Дене тәрбиесі жүйесінің басты талаптары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
Зерттеу әдістері
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
Зерттеуді ұйымдастыру
I. МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҚТАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ОҚУШЫ АҒЗАСЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ..
1.1 Мектептердегі дене тәрбиесінің теориялық маңызы
1.2 Мектеп жасындағы балалардың дене дамуының морфофункционалдық ерекшеліктері
1.3 Дені сау балалардың сыртқы тыныс алуының күйі және әртүрлі физикалық жүктемелер кезіндегі ерекшеліктері
1.4 Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесінің негізгі ұғымдары және физиологиялық-гигиеналық негіздері
II. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Мектепте дене шынықтыру сабақтарын өткізу тәсілдері
2.2 Дене тәрбиесі бойынша сыныптан тыс жұмыстар
2.3 Бастауыш сынып дене тәрбиесі
2.4. Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің әдістемелік ерекшеліктері
IV. АНЫҚТАМАЛАР
V. ҚОРЫТЫНДЫ
VI ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың көкейкестілігі. Қазіргі дене тәрбиесі жүйесінің әлеуметтік - экономикалық және әлеуметтік - мәдени жағдайында жалпы орта білім беру мектептерінде дене тәрбиесі пәнінің негізгі мақсаты адамның жалпы мәдениетінің компоненті ретінде дене мәдениетін де қалыптастыру көзделіп отыр. Кез - келген мұғалімнің алдында сабақта оқушылардың белсенділігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету міндеті тұр. Ол үшін оқушылар дене жаттықтыру сабағына қызығушылық танытуы, денелік және психикалық сапаларды дамытуы және сабақтан ерекше әсер алуы қажет. Қызығушылықтан ерекше дүниені күту пайда болады. Оның деңгейіне оқушының сабақтағы зейіні, мінез - құлқы, белсенділігі, сынй ойлауы, шығармашылықпен жұмыстануы байланысты. Оқушылардың денсаулығы - білім беру саласы мен мемлекеттік саясаттың өзекті бағыттарының бір.
Дене тәрбиесі жүйесі-өзара қарым-қатынастағы жеке дене тәрбиесі жүйесі және әртүрлі қоғамдық топ өкілдерінің ерекшеліктеріне қарай сипатталады (балалар дене тәрбиесі жүйесі, мектеп оқушылары дене тәрбиесі жүйесі т.б.) Балалар дене тәрбиесі жүйесі-әртүрлі жастағы топтардың денсаулығына жан-жақты бағытта қызмет жасайтын қоғамдық ұйым. Дене тәрбиесінің әр жуйесі дене тәрбиесіне тиянақты-тарихи түрін бейнелейтіндіктен қойылған мақсаттқа жету үшін осы немесе басқа ұйымдардан құралады. Жүйе айқын салалар құрылымымен олардың қызметі басқа да жүйелерінің қарым-қатынас ерекшеліктерімен айқындалады. Жүйенің ең басты қызметі -- адамдардың дене мәдениетін жоғары сатыға көтеру үшін барлық осыған тікелей қатысты құрылады. Дене тәрбиесі жүйесінің басты талаптары: 1. Дене тәрбиесі негізі мен әдісі сауықтыру жағдайында тек заңды негізге сүйену керек. 2. Дене жүктемелері оқушылардың мүмкіншіліктеріне байланысты берілуі керек. З. Дәрігерлік педагогикалық бақылау мұғалімнің кез-келген оқу-тәрбие жұмысында болуы міндетті. 4. Санитарлық-гигиеналық қалыпты, күнді, ауа мен суды пайдалану-барлығы әрбір дене жаттығулары кезінде қолданылуы кажет.
Дене тәрбиесі, спорт ілімі мен әдістемесі жеке пән бола отырып жекелей ұғымдары бар. Олар бір-бірімен өте тығыз байланыста, мақсаттары оқу жүйесін жүйелеу, ағзаны шынықтыру, қоғамға дене сапалары жан-жақты тұлға дайындау.
Дене тәрбиесі - жеке тұлғаны жан-жақты және үйлесімді дамытуға, оның денсаулығын нығайтуға, еңбек ету мен әскери қызметті атқаруға даярлауға бағытталған қоғам мен жалпы мәдениетінің бір бөлігі.
Қызметі дене дамуын оңтайландыру, білімдік, ақыл-ой және қызметтің өзге де түрлерімен өзара бірге әрекет ету, таңдап алған мамандықты меңгеруге себепкер болу, тәрбиелік, жалпы мәдени, эстетикалық, адамгершілікті, әлеуметтік-экономикалық салауатты өмір салтын қалыптастыратын дене дайындығы.
Дене шынықтыру- дене жаттығуларын, табиғаттың сыртқы күштнерін (күн, ауа, су) пайдалана отырып ағзаны шынықтыру. Яғни мәдениеттің ажырамас бөлігі адамның дене бітімін дамыту, оның денсаулығын нығайту, рухани және материалдық құндылықтар жиынтығы болып табылатын әлеуметтік кызмет саласы.
Қызметі қозғалыс қажеттілігін канағаттандыру, фукнкционалды рахаттану, бос уақытты оңтайды пайдалану. қызметі төмендеген дене мүшелерін қалыпқа келтіру, жолы, яғни дене дамуына әсер етуші факторлар; тұқым қуалаушылық, өсксн орта, спорт түрі.
Дене дамуы - ағзаның табиғи морфофункционалдық ерекшеліктерін өзгерту жолы, яғни дене дамуына әсер етуші факторлар; тұқым қуалаушылық, өскен орта, спорт түрі.
Қызметі жеке тұлғаның даму ерекшелігі, айырмашылығы және әсер етуші факторлардың нәтижесінде дене мүшелерінің өзеріске ұшырау қалпы.
Дене тәрбиесінің мәдениеті-жалпы қоғам мәдениетінің бір бөлігі. Қоғамдағы адамдардың дене сапасының жан-жақты дайындығы мен өмірде әртүрлі жағдайда еңбек ету бағытында жасалатын күрделі жұмыстың бір түрі.
Қызметі білім беруді, ғылым мен әдебиетті, техникалық құрал тәсілдерін, әдістерін пайдаланып дене дайындығына жан-жақты жағдай жасау.
Спорт дегеніміз - түрлі жақтан арнайы мамандандырылған және алдағы істерде жарысу арқылы өз мүмкіндіктерін жоғары дәрежеде көрсете білуге жан дүниесін дайындауды дене тәрбиесі ойындарында пайдалануға құрылатын материалдық, әрі рухани байлық.
Яғни спорт дегеніміз - әрбір жеке тұлғаның тандаған спорт түрінен жоғарғы нәтижеге жеткізу саласы. Яғни жарыс әрекетінің, спортшыларды жарыстарға қатысуға даярлаудың ерекше нысаны болып табылатын дене шынықтырудың бір түрі.
Қызмет - спорттық әрекет. жарыстырушылык. интернационалдық. жүйкені реттсйтін. комуникативтік. ақпараттық, жалпы мәдениеттік. денені жетілдіру, эвристикалық бейбітшілік кызметі. ойын-сауықтық іс-әрекет..
Бұқаралық спорт- тұрмыс пен еңбек қызметіне керек дене қасиеттері мен қозғалыс дағдыларын дамытып. жетілдіруге және бір қалыпта ұстауға көмектесетін, тұрғындардың әртүрлі әлеуметтік демографиялық тобының мұқтаждығын қанағаттаңдыратын спорт түрі болып табылады.
Жоғарғы жетістіктер спорты-жеке тұлғаның спорттағы мақсаты жоғарғы спорттық нәтижелерге қол жеткізуді рекорттар жасауды қамтамасыз ететін спорт саласы. Жоғарғы жетістікке жету жолы спартакияда, универсиада, чепионат және олимпиадалық ойындар.
Әуесқойлық спорт- азаматтардың дене тәрбиесінің жалпы жүйесіндегі өзінің спорт шеберлігін жетілдіруге және спорттың әр түрінде жоғарғы нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін сан қилы спорт қозғалысы.
Кәсіпқойлық спорт-спорттық ойын-сауық шараларын ұйымдастыру және оларға қатысу арқылы пайда табу болып саналатын спорттық кәсіпкерлік қызметтің бір түрі.
Дене тәрбиесі бойынша маманның кәсіби компоненттігі олардың өз қызметінде мектеп жасындағы балалардың дене құрылымының заманауи тұжырымдамасын іске асыруға дайындығында болып табылады - тәрбие білім процессінде денсаулығын нығайту, дене және психикалық даму, әр баланың эмоциональдық саулығына бағытталады.
Мектеп жасындағы баланың заманауи дене тәрбиесінің мотивациясы, ағзасының өзін-өзі жетілдіруіне, дене жаттығулары арқылы денсаулығын нығайту қажеттілігіне қалыптастыруы тиіс. Дене жаттығуларының әсерінен барлық мүшеміз бен ағзамыздың қызметтік сипаты өзгереді, олардың құрлысы жетіледі.
Мектеп оқушыларының жас ерекшелігінде-ақ, балалар осындай әсерлер механизімі туралы бастапқы білім алуы керек.Осыған байланысты дене тәрбиесі бойынша мамандарды дайындауда үшінні бағыт жаңа әрі маңыздысы болып табылады. Көрсетілген ағза жұмысы бойынша балаларды қалыптастыру әдісін меңгеру
Жұмыстың болжамы: Дене тәрбиесі мен әдістемелері замануи педагогиканың негізгі мәселелері болып күн тәртібінде тұрған тұрғаны белгілі. Себебі, бала тәрбиесі тек қана ақыл-ой еңбегін ғана дамытумен емес қимыл белсенділігінің ағзаның жүйелері мен қызметтеріне де тікелей әсер ететіндіктен,дене еңбегінің де маңызы жоғары.Сондықтан да жұмыстың мәні, маңыздылығы, қарастырған материалдарымыз балалар ағзасының дамуына дене шынықтыру сабақатарының да маңызды екенін түсіндіру.
Зерттеу нысаны: Дене жаттығуарының әрт түрімен және спорттың арнайы түрлерімен айналысатын спортшылар мен дене шынықтыру сабақтарыныңы адам ағзасы үшін маңыздылығын анықтау барысында мектеп оқушылары алынды.
Жұмыстың мақсаты: дене шынықтыру пәнге деген қызығушылықты арттыру, салауатты өмір салтын қалыптастыру. Пәннің рөлін айқындау арқылы қызығушылықты арттыру; біліктілікті арттыру; еңбектің жеке сапалық көрсеткіштерін өзгерту; оқытушы - сабақ беруші бағытынан педагог - басқарушы, педагог - әдіскер, педагог - зерттеуші бағытына сапалы ауысу.
Жұмыстың міндеттері:
1.Әдістемелік жұмысты іске асыру, біліктілікті арттыру үшін мүмкіндіктерді қолдану; жаңаша мінез - құлықты, жаңа педагогикалық ойлауды дамыту; ғылыми - зерттеушілік және әдістемелік мәдениет деңгейді дамыту, арттыру; кәсіби әрекеттің нұсқасын жасау.
2.Кәсіби құзыреттілікті бағалау. қиындықтарды жеңу және жоғары нәтижеге жету әрекеттерін жоспарлау. жұмыс нәтижесін талдау, жалпылау, жүйелеу.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында бірқатар әдістер қолданылды:
-ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы;
-сараптамалы бағаламалар әдістері;
-математикалық статистика әдістері
-сауалнама түрлері.
Зерттеудің ұйымдастырылуы: Зерттеу тәртібі және ұйымдастырылуы ғылыми жұмыстағы басты талаптардың бірі болып табылады. Біздің жұмысыымызда бұл талап қатаң сақталуы тиіс. Өйткені, зерттеу жұмыстарының нәтижелері алдыға қойған мақсат-міндеттерімізді орындауға мүмкіндік береді. Зерттеу әдістерінің ұйымдастырылуы және жүргізілуі қатаң қадағаланып аудиторияларда жүргізілді.
Зерттеу әдістемелері: Қандай да бір тақрыпта неме ғылыми бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізгенде әдістемелік ролінің де маңыздылығы басым болып табылады. Ағзаның дене шынықтыру жаттығуларына бейімделуін анықтауда қолданылатын негізгі әдістердің бірі антропометрияның жүргізілу әдістемелерін үйрету. Сауалнама жүргізу әдістемесінің өзі үлкен қажырлылық пен білімділікті өажет етеді. Сауалнама жүргізу үшін тақырыпқа сай арнайы сауалдар түрі мен алынған мәліметтерді ғылыми тұрғыдан тұжырымдай білудің өзі болашақ педагогтар үшін аудиторияның басқаруға арналған педагогика-психологиялық әдіснаманың бір сипаты болып табылады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.
Дипломдық жұмыстың жазылуы барысында қандай ғылыми бағытта болғанына орай өзекті мәселелердің өзегі тақырып болып алынатынын білеміз. Осы тақырыптың қарастыратын мақсаты мен алдыға қойған міндеттері бірнеше кезеңдерге бөліне отырып жұмыстың маңыздылығын анықтауға бағыттар береді. Аталған тақырыптағы бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы, дене шынықтыру сабақтарының өскелең ұрпақ үшін маңызы мен қатар жалпы біім беретін мектептердегі дене шынықтыру сабақатырының негізгі пәндер құрамына кірмей екінші орынға ысырыла беретінін айқындай отырып,қимыл белсенділігінің бала ағзасының даму кезеңдері үшін де маңыздылығын ашып көрсету.
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ Зерттеу әдістері
Зерттеу барысында бірқатар әдістер қолданылды:
- ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
- сараптамалы бағаламалар әдістері
- математикалық статистика әдістері
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
Әдебиет көздерін зерттеу бірнеше бағытпен жүргізілді: Зерттелінетін мәселенің ғылыми деңгейін анықтау, Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша білім алушы студенттерге мектептердегі дене тәрбиесінің мазмұны мен әдістеріне және теориялық және эксперименталды мәліметтерді жинақтау;
Жалпы саны 50 әдебиеттер көзі сараптамадан өткізілді.
Зерттеуді ұйымдастыру
Дипломдық жұмысты орындау барысында теориялық тұрғыдан әдебиеттерге шолу және еліміз бойынша дене шынықтыру сабақтарының әр өңірлерде өткізілу тәртібі мен мысал бола алатын әдістемелік негіздеріне де назар аударылды. Сонымен қатар дене шынықтырумен және спортпен шұғылданатын денсаулық мүмкіндігі шектеулі адамдар санының өсу қарқыны байқалады. Айта кететін бір жайт, мектеп оқушыларының ішінен жас жағына кіші болсада спорт түрлері бойынша белгілі бір белестерді бағындырып үлгерген балаларды да кездестірдік. Сонымен қатар, облыстар бойынша, спорт түрлері бойынша да сандық мәліметтер ұшырасты. Сондықтан қарастырған материалдарға сәйкес зерттеу нәтижелерін ұсынылып отыр.
I. МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҚТАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ОҚУШЫ АҒЗАСЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Мектептердегі дене тәрбиесінің теориялық маңызы
Мектептегі дене тәрбиесі пәнінің мұғалімдері - тәрбиеші, жаттықтырушы және тәлімгерлік қызметтерді қатар атқаратындығы белгілі. Мұғалімнің кез-келген мәселені шешу қабілеті, мектептегі дене шынықтыру мен сауықтыру жұмыстарын сабақ барысында және сабақтан тыс уақытта ұйымдастыра алу шеберлігі, оқушылардың денсаулығын нығайту міндеттерінің орындалуы ҚР-ның заңында көрсетілген. Осы тұрғыдан алып қарағанда дене шынықтыру сабағы барлық уақытта мектептегі дене тәрбиесі және тәрбие жүйесіндегі басты пән болып қала береді . Мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын табысты өткізу үшін келесі қағидалар тұрақты сақталуы тиіс. Дене тәрбиесінің жалпы міндеттерімен қатар оның тәрбиелік, тәлімдік, нұсқаушылық бағыты оқушылардың сабақ барысында және үй жағдайында өзіндік шынығуына ықпал етуі де өте маңызды .
Дене тәрбиесі сабағының тиімділігін арттыру, ол пән мұғалімін тек дене жүктемесінің орындалу деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оқушы сабақта қандай білім, тәрбие және дағды алды, оны күнделікті өмірде нақтылы жағдайда пайдалана алды ма? және өзге іс-әрекеттерінде осы алған білім, дағдыларын қаншалықты жүзеге асыра алды - деген мәселелер де толғандыруы тиіс .
Мектепте оқушыларға дене тәрбиесінен білімді бірыңғай теория (ақпарат) түрінде беру дұрыс емес. Оқушылардың дене қабілеттері мен қозғалыс дағдыларын дамыту үшін бір бағытта ғана емес, сонымен бірге сабақ өткізудің әдіс-тәсілдерін жан-жақты тиімді қолдану және жаттығулар мен жүктемелерді қиыннан оңайға, оңайдан қиынға ауыстыра жүргізу қағидалары ҚР жарлығында атап айтылған. Оқушының жаттығуларды орындаушылық қабілеті, ол дене әзірлігі жағынан қаншалықты дайын болуына байланысты. Мұғалім осы бағытта оқушылардың бойындағы ізденушілік, белсенділік, жинақылық, шапшаңдық сияқты қасиеттерін дамытуға ұмтылуы тиіс. Жыл бойы ашық ауада өткізілген дене жаттығулары ағзаның шынығуы үшін тиімді, шыныққан ағза суық тиіп аурудан қорғайды және кез-келген ауруға қарсы тұратын болады. Мектеп жанындағы ашық спорт алаңдарында орындалған дене жаттығулары мен ойындар оқушылардың дене бітімінің жан-жақты дамуына, дұрыс мүсін қалыптасуына жақсы әсерін тигізеді. Таза ауада жаттығулар өткізу оқушылардың қозғалыс дағдыларының шеңберін кеңейтеді. Балалар табиғи кедергілерден өтуге, жаңа жағдайға бейімделуге үйренеді, өзіндік белсенділігін таныта бастайды. Таза ауадағы дене жаттығулары балаларды қоғамдық пайдалы еңбекке тартуға ықпал етеді. Қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастырады .
Дене тәрбиесі сабағының балалар үшін ең қызықтысы - бұл жарыс түрінде өткізу. Оған қатысқан оқушы жоғары көрсеткішке жетуге ұмтылады, жеңіске жетеді, бұл қажетті психологиялық және дене қабілеттерінің (күш, ептілік, икемділік, жылдамдық, шыдамдылық) дамуына көмегін тигізеді. Спорт пен дене тәрбиесіне байланысты мұндай сабақтарды жақын орналасқан көрші мектеп оқушыларын да қатыстыра өткізген пайдалы. Ол балалар өміріне өзгеріс енгізеді, іс-шараға қатысушылардың қызығушылықтарын арттырады, эмоциялық күйін жақсартады, байытады, оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастырады. Жеке тұлға ретінде дамуына оң ықпал етеді. Балалардың белсенділігі мен шығармашылық қабілеттерін тануына жағдай туғызады. Мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын табысты өткізу үшін келесі қағидалар тұрақты сақталуы тиіс. Оқушыларды кез-келген сабаққа ұйымдастыру кезінде оқу материалы осы сыныптың оқу бағдарламасына сай болуы тиіс; нақты жағдайларға қарай, сабақ жүргізудің әр түрлі әдістерін барынша жан-жақты қолдану қажет; әр сынып оқушыларының жаттығуларын жас ерекшеліктеріне сәйкестендіріп міндетті түрде іріктеу керек. Бастауыш сынып оқушыларына үлгі ретінде жоғарғы сынып оқушыларының жаттығу орындау және ойындардағы іс-тәжірбисін шебер пайдалану қажет; барлық оқушылардың жаттығуларға, қимыл-қозғалыстарға белсене қатысуына зор көңіл бөлген дұрыс; сабақ жүктемесін жаттығу, ойын дәрежесіне сай реттеп отыру керек. Бағалау, бақылау, қателіктерді дер кезінде түзеп отыру қажет. Осы аталған қағидалар мен сабақ өткізудің әдістерін мұғалім дене тәрбиесі сабағында тиімді қолданған жағдайда оқушылардың қозғалыс дағдылары қалыптасып, денсаулықтары нығайып, дене қабілеттері дамып, жетіледі, пәнге деген қызығушылығы артады .
1.2 Мектеп жасындағы балалардың дене дамуының морфофункционалдық ерекшеліктері
Ағзаның жеке дамуының заңдылықтарын зерттеуде қойылатын негізгі мәселелердің өзектілігінің бірі балалар денсаулығын сақтау болып табылатыны сөзсіз. Дегенмен қазіргі кезде денсаулық сөзі көп жақты пікір тудыратын, ағзаның әртүрлі тіршілік әрекетін қамтамсыз ететін көрсеткіштерден тұратын, сонымен қатар денсаулық деңгейіне әсер ететін әртүрлі факторлар өзгерісімен қатар жүретін түсінік . Қандай елде болмасын бала денсаулығына аса мән беретіні белгілі. Себебі бала денсаулығы болашақ ұрпақ денсаулығы, ұлт жалғасы екені сөзсіз. Сондықтанда осы таңда мектеп жасындағы балаларадың денсаулық күйі өзекті мәселелелердің бірі болып отыр. Аталған тақырыптатарға қатысты әдеби деректерде келтірілген мәліметтерге қарасақ, мектеп жасындағы балалардың 10 % дені сау деп есептелінеді екен. Ал балалардың үштен бірі созылмалы дертке шалдыққандығы анықталып отыр. Балалар денсаулығына жүргізілген тәжірибелерді қарай отырсақ, олардың физикалық даму деңгейі, ағзадағы даму, өсу үдерістеріне қатысты жүйелері біркелікі емес. Жалпы өткен ғасырдың 70-80-ші жылдарында-ақ негізгі нормативті анықтамалар дайындалған болатын. Қазіргі кезде де балалар денаулығына қатысты, олардың даму үдерісі барысындағы сыртқы орта факторларының әсерінен бастап, әртүрлі жас кезеңдеріне қарай, сонымен қатар әртүрлі физикалық жүктемелер мен эмоционалды стресстер әсерінен болатын ағза жүйелерінің қызметіндегі, құрылымдық өзгерістері де қарастырылып, толыққанды зерттелуде. Бұл зерттеулер барысында қойылатын талаптардың тағы бір себептерінің бірі, ағзаның негізгі жүйелеріне қойылатын жас ерекшеліктеріне байланысты арнайы нормативтер енгізу. Оқыту процесі барысында әртүрлі шамадағы физикалық жүктемелерді енгізу, қазіргі заманауи талаптардың бірі. Себебі кез келген физикалық жүктемелер ағзаның жүйлеріне жаттығу әсерін тигізеді. Өйткені, көпшілігіміз білеміз гиподинамия - дене жұмысына белсенділіктің төмендеуі. Заман талабына қарай, ғылыми -техникалық прогрестің дамуына байланысты, сонымен қатар білім беру үдерісіндегі талаптардың жоғарылауына байланысты мектеп оқушыларында дене еңбегінен гөрі, ақыл- ой деңгейінің дамуына үлкен талап қойылып отырғаны таңқаларлық емес. Дегенімен балалар ағзасында белсенді даму үдерісі жүретіндіктен қозғалыс белсенділігі аса маңызды болатыны сөзсіз. Бұлшық ет қимыл-қозғалыстың төмендеуінен әлсіреп, бірте-бірте атрофияға ұшырайды. Бірте-бірте күш төзімділік секілді қасиеттері төмендеп, вегето-қантамырлық дистония, депрессия т.б. жүйкелік өзгерістер, зат алмасу үдерістері туындайды .
Гиподинамия тыныс алу жүйесінің және қантамырлар жүйесінің функционалды өзгерістеріне әкеліп соғады. Сондықтан гиподинамия әсерінен қанның тамырлар арқылы қозғалуын қамтамсыз ететін бұлшықеттер жұмысы нашарлауы нәтижесінде бас миының оттегі жеткіліксіздігінен бас қаңқасы ішіндегі қысым өзгеруінен үнемі бас ауруы, шаршау сезімі, туындайды. Гиподинамия дамуы бала кезден қалыптасады. Кейде 10 миннуттық жаяу жүретін жерлерді балалар транспортпен баратынын ескерсек, содан кейін 6 сағаттық сабақ уақытында қозғалыссыз отыратыны тағы бар. 5 минуттық үзілістер мен аптасына екі күн болатын дене шынықтыру сабағын есептегенде 10 баланың 5-6 ғана далада ойнағанды, және әртүрлі белсенді қимыл қозғалысты үйірмелерге қатысады екен. Яғни, 16-17 жастағы жас өспірімдердің 5 пайызы омыртқа бағанасының қисаюымен, семіздіктің әртүрлі деңгейлерімен және көру жүйелерінің нашарлауы секілді патологиялық диагноздарға ие болуы ерте кезден баланың қимыл қозғалысының шектелегенінен екенін көпшілігі ескере бермейді. Оқу үдерісі барысында жүргізілетін дене шынықтыру сабақтары балалар ағзасының қалыптасуы заңдылықтарына, сонымен қатар гетеросинхронды дамитын негізгі жүйелеріне әсері ескерілмей жатады. Тек қана жинақы және ағаза функционалды жүйелерінің қалыптасуы заңдылықтарын ескере отырып берілетін алғы шарттар, әсіресе кардиореспираторлы жүйеге қатысты. Балалар ағзасының өсуі мен дамуына физикалық жүктемелердің әсері өте зор десек, ретті түрде берілген жаттығулар, ағза жүйелерін жаттықтырп қана қоймай, әр баланың жас ерекшеліктеріне, жынысы мен өмір сүру жағдайларына қарай негіз болатын нұсқамалар беруге мүмкіндік береді .Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі килограмм салмақ қосады. Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді, созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек. Омыртқаның байланыстары мен бұлшық еттері әлсіз, омыртқа арасындағы шеміршек қалың болып келеді. 7 жаста барлық омыртқа айқын білініп тұрады. Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен эпифиздерінің арасында жұқа болса да шеміршекті қабат сақталады. Омыртқаралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі, олар 14-15 жаста бекіп, қатаяды. Омыртқа өте икемді, бірақ оқыс жағдайларда қисайып кетуі мүмкін. Сондықтан да осы жас кездерінде әр түрлі омыртқа қисаюлары: скалиоз, лордоз, кифоз байқалады. Омыртқа эпифиздерінің сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады. Балалардың бұлшық ет тканьдарында су көп те, белоктық заттар аз болып келеді. 7-8 жастағы балалардың бұлшық ет тканьдары олардың жалпы салмағының 27%-ын алады. Салыстырмалы түрде қарасақ 18 жастағыларда 40% болады. Бұлшық еттер әлсіз болады, әсіресе, арқа және іш бұлшық еттері ұсақ бұлшық еттерге қарағанда жақсы дамыған. Бұл кезде бала бұлшық еттерінің жұмыс қабілеттілігі төмен болады. Осы бұлшық ет жүйесі ерекшеліктеріне байланысты ұзаққа созылатын статикалық-қозғалыссыз жаттығулар, біржақты жүктемелер, қайта-қайта бір түрлі қозғалыстар беруге болады. Жүктемелерді әр бұлшық еттер тобына ауыстырып беріп, денені үйлесімді дамыту қажет. Жаттығуларды үлкен амплитудамен кіші бұлшық ет тобына көбірек беру керек . Бастауыш сынып оқушыларының жүректері үлкен, қан тамырларының іші кең, қабырғалары созылмалы болып келеді. Жүрек соғу жиілігі жиі, минутына 50-90 рет соғу төңірегінде болады. Жүректін бұлшық еттері әлсіз, созылмалы. Жүректің жиырылуы кезінде шамамен 25-33 мл қан жүректің сол жақ қарыншасынан қолқа тамырына айдалады. Мұны қанның систоликалық көлемі дейді. Жүрек-қан тамыр жүйесінің осы ерекшеліктеріне байланысты ұзақ қатаю, зорланып ұзақ көтеру, ұзақ тарту, ауыр нәрсе көтеру, қарсылықты жеңу жаттығуларын аз беруге тырысу қажет. Олар орындай алмайтын, бұлшық еттерін қатайтатын көп күш керек ететін, жүрек соғу жиілігі көп жиілеп кететін жаттығуларды байқап беру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің жастарына байланысты жүрек соғу жиіліктері мен қанның систолиткалық көлемі туралы мәліметте жаңа туған абалаларда жүрегінің соғу жиілігі, 120-168 ретмин, ал қанның систолалық көлемі 2,5мл; туғанына 1-2 ай болған нәрестелерде жүрек соғу жиілігі 132-171 ретмин, 6 айлық сәбилерде 120-150 рет мин, бір жастағы балаларда 103-150ретмин,қанның систолалық көлемі 10,0 мл, 2 жаста 96-135 ретмин, қанның систолалық көлемі 10,2 мл болады. 5-6 жастағы балаларда 83-119 ретмин жүрек соғу жиілігі болса, олардың қанының систолалық көлемі, 20,6 мл . Одан әрі балалардың жас ерекшеліктерімен қатар, жыныстық ерекшеліктері бойынша сипаттайтын болсақ, 8 жастағы ер балаларда қанның систолалық көлемі 25,0 мл және жүрек соғу жиілігі 50-93 ретмин,осы жастағы қыз балаларда жүрек соғу жиілігі 67-99 ретсоғу болса, қанының систолалық көлемі 27,0 болады. 10-12 жастағы ұл балаларда жүрек соғу жиілігі 53-86 ретсоғу болса бұл көрсеткіш аталған жас тобындағы қыздарда 53-86 ретсоғу мен ерекшеленеді. Ал қанның ситолалық көлемі ұлдарда 33,4мл, ал қыздарда 31,6 мл көрсеткіштермен байқалады. Жас өскен сайынғы жас ерекшеліктеріне байланысты қан жүйесіндегі өзгерістер ерекшеліктеріне тоқталсақ, 15-16 жастағы ұл балаларда жүрек соғу жиілігі 50-77 ретмин, қыздарда 55-85 ретмин, қанның систолалық көлемінің ерекшеліктері де әртүрлі, яғни, ұл балаларда 41,4 мл, қыз балаларда 38,5 мл көрсеткішпен көрінеді. Ал осы аталған көрсеткіштер ересек адамдарда , мысалы жүрек соғу жиілігі 60-75 ретмин, ал қанның ситолалық көлемі 55-65 мл көлемде болып тұрақтыллық көрініс алады. Жас ерекшеліктеріне байланысты жүйелердегі өзгерістер заңдылық болып есептелетінін білеміз. Тек әртүрлі туа біткен болмаса, жүре пайда болған әртүрлі сыртқы факторлардың әсерінен болатын өзгерістерді есепке алмағанда. Сонымен қатар жүйелі түрдегі қимыл қозғалыс белсенділігі ағза жүйелерінің дамуынан бастап, ретті түрде жүргізілмесе күрделі әсерлері болатынын ескергеніміз жөн. Балалардың зат алмасу үрдісі үлкендерге қарағанда тез жүреді. Балалардың кеуде клеткалары домалақ түрде, қабырғалары аз иілетіндіктен терең дем алуға кері әсер етеді. Дем алу жиілігі тез, терең емес, минутына 22 рет дем алу жиілігі төңірегінде. Дем алу жолдары үлкендерге қарағанда қысқа. Тыныс алудың минуттық көлемі 7 жастағы балаларда 3500 млминут болады, ол 11 жасқа келгенде көбейіп 4400 млминутқа дейін жетеді. Өкпенің ауа сыймдылығы көлемі 7 жаста 1200 мл-ден 10 жаста 2000 мл-ге дейін көтеріледі. Бастауыш сынып оқушыларын терең, бірқалыпты мұрынмен дем алуға үйретуіміз қажет. Жаттығуларды орындау тыныс алумен бірдей орындалуы тиіс. Орта мектеп жасындағы оқушылардың бойлары, денелері жылдам өседі. Бойларының ұзаруы негізінен аяқтардың өсуіне байланысты болып, жылына 4-7 см өседі. Салмақтарына жылына 3-6 кг қосылып отырады. Ұл балалардың ең тез өсетін кезі 13-14 жас, ол кезде бойлары жылына 7-9 см өседі. Қыз балалардың бойларының тез өсетін кезі 11-12 жас, ол жастарда қыздар орташа 7 см-ге өседі. Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа сүйектерінің көлемі жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте жылжымалы болып келеді. Көп жоғары жүктемелер сүйектің қатаюын тездетеді де қол, аяқтың сирақ, ортан жілік сүйектерінің өсуін баяулатып жібереді. Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады. Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, 15 жаста сақал-мұрты тебіндеп шыға бастайды, сперматогенез басталады. Қыз баланың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жаста - қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды. Жамбас сүйектері өседі де, жамбас қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады, етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайылығына, менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие мәселерлерінен аулақ жүруге тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы сыпайы сауалдарына жауапты ересек жолдастары мен достарынан алады, 20%-ы әке-шешесінен, 9%-ы ғана мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар. Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере білуі керек. Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды. 11-14 жас кезінде балалардың өкпесі екі есеге дейін өседі. Дем алу көлемдері 13 жаста 707 см болады. Өкпенің ауа сыйымдылығы артады. Сіздер физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы адамның жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы - бала дем алған кездегі және өкпедегі (қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген арнайы аспаппен өлшейді, біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік болу үшін төмендегі мәліметті көріп отырмыз. Сонымен бірге тыныстың минуттық көлеміде 7-11 жастағы балаларда өзгерістер аса көп байқалмайтыны айтылады, 6-7 жастағы үл балаларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы 1200-1400 мл, ал аталған жастағы қыз балалрда бұл көрсеткіш 11-1200 мл болып есептелген. 10-12 жастағы ұл балалар көрсеткіштеріне зер салар болсақ, 1630-1975 мл, қыздарда 1460-1905 мл болып отыр. Жастары есейген сайын өзге де жүйелерде болатын өзгерістермен қатар тыныс жүйесіндегі өзгерістер сипаттам беретін болсақ, 15-17 жастағы бозбалаларда өкпенің тірішілік сыйымдылығы 2600-3520 мл болса, осы жас тобындағы бой жеткен қыздарда бұл көрсеткіштер бройынша 2530-2760 мл көрсеткішпен алынып отыр .
1.3 Дені сау балалардың сыртқы тыныс алуының күйі және әртүрлі физикалық жүктемелер кезіндегі ерекшеліктері
Жалпы балалар мен жасөспірімдер ағзасы сыртқы ортаның әртүрлі факторларына өте сезімтал болып келеді. Кольчинский А.З мәліметтері бойынша 3 жаспен 7 жас аралығында балаларда өкпенің дифференциясы және өсуі қарқынды жүреді. Ауа тамырларының бұлшық етті бөлігі мен ацилярлы паренхимасының қалыптасуы 7-8 жаста аяқталады. Осы уақыттарда ересек адам үшінде балалар үшінде маңызды өкпенің негізгі құрылымдық бірлігі болып табылатын ацинус қалыптасады. Туылғаннан бастап 8 жасқа дейін өкпенің көлемі 8 есеге ұлғайса, 10 жаста 10 есеге яғни, ересек адам өкпесінің тең жартысын құрайды. Альвеолалар саны 12 жаста ересек адам альвеолалары секілді шамамаен 300 млн-ға жетеді. Альвеолалар көлемінің ұлғаюы 7 жастан басталғанымен диаметрінің ұлғаюы 7-14 жас аралығында байқалады. Бұл дегеніміз өкпенің 8 жастан ересек болғанға дейінгі көлемінің өзгеруі альвеола санына байланысты емес оның көлемінің үлкеюіне байланысты. Көптеген әдеби деректерде жас өскен сайын тыныс алу реті бірте-бірте тұрақты және сирек, ал тыныс алу жиілігі ұлғаятыны айтылып отыр. Кейбір авторлардың мәліметтерінде 6 жастан 15 жас аралығында тыныс жиілігі 22-29 дан 14-ке дейін бір минуттағы көрсеткіші азаяды деп көрсетілген. И.В. Рязанов. ТЖ 7 жастағы балаларда минутына 16 рет және бұл көрсеткіш бастауыш мектеп жасының соңына дейін өзгеріссіз қалады деп көрсеткен. Тағы бір ғалымдар пікірінше, солтүстік аймақтардағы бастауыш сынып жасындағы балаларда тыныс жиілігі минутына 21,5-23,7 көрсеткішті айтса, басқалары дәл осы аймақтағы балаларда аталған көрсеткіштің төмен болатынын айтады. Сонымен бірге тыныстың минуттық көлеміде 7-11 жастағы балаларда өзгерістер аса көп байқалмайтыны айтылады . 7 жасар ұл балаларда тыныстың минуттық көлемі 7,1лмин және 9 жаста бұл көрсеткіш өзгеріссіз қалып, 9-10 жаста 7,7лмин-қа өзгерненін айтады. Тыныстың минуттық көлемінің жыныстық ерекшеліктері аса айқындалмаған. Тыныстың минуттық көлемі тыныс жиілігі мен тыныс тереңдігіне байланысты анықталады. Тыныс тереңдігі немесе тыныс көлемі ересек адамдарға қарғанда балаларда аз болады. Туылғаннан бастап, 14 жасқа дейін тыныс көлемі 8-10есеге ұлғаяды. Әдеби деректерде, 7 жасар балаларда 163-240 мл, 8 жаста 170-285мл, 9 жаста 230-319 мл, 10жаста 230-556мл,11 жаста 254-466 мл-ге дейін болады екен.
Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі килограмм салмақ қосады. Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді, созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек. Мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын табысты өткізу үшін келесі қағидалар тұрақты сақталуы тиіс. Оқушыларды кез-келген сабаққа ұйымдастыру кезінде оқу материалы осы сыныптың оқу бағдарламасына сай болуы тиіс; нақты жағдайларға қарай, сабақ жүргізудің әр түрлі әдістерін барынша жан-жақты қолдану қажет; әр сынып оқушыларының жаттығуларын жас ерекшеліктеріне сәйкестендіріп міндетті түрде іріктеу керек. Бастауыш сынып оқушыларына үлгі ретінде жоғарғы сынып оқушыларының жаттығу орындау және ойындардағы іс-тәжірбисін шебер пайдалану қажет; барлық оқушылардың жаттығуларға, қимыл-қозғалыстарға белсене қатысуына зор көңіл бөлген дұрыс; сабақ жүктемесін жаттығу, ойын дәрежесіне сай реттеп отыру керек. Бағалау, бақылау, қателіктерді дер кезінде түзеп отыру қажет. Осы аталған қағидалар мен сабақ өткізудің әдістерін мұғалім дене тәрбиесі сабағында тиімді қолданған жағдайда оқушылардың қозғалыс дағдылары қалыптасып, денсаулықтары нығайып, дене қабілеттері дамып, жетіледі, пәнге деген қызығушылығы артады. Кейбір авторларда ӨТС көрсеткіштері 7 жаста 1155-1930мл, 8 жаста 1100-1700 мл, 9 жаста 1130-2200мл, 10 жаста 1360-2300 мл және 11 жаста 1480-2700мл. Физикалық дене жүктемелері сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметін зеттеу барысында ағзаның оттегімен қамтамасыз етілуіне және нейрогуморальды реттелуінің көрсеткіштерін нақтылайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Дене жүктемелері барысында ағзаның оттегіне қажеттілігі жоғары деңгейде болады. Қазіргі кезде балалардың тыныс жиілігі ағзаның шыныққандығына қарамстан біртіндеп азаяды . Кейбір авторлар зерттеулерінде ТЖ тыныштық күйде де, физикалық жүктемеден соң да 12 жасар спортшы балаларда спортпен шынықпайтын өз қатарластарына қарағанда төмен болатыны анықтап көрсетілген. Сонымен қатар ТЖ спортшыларда тыныштық күйде 17,9 минутына, ал шынықпаған балаларда 18,4 шаманы көрсеткен. Физикалық жүктемелер балалар және жасөспірімдерде өкпе желденуінің ұлғаюын тудырады. Тыныстың минуттық көлемі ересек адамдарға қарағанда аз болғанымен жастары өскен сайын ұлғая түседі. Көптеген авторларда 8-9 жастағы балаларда ТМК физикалық жүктемелер кезінде 30-40 лмин болса, 10-11 жаста 40-50лмин шаманы көрсетеді. Спорттық үйірмелерге бармайтын осы жас шамасындағы балаларда ТМК жастары өскен сайын ұлғайып отырса, олардың жүйелі түрде спорттың циклді түрімен айналысатын қатарластарында тыныштық күйде ТМК біртіндеп төмендегені анықталған. Сонымен қатар жас өскен сайын тыныс көлемінің ұлғаю мүмкіндігі туындайды. Негізінен физикалық жүктемелердің тікелей әсер бар екенін ескере кеткеніміз жөн. Зерттеушілер пікірі бойынша, 8-11 жас аралығындағы балаларда ТК физикалық жүктемелер кезінде ТК максималды мөлшері 900 мл болады. ӨТС мөлшері негізінен адамның жынысына, жасына, дене ұзындығына, шыныққандығына тәкелей байланысты [1,34,47,56,63,71,76,80,133,134] . 6 жаспен 15 жас аралығындағы балаларда қозғалыс белсенділігін ескермегеннің өзінде ӨТС жаспен тікелей байланыстылығы анықталған. Тағы да бір зерттеуші авторлар жұмысында аптасына дене шынықтыру сабағы 2 сағаттан үш рет жүргізілетін мектепте оқитын ұлдарда 10-12 жас шамасында ӨТС бірдей (10 жаста - 2,0 л, 11 жаста - 2,2 л, 12 жаста - 2,3 л). қарқында ұлғайғаны көрінген. Бұл көрсеткіш ағзаның шыныққандық деңгейіне байланысты. Ал, спортпен ретті түрде бұл көрсеткіштердің ерекшеленгенін көруге болады. 1 0 - 1 2 жастағы балаларда физикалық жүктемелер апасына 8-21 сағатқа дейін жүргізіледі. Олардың ӨТС 10 жаста - 2,0 -2,1 л, 11 жаста - 2,3 л, 12 жаста - 2,5 - 2,6 л. ӨТС дене салмағымен байланыстылығында да өзгеріс байқалады. Бұл дегеніміз өз кезегінде физикалы жүктемелер сыртқы тыныс көлемінің функционалды резервтік өсуіне мүмкіндік жасайтынынын аңғартады. Әдеби деректерде көргеніміздей, препубертантты жас кезеңдеріндегі балалардың сыртқы тыныс жағдайы біркелкілікпен көрінбейді. Бұл ерекшелік біріншіден, балалардың тіршілік әрекеті мен ортасына, т.б жағдайларға байланыстылығын көрсетеді. Баланың өсуі және даму үдерісі барысында жүрегінің көлемі мен салмағының артуына байланысты кеде қуысында жүректің орналасуында, құрылымы мен қан тамырларында гистологиялық дифференцация, жүйкелі және қантамырлық қамтамасыз етілулерінде өзгерістер туындайтыны заңдылық. З. Кольчинская және өзге де авторлар мәліметтерінде жүрек-қантамырлар жүйесінің дамуында біркелкілік болмайтынын айтып кеткен. Дамуының әр кезеңдерінде дисгармония, асинхрондылық байқалуы мүмкін артерияның систолалық қысымы (АҚс) өсу және даму барысында ұлғаяды. Осыған байланысты зерттеу жүргізген авторлар пікірінше. Артерияның систолалық қысымы деңгейі 7 жаста 97,3-97,5 мм.сын.бағ, 12 жаста 104,5-105,3 мм сын.бағ.болады дейді. Ал өзге зерттеушілер 7 жастағы балалар мәліметтерін алдыңғы зерттеулерге қарағанда 90,1 - 92,9 мм сын.бағ. төмендетіп жібергенін көреміз. Жоғарыда аталған кейбір авторлар мәліметтерінде АҚС көрсеткіштері 9 жастағы ұл балаларда қыздарға қарағанда айырмашылықтар байқалады. Ал, артерияның диастолалық қысымы (АҚд) артерияның систолалық қысым секілді балаларда өсу мен даму үдерісі барысында өзгеріп отырады. Артерияның диастолалық қысымы 7 жаста, 61,4-63,3 мм.сын. бағ, 12 жаста 70,4- 70,7 мм.сын.бағ. сәйкес келген. 7-10 жас аралығындағы балаларда нақты ерекшеліктер айқындалмайды. Артерияның диастолалық қысымы ұл балаларда 63,3 тен 64,6 мм.сын.бағ., ал қыздарда 61,4-62,2 мм.сын.бағ. аралығында. Артерияның диастолалық қысымы деңгейі төменгі сыныптарда бірте - бірте ұлғая түседі. Кейбір әдебиеттерде артерияның диастолоалық қысымы 12 жастағы қыз балаларда ұлғая түскенін көрсетеді. Дегенмен, бір ерекшелігі бұл көрсеткіштер ұл балаларда 10-11 жаст-ақ өзгеріске ұшыраған болатын. Е.А. Аксянова [15,с.108-110.]зерттеулерінде артерияның диастолалық қысымы көрсеткіші 7 жастағы балаларда жоғарыда аталған авторлар көрсеткіштерімен салыстырғанда төмен екеніні көреміз. 56,65 - 58,18 мм.сын.бағ. 7-9 жас аралығындағы балаларда артрияның диастолалық қысымы 76,0-76,4 мм.сын.бағ. көрсетеді. Дегенмен, тұрған жері яғни клиамтаттық өзгерістер де адам ағзасына әсер ететінін ескерсек, бұл өзгерістер тұрғылықты жерге байланысты ерекшеліктері болатынын да білгеніміз жөн. Артериялық қысымның орташа деңгейі ұлдарда да қыздарда да жас өскен сайын ұлғайып отырады. А.В.Мазурин пікірінше (1986), артериялық қысымның орташа (АҚо) көрсеткіші 3-7 жаста 73-77 мм.сын.бағ., ал, 8-14 жаста 80-86 мм.сын.бағ көрсеткішінде . Яғни, артериялық қан қысымының деңгейі жынысқа да, жасқа да және тұрғылықты жерлеріне де байланысты деп тұжырымдауға болады. Қанның көп мөлшері,ұлпалардағы оттегіне қажеттіліктің туындауы, балалар жүрегінің шамадан тыс жұмыс істеуіне әкеледі. Жүректің жұмысын сипаттайтын көрсеткіштің бірі қан айналымның минуттық көлемі (ҚМК). Тыныштық күйде қанның миуттық көлемі (ҚМК) негізініне жасқа, жынысқа, қоршаған орта жағдайына және эмоционалды күйге тікелей байланысты. Осы тақырыпта зерттеу жүргізген авторлар пікірінше, қанның минуттық көлемі жас ұлғайған сайын өзгереді, яғни көбейеді. Оны жүрек соғу жиілігіне (ЖСЖ) байланысты. Зерттеушілер мәліметтерінде, ҚМК мөлшері 7 жастағы балаларда 45,6-46,9 л\мин, ал 12 жастағы балаларда 63,3-65,5 лмин. ҚМК максималды ұлғаюы ұл балаларда 12 жаста 64,2 лмин, ал қаз балаларда 59,4 лмин. 14 жастағы қыз балаларда ҚМК тұрақталғаны туралы да деректер кездеседі. Ал, ұл балаларда ҚМК өсуі 14 жастан кейінде жалғаса беретіні туралы мәліметтер де кездеседі. Яғни, аталған көрсеткіштің жастық та жыныстық та ерекшеліктері анықталып отыр. Өсіп келе жатқан организмнің қанға қажеттілігі жүрек соғу жиілігі (ЖСЖ) есебінен де толықтырылып отырады. Жалпы балалардың ЖСЖ ерекшеліктері жүрек қан тамырлар жүйесінің жұмысын сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Көптеген зерттеулерде ЖСЖ жас кезеңдеріне байланысты баяулай түседі делінген (6 сурет). Мектепке дейінгі жас кезеңдеріндегі балаларда 9-100 соққымин. 8-9 жаста бұл көрсеткіш 76- 84 соққымин шамасында болады. ЖСЖ 10-14 жастағы балаларда төмендеу 76,4 соққымин, ЖСЖ бірден төмендеуі 12 жастағы ұл балаларда 75 соққымин болса, ал қыздарда бұл көрсеткіш 75 соққымин 11 жаста-ақ анықталған. Сондықтан, әдеби дерек көздері ЖСЖ төмендеу тенденциясы жасқа байланысты екендігін алға тартады. Дегенмен балалардың жынысына, жастық кезеңдеріне байланысты төмендеу динамикасы туралы мәліметтер әлі кездеспей отыр. Дегенмен де аталған мәліметтер бала ағзасының қалыптасу барысындағы негізгі жүйелер болғандықтан аталған жүйенің заңдылықтарын толық қарастырып игеруді қажет етеді. Балалар денсаулық жағдайы әрбір мемелекеттің және қоғамның тұрмыстық деңгейін көрсететін бір белгі деп есептеледі. Себебі балалрдың денсаулығын сақтау және нығайту, олардың физикалық дамуын дұрыс қалыптастыру, әртүрлі аурулардың алдын алып, балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
Зерттеу әдістері
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
Зерттеуді ұйымдастыру
I. МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҚТАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ОҚУШЫ АҒЗАСЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ..
1.1 Мектептердегі дене тәрбиесінің теориялық маңызы
1.2 Мектеп жасындағы балалардың дене дамуының морфофункционалдық ерекшеліктері
1.3 Дені сау балалардың сыртқы тыныс алуының күйі және әртүрлі физикалық жүктемелер кезіндегі ерекшеліктері
1.4 Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесінің негізгі ұғымдары және физиологиялық-гигиеналық негіздері
II. ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІ САБАҚТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Мектепте дене шынықтыру сабақтарын өткізу тәсілдері
2.2 Дене тәрбиесі бойынша сыныптан тыс жұмыстар
2.3 Бастауыш сынып дене тәрбиесі
2.4. Бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын жүргізудің әдістемелік ерекшеліктері
IV. АНЫҚТАМАЛАР
V. ҚОРЫТЫНДЫ
VI ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың көкейкестілігі. Қазіргі дене тәрбиесі жүйесінің әлеуметтік - экономикалық және әлеуметтік - мәдени жағдайында жалпы орта білім беру мектептерінде дене тәрбиесі пәнінің негізгі мақсаты адамның жалпы мәдениетінің компоненті ретінде дене мәдениетін де қалыптастыру көзделіп отыр. Кез - келген мұғалімнің алдында сабақта оқушылардың белсенділігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету міндеті тұр. Ол үшін оқушылар дене жаттықтыру сабағына қызығушылық танытуы, денелік және психикалық сапаларды дамытуы және сабақтан ерекше әсер алуы қажет. Қызығушылықтан ерекше дүниені күту пайда болады. Оның деңгейіне оқушының сабақтағы зейіні, мінез - құлқы, белсенділігі, сынй ойлауы, шығармашылықпен жұмыстануы байланысты. Оқушылардың денсаулығы - білім беру саласы мен мемлекеттік саясаттың өзекті бағыттарының бір.
Дене тәрбиесі жүйесі-өзара қарым-қатынастағы жеке дене тәрбиесі жүйесі және әртүрлі қоғамдық топ өкілдерінің ерекшеліктеріне қарай сипатталады (балалар дене тәрбиесі жүйесі, мектеп оқушылары дене тәрбиесі жүйесі т.б.) Балалар дене тәрбиесі жүйесі-әртүрлі жастағы топтардың денсаулығына жан-жақты бағытта қызмет жасайтын қоғамдық ұйым. Дене тәрбиесінің әр жуйесі дене тәрбиесіне тиянақты-тарихи түрін бейнелейтіндіктен қойылған мақсаттқа жету үшін осы немесе басқа ұйымдардан құралады. Жүйе айқын салалар құрылымымен олардың қызметі басқа да жүйелерінің қарым-қатынас ерекшеліктерімен айқындалады. Жүйенің ең басты қызметі -- адамдардың дене мәдениетін жоғары сатыға көтеру үшін барлық осыған тікелей қатысты құрылады. Дене тәрбиесі жүйесінің басты талаптары: 1. Дене тәрбиесі негізі мен әдісі сауықтыру жағдайында тек заңды негізге сүйену керек. 2. Дене жүктемелері оқушылардың мүмкіншіліктеріне байланысты берілуі керек. З. Дәрігерлік педагогикалық бақылау мұғалімнің кез-келген оқу-тәрбие жұмысында болуы міндетті. 4. Санитарлық-гигиеналық қалыпты, күнді, ауа мен суды пайдалану-барлығы әрбір дене жаттығулары кезінде қолданылуы кажет.
Дене тәрбиесі, спорт ілімі мен әдістемесі жеке пән бола отырып жекелей ұғымдары бар. Олар бір-бірімен өте тығыз байланыста, мақсаттары оқу жүйесін жүйелеу, ағзаны шынықтыру, қоғамға дене сапалары жан-жақты тұлға дайындау.
Дене тәрбиесі - жеке тұлғаны жан-жақты және үйлесімді дамытуға, оның денсаулығын нығайтуға, еңбек ету мен әскери қызметті атқаруға даярлауға бағытталған қоғам мен жалпы мәдениетінің бір бөлігі.
Қызметі дене дамуын оңтайландыру, білімдік, ақыл-ой және қызметтің өзге де түрлерімен өзара бірге әрекет ету, таңдап алған мамандықты меңгеруге себепкер болу, тәрбиелік, жалпы мәдени, эстетикалық, адамгершілікті, әлеуметтік-экономикалық салауатты өмір салтын қалыптастыратын дене дайындығы.
Дене шынықтыру- дене жаттығуларын, табиғаттың сыртқы күштнерін (күн, ауа, су) пайдалана отырып ағзаны шынықтыру. Яғни мәдениеттің ажырамас бөлігі адамның дене бітімін дамыту, оның денсаулығын нығайту, рухани және материалдық құндылықтар жиынтығы болып табылатын әлеуметтік кызмет саласы.
Қызметі қозғалыс қажеттілігін канағаттандыру, фукнкционалды рахаттану, бос уақытты оңтайды пайдалану. қызметі төмендеген дене мүшелерін қалыпқа келтіру, жолы, яғни дене дамуына әсер етуші факторлар; тұқым қуалаушылық, өсксн орта, спорт түрі.
Дене дамуы - ағзаның табиғи морфофункционалдық ерекшеліктерін өзгерту жолы, яғни дене дамуына әсер етуші факторлар; тұқым қуалаушылық, өскен орта, спорт түрі.
Қызметі жеке тұлғаның даму ерекшелігі, айырмашылығы және әсер етуші факторлардың нәтижесінде дене мүшелерінің өзеріске ұшырау қалпы.
Дене тәрбиесінің мәдениеті-жалпы қоғам мәдениетінің бір бөлігі. Қоғамдағы адамдардың дене сапасының жан-жақты дайындығы мен өмірде әртүрлі жағдайда еңбек ету бағытында жасалатын күрделі жұмыстың бір түрі.
Қызметі білім беруді, ғылым мен әдебиетті, техникалық құрал тәсілдерін, әдістерін пайдаланып дене дайындығына жан-жақты жағдай жасау.
Спорт дегеніміз - түрлі жақтан арнайы мамандандырылған және алдағы істерде жарысу арқылы өз мүмкіндіктерін жоғары дәрежеде көрсете білуге жан дүниесін дайындауды дене тәрбиесі ойындарында пайдалануға құрылатын материалдық, әрі рухани байлық.
Яғни спорт дегеніміз - әрбір жеке тұлғаның тандаған спорт түрінен жоғарғы нәтижеге жеткізу саласы. Яғни жарыс әрекетінің, спортшыларды жарыстарға қатысуға даярлаудың ерекше нысаны болып табылатын дене шынықтырудың бір түрі.
Қызмет - спорттық әрекет. жарыстырушылык. интернационалдық. жүйкені реттсйтін. комуникативтік. ақпараттық, жалпы мәдениеттік. денені жетілдіру, эвристикалық бейбітшілік кызметі. ойын-сауықтық іс-әрекет..
Бұқаралық спорт- тұрмыс пен еңбек қызметіне керек дене қасиеттері мен қозғалыс дағдыларын дамытып. жетілдіруге және бір қалыпта ұстауға көмектесетін, тұрғындардың әртүрлі әлеуметтік демографиялық тобының мұқтаждығын қанағаттаңдыратын спорт түрі болып табылады.
Жоғарғы жетістіктер спорты-жеке тұлғаның спорттағы мақсаты жоғарғы спорттық нәтижелерге қол жеткізуді рекорттар жасауды қамтамасыз ететін спорт саласы. Жоғарғы жетістікке жету жолы спартакияда, универсиада, чепионат және олимпиадалық ойындар.
Әуесқойлық спорт- азаматтардың дене тәрбиесінің жалпы жүйесіндегі өзінің спорт шеберлігін жетілдіруге және спорттың әр түрінде жоғарғы нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін сан қилы спорт қозғалысы.
Кәсіпқойлық спорт-спорттық ойын-сауық шараларын ұйымдастыру және оларға қатысу арқылы пайда табу болып саналатын спорттық кәсіпкерлік қызметтің бір түрі.
Дене тәрбиесі бойынша маманның кәсіби компоненттігі олардың өз қызметінде мектеп жасындағы балалардың дене құрылымының заманауи тұжырымдамасын іске асыруға дайындығында болып табылады - тәрбие білім процессінде денсаулығын нығайту, дене және психикалық даму, әр баланың эмоциональдық саулығына бағытталады.
Мектеп жасындағы баланың заманауи дене тәрбиесінің мотивациясы, ағзасының өзін-өзі жетілдіруіне, дене жаттығулары арқылы денсаулығын нығайту қажеттілігіне қалыптастыруы тиіс. Дене жаттығуларының әсерінен барлық мүшеміз бен ағзамыздың қызметтік сипаты өзгереді, олардың құрлысы жетіледі.
Мектеп оқушыларының жас ерекшелігінде-ақ, балалар осындай әсерлер механизімі туралы бастапқы білім алуы керек.Осыған байланысты дене тәрбиесі бойынша мамандарды дайындауда үшінні бағыт жаңа әрі маңыздысы болып табылады. Көрсетілген ағза жұмысы бойынша балаларды қалыптастыру әдісін меңгеру
Жұмыстың болжамы: Дене тәрбиесі мен әдістемелері замануи педагогиканың негізгі мәселелері болып күн тәртібінде тұрған тұрғаны белгілі. Себебі, бала тәрбиесі тек қана ақыл-ой еңбегін ғана дамытумен емес қимыл белсенділігінің ағзаның жүйелері мен қызметтеріне де тікелей әсер ететіндіктен,дене еңбегінің де маңызы жоғары.Сондықтан да жұмыстың мәні, маңыздылығы, қарастырған материалдарымыз балалар ағзасының дамуына дене шынықтыру сабақатарының да маңызды екенін түсіндіру.
Зерттеу нысаны: Дене жаттығуарының әрт түрімен және спорттың арнайы түрлерімен айналысатын спортшылар мен дене шынықтыру сабақтарыныңы адам ағзасы үшін маңыздылығын анықтау барысында мектеп оқушылары алынды.
Жұмыстың мақсаты: дене шынықтыру пәнге деген қызығушылықты арттыру, салауатты өмір салтын қалыптастыру. Пәннің рөлін айқындау арқылы қызығушылықты арттыру; біліктілікті арттыру; еңбектің жеке сапалық көрсеткіштерін өзгерту; оқытушы - сабақ беруші бағытынан педагог - басқарушы, педагог - әдіскер, педагог - зерттеуші бағытына сапалы ауысу.
Жұмыстың міндеттері:
1.Әдістемелік жұмысты іске асыру, біліктілікті арттыру үшін мүмкіндіктерді қолдану; жаңаша мінез - құлықты, жаңа педагогикалық ойлауды дамыту; ғылыми - зерттеушілік және әдістемелік мәдениет деңгейді дамыту, арттыру; кәсіби әрекеттің нұсқасын жасау.
2.Кәсіби құзыреттілікті бағалау. қиындықтарды жеңу және жоғары нәтижеге жету әрекеттерін жоспарлау. жұмыс нәтижесін талдау, жалпылау, жүйелеу.
Зерттеу әдістері: Зерттеу барысында бірқатар әдістер қолданылды:
-ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы;
-сараптамалы бағаламалар әдістері;
-математикалық статистика әдістері
-сауалнама түрлері.
Зерттеудің ұйымдастырылуы: Зерттеу тәртібі және ұйымдастырылуы ғылыми жұмыстағы басты талаптардың бірі болып табылады. Біздің жұмысыымызда бұл талап қатаң сақталуы тиіс. Өйткені, зерттеу жұмыстарының нәтижелері алдыға қойған мақсат-міндеттерімізді орындауға мүмкіндік береді. Зерттеу әдістерінің ұйымдастырылуы және жүргізілуі қатаң қадағаланып аудиторияларда жүргізілді.
Зерттеу әдістемелері: Қандай да бір тақрыпта неме ғылыми бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізгенде әдістемелік ролінің де маңыздылығы басым болып табылады. Ағзаның дене шынықтыру жаттығуларына бейімделуін анықтауда қолданылатын негізгі әдістердің бірі антропометрияның жүргізілу әдістемелерін үйрету. Сауалнама жүргізу әдістемесінің өзі үлкен қажырлылық пен білімділікті өажет етеді. Сауалнама жүргізу үшін тақырыпқа сай арнайы сауалдар түрі мен алынған мәліметтерді ғылыми тұрғыдан тұжырымдай білудің өзі болашақ педагогтар үшін аудиторияның басқаруға арналған педагогика-психологиялық әдіснаманың бір сипаты болып табылады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.
Дипломдық жұмыстың жазылуы барысында қандай ғылыми бағытта болғанына орай өзекті мәселелердің өзегі тақырып болып алынатынын білеміз. Осы тақырыптың қарастыратын мақсаты мен алдыға қойған міндеттері бірнеше кезеңдерге бөліне отырып жұмыстың маңыздылығын анықтауға бағыттар береді. Аталған тақырыптағы бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы, дене шынықтыру сабақтарының өскелең ұрпақ үшін маңызы мен қатар жалпы біім беретін мектептердегі дене шынықтыру сабақатырының негізгі пәндер құрамына кірмей екінші орынға ысырыла беретінін айқындай отырып,қимыл белсенділігінің бала ағзасының даму кезеңдері үшін де маңыздылығын ашып көрсету.
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ Зерттеу әдістері
Зерттеу барысында бірқатар әдістер қолданылды:
- ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
- сараптамалы бағаламалар әдістері
- математикалық статистика әдістері
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттер сараптамасы
Әдебиет көздерін зерттеу бірнеше бағытпен жүргізілді: Зерттелінетін мәселенің ғылыми деңгейін анықтау, Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша білім алушы студенттерге мектептердегі дене тәрбиесінің мазмұны мен әдістеріне және теориялық және эксперименталды мәліметтерді жинақтау;
Жалпы саны 50 әдебиеттер көзі сараптамадан өткізілді.
Зерттеуді ұйымдастыру
Дипломдық жұмысты орындау барысында теориялық тұрғыдан әдебиеттерге шолу және еліміз бойынша дене шынықтыру сабақтарының әр өңірлерде өткізілу тәртібі мен мысал бола алатын әдістемелік негіздеріне де назар аударылды. Сонымен қатар дене шынықтырумен және спортпен шұғылданатын денсаулық мүмкіндігі шектеулі адамдар санының өсу қарқыны байқалады. Айта кететін бір жайт, мектеп оқушыларының ішінен жас жағына кіші болсада спорт түрлері бойынша белгілі бір белестерді бағындырып үлгерген балаларды да кездестірдік. Сонымен қатар, облыстар бойынша, спорт түрлері бойынша да сандық мәліметтер ұшырасты. Сондықтан қарастырған материалдарға сәйкес зерттеу нәтижелерін ұсынылып отыр.
I. МЕКТЕПТЕРДЕГІ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҚТАРЫНЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ОҚУШЫ АҒЗАСЫНЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1 Мектептердегі дене тәрбиесінің теориялық маңызы
Мектептегі дене тәрбиесі пәнінің мұғалімдері - тәрбиеші, жаттықтырушы және тәлімгерлік қызметтерді қатар атқаратындығы белгілі. Мұғалімнің кез-келген мәселені шешу қабілеті, мектептегі дене шынықтыру мен сауықтыру жұмыстарын сабақ барысында және сабақтан тыс уақытта ұйымдастыра алу шеберлігі, оқушылардың денсаулығын нығайту міндеттерінің орындалуы ҚР-ның заңында көрсетілген. Осы тұрғыдан алып қарағанда дене шынықтыру сабағы барлық уақытта мектептегі дене тәрбиесі және тәрбие жүйесіндегі басты пән болып қала береді . Мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын табысты өткізу үшін келесі қағидалар тұрақты сақталуы тиіс. Дене тәрбиесінің жалпы міндеттерімен қатар оның тәрбиелік, тәлімдік, нұсқаушылық бағыты оқушылардың сабақ барысында және үй жағдайында өзіндік шынығуына ықпал етуі де өте маңызды .
Дене тәрбиесі сабағының тиімділігін арттыру, ол пән мұғалімін тек дене жүктемесінің орындалу деңгейіне ғана емес, сонымен бірге оқушы сабақта қандай білім, тәрбие және дағды алды, оны күнделікті өмірде нақтылы жағдайда пайдалана алды ма? және өзге іс-әрекеттерінде осы алған білім, дағдыларын қаншалықты жүзеге асыра алды - деген мәселелер де толғандыруы тиіс .
Мектепте оқушыларға дене тәрбиесінен білімді бірыңғай теория (ақпарат) түрінде беру дұрыс емес. Оқушылардың дене қабілеттері мен қозғалыс дағдыларын дамыту үшін бір бағытта ғана емес, сонымен бірге сабақ өткізудің әдіс-тәсілдерін жан-жақты тиімді қолдану және жаттығулар мен жүктемелерді қиыннан оңайға, оңайдан қиынға ауыстыра жүргізу қағидалары ҚР жарлығында атап айтылған. Оқушының жаттығуларды орындаушылық қабілеті, ол дене әзірлігі жағынан қаншалықты дайын болуына байланысты. Мұғалім осы бағытта оқушылардың бойындағы ізденушілік, белсенділік, жинақылық, шапшаңдық сияқты қасиеттерін дамытуға ұмтылуы тиіс. Жыл бойы ашық ауада өткізілген дене жаттығулары ағзаның шынығуы үшін тиімді, шыныққан ағза суық тиіп аурудан қорғайды және кез-келген ауруға қарсы тұратын болады. Мектеп жанындағы ашық спорт алаңдарында орындалған дене жаттығулары мен ойындар оқушылардың дене бітімінің жан-жақты дамуына, дұрыс мүсін қалыптасуына жақсы әсерін тигізеді. Таза ауада жаттығулар өткізу оқушылардың қозғалыс дағдыларының шеңберін кеңейтеді. Балалар табиғи кедергілерден өтуге, жаңа жағдайға бейімделуге үйренеді, өзіндік белсенділігін таныта бастайды. Таза ауадағы дене жаттығулары балаларды қоғамдық пайдалы еңбекке тартуға ықпал етеді. Қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастырады .
Дене тәрбиесі сабағының балалар үшін ең қызықтысы - бұл жарыс түрінде өткізу. Оған қатысқан оқушы жоғары көрсеткішке жетуге ұмтылады, жеңіске жетеді, бұл қажетті психологиялық және дене қабілеттерінің (күш, ептілік, икемділік, жылдамдық, шыдамдылық) дамуына көмегін тигізеді. Спорт пен дене тәрбиесіне байланысты мұндай сабақтарды жақын орналасқан көрші мектеп оқушыларын да қатыстыра өткізген пайдалы. Ол балалар өміріне өзгеріс енгізеді, іс-шараға қатысушылардың қызығушылықтарын арттырады, эмоциялық күйін жақсартады, байытады, оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастырады. Жеке тұлға ретінде дамуына оң ықпал етеді. Балалардың белсенділігі мен шығармашылық қабілеттерін тануына жағдай туғызады. Мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын табысты өткізу үшін келесі қағидалар тұрақты сақталуы тиіс. Оқушыларды кез-келген сабаққа ұйымдастыру кезінде оқу материалы осы сыныптың оқу бағдарламасына сай болуы тиіс; нақты жағдайларға қарай, сабақ жүргізудің әр түрлі әдістерін барынша жан-жақты қолдану қажет; әр сынып оқушыларының жаттығуларын жас ерекшеліктеріне сәйкестендіріп міндетті түрде іріктеу керек. Бастауыш сынып оқушыларына үлгі ретінде жоғарғы сынып оқушыларының жаттығу орындау және ойындардағы іс-тәжірбисін шебер пайдалану қажет; барлық оқушылардың жаттығуларға, қимыл-қозғалыстарға белсене қатысуына зор көңіл бөлген дұрыс; сабақ жүктемесін жаттығу, ойын дәрежесіне сай реттеп отыру керек. Бағалау, бақылау, қателіктерді дер кезінде түзеп отыру қажет. Осы аталған қағидалар мен сабақ өткізудің әдістерін мұғалім дене тәрбиесі сабағында тиімді қолданған жағдайда оқушылардың қозғалыс дағдылары қалыптасып, денсаулықтары нығайып, дене қабілеттері дамып, жетіледі, пәнге деген қызығушылығы артады .
1.2 Мектеп жасындағы балалардың дене дамуының морфофункционалдық ерекшеліктері
Ағзаның жеке дамуының заңдылықтарын зерттеуде қойылатын негізгі мәселелердің өзектілігінің бірі балалар денсаулығын сақтау болып табылатыны сөзсіз. Дегенмен қазіргі кезде денсаулық сөзі көп жақты пікір тудыратын, ағзаның әртүрлі тіршілік әрекетін қамтамсыз ететін көрсеткіштерден тұратын, сонымен қатар денсаулық деңгейіне әсер ететін әртүрлі факторлар өзгерісімен қатар жүретін түсінік . Қандай елде болмасын бала денсаулығына аса мән беретіні белгілі. Себебі бала денсаулығы болашақ ұрпақ денсаулығы, ұлт жалғасы екені сөзсіз. Сондықтанда осы таңда мектеп жасындағы балаларадың денсаулық күйі өзекті мәселелелердің бірі болып отыр. Аталған тақырыптатарға қатысты әдеби деректерде келтірілген мәліметтерге қарасақ, мектеп жасындағы балалардың 10 % дені сау деп есептелінеді екен. Ал балалардың үштен бірі созылмалы дертке шалдыққандығы анықталып отыр. Балалар денсаулығына жүргізілген тәжірибелерді қарай отырсақ, олардың физикалық даму деңгейі, ағзадағы даму, өсу үдерістеріне қатысты жүйелері біркелікі емес. Жалпы өткен ғасырдың 70-80-ші жылдарында-ақ негізгі нормативті анықтамалар дайындалған болатын. Қазіргі кезде де балалар денаулығына қатысты, олардың даму үдерісі барысындағы сыртқы орта факторларының әсерінен бастап, әртүрлі жас кезеңдеріне қарай, сонымен қатар әртүрлі физикалық жүктемелер мен эмоционалды стресстер әсерінен болатын ағза жүйелерінің қызметіндегі, құрылымдық өзгерістері де қарастырылып, толыққанды зерттелуде. Бұл зерттеулер барысында қойылатын талаптардың тағы бір себептерінің бірі, ағзаның негізгі жүйелеріне қойылатын жас ерекшеліктеріне байланысты арнайы нормативтер енгізу. Оқыту процесі барысында әртүрлі шамадағы физикалық жүктемелерді енгізу, қазіргі заманауи талаптардың бірі. Себебі кез келген физикалық жүктемелер ағзаның жүйлеріне жаттығу әсерін тигізеді. Өйткені, көпшілігіміз білеміз гиподинамия - дене жұмысына белсенділіктің төмендеуі. Заман талабына қарай, ғылыми -техникалық прогрестің дамуына байланысты, сонымен қатар білім беру үдерісіндегі талаптардың жоғарылауына байланысты мектеп оқушыларында дене еңбегінен гөрі, ақыл- ой деңгейінің дамуына үлкен талап қойылып отырғаны таңқаларлық емес. Дегенімен балалар ағзасында белсенді даму үдерісі жүретіндіктен қозғалыс белсенділігі аса маңызды болатыны сөзсіз. Бұлшық ет қимыл-қозғалыстың төмендеуінен әлсіреп, бірте-бірте атрофияға ұшырайды. Бірте-бірте күш төзімділік секілді қасиеттері төмендеп, вегето-қантамырлық дистония, депрессия т.б. жүйкелік өзгерістер, зат алмасу үдерістері туындайды .
Гиподинамия тыныс алу жүйесінің және қантамырлар жүйесінің функционалды өзгерістеріне әкеліп соғады. Сондықтан гиподинамия әсерінен қанның тамырлар арқылы қозғалуын қамтамсыз ететін бұлшықеттер жұмысы нашарлауы нәтижесінде бас миының оттегі жеткіліксіздігінен бас қаңқасы ішіндегі қысым өзгеруінен үнемі бас ауруы, шаршау сезімі, туындайды. Гиподинамия дамуы бала кезден қалыптасады. Кейде 10 миннуттық жаяу жүретін жерлерді балалар транспортпен баратынын ескерсек, содан кейін 6 сағаттық сабақ уақытында қозғалыссыз отыратыны тағы бар. 5 минуттық үзілістер мен аптасына екі күн болатын дене шынықтыру сабағын есептегенде 10 баланың 5-6 ғана далада ойнағанды, және әртүрлі белсенді қимыл қозғалысты үйірмелерге қатысады екен. Яғни, 16-17 жастағы жас өспірімдердің 5 пайызы омыртқа бағанасының қисаюымен, семіздіктің әртүрлі деңгейлерімен және көру жүйелерінің нашарлауы секілді патологиялық диагноздарға ие болуы ерте кезден баланың қимыл қозғалысының шектелегенінен екенін көпшілігі ескере бермейді. Оқу үдерісі барысында жүргізілетін дене шынықтыру сабақтары балалар ағзасының қалыптасуы заңдылықтарына, сонымен қатар гетеросинхронды дамитын негізгі жүйелеріне әсері ескерілмей жатады. Тек қана жинақы және ағаза функционалды жүйелерінің қалыптасуы заңдылықтарын ескере отырып берілетін алғы шарттар, әсіресе кардиореспираторлы жүйеге қатысты. Балалар ағзасының өсуі мен дамуына физикалық жүктемелердің әсері өте зор десек, ретті түрде берілген жаттығулар, ағза жүйелерін жаттықтырп қана қоймай, әр баланың жас ерекшеліктеріне, жынысы мен өмір сүру жағдайларына қарай негіз болатын нұсқамалар беруге мүмкіндік береді .Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі килограмм салмақ қосады. Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді, созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек. Омыртқаның байланыстары мен бұлшық еттері әлсіз, омыртқа арасындағы шеміршек қалың болып келеді. 7 жаста барлық омыртқа айқын білініп тұрады. Қыздарда 7-11, ер балаларда 7-13 жас арасында омыртқаның денесі мен эпифиздерінің арасында жұқа болса да шеміршекті қабат сақталады. Омыртқаралық шеміршектер қалың болғандықтан омыртқалар әлі де өседі, олар 14-15 жаста бекіп, қатаяды. Омыртқа өте икемді, бірақ оқыс жағдайларда қисайып кетуі мүмкін. Сондықтан да осы жас кездерінде әр түрлі омыртқа қисаюлары: скалиоз, лордоз, кифоз байқалады. Омыртқа эпифиздерінің сүйектенуі 18-20 жаста аяқталады. Балалардың бұлшық ет тканьдарында су көп те, белоктық заттар аз болып келеді. 7-8 жастағы балалардың бұлшық ет тканьдары олардың жалпы салмағының 27%-ын алады. Салыстырмалы түрде қарасақ 18 жастағыларда 40% болады. Бұлшық еттер әлсіз болады, әсіресе, арқа және іш бұлшық еттері ұсақ бұлшық еттерге қарағанда жақсы дамыған. Бұл кезде бала бұлшық еттерінің жұмыс қабілеттілігі төмен болады. Осы бұлшық ет жүйесі ерекшеліктеріне байланысты ұзаққа созылатын статикалық-қозғалыссыз жаттығулар, біржақты жүктемелер, қайта-қайта бір түрлі қозғалыстар беруге болады. Жүктемелерді әр бұлшық еттер тобына ауыстырып беріп, денені үйлесімді дамыту қажет. Жаттығуларды үлкен амплитудамен кіші бұлшық ет тобына көбірек беру керек . Бастауыш сынып оқушыларының жүректері үлкен, қан тамырларының іші кең, қабырғалары созылмалы болып келеді. Жүрек соғу жиілігі жиі, минутына 50-90 рет соғу төңірегінде болады. Жүректін бұлшық еттері әлсіз, созылмалы. Жүректің жиырылуы кезінде шамамен 25-33 мл қан жүректің сол жақ қарыншасынан қолқа тамырына айдалады. Мұны қанның систоликалық көлемі дейді. Жүрек-қан тамыр жүйесінің осы ерекшеліктеріне байланысты ұзақ қатаю, зорланып ұзақ көтеру, ұзақ тарту, ауыр нәрсе көтеру, қарсылықты жеңу жаттығуларын аз беруге тырысу қажет. Олар орындай алмайтын, бұлшық еттерін қатайтатын көп күш керек ететін, жүрек соғу жиілігі көп жиілеп кететін жаттығуларды байқап беру қажет. Балалар мен жасөспірімдердің жастарына байланысты жүрек соғу жиіліктері мен қанның систолиткалық көлемі туралы мәліметте жаңа туған абалаларда жүрегінің соғу жиілігі, 120-168 ретмин, ал қанның систолалық көлемі 2,5мл; туғанына 1-2 ай болған нәрестелерде жүрек соғу жиілігі 132-171 ретмин, 6 айлық сәбилерде 120-150 рет мин, бір жастағы балаларда 103-150ретмин,қанның систолалық көлемі 10,0 мл, 2 жаста 96-135 ретмин, қанның систолалық көлемі 10,2 мл болады. 5-6 жастағы балаларда 83-119 ретмин жүрек соғу жиілігі болса, олардың қанының систолалық көлемі, 20,6 мл . Одан әрі балалардың жас ерекшеліктерімен қатар, жыныстық ерекшеліктері бойынша сипаттайтын болсақ, 8 жастағы ер балаларда қанның систолалық көлемі 25,0 мл және жүрек соғу жиілігі 50-93 ретмин,осы жастағы қыз балаларда жүрек соғу жиілігі 67-99 ретсоғу болса, қанының систолалық көлемі 27,0 болады. 10-12 жастағы ұл балаларда жүрек соғу жиілігі 53-86 ретсоғу болса бұл көрсеткіш аталған жас тобындағы қыздарда 53-86 ретсоғу мен ерекшеленеді. Ал қанның ситолалық көлемі ұлдарда 33,4мл, ал қыздарда 31,6 мл көрсеткіштермен байқалады. Жас өскен сайынғы жас ерекшеліктеріне байланысты қан жүйесіндегі өзгерістер ерекшеліктеріне тоқталсақ, 15-16 жастағы ұл балаларда жүрек соғу жиілігі 50-77 ретмин, қыздарда 55-85 ретмин, қанның систолалық көлемінің ерекшеліктері де әртүрлі, яғни, ұл балаларда 41,4 мл, қыз балаларда 38,5 мл көрсеткішпен көрінеді. Ал осы аталған көрсеткіштер ересек адамдарда , мысалы жүрек соғу жиілігі 60-75 ретмин, ал қанның ситолалық көлемі 55-65 мл көлемде болып тұрақтыллық көрініс алады. Жас ерекшеліктеріне байланысты жүйелердегі өзгерістер заңдылық болып есептелетінін білеміз. Тек әртүрлі туа біткен болмаса, жүре пайда болған әртүрлі сыртқы факторлардың әсерінен болатын өзгерістерді есепке алмағанда. Сонымен қатар жүйелі түрдегі қимыл қозғалыс белсенділігі ағза жүйелерінің дамуынан бастап, ретті түрде жүргізілмесе күрделі әсерлері болатынын ескергеніміз жөн. Балалардың зат алмасу үрдісі үлкендерге қарағанда тез жүреді. Балалардың кеуде клеткалары домалақ түрде, қабырғалары аз иілетіндіктен терең дем алуға кері әсер етеді. Дем алу жиілігі тез, терең емес, минутына 22 рет дем алу жиілігі төңірегінде. Дем алу жолдары үлкендерге қарағанда қысқа. Тыныс алудың минуттық көлемі 7 жастағы балаларда 3500 млминут болады, ол 11 жасқа келгенде көбейіп 4400 млминутқа дейін жетеді. Өкпенің ауа сыймдылығы көлемі 7 жаста 1200 мл-ден 10 жаста 2000 мл-ге дейін көтеріледі. Бастауыш сынып оқушыларын терең, бірқалыпты мұрынмен дем алуға үйретуіміз қажет. Жаттығуларды орындау тыныс алумен бірдей орындалуы тиіс. Орта мектеп жасындағы оқушылардың бойлары, денелері жылдам өседі. Бойларының ұзаруы негізінен аяқтардың өсуіне байланысты болып, жылына 4-7 см өседі. Салмақтарына жылына 3-6 кг қосылып отырады. Ұл балалардың ең тез өсетін кезі 13-14 жас, ол кезде бойлары жылына 7-9 см өседі. Қыз балалардың бойларының тез өсетін кезі 11-12 жас, ол жастарда қыздар орташа 7 см-ге өседі. Жасөспірім кезде аяқтың және қолдың ұзын сүйектері, омыртқа сүйектерінің көлемі жылдам өседі. Жасөспірімдердің омыртқалары өте жылжымалы болып келеді. Көп жоғары жүктемелер сүйектің қатаюын тездетеді де қол, аяқтың сирақ, ортан жілік сүйектерінің өсуін баяулатып жібереді. Осы жас кезінде бұлшық ет жүйесі де жылдам дамиды. 13 жастан бастап бұлшық еттердің көлемдері үлкейе бастайды. Көлемдерінің үлкеюі олардың бұлшық ет талшықтарының жуандауына байланысты өседі. Бұлшық ет көлемінің дамуы, әсіресе ұлдарда 13-14 жаста, қыздарда 11-12 жастарда көбірек болады. Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста басталады. Ер балалардың жыныс мүшелері өсе бастайды, жыныс бездері жетіледі. 12 жаста көмекейі өсіп, дауысы қатаяды. 12-13 жаста ер адамға лайық қаңқа ерекшеліктері пайда болады, баланың сымбаты өзгереді, 15 жаста сақал-мұрты тебіндеп шыға бастайды, сперматогенез басталады. Қыз баланың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталады. 8 жаста - қаңқа ерекшеліктері пайда бола бастайды. Жамбас сүйектері өседі де, жамбас қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда омырауы өседі. 13-15 жастан бастап бойлары жылдам өсіп, қолтығында, қасағасында әйелдерге тән түктері шығады, етеккір келеді. Жыныстық жетілу кезеңдерін, әсіресе қыз балалардың етеккірі келу кездерін, ол келген кезде жүктемені дұрыс беруді дене тәрбиесі мұғалімдері жақсы білуі керек. Біздің қазақ халқының сыпайылығына, менталитетіне байланысты ата-аналар мен мұғалімдердің көбі жыныстық тәрбие мәселерлерінен аулақ жүруге тырысады. Балалар мен жасөспірімдердің көпшілігі өзінің жыныстық даму жайындағы сыпайы сауалдарына жауапты ересек жолдастары мен достарынан алады, 20%-ы әке-шешесінен, 9%-ы ғана мұғалімдер мен тәрбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар. Сондықтан дене тәрбиесі мұғалімдері жыныстық даму физиологиясы мен дене тәрбиесі жаттығуларының жүктемесі туралы балаларға дұрыс мағлұматтар бере білуі керек. Орта мектеп жасындағы оқушылардың тыныс алу жүйесі жақсы, тез дамиды. 11-14 жас кезінде балалардың өкпесі екі есеге дейін өседі. Дем алу көлемдері 13 жаста 707 см болады. Өкпенің ауа сыйымдылығы артады. Сіздер физиология пәнін оқыған кезден білесіздер, өкпенің ауа сыйымдылығы адамның жасына, жынысына, спорт түрлерімен айналысуына байланысты өзгеріп тұратынын. Өкпенің ауа сыйымдылығы - бала дем алған кездегі және өкпедегі (қордағы) бар ауаның қосындысы. Өкпенің тіршілік көлемін спирометр деген арнайы аспаппен өлшейді, біз өкпенің тіршілік көлемі туралы толық түсінік болу үшін төмендегі мәліметті көріп отырмыз. Сонымен бірге тыныстың минуттық көлеміде 7-11 жастағы балаларда өзгерістер аса көп байқалмайтыны айтылады, 6-7 жастағы үл балаларда өкпенің тіршілік сыйымдылығы 1200-1400 мл, ал аталған жастағы қыз балалрда бұл көрсеткіш 11-1200 мл болып есептелген. 10-12 жастағы ұл балалар көрсеткіштеріне зер салар болсақ, 1630-1975 мл, қыздарда 1460-1905 мл болып отыр. Жастары есейген сайын өзге де жүйелерде болатын өзгерістермен қатар тыныс жүйесіндегі өзгерістер сипаттам беретін болсақ, 15-17 жастағы бозбалаларда өкпенің тірішілік сыйымдылығы 2600-3520 мл болса, осы жас тобындағы бой жеткен қыздарда бұл көрсеткіштер бройынша 2530-2760 мл көрсеткішпен алынып отыр .
1.3 Дені сау балалардың сыртқы тыныс алуының күйі және әртүрлі физикалық жүктемелер кезіндегі ерекшеліктері
Жалпы балалар мен жасөспірімдер ағзасы сыртқы ортаның әртүрлі факторларына өте сезімтал болып келеді. Кольчинский А.З мәліметтері бойынша 3 жаспен 7 жас аралығында балаларда өкпенің дифференциясы және өсуі қарқынды жүреді. Ауа тамырларының бұлшық етті бөлігі мен ацилярлы паренхимасының қалыптасуы 7-8 жаста аяқталады. Осы уақыттарда ересек адам үшінде балалар үшінде маңызды өкпенің негізгі құрылымдық бірлігі болып табылатын ацинус қалыптасады. Туылғаннан бастап 8 жасқа дейін өкпенің көлемі 8 есеге ұлғайса, 10 жаста 10 есеге яғни, ересек адам өкпесінің тең жартысын құрайды. Альвеолалар саны 12 жаста ересек адам альвеолалары секілді шамамаен 300 млн-ға жетеді. Альвеолалар көлемінің ұлғаюы 7 жастан басталғанымен диаметрінің ұлғаюы 7-14 жас аралығында байқалады. Бұл дегеніміз өкпенің 8 жастан ересек болғанға дейінгі көлемінің өзгеруі альвеола санына байланысты емес оның көлемінің үлкеюіне байланысты. Көптеген әдеби деректерде жас өскен сайын тыныс алу реті бірте-бірте тұрақты және сирек, ал тыныс алу жиілігі ұлғаятыны айтылып отыр. Кейбір авторлардың мәліметтерінде 6 жастан 15 жас аралығында тыныс жиілігі 22-29 дан 14-ке дейін бір минуттағы көрсеткіші азаяды деп көрсетілген. И.В. Рязанов. ТЖ 7 жастағы балаларда минутына 16 рет және бұл көрсеткіш бастауыш мектеп жасының соңына дейін өзгеріссіз қалады деп көрсеткен. Тағы бір ғалымдар пікірінше, солтүстік аймақтардағы бастауыш сынып жасындағы балаларда тыныс жиілігі минутына 21,5-23,7 көрсеткішті айтса, басқалары дәл осы аймақтағы балаларда аталған көрсеткіштің төмен болатынын айтады. Сонымен бірге тыныстың минуттық көлеміде 7-11 жастағы балаларда өзгерістер аса көп байқалмайтыны айтылады . 7 жасар ұл балаларда тыныстың минуттық көлемі 7,1лмин және 9 жаста бұл көрсеткіш өзгеріссіз қалып, 9-10 жаста 7,7лмин-қа өзгерненін айтады. Тыныстың минуттық көлемінің жыныстық ерекшеліктері аса айқындалмаған. Тыныстың минуттық көлемі тыныс жиілігі мен тыныс тереңдігіне байланысты анықталады. Тыныс тереңдігі немесе тыныс көлемі ересек адамдарға қарғанда балаларда аз болады. Туылғаннан бастап, 14 жасқа дейін тыныс көлемі 8-10есеге ұлғаяды. Әдеби деректерде, 7 жасар балаларда 163-240 мл, 8 жаста 170-285мл, 9 жаста 230-319 мл, 10жаста 230-556мл,11 жаста 254-466 мл-ге дейін болады екен.
Бастауыш сынып жасы кездерінде балалардың бойлары, дене мүшелері, әсіресе, аяқтары тез өседі. Бала жылына екі килограмм салмақ қосады. Осы жаста сүйек тез қатая бастайды. Бірақ сүйек тканьдарында әлі де органикалық заттар көп те, минералды тұздар аз. Сондықтан да сүйек икемді, созылмалы, әлі толық қатаймай, шеміршекті түрде болады. Осы ерекшеліктерін ескеріп, бастауыш сынып оқушыларына қозғалмайтын статикалық жаттығулар жүктемесін аз береміз. Үлкен биіктіктен секіру, қатты жерге секіру жаттығуларын бермеуге тырысуымыз керек. Мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын табысты өткізу үшін келесі қағидалар тұрақты сақталуы тиіс. Оқушыларды кез-келген сабаққа ұйымдастыру кезінде оқу материалы осы сыныптың оқу бағдарламасына сай болуы тиіс; нақты жағдайларға қарай, сабақ жүргізудің әр түрлі әдістерін барынша жан-жақты қолдану қажет; әр сынып оқушыларының жаттығуларын жас ерекшеліктеріне сәйкестендіріп міндетті түрде іріктеу керек. Бастауыш сынып оқушыларына үлгі ретінде жоғарғы сынып оқушыларының жаттығу орындау және ойындардағы іс-тәжірбисін шебер пайдалану қажет; барлық оқушылардың жаттығуларға, қимыл-қозғалыстарға белсене қатысуына зор көңіл бөлген дұрыс; сабақ жүктемесін жаттығу, ойын дәрежесіне сай реттеп отыру керек. Бағалау, бақылау, қателіктерді дер кезінде түзеп отыру қажет. Осы аталған қағидалар мен сабақ өткізудің әдістерін мұғалім дене тәрбиесі сабағында тиімді қолданған жағдайда оқушылардың қозғалыс дағдылары қалыптасып, денсаулықтары нығайып, дене қабілеттері дамып, жетіледі, пәнге деген қызығушылығы артады. Кейбір авторларда ӨТС көрсеткіштері 7 жаста 1155-1930мл, 8 жаста 1100-1700 мл, 9 жаста 1130-2200мл, 10 жаста 1360-2300 мл және 11 жаста 1480-2700мл. Физикалық дене жүктемелері сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметін зеттеу барысында ағзаның оттегімен қамтамасыз етілуіне және нейрогуморальды реттелуінің көрсеткіштерін нақтылайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Дене жүктемелері барысында ағзаның оттегіне қажеттілігі жоғары деңгейде болады. Қазіргі кезде балалардың тыныс жиілігі ағзаның шыныққандығына қарамстан біртіндеп азаяды . Кейбір авторлар зерттеулерінде ТЖ тыныштық күйде де, физикалық жүктемеден соң да 12 жасар спортшы балаларда спортпен шынықпайтын өз қатарластарына қарағанда төмен болатыны анықтап көрсетілген. Сонымен қатар ТЖ спортшыларда тыныштық күйде 17,9 минутына, ал шынықпаған балаларда 18,4 шаманы көрсеткен. Физикалық жүктемелер балалар және жасөспірімдерде өкпе желденуінің ұлғаюын тудырады. Тыныстың минуттық көлемі ересек адамдарға қарағанда аз болғанымен жастары өскен сайын ұлғая түседі. Көптеген авторларда 8-9 жастағы балаларда ТМК физикалық жүктемелер кезінде 30-40 лмин болса, 10-11 жаста 40-50лмин шаманы көрсетеді. Спорттық үйірмелерге бармайтын осы жас шамасындағы балаларда ТМК жастары өскен сайын ұлғайып отырса, олардың жүйелі түрде спорттың циклді түрімен айналысатын қатарластарында тыныштық күйде ТМК біртіндеп төмендегені анықталған. Сонымен қатар жас өскен сайын тыныс көлемінің ұлғаю мүмкіндігі туындайды. Негізінен физикалық жүктемелердің тікелей әсер бар екенін ескере кеткеніміз жөн. Зерттеушілер пікірі бойынша, 8-11 жас аралығындағы балаларда ТК физикалық жүктемелер кезінде ТК максималды мөлшері 900 мл болады. ӨТС мөлшері негізінен адамның жынысына, жасына, дене ұзындығына, шыныққандығына тәкелей байланысты [1,34,47,56,63,71,76,80,133,134] . 6 жаспен 15 жас аралығындағы балаларда қозғалыс белсенділігін ескермегеннің өзінде ӨТС жаспен тікелей байланыстылығы анықталған. Тағы да бір зерттеуші авторлар жұмысында аптасына дене шынықтыру сабағы 2 сағаттан үш рет жүргізілетін мектепте оқитын ұлдарда 10-12 жас шамасында ӨТС бірдей (10 жаста - 2,0 л, 11 жаста - 2,2 л, 12 жаста - 2,3 л). қарқында ұлғайғаны көрінген. Бұл көрсеткіш ағзаның шыныққандық деңгейіне байланысты. Ал, спортпен ретті түрде бұл көрсеткіштердің ерекшеленгенін көруге болады. 1 0 - 1 2 жастағы балаларда физикалық жүктемелер апасына 8-21 сағатқа дейін жүргізіледі. Олардың ӨТС 10 жаста - 2,0 -2,1 л, 11 жаста - 2,3 л, 12 жаста - 2,5 - 2,6 л. ӨТС дене салмағымен байланыстылығында да өзгеріс байқалады. Бұл дегеніміз өз кезегінде физикалы жүктемелер сыртқы тыныс көлемінің функционалды резервтік өсуіне мүмкіндік жасайтынынын аңғартады. Әдеби деректерде көргеніміздей, препубертантты жас кезеңдеріндегі балалардың сыртқы тыныс жағдайы біркелкілікпен көрінбейді. Бұл ерекшелік біріншіден, балалардың тіршілік әрекеті мен ортасына, т.б жағдайларға байланыстылығын көрсетеді. Баланың өсуі және даму үдерісі барысында жүрегінің көлемі мен салмағының артуына байланысты кеде қуысында жүректің орналасуында, құрылымы мен қан тамырларында гистологиялық дифференцация, жүйкелі және қантамырлық қамтамасыз етілулерінде өзгерістер туындайтыны заңдылық. З. Кольчинская және өзге де авторлар мәліметтерінде жүрек-қантамырлар жүйесінің дамуында біркелкілік болмайтынын айтып кеткен. Дамуының әр кезеңдерінде дисгармония, асинхрондылық байқалуы мүмкін артерияның систолалық қысымы (АҚс) өсу және даму барысында ұлғаяды. Осыған байланысты зерттеу жүргізген авторлар пікірінше. Артерияның систолалық қысымы деңгейі 7 жаста 97,3-97,5 мм.сын.бағ, 12 жаста 104,5-105,3 мм сын.бағ.болады дейді. Ал өзге зерттеушілер 7 жастағы балалар мәліметтерін алдыңғы зерттеулерге қарағанда 90,1 - 92,9 мм сын.бағ. төмендетіп жібергенін көреміз. Жоғарыда аталған кейбір авторлар мәліметтерінде АҚС көрсеткіштері 9 жастағы ұл балаларда қыздарға қарағанда айырмашылықтар байқалады. Ал, артерияның диастолалық қысымы (АҚд) артерияның систолалық қысым секілді балаларда өсу мен даму үдерісі барысында өзгеріп отырады. Артерияның диастолалық қысымы 7 жаста, 61,4-63,3 мм.сын. бағ, 12 жаста 70,4- 70,7 мм.сын.бағ. сәйкес келген. 7-10 жас аралығындағы балаларда нақты ерекшеліктер айқындалмайды. Артерияның диастолалық қысымы ұл балаларда 63,3 тен 64,6 мм.сын.бағ., ал қыздарда 61,4-62,2 мм.сын.бағ. аралығында. Артерияның диастолалық қысымы деңгейі төменгі сыныптарда бірте - бірте ұлғая түседі. Кейбір әдебиеттерде артерияның диастолоалық қысымы 12 жастағы қыз балаларда ұлғая түскенін көрсетеді. Дегенмен, бір ерекшелігі бұл көрсеткіштер ұл балаларда 10-11 жаст-ақ өзгеріске ұшыраған болатын. Е.А. Аксянова [15,с.108-110.]зерттеулерінде артерияның диастолалық қысымы көрсеткіші 7 жастағы балаларда жоғарыда аталған авторлар көрсеткіштерімен салыстырғанда төмен екеніні көреміз. 56,65 - 58,18 мм.сын.бағ. 7-9 жас аралығындағы балаларда артрияның диастолалық қысымы 76,0-76,4 мм.сын.бағ. көрсетеді. Дегенмен, тұрған жері яғни клиамтаттық өзгерістер де адам ағзасына әсер ететінін ескерсек, бұл өзгерістер тұрғылықты жерге байланысты ерекшеліктері болатынын да білгеніміз жөн. Артериялық қысымның орташа деңгейі ұлдарда да қыздарда да жас өскен сайын ұлғайып отырады. А.В.Мазурин пікірінше (1986), артериялық қысымның орташа (АҚо) көрсеткіші 3-7 жаста 73-77 мм.сын.бағ., ал, 8-14 жаста 80-86 мм.сын.бағ көрсеткішінде . Яғни, артериялық қан қысымының деңгейі жынысқа да, жасқа да және тұрғылықты жерлеріне де байланысты деп тұжырымдауға болады. Қанның көп мөлшері,ұлпалардағы оттегіне қажеттіліктің туындауы, балалар жүрегінің шамадан тыс жұмыс істеуіне әкеледі. Жүректің жұмысын сипаттайтын көрсеткіштің бірі қан айналымның минуттық көлемі (ҚМК). Тыныштық күйде қанның миуттық көлемі (ҚМК) негізініне жасқа, жынысқа, қоршаған орта жағдайына және эмоционалды күйге тікелей байланысты. Осы тақырыпта зерттеу жүргізген авторлар пікірінше, қанның минуттық көлемі жас ұлғайған сайын өзгереді, яғни көбейеді. Оны жүрек соғу жиілігіне (ЖСЖ) байланысты. Зерттеушілер мәліметтерінде, ҚМК мөлшері 7 жастағы балаларда 45,6-46,9 л\мин, ал 12 жастағы балаларда 63,3-65,5 лмин. ҚМК максималды ұлғаюы ұл балаларда 12 жаста 64,2 лмин, ал қаз балаларда 59,4 лмин. 14 жастағы қыз балаларда ҚМК тұрақталғаны туралы да деректер кездеседі. Ал, ұл балаларда ҚМК өсуі 14 жастан кейінде жалғаса беретіні туралы мәліметтер де кездеседі. Яғни, аталған көрсеткіштің жастық та жыныстық та ерекшеліктері анықталып отыр. Өсіп келе жатқан организмнің қанға қажеттілігі жүрек соғу жиілігі (ЖСЖ) есебінен де толықтырылып отырады. Жалпы балалардың ЖСЖ ерекшеліктері жүрек қан тамырлар жүйесінің жұмысын сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Көптеген зерттеулерде ЖСЖ жас кезеңдеріне байланысты баяулай түседі делінген (6 сурет). Мектепке дейінгі жас кезеңдеріндегі балаларда 9-100 соққымин. 8-9 жаста бұл көрсеткіш 76- 84 соққымин шамасында болады. ЖСЖ 10-14 жастағы балаларда төмендеу 76,4 соққымин, ЖСЖ бірден төмендеуі 12 жастағы ұл балаларда 75 соққымин болса, ал қыздарда бұл көрсеткіш 75 соққымин 11 жаста-ақ анықталған. Сондықтан, әдеби дерек көздері ЖСЖ төмендеу тенденциясы жасқа байланысты екендігін алға тартады. Дегенмен балалардың жынысына, жастық кезеңдеріне байланысты төмендеу динамикасы туралы мәліметтер әлі кездеспей отыр. Дегенмен де аталған мәліметтер бала ағзасының қалыптасу барысындағы негізгі жүйелер болғандықтан аталған жүйенің заңдылықтарын толық қарастырып игеруді қажет етеді. Балалар денсаулық жағдайы әрбір мемелекеттің және қоғамның тұрмыстық деңгейін көрсететін бір белгі деп есептеледі. Себебі балалрдың денсаулығын сақтау және нығайту, олардың физикалық дамуын дұрыс қалыптастыру, әртүрлі аурулардың алдын алып, балалар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz