Вирусологиялық зертхана персоналдары

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Магистрант

Сайлау Назерке Асхатқызы

Магистрлік диссертация

Білім беру бағдарламасы: 7М10108-Қоғамдық денсаулық сақтау

Тақырып: Вирусологиялық зертханадағы жұмыстың ұйымдастырылуын және персоналдың биоқауіпсіздігін бағалау

ӘОЖ: 614.4+578

Ғылыми жетекші:

м.ғ.к., доцент Айтманбетова А.А.

Алматы, 2024 ж.

Мазмұны

Беті
Жалпы ережелер
Белгілеулер мен аббревиатуралар
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

Тақырыптың өзектілігі: Лабораториялық жағдайда биоматериалдармен жұмыс жасау барысында қолайсыз жағдайлар орын алу қаупі бар, соның салдарынан биологиялық қауіп тудыруы мүмкін. Биологиялық қауіп қатер орын алған жағдайда биоқауіпсіздік бойынша әр түрлі іс шаралар іске асырылады. Бұл іс шаралар негізінде биоагенттің және қоршаған ортаға қаншалықты қауіп төніп тұрғанын бағалауға көмектеседі. Патогендер, токсиндер және оларды қоздырушылардан төнетін қауіп қоршаған ортаға үлкен кері септігін тигізу қатері бар, сол себепті биоқауіпсіздік әлемдік нарықта ерекше назар аударатын өзекті мәселерінің бірі (Абиева АА, 2021; Dana Perkins, Kathleen Danskin, 2019).
Берілген деректер бойынша зертханалық инфекция қаупі жағдайлары, патогендермен жұмыс істеу кезінде қызметкерлердің індет жұқтыруы биологиялық қауіптің жоғары деңгейіне ие.
Қолайсыз жағдайларда туындайтын қауіп қатерлерді алдын ала сараптай отырып қолайсыз апаттарды, төтенше жағдайлардың басталуын және мүмкін экономикалық шығындар салдарын болдырмауын қамтамасыз етуге болады. Негізгі қауіп лаборатория қызметкерлерінің дайындықсыз жұмыс жасауы, биоқорғау міндеттерін толық сақтамау және жеке қауіпсіздік іс шараларын сақтамауы салдарынан патогендер мен олардың қоздырғыштары ауаны ластап, осылайша тіршілік ету ортасын ластайды (Biorisk management: Laboratory biosecurity guidance. World Health Organization,_2006; Некрасова ЛЕ, Жолшаринов АЖ, 2012).
Патогендердің, токсиндердің байқаусызда бөлінуі пайда болған кезде биоқауіпсіздік әдістері олардың алдын алу үшін практикалық әдістерді, олардың алдын алу салдары техникалары қолдануды ескереді. Зертханалық жағдайда биоматериалдармен жұмыс жасай отырып, бірінші кезекте персоналды, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау үшін бірқатар өндірістік, диагностикалық, теориялық бөлімдер орындалады. Тәуекелдерді бағалау персоналды қорғаудың және патогендердің қоршаған ортаға таралуын болдырмаудың ең тиімді жолы болып саналады. Зертханалық жағдайда биоматериалдармен жұмыс істеу кезінде сақтық шараларын әзірлеу кезінде патогенділік деңгейі, қолданылатын жабдықтар мен процедуралар, персоналды жеке қорғау және т. б. ескерілуі тиіс (Bielecka A, Mohammadi AA., 2014).
Алайда, зертханалық жағдайда жұмысты ұйымдастыру, сондай-ақ патогендер мен олардың қоздырғыштарының таралуының алдын алу жөніндегі міндеттердің орындалуын бақылау және персоналдың биоқауіпсіздігін қамтамасыз ету басқарушы кадрлардың жетіспеушілігі мен кадрлардың даярланбауына байланысты тиісті түрде бақыланбайды. Биологиялық материалдармен жұмыс істейтін көптеген қызметкерлер инфекциямен жұмыс барысында төнетін қауіп-қатер салдарын толық білмейді, биоқауіпсіздік және биоқорғау бойынша біліктілікті арттыру іс-шаралары сирек ұйымдастырылады.
Зерттеу мақсаты:
Вирусологиялық зертхана персоналының жұмысын ұйымдастыру мен сақтық шараларын бағалай отырып биоқауіпсіздікпен қамтамасыз етуді жетілдіру ұсыныстарын өңдеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Вирусологиялық зертхана жағдайындағы биоқауіпсіздік жөнінде шетелдік және отандық тәжірибеге шолу жасау.
2. Алматы қаласындағы ШЖҚ РМК "Ұлттық сараптама орталығы" вирусологиялық зертханасы персоналының жұмысын ұйымдастыруды, қауіп-қатер деңгейі мен сақтық шараларын бағалау.
3. Вирусологиялық жұқпалармен жұмыс істеу кезіндегі негізгі тәуекелдерді анықтай отырып вирусологиялық зертхана қызметкерлерінің биоқауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу түрі: бастамашылық тәртіппен орындалады.
Зерттеу әдістері: статистикалық, ақпараттық-аналитикалық, тарихи, құжат көздерін талдау, социологиялық .
Зерттеу көлемі: вирусологиялық зертханада биоматериалдармен жұмыс жасайтын персоналдар және қауіпсіздік бойынша іс шаралар өткізетін мамандарды зерттеу.
Зерттеу объектісі: Вирусологиялық зертхана персоналдары.
Зерттеу субъектілері: Алматы қаласындағы ШЖҚ РМК "Ұлттық сараптама орталығы" вирусологиялық зертханасы.
Ғылыми жаңалығы: Вирусологиялық зертхана мысалында биологиялық агенттерді жұқтыру қаупі және олардың таралуын болдырмау жолдары шараларын әзірлеу. Жұқпалы агенттермен жұмыс жасау кезінде орын алатын қауіптер, жұмысты ұйымдастыру және қызметкерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін шешудің оңтайлы жолдары қарастырылады.
Практикалық маңыздылығы, күтілетін нәтижелер:
Ғылыми зерттеу нәтижелері патогендермен тікелей жұмыс жасайтын персоналдың биоқауіпсіздігін жақсарту әдістері әзірленеді. Сондай-ақ зерттеу нәтижелері басқарушылар үшін биологиялық қауіпсіздік, биоматериалдардың таралуын болдырмау семинарлары мен ұсынымдар дайындауға, персоналдың жұмысындағы сақтық шаралары мен биоқауіпсіздігін оптимизациялауда құнды ақпарат болмақ. Зерттеу мәліметтері жергілікті денсаулық сақтаудың құзыретті ұйымдары үшін басқару шешімдерін қабылдауда маңызды болып табылады.

Негізгі бөлім
Биологиялық қауіпсіздік, қазіргі таңда, мемлекеттік жүйеде ұлттық қауіпсіздік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі. Қазақстан Республикасы Президенті Қ.Тоқаев халыққа жолдауында (2021ж.): биоқауіпсіздікті болжаудың Ұлттық жүйесі құрылуы тиістігін; санитарлық-эпидемиологиялық сараптама зертханаларының халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтіндігін; Дені сау ұлт ұлттық жобасы шеңберінде зертханаларды жоғары технологиялық жабдықпен жарақтандыру керектігін көрсетті. Басқаша айтқанда, қазіргі уақытта, Қазақстан Республикасы аумағындағы биологиялық қауіпсіздік мәселелері ерекше өзектілікке әрі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде басымдыққа ие.
Соңғы уақытқа дейін биоқауіпсіздіктің негізгі мазмұны халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы мәселелерімен байланысты болды. Эволюцияның қазіргі кезеңінде биологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы оның тар форматы туралы көзқарасты өзгертіп, оның негізгі мазмұнының едәуір кеңеюімен және ауқымы ұлттық және халықаралық қауіп-қатермен салыстыруға болатын төтенше жағдайлар ретінде сипатталады.
Биологиялық қауіпсіздік интеграцияланған ғылым ретінде адам немесе қоғам денсаулығына қауіп төндіру негізінде қолданылуы мүмкін факторлар мен биотикалық факторлардың әсер ету қаупі туындаған жағдайда адамды қорғау жүйесінің теориясы мен практикасын жинақтайды. Осылайша, микробиологиялық агенттердің тікелей немесе жанама ықпал етуінен қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігіне байланысты міндеттерді шешу үшін медициналық-биологиялық, ұйымдастырушылық және инженерлік-техникалық іс-шаралар мен құралдардың кешенді жүйесі қажеттігі туындайды.
Биологиялық қауіпсіздік патогендер мен токсиндердің әдейі емес әсерін немесе олардың кездейсоқ босатылуын болдырмау үшін оқшаулау қағидаттарын, технологиялары мен практикалық әдістемелерін қолдануды білдіреді [1]. Биологиялық қауіпсіздік әлемдік қоғамдастықтың маңызды проблемасы. Оның өзектілігі қазіргі әлемде жаһандық сипатқа ие жұқпалы аурулар мен олардың қоздырғыштарынан туындайтын қауіп-қатерлермен анықталады [2]. Таяу уақытқа дейiн биологиялық қауiпсiздiктiң мазмұны, негiзiнен, халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы мәселелерiмен байланысты болды. Бұл биологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасында бүгiнгi күнi оның толық зерттелмегеніне сәйкес келедi [3]. Биологиялық қауiпсiздiкке көзқарастар эволюциясының қазiргi кезеңiнде оның негiзгi мазмұнының айтарлықтай кеңеюiмен сипатталады.
Яғни, қоғамдық денсаулық сақтауда ауқымы ұлттық және халықаралық қауiпсiздiкке қауiп төндiретiн төтенше жағдайлардың пайда болуының салдарымен анықталады [4].
Биологиялық қорғау - биологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қағидаттары мен әдістерін практикалық тұрғыда қолдану, ол қызметкерлерді зертханада орындалатын жұмысқа байланысты қауіп-қатер салдарынан қорғауға мүмкіндік береді.
Биологиялық қауіпсіздік микроорганизмдердің салыстырмалы қауіптілігін қарастыра отырып, оларды мамандандырылған диагностикалық жабдықтағы жұмыстармен немесе практикалық қызметпен негізделген қауіптілік деңгейлері бойынша негіздейді. Қауіптілік деңгейлерді зерделей келе зертханалық жұқтыру жағдайлары, оның нәтижесін қоса алғанда, сондай-ақ эпидемиялық ошақтарда жұмыс істеу кезінде зертхана персоналы жұқтыруының, биологиялық тәуекелдің алдын алу іс-шаралары секілді биоагентпен жұмыс жасау барысында туындайтын қауіп-қатерлерді алдын ала саралауға мүмкіндік береді [5].
Жоғары патогенді микроорганизмдермен зерттеулер жүргізу кезінде қауіпсіздік техникасы екі негізгі факторды - техникалық және адами факторларды қамтитыны белгілі. Техникалық элементтер бастапқы және қайталама қорғаныс кедергілерінің жүйесін білдіреді. Адам факторы зертхана персоналының жұқпалы аурулардың қоздырғыштарымен жұмыс істеудің қауіпсіз әдістеріне дайындық және оқыту деңгейімен, жұқтырудың ықтимал көздерін білумен айқындалады және осылайша зерттеулерді жүргізу тәжірибесімен тығыз байланыста болады. Биологиялық қауіпсіздік жүйесінің қағидаттарын іске асырудағы адам факторы басым рөл ойнайды. Биологиялық материалмен жұмыс істеу кезінде биологиялық қауіпсіздіктің кез-келген деңгейіндегі зертханадағы қызметкерлердің ықтимал ұқыпсыздығы персоналдың, қоршаған ортаның контаминация қаупін едәуір арттыруы және зертханадағы биологиялық қорғау іс-шараларынына кері септігін тигізеді.
Жұқпалы аурулардың тікелей әсер ету факторларының мысалдары ДДҰ бас директоры М.Ченнің 68-ші ВАЗ сессиясында (2015 ж. 18 мамыр), қазіргі заманда әсер ететін зиянды биогендік фактор ретінде тамақ өнімдері мен өмір салтын атап өткен.
Қауіпті биологиялық факторлардың қоғамдық денсаулыққа жанама әсерінің мысалдары-тіршілік ету ортасының, өндірістік инфрақұрылымның, әлеуметтік-экономикалық және саяси саланың нашарлауы, экожүйелердің жұмысының бұзылуы, адамдардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының өмірін оңтайлы қамтамасыз ету мүмкіндіктерін төмендетеді.
Қоздырғыштары патогендік I - II топтарының микроорганизмдеріне жататын аса қауіпті деп аталатын бірқатар өткір қауіптердің ішінен жұқпалы аурулар ауыр әлеуметтік-экономикалық және геосаяси салдары бар эпидемия мен пандемия ауқымындағы жағдайларды тудыруы мүмкін. Қоғамның оларды болжауға, ерте анықтауға, тексеруге және қарсы тұруға дайындығының төмен деңгейіне байланысты жаңа (анықтамалған), жаңа аумақтарға таралатын, жұқпалы аурулармен байланысты эпидемиялық жағдайлар ерекше ауырлықпен сипатталады. Мұндай жағдайлар олардың техногендік генезисінің мүмкіндігіне қатысты сақтықты тудырады және ұлттық және халықаралық қауіпсіздікке қауіп төндіреді.
Тарихи хронологияға жүгінетін болсақ, биологиялық агенттермен қарсы күресуде персоналды қорғау шаралары (биоқауіпсіздік іс-шараларының тар форматы) қалыптасты, онда ең алдымен 1894 жылы пайда болған обаның үшінші пандемиясы туралы айту керек. Гонконгта, оның бастапқы аурудың таралуы Қытай мен Моңғолияның таулы аймақтарында өмір сүрген суырлардан оба жұқтыру жағдайлары болды. Бұл пандемияның құрбандары, әсіресе ХХ ғ. бірінші жартыжылдықта қарқынды болды, шамамен 14 миллион адам көз жұмды. Сондай - ақ, 1910-1911 және 1920-1921 жылдары Забайкалья аймағында, Маньчжурияда, Қиыр Шығыста (Шығыс Қытай теміржолы аймағында) таралу ауқымы бойынша әлемдегі ең үлкен, теңдесі жоқ өкпе обасының алғашқы инфекциясымен байланысты екі ірі эпидемияны еске түсіру қажет. Осы эпидемия салдарынан ауру саны 100 мың және 30 мың адамды құрады.
Обамен күрескен, эпидемиялық көріністерді тергеуге, науқастарға қызмет көрсетуге және мәйіттерді жерлеуге, оба инфекциясының биологиялық қасиеттерін зерттеуге және тиімді диагностикалық, профилактикалық және емдік препараттарды жасау мақсатында эксперименттік жұмыстарды жүргізуге, тиімді санитарлық-профилактикалық (эпидемияға қарсы) іс-шараларды әзірлеуге және жүргізуге қатысқан медицина персоналдары арасында қаза тапқандардың саны көп екені белгілі.
ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы өткір эпидемиялық жағдайдың тағы бір мысалы-1918 жылы басталған және бір жыл ішінде әртүрлі мәліметтер бойынша 20-60 миллион адамның өмірін қиған испандық эпидемия, зардап шеккендер қатарында медицина қызметкерлерін де болды.
Аталған жұқпалы аурулар қазіргі уақытта санитарлық-эпидемиологиялық (биологиялық) сипаттағы төтенше жағдайлардың туындау қаупін тұрақты түрде тудырады.
ХХІ ғасырда жаңа аса қауіпті жұқпалы аурулардың номенклатурасын 2002 жылы күтпеген жерден пайда болған және 2003 жылы кең таралған SARS коронавирусынан туындаған атипті пневмония толықтырды. Қытайда пайда болған бұл ауру қысқа уақыт аралығында Азия, Америка, Еуропа, Африка және Австралияның 32 еліне әсер етті. Науқасқайтыс болғандардың жалпы саны 8437916 адамды құрады (өлім-жітім 10,9%). Қытайда аурудың өршуі басында барлық жұқтырғандардың (14) -ден (13)- бөлігі медициналық қызметкерлер болды.
Қоғамдық денсаулыққа елеулі қатердің тағы бір мысалы - 2012 жылы жаңа қоздырғыштың- Таяу шығыс респираторлық синдромының (MERS-CoV) коронавирусының пайда болуы және 2015 жылға қарай әлемнің 26 ел арасында инфекция таралды. Науқасқайтыс болғандардың жалпы саны 1363487 құрады (өлім-жітім 35,7%). Көптеген жағдайларда бұл коронавирус нозокомиялық инфекция ретінде таралды.
Мүлдем күтпеген, ауқымды, көптеген құрбандықтармен және медициналық персоналдың бұрын-соңды болмаған жеңілісімен, қоғамның қарсы тұруға дайын болмауымен, 2014-2015 жылдары Батыс Африкада (Гвинея, Либерия, Сьерра-Леоне) Эбола безгегінің пайда болуы болды. Ауруды көршілес елдерге - Нигерияға, Сенегалға, Малиге, Еуропа елдеріне - Ұлыбританияға, Испанияға, Италияға және АҚШ-қа әкелу күтпеген жағдайдың, эпидемиялық жағдайдың ауырлығының, мемлекеттік денсаулық сақтау құрылымдарының. ДДҰ анықтаған бақылаудан 2015 жылғы 13 қыркүйектегі жағдай бойынша, аталған елдерде науқастардыңқайтыс болғандардың жалпы саны 28 22011 291 (өлім-жітім 40%) құрады. Медицина қызметкерлерінің арасында 2015 жылғы 4 маусымда 888 ауру жағдайы тіркелді, оның ішінде 514 адам қайтыс болды.
Әлеуметтік-экономикалық маңызды эпидемиялық жағдайлардың жоғарыда келтірілген мысалдары медициналық персоналдың зақымдану қаупі мен эпидемиялық процестің даму қаупін көрсетеді. Бұл көбінесе диагностикалық, профилактикалық, емдік құралдар мен эпидемияға қарсы тиімді шаралар жиынтығы болмаған кезде, эпидемиологиясы жеткіліксіз зерттелген, жаңа аумақтарға таралатын инфекциялық ауруларға, әсіресе вирустық этиологияға қатысты.
Әлемде жаңа жұқпалы аурулардың, әсіресе вирустық этиологияның пайда болуының тұрақты тенденциясына, олар тудыратын эпидемиялық жағдайлардың техногендік шығу мүмкіндігіне байланысты бұл жағдайды санитарлық-эпидемиологиялық және емдік профилактикалық бейіндегі органдар мен мекемелердің эпидемияға қарсы дайындығын қамтамасыз ету кезінде ескеру қажет. Негізінде, қазіргі заманғы қауіп-қатерлер мен сын-қатерлерге эпидемияға қарсы дайындықтың толықтығы биологиялық жоспар ең алдымен Халықаралық медициналық-санитариялық ережелерде (ХМСЕ) реттелетін жұқпалы аурулардың тізімін анықтайды (2005 ж.), халықаралық маңызы бар қоғамдық денсаулық сақтау саласында төтенше жағдайлар тудыруы мүмкін өңірлік халықаралық бірлестіктердің (ТМД, ЕАЭО) және жекелеген елдердің аумақтарын санитарлық қорғау жөніндегі құжаттар негізінде жұмыс істейді.
Ықтимал қауіпті биологиялық нысандарда орын алатын және тез өршитін апаттар, негізінен адами факторларға байланысты жергілікті оқиғалар болып табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік деңгейде патогендік микроорганизмдермен жұмыс істеу кезінде биоқауіпсіздік талаптарының жүйелі бұзылуы, биоқауіпсіздік шеңберінде тергеу мен тиісті шаралар қабылдаудың мәні болып табылады. Мұндай мысал 2014-2015 жылдары АҚШ-тың патогендік микроорганизмдермен жұмыс жасайтын зертханаларында болған оқиғаларды айтуға болады. Бірінші оқиға, 2014 жылғы 20 маусымдағы ақпаратқа сәйкес, Атлантада (Джорджия) болды. Оқиға биологиялық қорғаныстың жоғары деңгейлі зертханасынан Сібір патогенінің инактивацияланған (өлтірілген) үлгілерін өндірістік мақсатта қорғаныс деңгейі төмен зертханаға жеткізу кезінде дезинфекция режиміндегі бұзушылықтардың салдарынан тірі қоздырғышы бар биоагенттерді жіберді. Қорғау деңгейі төмен зертханалардың 75 қызметкері жұқтыру қаупіне ұшырады. Мұндай қатені ерте анықтау және профилактикалық іс-шаралар кешенін уақтылы жүргізу ғана эпидемиологиялық салауаттылықты сақтауға мүмкіндік берді.
АҚШ-тағы тағы бір жағдай (бақылау орталығы және аурудың алдын алу мәліметі бойынша) Эбола қоздырғышымен байланысты, бұқаралық ақпарат құралдарында 2014 жылдың 29 желтоқсанында жарияланды . Жоғары қорғаныс зертханасының қызметкерлері басқа зертханаға белсенді емес Эбола вирусының орнына тірі Эбола вирусының үлгілерін қате жіберді. Бұл факт келесі күні анықталды. Өткізілген іс-шаралардың арқасында бұл оқиға да сәтті аяқталды.
2015 жылы болған тағы бір оқиға Пентагонның белсенділігімен және сібір күйдіргісінің тірі қоздырғышын жаппай таратумен байланысты болды. 4 зертхананың ішінен тірі микроорганизмдердің үлгілері АҚШ-та да, әлемнің 7 елінде де (Ұлыбритания, Италия, Австралия, Канада, Оңтүстік Корея, Жапония және Германия) орналасқан 86 зертханаға (192 ұйым) жіберілді. Көрсетілген оқиғалар жүйелік және әлемдегі қоғамдық денсаулыққа қауіп төндіретін АҚШ зертханаларында биоқауіпсіздікті қамтамасыз етудегі өте қауіпті ақаулар. 2001 жылы құрамында сібір күйдіргісінің ұрығы бар пошталық хаттар арқылы таралған, 22 адам жұқтырылды, олардың 11-і сібір күйдіргісінің өлімге әкелетін түрімен ауырып, бес адамның өліміне әкелді (45%).
Боиқауіпсіздік саласындағы қазіргі қауіп - қатерлер қатарына ХМСЕ - де болжанған (2005 ж.) оқиға - тұмаудың жаңа түрінің пандемиясы (жаңа-белгісіз ауру) жатқызылуы керек, ол туындаған жағдайда бүкіл халықаралық қоғамдастық үшін өте ауыр эпидемиологиялық, әлеуметтік-экономикалық салдарға әкелуі мүмкін. Патогеннің жаңа түрінен туындаған тұмау пандемиясына халықаралық сергектік пен дайындық деңгейі бағытталуы тиіс. Жаңа тұмауда А(H5N1) құс тұмауына тән жоғары өлім-жітімнің(60%) және маусымдық тұмауға тән ауа тамшыларының берілу қарқындылығының үйлесу қаупі бар. Мұндай тұмаумен эпидемияға қарсы күрестің бірінші кезеңінде ғана қажетті шығындар 800 млрд-тан асады деп болжануда, бұл сөзсіз биоқауіпсіздік саласындағы төтенше жағдайларға сәйкес келеді.
2003 жылдан бері белгілі құс тұмауы А(H5N1) қазіргі уақытта әлемнің 16 елінде тіркелген. Инфекцияның жалпы саны - 859, оның ішінде 453 адам қайтыс болды (52,7 %). Аурудың шыңы 2015 жылы болды, ауру саны 145 - ке жетті, өлім-жітім 42-ге жетті. Ең қолайсыз аумақ Египет болып табылады, онда 356 инфекция жағдайы зертханалық расталды, оның ішінде 119-ы өліммен аяқталды. 2016-2017 жылдары тек Египет аумақтарында спорадикалық сырқаттанушылық тіркелді(сәйкесінше 10 және 3 жағдай).
Тұтастай алғанда, бүгінгі күні H5 және H7 қосалқы типті құстардың А тұмауы вирустарының айналымымен байланысты биоқауіпсіздік саласында төтенше жағдайлар туындау қаупі өте төмен. Адамнан адамға жұқтыру факторы болмауы маңызды тосқауыл болып табылады.
Сонымен қатар, вакцинация көлемі халық арасында жеткілікті иммундық қабатты қамтамасыз етпейтін аумақтарда халық денсаулығы қаупі сақталуда.
Елді мекендерде төтенше жағдайлар туындау салдары: эпидемиямен қамтылған елдерде ХМСЕ (2005ж.) имплементациясының жеткіліксіз деңгейі, эпидемияның басталуын өткізіп жіберу, ХМСЕ (2005ж.) регламенттелген белгілердің жете бағаланбауы, мысалы, туындаған эпидемиялық жағдайдың туындауы, пайда болуының елеулі сипаты, халықаралық хабарлардың таралуы мен шектелу тәуекелдерінің туындауы, эпидемияның және оның кеш этиологиялық транскрипциясы ДДҰ-ны халықаралық маңызы бар қоғамдық денсаулық сақтау саласындағы төтенше жағдай ретінде тексеру.
Төтенше жағдайларда қалыптасатын құрамдас бөліктері:
- жаңа жұқпалы аурудың факторын анықтау, индикация және сәйкестендіру құралдары әзірленбеген немесе жеткіліксіз ұсынылған; (этиологиялық агентті анықтаудың зертханалық әдістері, нақты алдын алу және емдеу әдістері, эпидемияға қарсы ең тиімді іс-шаралар);
- әдетте жаңа аумаққа болжанбаған жаңа жұқпалы аурудың енгізілуі;
- ұлттық және халықаралық денсаулық сақтау құрылымдарының аурудың синдромдық фонын өзгертуге дайын болмау құбылысы (геморрагиялық симптомдық кешенді азайту және жедел диарея синдромын профильдеу), бұл адам популяциясында қоздырғыштың қарқынды таралуы кезінде ауруды анықтау және дифференциалды диагностикалауға әсерін тигізеді;
- эпидемиялық процестің қарқындылығы мен экстенсивтілігінің эксплуатациялық өсуімен, аурудың әлеуметтік-экономикалық маңыздылығын арттырумен ұштастыра отырып, ауылдан ірі елді мекендер мен астаналық қалалардың қоғамына аурудың ілгерілеуінің күтпеген және аналогы жоқ қарқынының факторы зардап шеккен елдердің ресурстық мүмкіндіктері;
- биологиялық агенттердің қасиеттерін сынау және индикациялаудың, сәйкестендірудің, мониторингтің, емдеудің және эпидемиологиялық бақылаудың тиімді шараларын әзірлеу мақсатында эпидемиялық процестің даму барысына жасанды әсер ету қаупі.
Денсаулық сақтау саласындағы жаһандық биоқауіпсіздік көптеген шектеулерге тап болады. Әлемдік қоғамдастықты индустрияландыру және урбанизациялау үрдісімен және жаңа технологиялардың дамуымен технологиялар мен олардың өнімдерінің ықтимал зияны туралы сұрақтар туындайды. Адамдарда (өсімдіктер мен жануарларда) ауру тудыратын және адам мен қоршаған ортаға зиян келтіретін жасанды түрде жасалған микроорганизмдерге қатысты мәселелер бар. Синтетикалық биология қос мақсатты технологияның мысалы болып табылады және адамға да, қоғамға да пайдалы және зиянды болуы мүмкін.
Биоқауіпсіздік және биоқорғау шаралары биотерроризмнен қорғауға дайындықты қамтамасыз ету үшін ғана емес, сонымен қатар ауыл шаруашылығының биологиялық қауіпсіздігі, адам денсаулығы мен қауіпсіздігі салаларын қоса алғанда, мемлекет қауіпсіздігі мен қорғанысының барлық аспектілерінің өзара байланысын бағалау үшін жасалған, жануарлар мен өсімдіктер, жұқпалы аурулар пандемиясының қаупі, сондай-ақ жаһандық жылыну мен табиғи апаттардың қаупі әсері тиеді. Денсаулыққа қатысты жаһандық биоқауіпсіздікке тиімді оқыту және тұрақты әріптестік арқылы елдер арасындағы тиімді ынтымақтастықтың арқасында қол жеткізуге болады. Жұқпалы аурулардың тарихы аурулар адамдар мен жануарлардың денсаулығына ғана емес, елдер экономикасының тұрақтылығына да әсер ететін жаңа және жаңадан пайда болған ауруларға байланысты жаңа сын-қатерлер туындайтынын көрсетті. Денсаулық сақтаудың жаһандық биоқауіпсіздігі өткеннің білімін пайдалана отырып, осы қиындықтарды жеңе алады. Бұрын екі бөлек сала - Қоғамдық денсаулық сақтау және Ұлттық қауіпсіздік - қазір табиғи оқиғаларды, кездейсоқ мәселелерді қамтитын жалпы биоқауіпсіздік мәселесіне біріктірілуде.
Биоқауіпсіздік пен биоқорғау шараларын арттыру бағыттарының бірі патогендерді қадағалауға тартылған мамандарды оқыту болып табылады. Оқыту тренингтері өткізу - биологиялық агенттер мен биоқару ұсынатын қауіптер мен қауіптердің алдын алуға және бақылауға бағытталған зерттеу бағдарламалары. Халықаралық тренингте Жаһандық серіктестік бағдарламалары-бастамашылық Денсаулық қатерлерін басқару үшін биоқорғау академиясы (Global-Partnership-Initiated-Biose curity-Academia for controlling Health Threats) Еуропа, Африка және Орталық Азиядан келген курсанттар жұқпалы ауруларды бақылауды және биологиялық қауіпті басқаруды, аса қауіпті инфекцияның нақты орын алған өршуі негізінде кейс-стади бойынша тергеуді зерттеді. Мадагаскар мен Германияның серіктестік жобасын зерттеу жұқпалы ауруларды зерттеді ауру 2017 жылғы өкпе обасының өршуі кезіндегі денсаулық сақтау қызметкерлері [29]. Олар науқастардың - медицина қызметкерлерінің серологиялық мәртебесін ғана емес, сонымен қатар үш критерий бойынша - білім, көзқарас, тәжірибе бойынша биоқауіпсіздік және биоқауіпсіздік мәселелерін зерттеді. Жалпы, жұқтыру және жұқтыру жолдары медицина қызметкерлерінің өкпе обасы күрделі болып қала береді және жеткілікті зерттелмеген мәселе.
Шет елдерде, ең алдымен АҚШ-та биоагенттермен жұмыс істеу кезінде биоқауіпсіздіктерді бұзу мақсаттары мен міндеттері жоқ көптеген зерттеулердің дәлелі бола алады. Конвенция шеңберіндегі бақылау функцияларын көру биологиялық және уытты қарулар туралы конвенцияның (БУҚК) тыйым салу туралы бүгінгі таңда жалғыз көпжақты заңды болып табылады. Бұл конвенция бүгінгі күні құқыққа қайшы мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін қауіпті микроорганизмдердің дамуына кедергі келтіретін жалғыз көпжақты заңдық міндетті Халықаралық тетік болып табылады. Алайда, бірқатар елдер, ең алдымен АҚШ, Ұлыбритания, Канада және т.б. қолдауымен әлсірету және оны тек бір топ елдердің бақылауындағы басқа механизмдермен алмастыру бойынша жұмыс жүргізілуде.
Халықаралық деңгейде маңызы бар биоқауіпсіздік саласында төтенше жағдай туындау тәуекелдерінің спектрі, ХМСЕ (2005 ж.) регламенттелген тізімдерінен табиғи тектес өзекті жұқпалы аурулармен қатар биологиялық терроризм, биологиялық қаруды әзірлеу, қос мақсаттағы технологиялардың маңыздылығының өсуі, синтетикалық биология және т. б. тәуекелдері кіретінін ескеруіміз тиіс.
1993 жылы Қазақстан мен АҚШ арасында жаппай қырып-жою қаруының таралуын болдырмау туралы келісімге қол қойылды, осы бағдарлама шеңберінде Орталық референттік зертхана биоқауіпсіздік деңгейі 2, 3 (BSL-2,3) салынды. Зертхананың негізгі міндеті Қазақстанда және АҚШ-та аса қауіпті инфекцияларды эпидемиологиялық бақылау жүйесінде диагностикалық және зерттеу мүмкіндіктерін күшейту болып табылады.
Жұқпалы аурулардың алдын алу мен емдеудегі жетістік медицина ғылымының кез келген басқа жетістіктеріне қарағанда көбірек адамның өмірін сақтап қалды. Ең үлкен үш жетістік-таза су, иммундау және антибиотиктердің пайда болуы. Осы жетістікке қарамастан, біз биоагенттердің адам денсаулығы үшін үлкен проблеманы шешуден алыспыз. Қазіргі таңда медицина саласында қол жеткізілген барлық жетістіктер күрделі зерттеулердің нәтижесі болып табылады. Терең секвенирлеуге әкелген технологияның жетістіктерінің арқасында қазір бұрын танылмаған инфекцияларды анықтай аламыз.
Бұл саладағы зерттеулердің көпшілігі инфекцияның қоздырғыштарын зерттеуді қамтитындықтан, зертханада жұмыс жасайтын персоналдар жұқтыру қаупі бар. Сонымен қатар, зерттелетін қауіпті биоагенттердің зертханадан қоршаған ортаға шығып, адам денсаулығына қауіп төндіруі мүмкін (H5N1 жоғары патогенді құс тұмауы жағдайында байқалғандай). Зерттелетін биоагенттердің көпшілігі әдетте қоршаған ортада болғанымен, ерекше жағдайларда бактериялар немесе вирустар табиғи немесе жоғары вируленттілікке ие. Қоздырғыштар зертхана қызметкерлері үшін де, халық үшін де қауіп дәрежесіне қарай жіктеледі. Бағалау тек микроорганизмнің вируленттілігіне ғана емес, сонымен қатар тиімді вакцинаның бар-жоғына жәненемесе тиімді микробқа қарсывирусқа қарсы терапияның бар-жоғына байланысты. Тиімді вакцина бар жерде зертхана персоналдары иммунизациялануы керек және зерттелетін биоагенттерді физикалық түрде ұстау үшін сақтық шаралары қабылдануы керек. Бағаланған вируленттілікке байланысты физикалық тежеудің әртүрлі деңгейлері қарастырылды. Америка Құрама Штаттарында функционалды түрде төрт деңгей бар. Бірінші деңгей өлшенетін тәуекелдің жоқтығын болжайды, ал төртінші деңгей тиімді иммундау немесе инфекцияға қарсы емі жоқ ең вирулентті қоздырғыштарға арналған.
Биоқауіпсіздікті және озық тәжірибені ілгерілету бойынша соңғы жылдары атқарылған шешімдерге қарамастан, белгіленген тәжірибені орындау маңызды мәселе болып қала береді. Кездейсоқ зертханалық инфекциялар сирек болса да және зертханадан патогендердің шығарылуымен ("қашып кетуімен") байланысты аурудың расталған өршуі болмаса да, зертханалық апаттар мен оқиғалар өлшенетін жиілікте болады (1977 жылы H1N1 тұмауының өршуі зертханалық шығарылымның салдары болды деген үлкен күдік бар). 2014 жылы АҚШ-та үш ауыр оқиға туралы хабарланды. Ауруларды бақылау және алдын алу орталығының (CDC) жоғары қорғаныс зертханасы тексерілмеген әдісті қолдана отырып, Bacillus anthracis-ті инактивациялауға тырысты, содан кейін үлгіні одан әрі зерттеу үшін қорғаныс деңгейі төмен мекемеге көшірді. Бір аптадан кейін үлгінің толығымен инактивацияланбағаны анықталды, нәтижесінде 80-ге жуық зертхана персоналы ықтимал сәулеленуге ұшырады. Барлық осы жұмысшыларға иммундау және антибиотиктердің алдын алу ұсынылды. Үш зертхананы жауып, сөндіруге тура келді. Қуаныштысы ешкім ауырған жоқ. Екінші оқиға, ауруларды бақылау және алдын алу орталығының зертханасы құс тұмауының вирулентті емес (адам) штаммының мәдениетін АҚШ ауыл шаруашылығы департаментінің зертханасына жіберді, онда кейінірек бұл дақыл жоғары вирулентті H5N1 құс тұмауының вирусын жұқтырғаны анықталды. Үшінші оқиға, Ұлттық денсаулық институттарында (NIH) орналасқан АҚШ-тың Азық-түлік және дәрі-дәрмектерді басқару бөлімі (FDA) жаңа кампусқа көшуге дайындалып жатқанда, суық бөлмеде алты мөрленген шешек құтысы бар қорап табылды, бұл вирусты қолдануға тек Ауруларды бақылау және алдын алу орталығында (CDC) және Ресейдегі бір мекемеде қатысуға рұқсат етіледі. Шамасы, зертхана персоналының салғырттығынан бөтелкелер 50 жылға жуық суық бөлмеде болған, ешкім бөлмені тазалауға немесе түгендеуге алаңдамаған. Ауруларды бақылау және алдын алу орталығының (CDC) мәліметтері бойынша, мұздатылған кептірілген шешек әлі де өміршең болды. Сол қаптамада басқа қоздырғыштары бар қосымша бөтелкелер болды. Бұл үш оқиға биоқауіпсіздік пен биоқорғау салдарының айқын мысалдары болып табылады және осы мәселелерге көбірек көңіл бөлу қажеттілігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы басшысының тапсырмасы бойынша 2021 жылы алғашқы рет "Қазақстан Республикасының биологиялық қауіпсіздігі туралы" заң жобасы мен биологиялық қауіпсіздік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы ілеспе заң жобасы әзірленді. Негізгі мақсаты- биологиялық қауіп-қатерлерді ерте анықтау, салдарын алдын алу және профилактикалық іс-шаралар ұйымдастыру. Заң жобасында келесіде көрсетілген басым биологиялық қауіптер атап көрсетілген:
1) аса қауіпті инфекциялардың табиғи ошақтары (аса қауіпті инфекциялардың ошақтары ел аумағының жартысында таралған: мысалы, оба (10 облыстың аумағында), туляремия (12 облыстың аумағында), геморрагиялық қызбалар (4 облыстың және Шымкент қаласының аумағында), 1795-і күйдіргі бойынша стационарлық қолайсыз пункт);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) қауіпті инфекциялардың сырттан әкелінуі Денге қызбасы (2019 жылы Таиландтан 3 жағдай), безгек (2019 жылы тропикалық елдерден 4 жағдай);
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) патогенді биоагенттермен жұмыс істеу кезінде талаптардың бұзылуы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4) төтенше жағдайлар мен терроризм актілерінің салдарынан жоғары қауіпті көздерге әсер ету;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5) биологиялық қауіпсіздік саласында білікті кадрлардың жетіспеушілігі(Әділет,2021).
Бұл мәселенің өзектілігі мемлекеттік деңгейде бақылауды қамтамасыз ету- аса қауіпті патогендермен жұмыс істеу барысында биологиялық қауіпсіздік саласында жедел назар аудару, профилактикалық іс-шаралар ұйымдастыру көзделеді.
Зертханалық жағдайда жұқтырылған жұқпалардың (LPI) таралуы ғана емес, олар қоғам мен қоршаған ортаға қауіп төндіруі мүмкін. Мысалы, Англияда шешек ауруы жойылғаннан кейін 1973 және 1978 жылдары зертханалық жұқтырудың нәтижесі ретінде қоғамда үш қайталама шешек ауруы эпидемия оқиғасы орын алды. 2003 жылдың қыркүйегінде Сингапурда, 2003 жылдың желтоқсанында Тайванда және 2004 жылдың наурызында Бейжіңде зертханалық-атипикалық пневмония (SARS) вирусының бірнеше жағдайлары, Ресейде Эбола қызбасы (2004), Бостонда туляремия (2004) эпидемиясы анықталған болатын [6]. LPI яғни зертханалық жағдайда жұқтырылған инфекциялар бүкіл әлем бойынша кездеседі, сол себепті биологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздік жүйесінің құрамдас бөлігі.
Жоғарыда аталған жағдайлардың себептері әртүрлі: арнайы дайындықсыз персонал, жеке қорғану құралдарының жетіспеушілігі, жұмысқа жауапсыз қарау, төмен біліктілік. Аса қауіпті жұқпалардың қоздырғыштары зерттелетін және сақталатын зертханаларда тиімді басқарудың болмауын, стандарттардың төмен жүзеге асырылуын биологиялық қауіпсіздік пен биологиялық қорғаудың негізгі проблемалары ретінде қарастыруға болады. Осылайша, LPI көрінісі қауіпті патогендермен дұрыс жұмыс істеу туралы ақпараттандыруды арттыру, биологиялық қауіпсіздік және биологиялық қорғау шараларын сақтау қажеттігін білдіреді [7].
Зертханаларда жұқпалы аурулармен күресте шешуші мәнге ие болса да, егер персонал биологиялық агенттермен қауіпсіз және сенімді қарым-қатынас жасай алмаса, олар халықаралық денсаулық сақтау мен қауіпсіздік үшін елеулі зардаптарды туғызады. Алайда, адам факторы биоматериалмен қауіпсіз жұмысты ұйымдастыруда басты буын болып қала береді, өйткені адамды микроорганизмдерді зерттеу үрдісінен алып тастауға болмайды [8]. ДДҰ мәлімдемесіне сәйкес: Егер пайдаланушылар қауіпсіз жұмыс әдістерін қолданбаса, биоқауіпсіздік боксы, құрылғылары немесе әдістемелері өздігінен қауіпсіздікке кепілдік бермейді үғымы расталады.
R.M. Pike өзіңің зерттеуінде жұқпамен жұмыс жасайтын персоналдың зертханаішілік ауру жұқтыру себептері мен таралу көздерінің 3921 жағдайын талдаған болатын [9]. Зерттеушінің талдауы көрсеткендей, жұқпа жұқтыру тікелей микроорганизмдермен жұмыс кезінде апат салдарынан (17,9%), жұқтырылған зертханалық жануарлардан жұқтыру және оларды ашу кезіндегі жұқтыру (16,9%), бактериялық аэрозоль пайда болған кезде, клетканы центрифугалау немесе дестрациялау кезінде (13,6%), сондай-ақ, анықталмаған басқа себептер бойынша (20,0%) басым болған.
Жұқпалы аурулар ең алдымен қоғамдық денсаулыққа тікелей әсер ететін факторлар ретінде қарастырылады. Біз өзекті, жаңа (белгісіз), қайта жұғатын және жаңа аумақтарға таралатын жұқпалы аурулар туралы айтып отырмыз.
Үкімет отырысында еліміздегі санитариялық-эпидемиологиялық мәселер бойынша денсаулық сақтау министрі А.Ғиният 2023 жылдың қорытындысы бойынша жалпы халық денсаулығының өлшемдік көрсеткіші бойынша жақсарғандығын атап өткен, аурушаңдық 2022 жылғы көрсеткішпен салыстырмалы түрде 6,5% төмендеген, өлім-жітім 5,4% төмендеген, соның ішінде, инфекциялық аурулардан болатын өлім-жітім 10%, қан айналым жүйесі ауруларынан болатын өлім-жітім 7%, обыр ауруларынан 3% төмендеді. Халық денсаулығы арасында жүргізілетін профилактикалық және эпидемиологиялық іс-шаралар негізінде 2023 жылдық қорытынды бойынша халық денсаулығы тұрақталған, соңғы уақытта инфекциялық аурулар, соның ішінде обыр аурулары, полиомиелит, COVID-19 тіркелген жоқ. Дегенмен, вирусологиялық инфекциялар (коронавирус инфекциясы, ротавирус, аденовирус, ЖРВИ мен тұмау аурулары) эпидемиялық маусысы жалғасуда, халық денсаулығы көрсеткіштері тұрақсыз. Алдын алу мақсатында профилактикалық және эпидемиологиялық іс-шаралар аясында халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарына 2,4млн адамға екпеге салынды, бұл халық көрсеткішінің 12%-ын құрайды, ДДҰ ұсынысы бойынша орта есеппен халық санының кемінде 10% құрауы тиіс. Респираторлық аурулармен сырқаттану эпидемиялық маусымы қараша-қазан және қаңтар-ақпан айларында өседі. 2023 жылдың көрсеткіштері бойынша 2,4млн адам ЖРВИ мен тұмау аурулары бойынша тіркелген. Зертханалық тұрғыда 935 жағдай тіркелді, оның 85%-ы- А-штамм тұмауы, ал 15%-ы В-штамм тұмауына тиесілі. Сонымен қатар 41% риновирус, 21% РС-вирус және 14%-ы аденовирус инфекциялары да халық арасында тіркелген. COVID-19 пандемиясы 2023 жылы аяқталғанына қарамастан КВИ бойынша мониторинг қазіргі таңға дейін жүргізілуде. ДДҰ деректеріне сйкес 2023 жылы КВИ статистикасы бойынша сырқаттанушылық көрсеткіші 36 елді мемлекетте төмендеді, дегенмен 43 мемлекетте өсім байқалады. Қазақстанның эпидемиологиялық жағдайы бойынша 2023 жылдың соңғы 6 айында 100-400 шақты коронавирус жұқпалы тұмау аурулары тіркелген. 2022 жылы COVID-19 инфекциясы 12 121 науқас тіркелген, орта есеппен 2023 жылғы көрсеткіш бойынша өткен жылғы сырқаттанушылықтан 35 есе төмен.
Соңғы деректерді қарастыра келе, 2023 жылы қызылша ауруы көрсеткіші өсті, соңғы деректерге сәйкес 29 648 қызылша ауруы тіркелген. Мемлекет ішінде соңғы рет 2005, 2015 жылы қызылша аурушаңдығы тіркелген болатын. Дегенмен, соңғы жылдары қызылша бойынша жас балаларға вакцинация жасалмағыны зардабынан қызылша инфекциясымен ауруы өсімі тіркелді, науқастардың 80%-ы 14 жасқа дейінгі жас балалар. Қазақстанның басым өңірлерінде- Батыс Қазақстан, Қарағанды, Жетісу, Түркістан, Шымкент облыстарында сырқаттанушылық басым. Ауруға қарсы профилактикалық іс-шаралар егу жұмыстары жүргізілуде, шамамен 89% науқастар вакцинация алды. Бұл аурудың қайта өршуін қамтамасыз етеді.
Соңғы жылдары инфекциялық аурулар көрсеткіші өсуінің бірден бір себебі халықтың әлеуметтік осал топтарына 2015 жылы жаңартылған заң нормаларымен байланысты- екпе салдыртудан бас тарту мүмкіншілігін енгізу. Негізгі мысал ретінде 2023 жылы қызылша ауруы көрсеткіші өсуі соған дәлел. Орта есеппен 6 жасқа дейінгі балалар ішінде 800 000 жуық балалар поломиелит, туберкулез, қызылша секілді инфекцияларға қарсы вакцина салдырмаған және қорғалмаған (ҚР Премьер-министрінің ресми ақпараттық ресурсы).
Жіті респираторлық вирустық инфекциялар (ЖРВИ)- түрлі респираторлық, тұмау вирустарынан туындайтын, ауа-тамшылар арқылы берілетін контагиозды тобы. ЖРВИ мен тұмау сырқаттанушылық бойынша халық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.