Қазақстанның неолит дәуірі мәдениеттері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім Министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Универитеті
Тарих факультеті
Археология,этнология, және Отан тарихы кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақстанның ежелгі тарихы
Тақырыбы: Қазақстан аумағындағы мезолит, неолит, энеолиттің Отандық
Тарих ғылымында зерттелуі

Орындаған: ИО-23-2К тобының студенті
Еркінбек.Е
Қабылдаған: Жауымбай С.У

Қарағанды, 2024

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1,Мезолит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Зертеуші ғалымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мезолиттегі ерте матриархалды-рулық қауым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.3 Қазақстанның мезолит тұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2,Неолит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.1 Қаратау бойындағы ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Арал бойының неолиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.3 Қазақстанның неолит дәуірі мәдениеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.4 Неолит өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
3,Энеолит ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3.1 Энеолиттік қоныстарды зерттеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.2 Ботай мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.3 Ботай мәдениетінің пайда болуы мен дамуы мәселелері ... ... ... ... ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі - Шығысында Ертістен, Алтай тауларынан Батысы-Еділ өзенінің төменгі ағысынан каспиге дейін, солтүгі-Батыс Сібір жазығынан оңтүстіктегі Тянь-Шань таулы жоталарынан алып жатқан республика аумағында Мезолит, Неолит және Энеолит ескерткіштері соңғы жылдары біршама жүйелі түрде зерттеліп келеді. Соңғы мәліметтер бойынша Қазақстан аумағында 40-шақты мезолиттік, 800-ге жуық неолиттік және энеолиттік Ботай мәдениетінің тұрақтарынан табылған ескерткіштер анықталған. Көне дәуір ескерткіштерінің ашылуы, Қазақстанның ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа қырынан алып көруге мүмкүндік береді.
Курстық жұмыстың нысаны - Қазақстан аумағындағы мезолит,неолит,энеолиттің Отандық Тарих ғылымында зерттелуін қарастыру.
Курстық жұмыстың пәні - Мезолит, неолит, энеолит дәуірлеріне тән қоныстар, қорғандар, қорымдар және әртүрлі тұрмытық заттар, тастан жасалған құралдар мен қару жарақтар, зергерлік бұйымдар, керамика жәнеде басқа да археологиялық олжалар.
Курстық жұмыстың мақсаты - Қазақстан аумағындағы мезолит, неолит, және энеолиттің Отандық тарих ғылымында зерттелуін зерттеу
Курстық жұсыстың міндеті -
- Мезолит, неолит, энеолит дәуірлері туралы археологиялық олжалар арқылы бояндау.
- Әр дәуірдің мәдениет ерекшеліктерін түсіну: материалдық мәдениет, жерлеу орындары.
- Ескерткіштер мен сол дәуірлердегі мәдениеттер арқылы дәуірлерді тереңірек зерттеу.
Курстық жұмыстың зерттелу деңгейі - Мезолит, неолит, энероит кезеңдерін археолог В.В. Зайберт, В. Логвин, С. Калиева, Ә. Марғұлан, А.Андрей, Д.Талеев, С.У.Жауымбаев секілді ғалымдар зерттеп, түрлі экспедициялар жүргізіп арттарынан құнды кітаптар жазып қалдарған. Бұл Отандық ғалымдар ал кеңес заманында еңбектер жазып кеткен ғалымдар қаншама. Олар К. Акышев, Бибикова.В.И, М.П. Грязнов С.Н. Боголюбский, П.М Кожин, В.М. Массон, В.С. Титов, С.Е. Толыбаев.
Курстық жұмыстың хронологиясы - Мезолит, неолит және энеолит дәуірлерінің хронологиясы б.з.б 12-3 мыңжылдықтар аралығын қамтиды. Осы уақыт аралығында адамдар әртүрлі болды және даму жолдары да әртүрлі болды.Мезолит тас дәуірінің орта кезеңі ондағы адамдар жиі қозғалып, аң аулайтынқолайлы жерлерді іздестіріп, жиі қоныс аударып отырды. Оған себеп климаттың өзгеруі мен халық санының өсуі. Неолит кезеңінде адамзат аң аулау мен терімшілдікті тастап өндірістік шаруашылыққа көшті. Яғни егіншілік пен мал шаруашылығы. Адамдар қыш құмыра жасап тоқыма өнеркәсібімен айналысты. Кейіннен адамдардың өміріне мыс келеді. Адамдар мыс пен тасты біріктіріп жәй ғана тас құралдардан мықты құралдар жасай бастайды. Бұл кезеңді энеолит деп білеміз. Мыстың пайда болуы тас құралдардың азаюына әкеліп соқты.
Курстық жұмыстың территориясы - Қазаіргі Қазақстан және көршілес елдер аумағы.
Курстық жұмыстың құрылымы - Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер.

1.Мезолит
1.1.Зерттеуші ғалымдар

Мезолит- тас дәуірінінің ең аз зерттелген дәуірі. Бұл терминді алғаш рет 1893 жылы Аллен Браун палеолит пен неолит арасында аралық орынды алатын тас құралдар кешендерін белгілеу үшін қолданған. Б.з.б 12-5 мыңжылдықтар. Шамамен 7 мың жылдай уақытты қамтиды.Сең-сең мұздардың толық еруіне байланысты егін шаруашылығының негізі қаланды, адам жануарларды қолға үйрете бастады. Ірі жануарлардың жойылуы аң аулауда неғұрлым жетілдірілген қарудың пайда болуына жол ашты. Жебелі садақ пен бумеранг пайда болды. Садақты о баста тек ағаштан кесіп жасаса, бертін келе сүйек пен мүйіз қапталған бірнеше ағаш кесіндісінен істеді. Ал, жебелер ағаш пен нар қамыстан кесіліп, сүйектен және мүйізден доғал және домалақ ұшты етіліп әзірленді. Өткен дәуірдегі шаруашылықтың тұрпайы түрінің барлығы сақталды: аңшылық, терімшілік, балық аулау. Атап кетер жағдай, жебе мен садақтың ұштарын доғал, домалақ етіп жасаудың мәні бар екен. Ол бағалы аң терілерін зақымдамай аулау үшін ойластырылған болып шықты. Бұл аңшылықтың дами түмкендігін көрсетеді. Егерде өткен дәуірлерде ежелгі адам тобыр, қауым болып аң ауласа, енді садақ пен жебенің пайда болуы аңшылар санының ықшамдалуына, яғни шағын топпен немесе тіпті жекеленіп аң аулау әдісіне көшуге мүмкүндік тудырды.
Тас ғасырының аяғыны қарай далалық, орманды далалық өңірдегі жабайы жануарлардың түрі едәуір артып: жылқы, қоян, сутышқан, құндыз, қасқыр, түлкі, аю, қабан, елік, бұлан, қара құйрық, киік, бизон, өмір сүрді.
Мезолит дәуірінде табылған тұрақтардың басым көпшілігі өзендер мен көлдердің жағасында орналасқан. Тұрған үйлердің орындары олардың лашық тәріздес екенін көрсетеді. Есіл өзенінің аңғарында көлемі 40-60 шаршы метр, қабырғаларының бөренелері терең көмілген тұрақ орны қазылды. Бұл лашықтардың орнында тек шағын шұңқарлар ғана қалған.
Мезолитте еңбек құралдарын дайындау техникасында дп одан әрі принципті өзгерістер болды, олардың мөлшері тастың көлеміне байланысты болған жоқ. Бұл қымтырма техникасының арқасында мүмкүн болды. Оның мәні мынада еді: Заттың пышақтың, қанжардың, найза ұшының негізі сүйектен немесе ағаштан жасалды. Олардың негізінде ұзынша қиықтар-саңлаулар жасалып, оларға ұзындығы 1-2 см пышақ сияқты тас қалақшалардан істелеген өткір ұш салынып, қара майлы затпен бекітілген. Мұндай еңбек құралдарын жасау әдісін микролиттер деп атайды.
Бұл уақыттың материалдық мәдениеті туралы алғашқы ақпарат 50-жылдарда ғана пайда болды. 70-80 жылдары В.Зайберт Есіл өңірінде, В.Логвин Қостанай және Торғай маңдарында зерттеулер жүргізіп, мезолит дәуірінің далалық аймақтағы ерекшеліктірін көрсетеді, ал 80-90 жылдары Бастыс пен Оңтүстік Қазақстанның территориясынан бірнеше мезолит дәуірінің тұрақтары табылды. Қазақ жерінен мезолит дәуіріне жататын тас құралдардың колекцияларын табудың алғашқы талпыныстары алдыңғы ғасырдың 60-жылдары еліміздің орталық және оңтүстік аймақтарында жасалды (Медоев 1965; Клапчук 1969; Волошин 1976; Алпысбаев 1977; Мотов 1979). Материалдардың табылуына байланысты мезолит дәуірі қалыптасып 20-ғасырдың 70-80 жылдары солтүстікқазақстандық зерттеушілер мезолит дәуірін зерттеуді өз қолдарына алды. Өңірде ауқымды зерттеулер жүргізілді. Дегенмен неолит дәуірінің ақпараттық кешендері бірінші орынға шығып, мезолит дәуірі көлеңкеде қалды. Осыған қарамастан мезолит дәуірі туралы мақалалар мен баяндамалар шығып отырды. Кең ауқымды тұжырымдар жасалып, Чаглин деп аталатын дербес мезолит мәдениеті анықталды (Коробкова 1989;). А.Ю. Чиндин өткен ғасырдың 80-90 жылдарының басында Оңтүстік Қазақстан жерінде мезолитті зерттеу жұмыстарын қолға алды. Бірақ мезолит дәуірі туралы жаңа жаңалықтар ашылмады. Сонымен бірге көпқабатты Шідертті 3 учаскісі ашылды, ұзақ уақытқа созылған зерттеулер ерте кешендер туралы маңызды мәліметтер алуға мүмкүндік берді. Бұл кешендер ғылыми айналымға ішінара ғана енгізілген орасан зор материалды қамтамасыз ететін үш мәдени қабатпен байланысты (Мерц 1992; 2006; 2007; 2008;). Табылған заттар ерте голоцен дәуіріндегі тас өнеркәсібінің кезеңділігі, олардың типологиясы және шикізаттық стратегиялары туралы түсінік алуға мүмкүндік берді.
Осы зерттеулердің нәтижесінде В.Ф.Зайберт пен В.Н.Логвиннің мезолитке жатқызған материалдың едәуір бөлігі шын мәнінде олай емес екені де белгілі болды, өйткені ол көпқабатты учаскенің ерте неолит кешендерімен толық сәйкес келді. Бұл Тельман ескерткіштерінің тобы, олардың арасында мезолит матрериалдары болса керек, оларды автрлар ерте неолитпен бірге біртұтас мәдени-хронологиялық кешен шеңберінде қарастырған (Зайберт, Потемкина 1981). Нәтижесінде Солтүстік Қазақстанның мезолитке арналған объектілердің өте тар таңдауы қалды. Еліміздің басқа аймақтарында да негізінен жер бетінде жиналған коллекциялардан шыққан мезолит кешендерін зерттеу әрекеті жасалды (Бексейітов 2002; Искаков 2006; Подзюбан 2002; 2021; Астафев, Баландина 2001; Арюхова және т.б). бірақ әзірге олар Қазақстан территориясындағы және оның жекелеген бөліктеріндегі ерте голоцендік өнеркәсіптің ерекшеліктерін зерттеу мақсатында жұмыс жасау қажет. Бұл мәселені шешуге ресейлік архнологтар белгілі бір үлес қосуда. (Павленок және т.б 2021;). Біздің археологтарда жұмыстар жүргізіп жатыр. Нәтижесінде Павлодар Ертіс өңірінің мезолит туралы мәліметтері толықтырылуда. Соңғы жылдары жаңа деректер мен өңделіп жатырған фактілік материалдардың көлемі артуда. Борлы, Павлодар аумақтарында Тұндық өзенінің аңғарында және Қалмаққырылған тауларында, Костамар елді мекенінде тұрақты жұмыстар жүргізілді. Ошақтардың қалдықтары, фауна және микролиттік материалдың көп мөлшері бар құрылымдары анықталды.

1.2 Мезолиттегі ерте матриархалды-рулық қауым

Мезолитте әйелдер тамақ пісіруді үйренгендіктен оның пайдаланатын өнімдерінің ауқымы кеңейген сияқты. Өсімдіктердің кейбіреулерінде улы заттар болды, сондықтан ежелгі адамдар оны жақсылап сумен жуып, қайнату нәтижесінде ғана улы заттар жойылып, жеуге жарамды етілді. Бұрынғысынша, мезолитте алғашқы қауым адамдардың қоғамдық ұйымындығы басты ұйым- ұжымдық меншік пен ұжымдық еңбекке негізделген ру болды. Қоғамдық өндірістің дамуы ру-тайпалық ұжымның ұйымшылдығы мен бірігуіне жағдай жасады. Матриархалды экзогамды рудың орнығуы негізінен, топтық некенің әртүрлі формасынан жұптық жанұяға өтумен сипатталады. Алғашқы қауымдық қоғамдағы жанұя-неке қатынастарының тарихы экзогамия дамуының жалпы тенденциялары өзара некелесе алатын адамдар шеңберінің біртіндеп тарылуымен сипатталатынын көрсетеді. Топтық некеде бұл шеше жағынан жақын туыстардың неке байланыстарын шектейтін, тиым салудың күрделі жүйесіне әкелді. Екінші жағынан, әйелдер олар матриархалды-рулық қоғамдағы шаруашылық және қоғамдық өмірде маңызды роль атқарды. Топтыққа қарағанда берік, біршама анығырақ неке формасын құруға тырысты. Бұның бәрі алғашқыда шектеуге әкелді: ал кейіннен некенің толықтай жойылып, оны жұптық жанұя деп аталатын жеке неке формасымен алмастырды.
Жұптық жанұяға біртіндеп өткен және этнографияда некенің екі формасы: топтық және жұптық жанұялы неке сақталған тайпалар белгілі. Жұптық жанұяда бір еркек бір әйелмен некеде болады. Алайда бұл таптық қоғамға тән кейінгі моногамды жанұядан ерекшеленетін жұптық жанұяның жалғыз белгісі емес. Жұптық жанұя құру үшін ынтаны еркек емес, әйел білдіруі тиіс. Некеге дейін жыныстық қатынастардың толық бостандығы сақталды.
Жұптық жанұя әлі жеке шаруашылық ісін жүргізбейді, алайда бұл жанұя мүшелері рулық қауымдағы ұжымдық шаруашылыққа атсалысады. Сонымен қатар, жұбайлар тұрағы кейде дислокальді болды. Ондай жағдайда әйелі мен күйеуі жеке, бөлек тұрған және әрқайсысы өз руының ұжымдық шаруашылығына қатысқан. Алайда, күйеуі өз отбасын қажетті тамақтармен қамтамасыз етуге тиіс болды. Біртіндеп, күйеуі әйелінің руы тұратын жерге келіп, олар әйелінің руының ұжымдық шаруашылығына бірігіп еңбек ететін болады.
Жұбайлардың күрделі мүліктік қарым-қатынастарымен байланыссыз жұптық жанұя ешқандай заңдылыққа жүгіенбей, егер жұбайлар қаласа еш қиындықсыз бөліне салатын болды. Мұндай жағдайда балалар ылғи шешесімен қалды.
Мұрагерлік ісіне мүлік ру шеңберінің ауқымынан шықпау керек деген қағида сақталған. Негізінен шеше жағынан беріліп отыратын жеке мүлік қана мұрагерлікке берілген. Сондықтан балалар әкесінің емес, шешесінің мүлкіне мұрагерлік еткен. Күйеуі әйелінің мұрагері болмаған, ал әйелі күйеуі өлсе олардың мүлкі руға тиесілі болғандықтан мұрагер бола алмаған.
Осындай жолмен, жұптық жанұя ру-тайпалық қоғамда матриархалдық дәстүрлерді қалыптастырып, бекіте түсті.
Жұптық жанұяда әйелінің руында күйеуінің дәрежесі аса берік болмаса да, осы кезде әкелік туралы түсініктер қалыптаса бастайды. Топтық некеде баланың әкесі белгісіз болды, және жеке емес топтық туыстық болып есептелді. Шеше терминімен бала тек өз шешесін ғана емес, шешесі жататын экзогамдық барлық әйелдерді атаған. Дәл осылай шеше топтары неке қатынастарына құқығы бар экзогамды топқа жатытын барлық еркектер оның әкесі болып есептеледі. Жұптық жанұяда анықталған әкесі белгілі болды және өзінің баланың тууымен байланыстылығын, әкелігін, әкелік сезімін көрсетуге тырысқан.
Топтық неке біртіндеп жойылды, сондықтан да оның көп әйелден, көп күйеулік, некеден тыс жыныстық қарым-қатынас сияқты қалдықтары көпке дейін сақталып қалды. Сондай қалдықтардың бірі - көп апалы-сіңілілердің бірінің күйеуі барлығына күйеу болып табылады. Сорорат-күйеуі өлгеннен кейін, оның әйелі күйеуінің аға-інісіне тиген. Топтық некенің қалдықтарының бірі-кешірімді және қонақ жайлық гетеризм. Кешірім гетеризмі өз отбасын құру құқұғын өзіндік сатып алу болды, және жұптық некеге тұрар алдында әйелдер топтық некеде оларға құқұғы болған еркектерімен некелік қатынастарға түсті. Кейінірек бұл әйелдің некеге тұрмас бұрын орындауға тиісті бірнеше діни ғибадаттарды орындаумен байланыстырылды. Қонақжайлық гетеризмде - уақытша әйелдерін алмастырды, бұл дәстүр көбіне жанжалдарды шешу тәсім және достық қарым-қатынасты бекіту ретінде қолданылды.

1.3 Қазақстанның мезолит тұрақтары

Қазақстан аумағында мезолит ХХ ғ, 70-ші жылдарына дейін шындап зерттелген жоқ және казіргі таңда тас ғасырының ең нашар зерттелген кезеңі болып табылады. Мезолит дәуірі ескерткіштерінің саны қазіргі кунде 50-ге жуық, көпшілігі кездейсоқ табылған.
Мезолит ескерткіштерінің ірі таралу аймақтарының бірі Солтүстік және Орталық Қазақстан болып табылады. Оңтүстік Орал, Батыс Сібір, Алтай, Балқаш және Бетпақдаланың аралығындағы Еуразияның кең далалық аумағы орманды даладан жартылай шөлге дейінгі әркелкі ландшафты өңір болып табылады және Сарыарқаның таулы массивтерін және Тобыл-Есіл өзен аралығы мен Ертіс төңірегін өз ішіне алады.
Сарыарқадағы Шідерті 3, Жезді өзені бойындағы Тоқтауыл, Тобылдың оң жағалауына жақын жердегі Евгеньевка 1 тұрағы, Тобылдың Обаған тобы ескерткіштері (Обаған 3, 5, Жоғарғы Алабұға, қамысты 1), Соллүстік Қазақстандағы Явленка кешені осы өңірдегі мейлінше жақсы зерттелген мезолиттік тұрақтар болып табылады.
Солтүстік және Орталық Қазақстанның мезолиттік-неолиттік кешендерінің арасында Шідерті 3 тұрағының маңызы зор. Солтүстік Сарыарқада (Екібастұз ауданында) орналасқан көп қабатты бұл бірегей тұрақ мезолиттен бастап (б.з.д. IX мыңжылдық) қола дәуіріне (б.з.д. III мыңжылдықтың аяғы) дейінгі мәдени қабаттар кешеніне ие. Зерттелген 9 мәденн қабат голоцен дәуірі тас ғасырының барлық негізгі сатыларының дамуын бейнелейді.
Тұрақтың ерте голоцендік кешені мезолиттің ерте, дамығанжәне аяқтаушы сатыларын сипаттайтын 6-шы, 5-ші және 4-ші мәдени горизонттарынан (б.з.д. IX мыңжылдықтың ортасынан б.з.д. VII мыңжылдықтын аяғы-б.з.д, VI мыңжылдықтың басына дейін) алынған. Ең төменгі қабатта ошақтары бар тұрақжай және өндіріс орындары табылды. Жарты шеңбер мен орналасқан ірі тастар күрке үлгісіндегі жер үсті үйлері құрылысының қалдықтары болуы мүмкін. Артефактілер негізінен призма, конус, сына, қалам тәрізді нуклеустерден, микроппастиналардан, орташа және ipi- пластиналардан, қырғыштардан, кескіштерден, біздерден тұрады. Геометриялық микролиттерден - майда симметриялық трапециялар, ірі тастардан жасалған құралдардан - ретушерлер, шойбалғалар, ірі отщептерден жасалған кескіштер бар. Мәдени қабаттарда фауна қалдықтары сирек кездеседі: жылқының және ақ бөкеннің тістері табылған. Еңбек құралдары үшін шикізат ретінде сұр және ақ-сары теңбіл түсті кремнийлі-сазды тас жынысы, шақпас тас, яшма, яшма- кварцит, халцедон пайдаланылған.
Батыс Қазақстандағы Жаңа Қазан құмды төбе тұрағы Қазақстандағы ірі мезолит ескерткіштерінің бірі болып табылады. Тұрақ аумағынан тас артефактілерінің 8 шоғыры айқындалды. Мәдени қабатының қалыңдығы 5 см дейін жетеді. Тас бұйымдардың жалпы саны 5 мың данадан асады. Еңбек құралдары негізінен ашық сұр және қоңыр шақпақтастан жасалған, кварц тәрізді құмтастан даярланғандары сирек.
Батыс Қазақстанның Ақжайық ауданынан табылған қарсы, Шәуші тұрақтары, Солтүстік Каспийдегі Ізтай тобы, Үстірттегі Айдабол тобы, Шығыс Қазақстанның Шүлбі тұрағының үстіңгі қабаттары, Оңтүстік Қазақстанның Шаян және Бүркітті топтамалары да мезолиттік ескерткіштер қатарына кіреді.
Қақстанның мезолит өндірісіне пластиналық жаңқалау үрдісі тән болып, пластиналар призмалық, конус, сына тәрізді, қалам тәрізді, цилиндр тәрізді нуклеустерден алынған. Еңбек құралдары топтамаларының ішінде кескіштер, пластиналар мен отщептерден жасалған қырғыштар, геометриялық микролиттер, бір қапталы немесе бір қапталымен бір ұшы өңделген қыстырма-пластиналар, үшкіртас құралдар бар. Кейбір топтамаларда ірі тас сынықтары мен отщептерден, нуклеустерден даярланған қырғыштар мен тісті құралдар кездеседі. Шикізаттан шақпақтас, яшма, ашық түсті кварцит, халцедон және т.б. пайдаланылған.

2, Неолит
2.1 Қаратау бойындағы ескерткіштер

Неолит - тас ғасырының соңғы сатысы. Б.з.б 5-3 мыңжылдықтарды қамтиды. Бұл тас өңдеуде техникалық әдістің гүлденген кезеңі. Неолитте табиғи құбылыстар қазіргі жағдаймен теңелді. Осыған байланысты адамдар еңбектің жаңа түрін игерді. Кен өндірудің алғашқы белгілері қалыптасты. Адам санасы өсіп, өндіруші күшке айналды. Асыл тастарды жәй тастардан ажырата алатын дәрежеге жетті. Нефриттен зергерлік бұйымдар, граниттен дән үккіштер жасады. Еңбек құралдарын өндіру барған сайын мамандандырылды. Еңбек құралдарының сапасына қарай саны да көбейді. Тас балталар, кетпендер, келілер, келсаптар жасалды. Ыдыстарға геометриалық өрнектер салу игерілді. Ыдысқа күйдірмей тұрып жұмсақ кезінде онша күрделі емес геометриалық өрнектер салынды.
Егіншіліктің жетілуі, адамды азық-түліктен тағамдық қор жинауға бейімдеді. Бұл құбылыс ғылымда "неолит төңкерісі" (революциясы) деп аталады. Тас өңдеу жоғарғы деңгейге көтеріліп, сына дайындалды, дән үккіштер пайдаланылды. Сына дайындау тас өңдеудің неолит дәуіріндегі әдісі болып табылады. Неолит дәуіріндегі ең ірі жетістік кен өндірудің алғашқы белгілері қалыптасты. Сырдария өңірінде неолит дәуірінде құралдарды яшма мен кварциттен жасады. Адам санасының деңгейі өсіп, өндірушіге айналды. Асыл тастарды жәй та- стардан ажыратып, олардың сапасын ескеріп, оның ішінде нефриттен зергерлік бұйымдар, граниттен дән үккіштер жасады.
Ауа-райы жылы және топырағы құнарлы болған оңтүстік аймақтарда егіншілік пен мал шаруашылығы дамиды, ал солтүстік өнірлерде иемденуші шаруашылык түрлері ұзақ уақытка сақталып қалады. Деректер бойынша егіншілікке оту әлемнің бірнеше орталықтарында бір-бірінен тәуелсіз жүзеге аскан. Олардың арасында Таяу Шығыс егіншіліктің алғашқы пайда болған орталыктарының бірі болып саналады. Ол жердегі ерте егіншілік мәдениетінің ең ежелгілері б.з.д. VIII мыңжылдықтың аяғы VII мыңжылдықтың басында, ягни мезолит дәуірінің аяғында қалыптасқан. Ал б.з.д. VII-VI мыңжылдықтарда жер шарының көптеген аймақтарында, атап айтсақ Орта Азия, Перу, Қытай, Үндістан, Мысыр және Балкан түбегінде ерте егіншілік мәдениеттері калыптасканы анық. Көпшілік ғалымдар егіншіліктің пайда болуын бірнеше факторлармен байланыстырып, олардың арасында экологиялық факторды басты болған деп санайды. Соңғы археологиялық ашылымдар көне Әлемде де, Жаңа Әлемде де егіншілікке өту үдерісінің нақты табиғи жағдайларда жүзеге асқанын көрсетеді. Бұл адамдардың жасауы үшін қолайлы және өсімдіктердің түрлері көп субтропикті климатқа ие таулы аудандар. Дегенмен басқа алғы шарттар еңбек құралдарын жасау техникасының жоғары деңгейде болуы, демографиялық жарылыс азық-түлік табудың бұрынғы әдістерінен бас тартуға және өндіруші шаруашылыққа өтуге алып кеген болса керек.
Егіншіліктің дамуы жиналған өнімнің бір бөлімін мал үшін жем ретінде пайдалануға мүмкіндік беріп, өз кезегінде мал шаруашылығының дамуына әсер
еткен. Ерте неолитте жер шарының көптеген аудандарында шошқа, қой, ешкі, мүмкін қара мал үй жануарына айналған. Қолға үйретілген малдар адамдарды ет, май, сүтпен қамтамасыз етілген. Олардың сүйектері еңбек құралдары, үй бұйымдары үшін, жүні, терісі киім кешек үшін шиккізат қызметін өтеген. Бұннан тысқары олар жүк тасу, атыз жұмыстарында пайдаланылған.
Мал шаруашылығының одан әрі дамуымен сүт және жүн өндіру пайда болды. Жіп иіру мен тоқымашылықтың қарапайым әдістерінің пайда болғаны және таралғаны туралы археологиялық мәліметтер өте көп. Ол алғаш еруден басталды. Себет, алаша, балық аулайтын тор, қалта, аяқ киім, бас киім және т.б. токылды. Өріп тоқуда қамыс, шаш, тері қиықтары, өсімдік талшықтарын қолдан, кенінірек ұршықтарда иіріп бастайды. Жіптерді жабайы зығыр, кендір, мәжнүнтал талшықтарынан иіре бастайды. Ал жүннен тоқылған мата қалдықтары Еуропаның, Орталық Азияның энеолит-қола дәуірлеріне жататын ескерткіштерінен белгілі. Қазіргі белгілі мәліметтерге жүгінсек Алдыңғы Азиянын егіншілері үй жануарлары ретінде ит, шошқа, ешкі, қой, ал кейін- жылқыны қолға үйреткен. Белгілі зерттеуші В.И.Бибикова Шығыс Европаның оңтүстігіндегі Днепрден шығысқа қарай көшіп жүрген тайпалардың б.э. дейінгі IV-мыңжылдықта жылқы шаруашылығымен айналысқанын дәлелдеді. Батыстағы егінші малшы тайпаларда ірі мүйізді мал маңызды роль аткарды. Неолит пен энеолитте ежелгі дүниенің тұрғындары жануарлардың барлық басты түрлерін қолға үйретті. Алайда малдың саны мен өнімділігі ауқымды болмады.
Аңшылыққа арналған қарулардың жетілген түрі пайда болды. Сүйекті өңдей бастады. Енді ине тастан емес, сүйектен істелініп, ұшы сүйірлене түсті. Әйелдер еңбегі ауқымының кенейе түсуі егіншілікпен тығыз байланысты болды. Дами түсу ерлер мен әйелдер арасындағы еңбек бөлісін күшейтті. Ерлер қиын да қауіпті тірліктерді атқаруға бейімделді. Әйелдер от басындағы, үй маңындағы қызметке көшті.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі болды: онда үжымдық еңбек және өндіріс құрал жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. Бұл тұста тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер дүниеге келді. Тайпалар туыстық байланысына қарай бірнеше рулық қауымдардан қүрылды. Қоғам жасына қарай үшке бөлінген: қариялар, ересек жастағылар, балалар. Әрбір топ өздерінің құқықтарына және борыштарына ие болған. Мысалы, балалар ұрыста қатыспаған, жиналыста дауысқа ие болмаған, қариялар дәстүрлердің сақталуын бақылаған, діни мерекелерді басқарған.
Неолитте рулар тайпаға біріккен. Тайпа бір анадан тараған рулардың бірлестігі. Қолайлы жағдайларда және экзогамиялық неке тәртібі нәтижесінде рулардың саны көбейіп кетеді. Бір жерде азықтүлік тауып күн көрудің қиындауына байланысты олардан жақын туысқан топтар бөлініп шығып, жаңа рулар пайда болады. Жаңа бөлініп шыққан рулар жана жерге иелік еткенімен өздерінің анасынын руымен экономикалык байланыстарын, әдет ғұрыптарын, тіл, дәстүрлерін сақтап қалады. Алғашқы тайпалар ауқамы пайда болады.
Неолиттік түрақтар орналасу сипатына қарай бұлақтық, өзендік, көлдік, үңгірлік түрақ болып төртке бөлінеді. Археологтар соның ішінде өзендік және көлдік түрақтарда адамдардың ұзақ түрғандығын дәлелдейді.
Маңғыстау мен Үстірт аумағына Төлес мәдениеті, Ақмола облысы Атбасар ауданынан табылған Атбасар мәдениеті, Торғай ойпатынан табылған Маханжар мәдениеті Қазақстанда неолит заманының қалай өткендігінен мағлұмат береді.
Тас дәуіріне қысқаша сипаттама беретін болсақ, қоғамдық дамудың төменнен жоғары қарай жүргендігін, біртіндеп адамның саны толысып, қоршаған ортаны өзіне бағындырғандығын байқаймыз. Дегенмен де, адам табиғатқа тәуелді болды. Өзін-өзі сақтап қалу үшін күрес жүргізді. Адам сақтанудың көзі-еңбекте екендігін түсінді.
Қазіргі уақытта Қазақстан аумағында 600-ден астам неолиттік және энеолиттік ескерткіштер мәлім.
Оңтүстік Қазақстанда Қаратау солтүстік және оңтүстік беттерінен жаңа тас ғасырының көптеген ескерткіштері табылды.
Сондай ескерткіштердің бірі Бүркітті өзенінің бойындағы Қойтас неолит тұрағы. Тұрақтың жоғарғы мәдени қабатынан халцедоннан жасалған 140 еңбек қүралы табылды. Оның ішінде призма тәрізді нуклеустермен қатар, пышақ тәріздес қалақшалар т.б. ұсақ заттар бар. Қараүңгір неолиттің түрағы Оңтүстік Қазақстан облысындағы Түлкібас ауданының Қараүңгір ауылынан сол- түстікке қарай 1,5 шақырым жерде, өзі аттас өзеннің оң жағасына орналасқан. Үңгірдің өзі өзен арнасынан 7 м. биіктікте жатыр, кіреберісінің ені 20-25 см, биіктігі 2-16 метрге жуық. Үңгір екі залдан тұрады: алдыңғысының ұзындығы 20 м және торгісі 9м. Қазу барысында мәдени-тұрмыстық қалдықтардың мол жиынтығы (тастан және сүйектен жасалған бұйымдар, қыш ыдыстардың сы нықтары, жануарлардың сүйектері т.б.), ежелгі қырғыштар, бүйірі ойық қалақшалар, бүрғылар, жүздері ретушьпен өнделген және өңделмеген қалақшалар, жебелердің ұштары, нуклеустер, балталар, келсаптар, қырғыш пышақтар және көптеген өндіріс қалдықтары табылды. Шақпақ тастан жасалған құралдармен қатар көп мөлшерде сүйек бұйымдар көзі бар инелер, біз тескіш- тер, тегістегіш, жонғыш бұйымдар шықты.
Ежелгі Қараүңгірліктер құлан, аю, бүғы, қабан, жылқы, қасқыр, сиыр, кекілік, қырғауыл, тасбақа сияқты жануарларды аулаған. Мұны үңгірден табылған сүйектерден аңғарамыз. Қараүңгір ескерткіштерінің адамдары шамамен б.э. дейінгі V- мыңжылдықта өмір сүрген.
Қараүңгір тұрғындары қыштан ыдыстар жасай білген, ыдыстар қолдан, түбір сүйір етіп жасалған, кейбіреулерін қызыл бояумен бояған.

2.2 Арал бойының неолиті

Сырдария өзенінің бойы Орта Азиямен Орал неолитінің арасындағы үлкен жалғастырушы буын, бұл өңірде Сырдың кеуіп қалған саласының бірі Іңкәрдәрия бойынан бірнеше неолит кезеңінің ескерткіштері зерттелді. Іңкәрләрияның Жалпақ атты қойнауынан осы кезеңнің алты түрағы ашылды. Еңбек күралдары кварцтен жасалған, негізінен жаңка тастар, қырғыш, тескіштер жиі кездеседі. Қыштан жасалған ыдыстары дөрекі, түбі жалпақ, сыртына аздаган өрнектер салган.
Қосмола түрағының еңбек құралдары ақ кварцтен жасалған, әсіресе пышақ тәрізді қалакша тастар жиі үшырасады. Қыш ыдыстар отқа күйдіріліп, жоғарғы жағына ғана дөрекілеу өрнектер салынған.
Сексеуіл-2 және Ақеспе түрақтарында екі жағынан өңделген садақ және найзаның ұштары кездеспейді, есесіне трапеция тәріздес тас тізбелердің саны өте көп, пышақ тәрізді қалақша тастар да баршылық. Қыш ыдыстардың түбі тегіс, сыртында геометриялық фигуралардың негізінде салынған өрнектер бар.
Батыс Қазакстанның неолиті - кельтеминарлық мәдениеттің басты Қазақстандық нұсқасы болып келеді. Жалпы алғанда кельтеминарлық мәдениет мерзімі б.э. дейінгі IV- мыңжылдықтың аяғы ІІ мыңжылдықтың басы және Қазақстан мен Орта Азияның едәуір аумағын қамтиды. Тас индустриясының көлемі орташа қалақшалар мен шағын қалақшалар, сындырып алынған тастар түріндегі бейімделген нүсқалармен сипатталады. Атырау облысынан табылған неолиттік түрақтарды: Шатпакөл, Құлсары 1- 5, Шаңдыауыл, Қыземшек, Жылаққабақ, Қойырқара, Сарықамыс, Шоянды түрақтарын мысалға келтіруге болады. Көптеген бұйымдар арасында жүздерін ретушпен өндеген пышақ тәрізді қалақшалар, сынық тастар мен қырғыштар, кескіштер, екі жағы да қырылған жебелердің сүйек үштары, нуклеус түріндегі сынық тастар мен призма түріндегі нуклеустер бөліп көрсетілген. Қыштан жасаған ыдыс сынықтарының сыртында өрнегі жоқ, тек Жылаққабақ және Қойқара тұрақтарында ғана қыш ыдыстарының сыртына "шырша" және ұсақ "тарақша" өрнегін салған.
Маңғыстауда мезолиттік материалдар негізінде б.э. дейінгі VI-V-мыңжылдықтар шегінде белгіленетін, айықты және төлес мөдениеттерінің түрақтары болып табылатын жергілікті неолит қалыптасады. Бозалқы түбегі мен Орталық Маңғыстаудың Түйесу құмдарында табылған ойықты үлгілі тұрақтар едәуір көп.
Ойықты мәдениетінің еңбек құралдары өткір ұшты және мүйізді трапециялардың пайда болуы мен ерекшеленеді. Қыш ыдыстар аз табылған. Бұлар қолдан жасалған ыдыстардың сынықтыры, олардың қабырғалары жұка, шеттері ішіне қарай бүгілген. Ыдыстардың түбі жалпақ, жоғары жағы қарапайым әдіспен орындалған геометриялық өрнектермен безендірілген.
Тұрақтардың материалдары ойықты мәдениетін ұстаушылардың аң аулаумен және жиын-терін мен айналысқанын дәлелдейді. Олар тұрмыста теріні, сүйек пен ағашты өңдеуді кеңінен қолданған, теңіз молюскаларынан әсемдік заттар дайындаған.
Ойықтылар кезбе аңшылар болған деп жорамалдау керек. Олардың тұрақтары уақытша сипатта болған және Шығыс Каспий маңында солтүстіктен оңтүстікке карай 600 шақырымға созыла орналасқан.
Б.э. дейінгі V-мыңжылдықта Маңғыстауда төлес мәдениетінің тұрақтары пайда болды. Төлес мәдениеті түрақтарының материалдары аз болғанымен, өте ерекше. Шақпақтас индустриясы өзінің шығуы жағынан ойықты дәстүрімен тығыз байланысты. Төлес мәдениетінен табылған қыш ыдыстардың сынықтары негізінен көпшілігі біріңғай түрімен өрнектері стандартты ыдыстарының кескіндері нашар, түбі онша жалпақ емес, өрнектері тісті қалыппен басылған қарапайым техникамен орындалған.
Тұрақты су көздері жоқ Маңғыстау түбегі мен Үскірт өңірінің тұрғындары тек аң аулаумен айналысты. Бүгінгі таңда ашылған төлес мәдениетінің тұрақтары құланның, киіктің және қарақұйрықтың маусымдық өрістеу бағыттарына сәйкес келеді. 4 Маңғыстауды мекендеушілердің басқа бір бөлігі Каспий теңізінің жағалауында түрған. Балық аулау көшіп-қонуды қажет еткен жок. Тұрақтар үшін жағалауы қолайлы теңіздің жағасы таңдап алынды.
Міне осындай түрақтардың бірі Ақтау қаласының маңындағы Қосқұдық-1 түрағы. Ол қазіргі теңіз жағалауынан 1 шақырым болатын теңіз жарқабағына орналасқан. Тұрақта қалындығы 35 см. жететін мәдени қабат сақталған. Тұрақтан көлемі 16-14 метр болатын бағаналармен бекітілген үйдің орны табылды. Мәдениет қабатынан шықпау және жай тастардан жасалған көптеген бұйымдар, ыдыстардың сынықтары және теңіз қабыршақтарынан істелген әшекейлердің сынықтары шықты.
Қосқұдық-1 тұрағының индустриясына көп жағдайда ойықты мәдениеті құралдарының өте көне үлгілері асимметриялық трапециялар мен үш бұрыштар, шағын қырғыштар, шеттері сындырылып ретушталған сынық тастар сақталған. Бүйымдардың жаңа түрлері де пайда болды. Бүлар қашау тәрізді қүралдар, ұсақ сигменттер және көп мөлшердегі ұсақ бұрғылар. Олар сол кезде-ақ жіп иіре білген, өйткені тастан жасалған ұршықбастар табылды.
Ғалымдар Қосқұдық тұрағының мерзімі б.э. дейінгі V-мың жылдықтың аяғы IV мынжылдықтың бірінші жартысы деп белгілейді.
Табылған заттарға карағанда Қосқұдықты қатарда кейбір нанымдар мен әдет-ғұрыптың қалыптасқандығын аңғарамыз. Тұрғын үй орнына жақын жерден ересек адамның зираты табылды. Ол бүгілген күйінде, сол жағына жатқызылып, шағын дөңгелек шұңқырға жерленген. Шүңқырға тас қалап, төмпешік сияқты жерлеген. Жерленген адаммен бірге көмілген зат жоқ. Бүгінде Қосқұдық-1 тұрағының зираты Қазақстандағы ең ежелгі қабір болып табылады. Атбасар мәдениетінің түрақтары шоғырланған жер-Ақмола облысы Атбасар ауданы. Оның таралған аумағы Далалық өңірдегі Есіл өзенінің аңғары мен қазақтың ұсақ шоқылы өңірінің солтүстік-батыс бөлігі. Мәдениет б.э. дейінгі VII мыңжылдықтың аяғы, VI мың - жылдықтың басында Арал өңірінің немесе Шығыс Каспий маңы өңірінің түрғындары араласуы жағдайында жергілікті мезолит тайпаларының материалдық негізінде қалыптасты (кельтерминар және ойықты мәдениет). 200-ге жуық түрақ зерттеліп, олардың 20 шақтысы қазылды. Бүл кезеңнің ең жарқын ескерткіштері: Винаг радовка-2, Тельман-1, Явленка селосы маңы, Қарлыға, Боголюбова, Винаградовка-10, Жабай-Пакровка-3 түрақтары.
Әдетте, Атбасар мәдениеті түрақтарының бәрі Солтүстік Қазақстанның аса маңызды су жолдарының (Есіл, Шағалалы) ертедегі арналарының жағаларына орналасқан. Сақталып қалған іздерге қарағанда тұрғын үйлер жеңіл, жер бетіне салынған. Бұлар көлемі 25 шаршы метрден аспайтын дөңгелек және төрт бұрышты лашық түріндегі қүрылыстар еді.
Құралдар жиынтығы да бірегей. Олар Қаңша әдісімен және екі жағын өңдеу әдісімен сынық тастардан жасалған құралдар. Соңғылырдың арасында жебелердің ұштары көп. Бұл кезде ірі қырғыштар мен пышақтар, шот балғалар пайда болған.
Тельман-1 түрағында сол кездің өзінде-ақ жұмыр тастар мен нуклестер одан әрі өнделген; мұнда қыстырма еңбек құралдарын дайындау үшін жарымды қалақшалар мен тас сынықтарын пайдаланған.
Қыш ыдыстар көлемі 1-5 метрлік шамасындағы жарты жұмыртка түрінде болган. Оның сырты тарақ тәрізді қалыппен безендірілген. Остеологиялық материалдар аз. Ортаңғы және соңғы неолит тұрақтарында ғана жылқының, ірі қараның сүйектері кездеседі.

2.3 Қазақстанның неолит дәуірі мәдениеттері

Неолит ескерткіштері Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Ескерткіштердің саны оте коп (800-ге жуык), бірақ олардың көпшілігі ашық түрдегі тұрақтарга жатады, ал мәдени қабаты сақталғандары мен копқабаттылары өте сирек.
Неолиттік тұрақтар үңгірлерде, бұлақ, өзен және кол жағалауында жиі кездеседі. Өзен және көл бойындағы тұрақтардың тас топтамалары едәуір үлкен. Мұндай түрақтар ұзақ мерзімді тұрақтар болса керек. Еңбек құралдарының негізгі болігін пышақ тәрізді пластиналар және солардан жасалган бұйымдар құрайды.
Қазақстан аумағында бұлақ жанындағы тұрақтар неғұрлым көп тараған, өйткені шөл және шөлейт аймақтарда өзендер аз болады. Олар кезбе аңшылардың уақытша, маусымды тұрған орындары болса керек.
Барлық тұрақтардағы тас құралдар жергілікті шикізаттардан жасалған. Нақты бір қаруларды жасау үшін тастардың түрлері сараланып, іріктеліп алынганы байқалады. Шикізаттың әр алуандылығы әртүрлі техникалық тәсілдердін дамуына жол ашты. Еңбек құралдары жиынтығындағы негізгі түрлерге жебелер мен найзалардың ұштары, балталар, қашаулар, пышақтар, қырғыштар жатады.
Неолит ескерткіштерінің бір тобы Оңтүстік Қазақстанда ашылды. Әсіресе, Қаратау жотасының Солтүстік және Оңтүстік бөктерлерінде табылған тұрақтардың маңызы зор. Солардың бірі Бүркітті өзеннің жағадағы алаңқайларынан жинап алынган тас бұйымдар. Мезолиттік шақпақ тас бұйымдары арасында призмалық нуклеустер, пышақ тәрізді пластиналар және олардың сынықтары бар.
Халцедондық 140 бұйымнан тұратын ендігі бір топтама Бүркітті өзенінің жайылма үстіндегі Қойтас шатқалының солтүстік жағындағы екінші алаңқайынан жиналды. Тас бұйымдардың ішінде трапеция бар.
Мезолит дәуіріне жататын заттардың үшінші ірі тобы Ақтау тауының етегіндегі Үшбұлақ бұлағының арнасынан балшық қабатынан табылды. Қара және ақ майда шақпақтан жасалған бұйымдар жиынтығының ішінде қалам тәрізді, конус тәрізді, ұзындығы 3-6 см-ден призмалық өзектастар, микропластиналар, тескіштер, трапециялар, қырғыштар да кездеседі. Қаратаудың солтүстік және оңтүсік бөктерінен неолит дәуірінің көптеген ескерткіштері табылған. Солардың бірі Қарүңгір өзенінің жағалауында (Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданы) орналасқан Қараүңгір тұрағы. Оның қалың мәдени қабатынан алынған материалдық қалдықтар мезолит-неолит дәуірлерінен калган.
Ошақтар мен жанған от қалдықтарының айналасында аюдың, бұғының, жабайы өгіздердің, арқар, қабан, қоян, борсық және т.б. сүйектері табылған. Артефактілерден тас құралдар, сүйек бұйымдар, қыш ыдыстар және әшекейлер кездеседі.
Тас бұйымдары призма тәріздес және қалам тәріздес нуклеустер, жүзі дөңгеленген ұзынша қырғыштар, қапталы ойық пластиналар, бір қапталы мүжіп өңделген пластиналар, трапеция, параллелограмм, жебе ұштары, балта-қашаулар, тас келсаптар және көптеген өңделмеген пластина дайындамалардан тұрады. Қараүңгірліктердің тас өңдеу техникасы микролиттік келбетте болғанымен, бұйымдар арасында тұрпайы нуклеустер мен нуклеус сипаттас сынықтар көп мөлшерде табылған. Олардан басқа сүйектен жасалған ірі біздер, инелер, аңдардың азу тістерінен және ұлу қабыршақтарынан, сүйектен жасалған түрлі әшекейлер, жануарлардың саусақ сүйектерінен ойылған мүсіндер бар. Өлшем белгілері бар сүйектен жасалған бұйымды сол заманның ұзындық өлшегіш құралы болган деп жорамалдауга болады.
Қыш ыдыстардың түп жағы дөңгелек, кейбірінің сырты боялған жоғарғы жағында жіңішке сызықтар, ойықтар түріндегі тісті қалыппен түсірілген нақыштары бар.
Зерттеушілер Қараүңгір материалдарының Орта Азияның Келтемінәр мәдениетінің ескерткіштеріне ұқсастығын айтады. Келтемінәр мәдениетін 1946 ж. С.П.Толстов ашқан болатын. Көпжылдық зерттеулер келтемінәр мәдениетінің (хронологиялық шенбері б.з.д. V-IV мыңжылдықтың аяғы) Ақшадария атырауы, Үзбой, Сарықамыс төңірегімен бірге Әмудария бойы, Ішкі Қызылқұм, Заравшанның төменгі жағалауларына таралғанын көрсетті. Ертеректе А.А. Формозов тарапынан Келтемінәр мәдениетінің батысқазақстандық нұсқасы бөлінген болатын. Дегенмен, Қараүңгір кешені де Арал төңірегінің, Сырдарияның төменгі ағысының, Каспийдің солтүстік бойының, Батыс Қазақстан мен Үстірттің көп санды неолит ескерткіштері сияқты мұқият сараптауды қажет етеді.
Қазіргі таңда Қазақстан аумағынан атбасар, маханжар, келтеминар секілді бірнеше археологиялық мәдениеттер анықталған. Мен тек Қараүңгір үңгірінен алынган бұйымдарға ұқсас кейбір мәдениеттер мен кешендер материалдары жайында қысқаша мәлімет бере кетпекпін.
Бұл дәуірде Қазақстан аумағында жергілікті мезолиттік өндірістерден бастау алатын атбасар, маханжар, келтеминар сынды бірнеше археологиялық мәдениеттердің дамығанын бақылауға болады.
Атбасар археологиялық мәдениетінің ескерткіштері негізінен Есіл өзенінің аңғары мен Қазакстанның ұсақ шоқылы аймағында орналасқан. Тұрақтардың көбірек шоғырланган жері Ақмола облысының Атбасар ауданы. Қазіргі кезде атбасар мәдениетінің 200-ге жуық тұрактары табылып, олардың 20 шақтысында қазба жұмыстары жүргізілді. Мәдениет б.з.д. VII мыңжылдықтың аяғы VI мыңжылдықтың басында жергілікті мезолит мәдениеттерінің негізінде қалыптасады. Виноградовка 2 (жогаргы кабаты), 10, 14, Явленка кешендері және Тельман 1, 7-14 сияқты тұрақтардан алынған маңызды мәліметтер атбасар мәдениетінің негіaгi белгілерін анықтауға мүмкіндік берді.
Ескерткіштер, әдетте, Есіл мен Шағалалы өзендерінің ежелгі арналарының жағалауында орналасқан. Сақталып қалған іздері бойынша атбасарлықтар жоспары дөңгелек, шаршы болып келетін күрке түріндегі баспаналарда өмір сүрген. Тұрғын үйлердің ауданы 25 м² аспаған.
Виноградовка 10 қонысынан бағаналардың шұңқырлары мен жер бетіне салынған баспаналардың құрылыс қалдыктары табылды. Тельман 1 шеберханасы орнынан тастан, сүйектен, қыштан жасалган 50 мыңға жуық артефактілер алынды. Тельман 7, 8, 9, 12, 13 тұрақтарында 3000 м² алаңда мәдени қабат аршылып, 40 мыңнан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.