Мұсылман медреселерінің оқу жүйесінің мәні

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Қолжазба құқығында

ҚАЗАҚ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ОРНЫ

Мамандығы 6N0206 - Дінтану

Дінтану магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші: филос, теология ғ. д., профессор Д. Т. Кенжетай

қолы

Түркістан 2014

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І. ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫ

1. 1 Медресе, текке, зауия, мектеп - білім беру ошағы . . . 6

1. 2 Қадим және жадидтік жүйеде оқытатын медреселер . . . 19

ІІ. ХХ ҒАСЫРҒА ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ОРНЫ

2. 1 Мұсылман медреселерінің оқу жүйесінің мәні . . . 43

2. 2 Қазақ даласындағы медреселердің білім беру жүйесі . . . 47

2. 3 Медреселердегі пәндердің мазмұны . . . 57

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 87

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 91

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Әр ұрпақ тарихты қайта жазып шығады деген сөз бар. Бәлкім, ол - ақиқаттан онша алыс кете қоймайтын тұжырым шығар. Бірақ солай екен деп, күні кеше өз басымыздан өткергенімізді көрер көзге өңін айналдырып жіберушілікпен келісе қоюға болмас. Оны айтып отырған себебіміз: қазір саяси мемуар жазу үрдіске айналды. Ол бір жағынан түсінікті де. Зымыран уақыт бұрын бірнеше онжылдықтарды қамтитындай орасан оқиғаларды бүгін бір жылдың ішіне сиғызып жіберіп жатқаны да рас. Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты ұлттық тарих ғылымының алдына жаңа міндеттер қойылды. Адам ғұмыры сағаттың тіліндей емес, қатал бір жүйелілікке, мейлінше кесіп, пішіп тастаған бір мөлшерлікке көне бермейді. Оған өз тіршілік ырғағымен үйлесетіндей, әрі шындықтың өзі талап ететіндей шекара аймағындағыдай шек пен межені ғана көрсететін мөлшерлер қажет. Бір қарағанда, біздің басымыздан не өткендігі мен оның неден өрбігендігі жайында жазылып жатқан қара нөпір көп естеліктерден соң, бұл турасында ешкім айтпаған тың түсініктеме таба қоюдың қиын екендігі рас. Алайда бұл мәселелер бірнеше себептермен шамалы уақытта өз өткірлігін жоғалта қоймайтыны хақ. “Жақсы теориядан басқа, тәжірибеге сәйкес келетін ештеңе жоқ”, - деген екен. Оның растығына, әсіресе кейінгі жылдары көзімізді жеткізе түсті. Тарихтың ақтаңдақ беттері ашылды. Отаршылдықтың ықпалымен жазылған, шын мәнінде бұрмаланған, тарихымыздың көптеген түбегейлі мәселелері қайта қаралуда. Халқымыздың ел болып тәуелсіздікке қол жеткізуі, өткен дәуірдегі тарихты сол кезеңнің шындығына қайта қарастырып, жаңа баға беруге мүмкіндік берді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін бүкпесіз ақиқатпен толықтыру арқылы өткенімізді тірілтіп, оларды білуге, оны бүгінгі қалыптасқан ойлау жүйесі мен көзқарастар тұрғысынан түсінуге жұрттың ынтасы бұрынғыдан да артып отыр. Сондықтан да бүгінгі күні ұлттың, санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ бағалау қажет. Отанымыздың тарихына деген ынтасының артуы өте негізді. Өйткені ол аз зерттелген. Әлі жете қаралмаған мәселелерді тереңірек білуге, әсіресе, тарих аспектіде ашыла түсетін рухани салаға көп көңіл бөледі. Егер, Қазақтан тарихы нақты тарихи оқиғалар бойынша құнды зерттеулерге мол болса, ал мұсылман оқу ағарту саласында ондай тұтас зерттеулер жоқ. Сондай-ақ күн тәртібіне мұсылман ағартушылығының аз көңіл бөлінген аспектілерін зерттей түсу қойылуда. Қарастырылып отырған мәселені зерттеу қажеттілігі ғылыми еңбектердің жоқтығымен шектелмейді және оны зерттеудің саяси, танымдық маңызы бар.

Тәуелсіз республикамызда жылдан жылға ұлттың, соның ішінде мұсылман оқу орындарының саны өсіп, қазақ ұлтының рухани байлығы жедел қарқынмен дамуда. Осыған орай ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман оқу ағартушылығының тарихи жағдайлардағы қызметін аша түсетін мүмкіндіктің сәті енді ғана түсіп отыр. Діни пәндер үстем болған жағдайда мектеп медресе жүйесі жергілікті халықтар арасындағы діни, рухани тұтастықты сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден-бір күшті құралға айналды. Көшпелі халықтың әлемдік өркениетте алар орнын әрқашанда жоққа шығарған Кеңес өкіметі тұсындағы тарихнама мұсылман оқу орындарының дағдарысын әлсіретіп суреттеп, оларды тек діни фанатизм, кері тартпалық тартатын оқу орындары деп есептеді. Алайда, ХІХ ғасырдың екініші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы өлкедегі, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы патшаның отарлық саясатының күшейген кезінде мұсылман оқу орындары сақталып, отаршыл әкімшілікке қарсы тұрды. Мұсылман оқу орындарының оқыту жүйесі, материалдық базасы, оқу педагогикалық әдебиетпен қамтамасыз етілуі, оқушылар контингентінің қалыптасуы, педагогтар персоналын таңдау мен басқа да мәселелерді зерттеу құрылымын қамтамасыз етеді.

Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман ағартушылығының - халқымыздың әлеуметтік саяси өміріндегі алатын орны мен даму жолын ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау - диссертациялық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Осыған орай диссертациялық жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:

- Патшалық отаршыл саясаттың мұсылмандық білім беру жүйесіне бағытталған шаралары мен оның салдарына ғылыми баға беру.

- Қазақстандағы ескі оқу әдісіндегі “қадым” мұсылман оқу орындарының қызметін бағалау.

- Жәдидтік қозғалыстың мұсылман ағартушылығына тигізген прогрессивтік ықпалын көрсету.

- Қазақстандағы жаңа оқу әдісіндегі “жәдидтік” мұсылман оқу орындарының қалыптасу ерекшеліктерін және олардың ағартушылық қызметін баяндау.

- Қазақстандағы аймақтардың материалдары бойынша патша өкіметінің халық ағарту саласындағы реакциялық сипатын әшкерелеу.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Нақты деректер негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман ағартушылығының даму ерекшеліктері Қазақстандағы материалдық негізінде қазіргі заман талабына сай және тарихи шындық пен объективті тұрғыдан жан-жақты талданып көрсетілуі. Осы диссертациялық зерттеу жұмысында мынадай жаңалықтар бар:

- Тың деректердің ғылыми айналымға тартылуы нәтижесіндегі қазақ өлкесіндегі мұсылман ағатушыларының ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жағдай дәйекті түрде баяндалады.

- Мұсылман оқу орындарының қызметі мен дамуына қарсы патша үкіметінің шығарған заңдары негізінде отаршыл саясаттың реакциялық мәні әшкереленеді.

- Мұсылмандық қозғалыстың отарлық езгідегі халықтардың, соның ішіндегі қазақ халқының ұлттық оқу жүйесін қалыптастыруға жасаған әрекеті айтылады.

- Қазақстандағы жәдидтік бағыттағы мұсылмандық оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы жолындағы ерекшеліктері деректік негізде көрсетіледі.

Диссертацияның құрылымы. Бұл диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫ

1. 1 Медресе, текке, зауия, мектеп - білім беру ошағы

Орта Азия халықтары ислам дінін қабылдаған кезден бастап медреселер білім мен тәрбие ордаларына айналғаны мәлім. Кеңестік кезеңдегі атеистердің мұсылман медреселерінде оқыту схоластикалық, жаттанды сипатта жүргізілді деген байламдары жаңсақ. Негізінен, діни білім беру міндетін атқарғанымен, олардың бағдарламаларында өзге пәндер де елеулі орын алған. Нақ осының арқасында медреселерден түрлі дәуірлерде Мұхаммед әл-Хорезми, Әл-Фараби, Бируни, Ұлықбек, Науаи және басқа энциклопедист-ғалымдар, ойшылдар тәрбиеленіп, білім алып шыққан. Қазақтың ұлы ақыны, данышпан Абай Құнанбаев та кезінде Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыған. Абай медресесінде діни сабақтармен қатар, түрік, араб, парсы тілдерін де үйренген, шығыс классиктерінің шығармаларымен, олардың философиялық ой-тұжырымдарымен танысқан. Ақынның “Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім” деген жыр жолдарына қарап-ақ, медреселердің оқу-ағарту ісіндегі роліне байыпты баға беруге болады.

Ғылыми әдебиеттерде күні бүгінге дейін медреселер діни мекеме ретінде ғана қарастырылып келді, оның білім беретін оқу орны ретіндегі қызметіне көңіл бөлінбеді. Медреселердің жергілікті халықтың сауаттылығын қалыптастырудағы ролін теріске шығару, - деп жазады профессор П. Г. Ким, - ғылымдағы тарихилық ұстанымын бұзу. Бұл ролді білмейінше, мұндағы кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысын диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес” [1] .

Медреселердің пайда болу тарихы VІІІ ғасырдан, яғни өлкеде ислам діні мен араб жазуы таралған кезден басталады. Оларды мешіттер жанынан сол мешіттердің имамдары немесе басқа да сауатты, дәулетті адамдар ашып отырған [2, 44] .

Арабша «Дәрасә» түбірінен қалыптасқан «медресе» сөзі «шәкірттің ілім-білім үйренетін жері» мағынасын білдіреді. Жалпылама түрде, жас шәкірттерге тәрбие мен білім беретін орта және жоғарғы білім беру орындарына медресе атауы берілген. Алғашқы рет Нишапур аумағында құрылған тәрбие және білім ошақтарына осы аттың берілгендігі және одан бұрынғы ғасырларда мұндай деңгейдегі білім орындарына медресе атауы қолданылмағандығы зерттеушілердің еңбектерінен белгілі болып отыр [3, 36] .

Медреселер негізінен бір дәрісхана және оның аумағындағы шәкірт үйлерінен (құжыралардан) құралған. Құрушы кісінің түсінігі мен қаражат мөлшеріне қарай бұдан бөлек тағы да асхана, кітапхана, монша және т. б. құрамдас бөліктері кіреді. Медресе иесі мейлі атақты бай болсын, немесе жеке тұлға болсын, әр медресенің өзінің кіріс қоры болған. Ол қордың есеп-қисап дәптерінде немесе басқа бір жазбаша мәліметтерде медресенің қызметі жайлы көрсетіледі.

Одан бұрын мешіттер медресе ретінде де қолданылған кезде тәуелсіз медреселердің құрылуымен бірге медресе сәулетшілігі де дүниеге келді. Негізінен мешіттердің маңында бой көтерген медресе ғимараттары, жергілікті климат жағдайына қарай, тастан, қыш кірпіш немесе қам кесектен, не болмаса ағаштан тұрғызылған. Кейде алғашқыда басқа мақсаттар үшін соғылған үйлер де медресе ретінде пайдаланылған. Қазақ топырағындағы медреселерге қатысты мұндай деректер келтіру мүмкін емес. Дегенмен Түркия мемлекетінде бағзы Османлылар дәуірінде жеңімпаз билеушілер Рим, Византия империяларын күйреткен кезде қалалардағы шіркеулерді мешіт, медреселерге айналдырған. Бұған көптеген дәлелдер келтіруге болады. Мысалы, Анкарадағы Августус шіркеуінің Ақ медресеге, Ая-София шіркеуіндегі папалар отыратын бөлмелердің Ая-София медресесіне, Зейректегі шіркеу бөлмелерінің Зейрек медреселері ретінде кәдеге жарағандығы жазылған. Сонымен бірге кейбір мешіттердің айналасына шәкірттер тұратын бөлмелер қосылып, дәрісхана мақсатында қолданылғандығы немесе медресе дәрісханаларының мешіт қызметін атқарғандығы да белгілі. Медресенің ұстаздары мүдәріс, мұсанниф деп аталатын болған. Олар қазіргі ғылыми дәрежелерге сәйкес «ғылым кандидаты», «ғылым докторы» атақтарына тең келеді [4, 85] .

Мүдәріс

Белгілі бір білім деңгейін игергеннен кейін ижазат, яғни арнайы рұқсатпен медреселерде дәріс беретін кісілер мүдәріс деп аталады. Бір ғана дәрісханасы бар медреселерде бір, бірден көп дәрісханалары бар медреселерде олардың санына қарай бірнеше мүдәріс сабақ береді. Мүдәрістер адал ниетпен, шын көңілмен шәкірттерге сабақ үйретуге тиіс. Егер төмендегідей оның ұстаздық қызметіне көлеңке түсіретіндей жағдайлар орын алса, олар бұл қызметтерінен айрылады.

1. Шариғаттан тыс жағдайда міндетінен бас тарту: Бір мүдәріс шариғи бір себебі болмаса да, сабақ беруін тоқтатса, міндетінен айрылады.

2. Билеушінің алдында дөрекі ұстаса: Мүдәрістердің әміршінің алдында өзін дөрекі ұстауы және әдепке жатпайтын сөздер айтуы да олардың қызметтен кетуінің себебі саналады.

3. Кәмелет қағазын сату. Ұстаз шәкіртінің кәмелетке жеткендігін білдіретін құжатты сататын болса, қызметінен айрылады. Ислам діні барлық өлкеге жайылған алғашқы кезде бұндай жағдай орын алмаса да, кейіннен ақшаға құныққан кей ұстаздар кәмелет қағазын сатуды саудаға айналдырған. Бұл да медреселердің кейіннен құлдырауына әкеліп соқтырған жағдайлардың бірі болды.

Медреселер мешіттердің вакуфтуқ мүлкі саналып, мешітке түскен кіріс есебінен ұсталған. Сонымен қатар олардың көпшілігі тәуап етушіілердің қайыр-садақалары есебінен де қаржыландырылады. Ислам дінінің орнығуымен қазақ даласындағы халық ағарту ісі жүйесін мұсылмандық ағарту ісі құрады [5, 53-55] .

VІІІ ғасырда Орта Азияға келген араб дін таратушы өкілдері елге дін үйретіп, бірен-саранына хат танытып, құранды, діни кітаптарды оқи алатын еткен. Орта Азияның Бұхара, Хиуа сияқты ірі қалаларында мектеп пен медреселер ашып және Орта Азияның қалаларын жаулап алған араб әскери басшылары жергілікті халықты мұсылман дінінің ережелерін үйренуге күштеп ұйымдастырды. Құтейба Бұхараны төртінші рет алғанда ғана мұсылман дінін үлкен қиындықпен енгізген болатын. Осы кезде Құтейба арабтарды жергілікті халықтың діни нанымдарды орындауын бақылау үшін жауынгерлерді үйлеріне орналастырды. Олар әр жұма сайын намазға келгендерге екі дирем төлейтінін хабарлап шақыруды бұйыратын [6, 57] . Халықтың мешітке баруы міндеттеліп, жаңадан дінге кіргендерге ерекше нұсқау беріп отыратын адамдар тағайындалды [7, 185] .

Мұсылман саудагерлерінің Қытай, Үндістан, Еділ бойына дейінгі аралықтарда сауда жүргізе отырып исламды таратуда ең ықпалды күш болғандығын, сонымен қатар, білім ордалары қызметін атқарған медреселердің де исламның түріктер арасында жайылуындағы маңызды ролін есте ұстаған дұрыс. Бүгін тарихи деректер бір қана X ғасырдағы Орта Азияда ашылған медреселердің өзінің исламды танытып, оқытудағы саны мен сапасының ең жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді. Сонымен қатар Түркістан аймағындағы есепсіз рибаттардың (теккелердің) исламды таратудағы орны мен маңызын да айта кету керек (“рибат” сөзі “кәпірлермен соғысқан әскерлердің ат байлайтын қазығы” мағынасына келеді) . Исламның алғашқы таралу дәуірінде рибаттар шекаралық қалқан яғни, “кіші жихад (соғыс) ” қызметін атқарса, кейіннен шекарадан ішкі аймаққа айналғанда “ұлы жихад” яғни, нәпсі тәрбиесімен айналысқан сопылардың теккесі ретінде діни сопылық тәлім-тәрбие ошақтарына айналған. XІ ғасыр шамасында рибат бұрынғы мағынасын жоғалтып, медресе, мектеп, теккені білдіретін сопылық діни ұғым ретінде қолданыла бастады. Өйткені осы ғасырларда дінді “кіші жихад” арқылы емес, “ұлы жихад”, арқылы таратуды, яғни адамның көңілін, рухани әлемін жаулауды мақсат еткен сопылық дүниетанымдық ағымның тариқаттар кезеңі басталған болатын. Осы ғасырда Мауараннахрда он мыңнан астам рибаттар мен теккелердің болғандығын Ибн Халлиқанның рисаласы да растайды. Тарихта түріктер арасында сопылық дүниетанымның жайылуы мен тариқаттар дәуірінің басталу құбылысы Қожа Ахмет Ясауи атымен тығыз байланысты. Ясауи тариқаты оның ілімінің қалыптасу процесін айқындайтын негізгі көрсеткіш болып табылады [8] .

XІ-XІІ ғасырлардағы Ясауидің білім алған, өскен ортасының сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайына келер болсақ, бұл мәселеде де нақты деректерге қарағанда, жарым-жартылай айтылған жорамалдар мен болжамдарға тап боласыз. Әрине, сол кездегі түріктер орналасқан жерлерде, яғни Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Йасы, Сауран, Сығанақ, Шаш, Сүткент, Жент, Весиж, Кудур, Шилжи, Отлук, Өзкент сияқты Мауараннаһр қалаларындағы араб жаулаушылары мен миссионерлерінің (даиндерінің) әрекеттері ІХ ғасырларда саяси сипат алған болса, Х ғасырдан бастап түбегейлі исламдық ілімдердің дамуы бағытында тәлім-тәрбиелік ордалардың -медресе, теккелердің орнығуымен бірге қоғамдық, руханияттық, ахлақтық принциптерімен экономиканың, сауданың дамуына негізделген жаңа мемлекеттік сипаттағы жүйелер қалыптаса бастады. Әрбір қала-қорғандарда, елді мекендерде мешіттер, медреселер мен теккелер бой көтерді.

Түрік мемлекеттерінің саяси, әрі мәдени-дүниетанымдық негізде қалыптасуы мен ондағы адам санасының құндылықтық-құбылыстық рухани жаңғыруының көш басында алғаш түркілік руханият мектебінің іргетасын қалаған ұстаз Қожа Ахмет Ясауи тұрды. Оның ілімі традиционалист ғұламалардың формализміне, сыртқы ғибадат феноменологиясына қарсы мән, мазмұнға маңыз берген шынайы парасаттылық пен адамгершілік ұстанымдарын қалыптастырды. ХІІ ғасырдан кейін Ислам әлемі сопылық дүниетаным, ахилік сияқты кәсіпкерлік бірлестіктер, тариқат түрінде текке (зауиййа, ленгерлер), рибаттарға рухты тәрбиелеудің қоғамдық ошағына айналды [9, 47] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.