеткізе білу дағдысын жетілдіру, олардың дүниетанымын кеңейту.
ой, сана, тіл тұтастығы арқылы тілдік қатынасты жете меңгерту, таным үдерісін жан-жақты іске асыру.
Лингвистика тілдің шығу тегін, табиғатын, қызметін саралау мақсатында тілшілер адам, ойлау, таным, халық, қоғам сияқты ұғымдардың мән-мағынасына ерекше көңіл бөледі. Сол себепті лингвисттер тілді оқытуды қарапайымнан күрделіге, жалқыдан жалпыға қарай айқындалатын, үнемі толығу, өзгеру үстінде болатын әрекеттер деп қарастырды.Тіл ғылымының танымдық ерекшелігі адамның ойлау жүйесінің табиғатын, оның ішкі заңдылықтарын қарастырудан тұрады. Тіл - амал, құрал, оның арқасында адам бірімен-бірі қарым-қатынасқа енеді,пікір алысады және бірін-бірі түсінеді. Тіл ойлаумен тікелей байланысты болғандықтан, сөзді және сөйлемдегі сөздердің бірлігінде ойлау ісінің жетістіктерін тіркеп отырады. Демек, адамның дүние танудағы жетістіктері сөзде, сөйлем құрылысында тіркеледі, сөйтіп адам қоғамында пікір алысуға мүмкіндік жасайды деп көрнекті ғалым Сәрсен Аманжолов атап көрсеткендей тіл мен таным ұғымдарының сабақтастығы тілдік құралдар арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Қазақ тілін оқытуда тілдік және қатысымдық бірліктер білім мен таным үдерістерін біріктіреді. Әсіресе сөз коммуникативтік тұлға ретінде әрі атаулық, әрі танымдық қызмет атқарады. Өйткені, сөз-сөйлеу, пікір алысу үрдісіндегі ең басты тұлға. Сөз жеке тұрғанда заттың, сынның, қимылдың т.б атауы болып номинативті қызмет атқарса, тіл арқылы қарым-қатынаста белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жұмсалып, қарым-қатынастық қызмет атқарады.
Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың қайнар көзі - тілдік материалды әдебиетпен сабақтастырып, пәнаралық байланыстың негізінде ғылым мен білімді өзара тоғыстыра отырып, жеке тұлғаның рухани әлемін байыту, баланың өзіне деген көзқарасы мен пікірін қалыптастыру. Ашық әңгіме, ойлы сұхбат, әдебиет қағидаларын қазақ тілі сабағында пайдалана білу, ұнамды образдың әдемі қасиеттерін оқушы бойына сіңіріп, оны өмірмен ұштастыра алу, дүниені, ортаны адамды жан-жақты зерттеп тани білу, тілдік қатынасқа түсу т.б. - барлығы оқыту жүйесін жаңаландырып, білім беру үрдісін тереңдете түседі. Қазақ тілі сабағында сөз бен сөйлемді, тұрақты тіркес пен мәтінді меңгерту үшін оқушыға ой салу, ойланту, өз пайымын тіл арқылы дәл, нақты, шешен жеткізе білуге жетелеу ұстаз тарапынан көп ізденісті қажет етеді.Осы тұрғыдан келгенде ұстаз Қанипа Бітібаеваның Ой салу - ұстаз тарапынан, ойлану-шәкірт тарапынан, шешімге келу-оқушы тарапынан болу керек деген пікірінің психологиялық жағынан дұрыс тұжырым екендігін атай кеткен жөн. Өйткені таным үдерісі, біріншіден, ұстаз бен оқушының бірлескен әрекеті арқылы іске асса, екіншіден, олардың әрқайсысы жеке тұлға ретінде түрліше әсерге бөленеді. Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқыту төмендегідей мәселелерді қамтиды. 1.Қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын бағдарламаға сәйкес тілдік қағидаларды басшылыққа ала отырып, жалпы адамзатқа тән қасиеттермен сабақтастыра білу сабақтың білімдік мақсатымен қоса танымдық мақсатын жүзеге асыруға ықпал етеді (қабылдау, ойлау, сезіну, өзіндік пікір түю т.б.).2.Сабақ барысында жеке тұлғаның психологиялық жай-күйін ескере отырып, оның есте сақтау қабілетін, жадысын, кез келген ақпаратты қабылдау дағдысын, шешімді пікір, дәлелді мысал келтіре алу қабілетін жетілдіру, берілген тақырып ішіндегі ең қажетті, ең пайдалы мәселені сұрыптап, таңдай білу оқушының ойлау қабілетін ұштап, соған сай әрекет етуге жетелейді. Ойды сыртқа шығару кезінде сөйлемді дұрыс құрастыру, логикалық қорытындылар жасау, таныс мәліметтерден жаңа деректер жинақтау, оларды жоспарлау мен жүзеге асыру жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін аңғартатын үрдіс.3.Тілдік және қатысымдық бірліктердің мағыналық ерекшеліктерін нақты мысалдармен түсіндіріп, әр сөздің мағыналық реңкін тіркес пен сөйлем құрамында қолдана отырып ойды түрлендіруге болатын мүмкіндіктер жасау, сөзді әр түрлі жағдаятқа сәйкес бейнелі жеткізе үйрету оқушының танымдыққабілетін жаттықтырады. Қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқыту берілген білім мазмұнын тереңдетеді, қоғамдық-әлеуметтік өмір мен ғылым-білімді ұштастыра келіп, болашақ ұрпақтың дүниетанымын кеңейтеді, өзінше ой-пікір түйіндеуге үйретеді, сабақ - білім естерінде сақталады, танымдық белсенділігі артады, бір-бірінің қателіктерін айтып, жақсы қасиеттерін үйренеді.Мәтін - өте күрделі тілдік құрылым. Осы құрылымды айқындайтын басты белгілері - жүйелілік және тұтастық. Мәтіннің тұтастық категориясы сол мәтінді ұғынып, мәнін түсінгенде ғана пайда болатын, оның логикалық жағымен тығыз байланыста болса, ал оның жүйелілігі күрделі бірліктерді құрайтын тілдік құралдардың белгілі әдіс-тәсілдерімен ұйымдасуынан көрінеді [1, 73 бет].
Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыс түрлерінін бірі - сабақта мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру. Мәтінмен жұмыс дегеніміз - сабақта өтілетін әр түрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады.
Тіл дамытуда дыбыстарын дұрыс айтуға жаттықтыру, қазақ сөздерінің айтылу нормасын қалыптастыру, қазақ тілінің орфоэпиясын, орфографисын дұрыс меңгеру жұмыстары жүргізіледі. Бұлар ауызша сөйлеу тілінің негізгі мәселесі болып табылады.
Қазақ тілін дамытуда мынадай әдістермен жұмыс жүргізуге болады:
1.Сөздік жұмысын жүргізу арқылы оқушының тілін дамыту;
2.Мәтінді оқу арқылы тіл дамыту;
3.Көрнекі құралдарды пайдалану арқылы тіл дамыту;
4.Жаттығулар арқылы тіл дамыту;
Сөздік қоры бай адам ойын жеткізуге ең керек сөзді таңдап қолдана алады. Сондықтан да оқушылардың сөздік қорын байытып, тіл дамытуда шешуші рөл атқаратын жұмыстардың бірі - сөздік жұмысы.
Жаңа лексикамен таныстыру барысында оқушыларға жаңадан меңгертілуі тиіс сөздердің мағынасын бірге сөйлем ішінде қолдана білудің үлгілерін де қоса жаздырту, жаңа сөздерді қатыстыра отырып, сөз тіркестерін, құрылысы күрделі сөйлемдер ойлатып жаздыру, байланыстырып сөйлеуді дамытуға ықпал етеді[5, 162].
Сөйлеу тілін мәтін арқылы жаттықтырып, жаттығулар жүйесінде дамытып, тілдің негізін қалыптастыру үшін мынадай жағдайлар қарастырылуы керек.
1.Шағын мәтінмен жеке-жеке сөйлемдердің сапасын саралап салыстыру;
2.Мәтінің мазмұнын түсін;
3.Мәтіндегі бастапқы, ортаңғы, соңғы ойларды анықтау;
4.Мәтінді толықтыру не қысқарта білу;
5.Мәтінді баяндай білу, басталар, аяқталар ойды дұрыс жеткізу;
6.Жоспар бойынша мәтін мазмұнын әңгімелеу;
7. Мәтіндегі сөздермен түрлі жұмыс жасап, сөздік қорды толықтыру.
Мұндай жүйелі жұмыс оқушының қазақша ойлау қабілетін және тілін дамыту мақсатында үлкен нәтиже береді. Мәтінмен жұмыс оқушының тілдік іскерлігімен қатар, оның жалпы дүние танып білуін қалыптастыруда да ерекше ықпал етеді.
Қазақ тілінің бай сөздік қорын қарым-қатынаста қолдана алмаса, тілді толық меңгерген болып саналмайды. Сондықтан оқушының сөздік қорын байыту үшін сөздерді сөйлеуде қолданысын жаттықтырумен бірге жүргізіледі. Сөзді қарым-қатынаста қолдану үшін тілдік тұлғалардың қолдану заңдылықтарын білу керек. Сөзбен-сөзді байланыстыратын қосымшалар, сөз тіркесінің сөйлем жасауы, сөйлемдердің бір-бірімен байланысу заңдылықтары бәрі осы арнада беріледі. Грамматиканың заңдылықтарын меңгеріп, оны сөйлеуде қолдану арқылы ғана ойланған ойыңды, айтар сөзіңді жеткізуге болады. Бірақ грамматика заңдылықтарын жатқа білмей, оны сөйлеу кезеңінде қолдана алмаса, ол тілгенге жатпайды. Екіншіден, тілді үйрету ісінде оқушы тілін дамыту жұмыстарын ұйымдастырғанда жаттығулардың атқаратын қызметі зор. Мысалы, орыс баласы өз ана тілінде сөйлесу дағдысы қалыптасқан. Бірақ грамматикада қате болуы мүмкін. Өйткені ол туғанда өз ана тілін ауызекі сөйлеу тілінде меңгерді, ал тілдің грамматикалық заңдылықтарын ол біле бермейді. Екіншіден, тілді үйретуде сол тілде сөйлеу дағдысын қалыптастырып алуымыз керек. Сондықтан лексикалық тақырып бұрын жүреді. Грамматикалық тақырып кейінірек жүреді. Қазақ тілінің заңдылықтарын меңгеруде сөздердің қарым-қатынаста қолдану аясын кеңейтіп, сөйлеу дағдысын қалыптастыруымыз керек. Өзге тілмен шұбарламай таза сөйлеуге жаттықтыруымыз керек. Ендеше әдеби тілде сөйлеу жаттығудан басталады. Жаттығу тілдік материалдың негізінде оқушының жас ерекшелігіне, білім деңгейіне сай беріледі. Жаттығу екіге бөлінеді: 1) тілдік жаттығулар; 2) сөйлеу жаттығулары.
Тілдік жаттығулар. Тілдік жаттығулардың міндеті - тілдің грамматикалық материалдарын оқушыға меңгерту. Тілдік жаттығу әр тілдік тұлғаны таныстырады. Оны қолданып, тілдің заңдылықтарын меңгеруге жаттықтырады. Бірте-бірте тілдік тұлғаларды дұрыс, ойланбай бірден қолдану дәрежесінде жеткізуді көздейді. Тілдік жаттығулар грамматикалық тақырыптарға сай фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік жаттығу болып бөлінеді. Тілдік жаттығуды алғашында қолындағы дайын үлгі бойынша беріп, оқушының назарын аударып, көзін үйретуге мақсатында қаралады. Көп нүкте қойылатын жаттығу тілдік тұлғаның дыбыстық нұсқасын дұрыс таңдап қою мақсатын көздейді. Мысалы, көп нүктенің орнына тиесі әріптерді қойып, көшіріп жаз. Аст...над...н қ...нақтар к...п к...лді. П...кіртал...с өте қыз...қты ...тті. Сөзге тиісті қосымшаны дұрыс жалғау (бала-лар-ға, ғаламшар-дың), сөйлемді аяқтау (Сонымен батыр көп ойланбай, өзінің таңдаған ... .), кеңейту, тарылту бәрі оқушыны сөйлеуге апарады. Екіншіден, тілдің заңдылықтарын үйренуші оқушылар алғаш ойды қалай жеткізуді ойлайды. Дайын жаттығулары тілдік тұлғаларды қолдануды үйреніп қоймай, оны ойланбай қолданатын дәрежеге жетуді де жүзеге асырады. Сондықтан тілдік жаттығулар оқушыларға тілдік тұлғаларды қолдануға жаттықтырып, оны сөйлеуде қолдану дағдысын қалыптастырады.
Сөйлеу жаттығулары. Сөйлеу жаттығулары - қарым-қатынас жасауда қолданылады. Оған сұраққа жауап беру, өзі сұрақ қою, сөйлем үлгілерін сөйлеуде қолдану, тақырып бойынша шығарма, мазмұндама жазу, жоспарланбаған, дайындалмаған тақырып бойынша сөйлесу, кез келген тақырыпқа диалог құру. Сөйлеу жаттығуларына сөздік қоры негіз болады. Сурет арқылы, оқыған кітабының мазмұнын айтқызу арқылы, мақал- мәтелдерді сөйлеуде қолдану, өлең жаттау, ән айтуға үйрету, белгілі бір тақырыпқа байланысты ребустар, сөзжұмбақтар құру - оқушы тілін дамыту құралы.
Жеке сөздермен сөз тіркестері құралады. Осылайша жаңа тіркес, сөйлеу, мәтін есте сақталады. Сабақ үстінде оқушылардың тілін дамытуда сабақты құрғақ сөзбен түсіндіргеннен гөрі мәтіндермен жұмыс жасап танымдық тұрғыдан оқыту тиімді. Мысалы, 7-ші сынып оқушыларында қазақ тілін меңгерту жұмыстары жоғарыда ұсынылған жұмыс бойынша жасалса, баланың сөздік қоры дамиды дегенге 75%, ал дәстүрлі тапсырма және дәстүрлі сабақ арқылы меңгерту 25% құрайды.

Сонымен қатар диалог та тіл дамыту үшін, тілдік орта туғызу үшін қолданылатын басты методикалық әдістердің бірі ретінде сабақтарда ерекше орын алуы керек. Диалог - ауызекі сөйлеудің негізгі формасы. Диалогтер арқылы сөйлеуге үйрету кезінде тілдік нормаларды сақтап, олардың қолдануларына да назар аудару керек.
Оқушылардың ой-өрісін кеңейту үшін әрі өз ойларын жинақтап жеткізе білуге жаттықтырумен мақсатымен түрлі тақырыпқа әңгімелесуге, пікір алысуға, сюжеттік әңгімелер жүргізуге тырысу керек. Сабақтарда қоршаған өмірге жақын жағдайлар туғызу, оқушыларды ауызекі сөйлесуге жаттықтырып отыру ең қажет нәрсе. Қазақ тілін нашар білетін оқушылармен жұмыс жүргізгенде ең бірінші күнделікті қарым-қатынаста қолданылып жүрген сәлеметсіз бе? рұқсат етіңіз, қалыңыз қалай? деген сияқты сөйлемдерге көңіл аударып отыр керек.
Танымдық тұрғыдан тіл дамытудағы ең тиімді әдіс-сұрақ-жауап әдісі. Осы әдісті жиі қолдана отырып, оқушылардың ойлау қабілетін дамытуға болады. Монолог-диалог құрау әдісі. Басты мақсат- өз білімі деңгейінде өз ойын айтқызып, әңгімедегі немесе мәтіндегі оқиғаны ілуге ұмтылу, ынталандыру. Мәтінге байланысты монолог, диалог құруға үйрету. Екі жұп бір-біріне сұрақ-жауап тәсілі арқылы өздерінің білген жауаптарын айтады.
Тіл дамыту, тіл жаттықтыру жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру-оқушылардың ойлау қабілетін, ойын дұрыс жеткізудің тиімді жолы екені даусыз. Жоғарыда айтылған тіл дамытудың тиімді әдіс-тәсілдері оқушылардың оқуына, сөйлеуіне, жазуына, ойлау қабілетінің дамуына әсері мол.
Мәтін арқылы қазақ тілін танымдық тұрғыдан оқытудың бір әдістемесі, ол мәтінде лингвистикалық талду әдістерін қолдану. Мәтінді лингвистикалық талдаудың өзіндік әдістері мен амалдары бар. Олар:
Семантика-стилистикалық әдісі - мәтіндегі бірліктерді олардың сөздіктердегі мәнімен салыстыру үшін қолданылады.
Стилистикалық эксперимент әдісі - синонимдерді іріктеу, мәтіндегі сөйлемдердің орнын алмастыру сияқты түрлері, сөйлемде компрессия қолдану: бағыныңқы сөйлемді көсемшелік және есімшелік амалдармен алмастыру; мәтіндегі жай және құрмалас сөйлемдердің арақатынасын қарастырады.
Мәтінді сандық талдау әдісі - сандық заңдылықтарды тауып, мәтіннің тілдік құралдарының сапалық айырмашылығын табуға көмектеседі.
Салғастыру-стилистикалық әдісі - түпнұсқа мен аударма мәтіндерін
салыстырғанда қолданылады [3, б. 6-7].
Бұл әдістерден басқа мәтін талдаудың бірнеше әдістері қалыптасқан. Олар өз ішінде тағы да талдау әдістеріне бөлінеді. Ең бірінші лексика-семантикалық талдау әдістерін айтуға болады. Бұл әдіс көркем мәтінді түзуші сөздерден басталады. Лексика - семантикалық топтастыруды, мәтінде үш бағыттан байқалады: сөздің шындық болмысқа қатысы, сөздердің грамматикалық қызметі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.