Мұсылман медреселерінің оқу жүйесінің мәні
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ҚАЗАҚ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ОРНЫ
Мамандығы 6N0206 - Дінтану
Дінтану магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: филос, теология ғ.д., профессор Д.Т.Кенжетай _______
қолы
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Медресе, текке, зауия, мектеп - білім беру ошағы ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қадим және жадидтік жүйеде оқытатын медреселер ... ... ... ... ... 19
ІІ. ХХ ҒАСЫРҒА ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ОРНЫ
2.1 Мұсылман медреселерінің оқу жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.2 Қазақ даласындағы медреселердің білім беру жүйесі ... ... ... ... ..47
2.3 Медреселердегі пәндердің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 91
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әр ұрпақ тарихты қайта жазып шығады деген сөз бар. Бәлкім, ол - ақиқаттан онша алыс кете қоймайтын тұжырым шығар. Бірақ солай екен деп, күні кеше өз басымыздан өткергенімізді көрер көзге өңін айналдырып жіберушілікпен келісе қоюға болмас. Оны айтып отырған себебіміз: қазір саяси мемуар жазу үрдіске айналды. Ол бір жағынан түсінікті де. Зымыран уақыт бұрын бірнеше онжылдықтарды қамтитындай орасан оқиғаларды бүгін бір жылдың ішіне сиғызып жіберіп жатқаны да рас. Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты ұлттық тарих ғылымының алдына жаңа міндеттер қойылды. Адам ғұмыры сағаттың тіліндей емес, қатал бір жүйелілікке, мейлінше кесіп, пішіп тастаған бір мөлшерлікке көне бермейді. Оған өз тіршілік ырғағымен үйлесетіндей, әрі шындықтың өзі талап ететіндей шекара аймағындағыдай шек пен межені ғана көрсететін мөлшерлер қажет. Бір қарағанда, біздің басымыздан не өткендігі мен оның неден өрбігендігі жайында жазылып жатқан қара нөпір көп естеліктерден соң, бұл турасында ешкім айтпаған тың түсініктеме таба қоюдың қиын екендігі рас. Алайда бұл мәселелер бірнеше себептермен шамалы уақытта өз өткірлігін жоғалта қоймайтыны хақ. "Жақсы теориядан басқа, тәжірибеге сәйкес келетін ештеңе жоқ", - деген екен. Оның растығына, әсіресе кейінгі жылдары көзімізді жеткізе түсті. Тарихтың ақтаңдақ беттері ашылды. Отаршылдықтың ықпалымен жазылған, шын мәнінде бұрмаланған, тарихымыздың көптеген түбегейлі мәселелері қайта қаралуда. Халқымыздың ел болып тәуелсіздікке қол жеткізуі, өткен дәуірдегі тарихты сол кезеңнің шындығына қайта қарастырып, жаңа баға беруге мүмкіндік берді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін бүкпесіз ақиқатпен толықтыру арқылы өткенімізді тірілтіп, оларды білуге, оны бүгінгі қалыптасқан ойлау жүйесі мен көзқарастар тұрғысынан түсінуге жұрттың ынтасы бұрынғыдан да артып отыр. Сондықтан да бүгінгі күні ұлттың, санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ бағалау қажет. Отанымыздың тарихына деген ынтасының артуы өте негізді. Өйткені ол аз зерттелген. Әлі жете қаралмаған мәселелерді тереңірек білуге, әсіресе, тарих аспектіде ашыла түсетін рухани салаға көп көңіл бөледі. Егер, Қазақтан тарихы нақты тарихи оқиғалар бойынша құнды зерттеулерге мол болса, ал мұсылман оқу ағарту саласында ондай тұтас зерттеулер жоқ. Сондай-ақ күн тәртібіне мұсылман ағартушылығының аз көңіл бөлінген аспектілерін зерттей түсу қойылуда. Қарастырылып отырған мәселені зерттеу қажеттілігі ғылыми еңбектердің жоқтығымен шектелмейді және оны зерттеудің саяси, танымдық маңызы бар.
Тәуелсіз республикамызда жылдан жылға ұлттың, соның ішінде мұсылман оқу орындарының саны өсіп, қазақ ұлтының рухани байлығы жедел қарқынмен дамуда. Осыған орай ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман оқу ағартушылығының тарихи жағдайлардағы қызметін аша түсетін мүмкіндіктің сәті енді ғана түсіп отыр. Діни пәндер үстем болған жағдайда мектеп медресе жүйесі жергілікті халықтар арасындағы діни, рухани тұтастықты сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден-бір күшті құралға айналды. Көшпелі халықтың әлемдік өркениетте алар орнын әрқашанда жоққа шығарған Кеңес өкіметі тұсындағы тарихнама мұсылман оқу орындарының дағдарысын әлсіретіп суреттеп, оларды тек діни фанатизм, кері тартпалық тартатын оқу орындары деп есептеді. Алайда, ХІХ ғасырдың екініші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы өлкедегі, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы патшаның отарлық саясатының күшейген кезінде мұсылман оқу орындары сақталып, отаршыл әкімшілікке қарсы тұрды. Мұсылман оқу орындарының оқыту жүйесі, материалдық базасы, оқу педагогикалық әдебиетпен қамтамасыз етілуі, оқушылар контингентінің қалыптасуы, педагогтар персоналын таңдау мен басқа да мәселелерді зерттеу құрылымын қамтамасыз етеді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман ағартушылығының - халқымыздың әлеуметтік саяси өміріндегі алатын орны мен даму жолын ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау - диссертациялық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Осыған орай диссертациялық жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- Патшалық отаршыл саясаттың мұсылмандық білім беру жүйесіне бағытталған шаралары мен оның салдарына ғылыми баға беру.
- Қазақстандағы ескі оқу әдісіндегі "қадым" мұсылман оқу орындарының қызметін бағалау.
- Жәдидтік қозғалыстың мұсылман ағартушылығына тигізген прогрессивтік ықпалын көрсету.
- Қазақстандағы жаңа оқу әдісіндегі "жәдидтік" мұсылман оқу орындарының қалыптасу ерекшеліктерін және олардың ағартушылық қызметін баяндау.
- Қазақстандағы аймақтардың материалдары бойынша патша өкіметінің халық ағарту саласындағы реакциялық сипатын әшкерелеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Нақты деректер негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман ағартушылығының даму ерекшеліктері Қазақстандағы материалдық негізінде қазіргі заман талабына сай және тарихи шындық пен объективті тұрғыдан жан-жақты талданып көрсетілуі. Осы диссертациялық зерттеу жұмысында мынадай жаңалықтар бар:
- Тың деректердің ғылыми айналымға тартылуы нәтижесіндегі қазақ өлкесіндегі мұсылман ағатушыларының ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жағдай дәйекті түрде баяндалады.
- Мұсылман оқу орындарының қызметі мен дамуына қарсы патша үкіметінің шығарған заңдары негізінде отаршыл саясаттың реакциялық мәні әшкереленеді.
- Мұсылмандық қозғалыстың отарлық езгідегі халықтардың, соның ішіндегі қазақ халқының ұлттық оқу жүйесін қалыптастыруға жасаған әрекеті айтылады.
- Қазақстандағы жәдидтік бағыттағы мұсылмандық оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы жолындағы ерекшеліктері деректік негізде көрсетіледі.
Диссертацияның құрылымы. Бұл диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Медресе, текке, зауия, мектеп - білім беру ошағы
Орта Азия халықтары ислам дінін қабылдаған кезден бастап медреселер білім мен тәрбие ордаларына айналғаны мәлім. Кеңестік кезеңдегі атеистердің мұсылман медреселерінде оқыту схоластикалық, жаттанды сипатта жүргізілді деген байламдары жаңсақ. Негізінен, діни білім беру міндетін атқарғанымен, олардың бағдарламаларында өзге пәндер де елеулі орын алған. Нақ осының арқасында медреселерден түрлі дәуірлерде Мұхаммед әл-Хорезми, Әл-Фараби, Бируни, Ұлықбек, Науаи және басқа энциклопедист-ғалымдар, ойшылдар тәрбиеленіп, білім алып шыққан. Қазақтың ұлы ақыны, данышпан Абай Құнанбаев та кезінде Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыған. Абай медресесінде діни сабақтармен қатар, түрік, араб, парсы тілдерін де үйренген, шығыс классиктерінің шығармаларымен, олардың философиялық ой-тұжырымдарымен танысқан. Ақынның "Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім" деген жыр жолдарына қарап-ақ, медреселердің оқу-ағарту ісіндегі роліне байыпты баға беруге болады.
Ғылыми әдебиеттерде күні бүгінге дейін медреселер діни мекеме ретінде ғана қарастырылып келді, оның білім беретін оқу орны ретіндегі қызметіне көңіл бөлінбеді. Медреселердің жергілікті халықтың сауаттылығын қалыптастырудағы ролін теріске шығару, - деп жазады профессор П.Г.Ким, - ғылымдағы тарихилық ұстанымын бұзу. Бұл ролді білмейінше, мұндағы кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысын диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес" [1].
Медреселердің пайда болу тарихы VІІІ ғасырдан, яғни өлкеде ислам діні мен араб жазуы таралған кезден басталады. Оларды мешіттер жанынан сол мешіттердің имамдары немесе басқа да сауатты, дәулетті адамдар ашып отырған [2, 44].
Арабша Дәрасә түбірінен қалыптасқан медресе сөзі шәкірттің ілім-білім үйренетін жері мағынасын білдіреді. Жалпылама түрде, жас шәкірттерге тәрбие мен білім беретін орта және жоғарғы білім беру орындарына медресе атауы берілген. Алғашқы рет Нишапур аумағында құрылған тәрбие және білім ошақтарына осы аттың берілгендігі және одан бұрынғы ғасырларда мұндай деңгейдегі білім орындарына медресе атауы қолданылмағандығы зерттеушілердің еңбектерінен белгілі болып отыр [3, 36].
Медреселер негізінен бір дәрісхана және оның аумағындағы шәкірт үйлерінен (құжыралардан) құралған. Құрушы кісінің түсінігі мен қаражат мөлшеріне қарай бұдан бөлек тағы да асхана, кітапхана, монша және т.б. құрамдас бөліктері кіреді. Медресе иесі мейлі атақты бай болсын, немесе жеке тұлға болсын, әр медресенің өзінің кіріс қоры болған. Ол қордың есеп-қисап дәптерінде немесе басқа бір жазбаша мәліметтерде медресенің қызметі жайлы көрсетіледі.
Одан бұрын мешіттер медресе ретінде де қолданылған кезде тәуелсіз медреселердің құрылуымен бірге медресе сәулетшілігі де дүниеге келді. Негізінен мешіттердің маңында бой көтерген медресе ғимараттары, жергілікті климат жағдайына қарай, тастан, қыш кірпіш немесе қам кесектен, не болмаса ағаштан тұрғызылған. Кейде алғашқыда басқа мақсаттар үшін соғылған үйлер де медресе ретінде пайдаланылған. Қазақ топырағындағы медреселерге қатысты мұндай деректер келтіру мүмкін емес. Дегенмен Түркия мемлекетінде бағзы Османлылар дәуірінде жеңімпаз билеушілер Рим, Византия империяларын күйреткен кезде қалалардағы шіркеулерді мешіт, медреселерге айналдырған. Бұған көптеген дәлелдер келтіруге болады. Мысалы, Анкарадағы Августус шіркеуінің Ақ медресеге, Ая-София шіркеуіндегі папалар отыратын бөлмелердің Ая-София медресесіне, Зейректегі шіркеу бөлмелерінің Зейрек медреселері ретінде кәдеге жарағандығы жазылған. Сонымен бірге кейбір мешіттердің айналасына шәкірттер тұратын бөлмелер қосылып, дәрісхана мақсатында қолданылғандығы немесе медресе дәрісханаларының мешіт қызметін атқарғандығы да белгілі. Медресенің ұстаздары мүдәріс, мұсанниф деп аталатын болған. Олар қазіргі ғылыми дәрежелерге сәйкес ғылым кандидаты, ғылым докторы атақтарына тең келеді [4, 85].
Мүдәріс
Белгілі бір білім деңгейін игергеннен кейін ижазат, яғни арнайы рұқсатпен медреселерде дәріс беретін кісілер мүдәріс деп аталады. Бір ғана дәрісханасы бар медреселерде бір, бірден көп дәрісханалары бар медреселерде олардың санына қарай бірнеше мүдәріс сабақ береді. Мүдәрістер адал ниетпен, шын көңілмен шәкірттерге сабақ үйретуге тиіс. Егер төмендегідей оның ұстаздық қызметіне көлеңке түсіретіндей жағдайлар орын алса, олар бұл қызметтерінен айрылады.
1. Шариғаттан тыс жағдайда міндетінен бас тарту: Бір мүдәріс шариғи бір себебі болмаса да, сабақ беруін тоқтатса, міндетінен айрылады.
2. Билеушінің алдында дөрекі ұстаса: Мүдәрістердің әміршінің алдында өзін дөрекі ұстауы және әдепке жатпайтын сөздер айтуы да олардың қызметтен кетуінің себебі саналады.
3. Кәмелет қағазын сату. Ұстаз шәкіртінің кәмелетке жеткендігін білдіретін құжатты сататын болса, қызметінен айрылады. Ислам діні барлық өлкеге жайылған алғашқы кезде бұндай жағдай орын алмаса да, кейіннен ақшаға құныққан кей ұстаздар кәмелет қағазын сатуды саудаға айналдырған. Бұл да медреселердің кейіннен құлдырауына әкеліп соқтырған жағдайлардың бірі болды.
Медреселер мешіттердің вакуфтуқ мүлкі саналып, мешітке түскен кіріс есебінен ұсталған. Сонымен қатар олардың көпшілігі тәуап етушіілердің қайыр-садақалары есебінен де қаржыландырылады. Ислам дінінің орнығуымен қазақ даласындағы халық ағарту ісі жүйесін мұсылмандық ағарту ісі құрады [5, 53-55].
VІІІ ғасырда Орта Азияға келген араб дін таратушы өкілдері елге дін үйретіп, бірен-саранына хат танытып, құранды, діни кітаптарды оқи алатын еткен. Орта Азияның Бұхара, Хиуа сияқты ірі қалаларында мектеп пен медреселер ашып және Орта Азияның қалаларын жаулап алған араб әскери басшылары жергілікті халықты мұсылман дінінің ережелерін үйренуге күштеп ұйымдастырды. Құтейба Бұхараны төртінші рет алғанда ғана мұсылман дінін үлкен қиындықпен енгізген болатын. Осы кезде Құтейба арабтарды жергілікті халықтың діни нанымдарды орындауын бақылау үшін жауынгерлерді үйлеріне орналастырды. Олар әр жұма сайын намазға келгендерге екі дирем төлейтінін хабарлап шақыруды бұйыратын [6, 57]. Халықтың мешітке баруы міндеттеліп, жаңадан дінге кіргендерге ерекше нұсқау беріп отыратын адамдар тағайындалды [7, 185].
Мұсылман саудагерлерінің Қытай, Үндістан, Еділ бойына дейінгі аралықтарда сауда жүргізе отырып исламды таратуда ең ықпалды күш болғандығын, сонымен қатар, білім ордалары қызметін атқарған медреселердің де исламның түріктер арасында жайылуындағы маңызды ролін есте ұстаған дұрыс. Бүгін тарихи деректер бір қана X ғасырдағы Орта Азияда ашылған медреселердің өзінің исламды танытып, оқытудағы саны мен сапасының ең жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді. Сонымен қатар Түркістан аймағындағы есепсіз рибаттардың (теккелердің) исламды таратудағы орны мен маңызын да айта кету керек ("рибат" сөзі "кәпірлермен соғысқан әскерлердің ат байлайтын қазығы" мағынасына келеді). Исламның алғашқы таралу дәуірінде рибаттар шекаралық қалқан яғни, "кіші жихад (соғыс)" қызметін атқарса, кейіннен шекарадан ішкі аймаққа айналғанда "ұлы жихад" яғни, нәпсі тәрбиесімен айналысқан сопылардың теккесі ретінде діни сопылық тәлім-тәрбие ошақтарына айналған. XІ ғасыр шамасында рибат бұрынғы мағынасын жоғалтып, медресе, мектеп, теккені білдіретін сопылық діни ұғым ретінде қолданыла бастады. Өйткені осы ғасырларда дінді "кіші жихад" арқылы емес, "ұлы жихад", арқылы таратуды, яғни адамның көңілін, рухани әлемін жаулауды мақсат еткен сопылық дүниетанымдық ағымның тариқаттар кезеңі басталған болатын. Осы ғасырда Мауараннахрда он мыңнан астам рибаттар мен теккелердің болғандығын Ибн Халлиқанның рисаласы да растайды. Тарихта түріктер арасында сопылық дүниетанымның жайылуы мен тариқаттар дәуірінің басталу құбылысы Қожа Ахмет Ясауи атымен тығыз байланысты. Ясауи тариқаты оның ілімінің қалыптасу процесін айқындайтын негізгі көрсеткіш болып табылады [8].
XІ-XІІ ғасырлардағы Ясауидің білім алған, өскен ортасының сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайына келер болсақ, бұл мәселеде де нақты деректерге қарағанда, жарым-жартылай айтылған жорамалдар мен болжамдарға тап боласыз. Әрине, сол кездегі түріктер орналасқан жерлерде, яғни Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Йасы, Сауран, Сығанақ, Шаш, Сүткент, Жент, Весиж, Кудур, Шилжи, Отлук, Өзкент сияқты Мауараннаһр қалаларындағы араб жаулаушылары мен миссионерлерінің (даиндерінің) әрекеттері ІХ ғасырларда саяси сипат алған болса, Х ғасырдан бастап түбегейлі исламдық ілімдердің дамуы бағытында тәлім-тәрбиелік ордалардың - медресе, теккелердің орнығуымен бірге қоғамдық, руханияттық, ахлақтық принциптерімен экономиканың, сауданың дамуына негізделген жаңа мемлекеттік сипаттағы жүйелер қалыптаса бастады. Әрбір қала-қорғандарда, елді мекендерде мешіттер, медреселер мен теккелер бой көтерді.
Түрік мемлекеттерінің саяси, әрі мәдени-дүниетанымдық негізде қалыптасуы мен ондағы адам санасының құндылықтық-құбылыстық рухани жаңғыруының көш басында алғаш түркілік руханият мектебінің іргетасын қалаған ұстаз Қожа Ахмет Ясауи тұрды. Оның ілімі традиционалист ғұламалардың формализміне, сыртқы ғибадат феноменологиясына қарсы мән, мазмұнға маңыз берген шынайы парасаттылық пен адамгершілік ұстанымдарын қалыптастырды. ХІІ ғасырдан кейін Ислам әлемі сопылық дүниетаным, ахилік сияқты кәсіпкерлік бірлестіктер, тариқат түрінде текке (зауиййа, ленгерлер), рибаттарға рухты тәрбиелеудің қоғамдық ошағына айналды [9, 47].
Түркістан зауиялары Орта Азиядан және Шығыс Түркістаннан Анадолыға дейін түркілер орналасқан мекен-жай сипатындағы ілім үйрететін орындар болған. Сонымен қатар алыстан сапар шегіп келген жолаушылар, меймандар да зауияда бірнеше күн қонып, түрлі сұхбат, мәжілістерге қатысып, бір-бірімен емін-еркін кеңесетін болған. Олар сол ілім орнының, сол жердің ахуалын біліп, оны өздерінің еліне жеткізетін болған. Әрі өз еліндегі Ислам дінінің жағдайы, хал-ахуалы туралы мәліметтерді зауиялардағы ұстаздарға, шәкірттерге айтып, бір-бірімен терең байланыста болған. Осындай қызметіне қарай бір жағынан, рухани ілім үйрететін орын болса, екінші жағынан, мейманхана және де мәжілісхана ретінде танылған. Ғалымдардың деректері бойынша, 84-ке жуық Орта және Шығыс Азия мұсылман өлкелерінің тұрғындары осындай зауияларда болған екен [10, 52]. Оларға қызмет ететін кісілердің де осы өлкелердің әдет-ғұрып, салт-дәстүріне, тіліне, болмыс-бітімі жайлы білімге жетік болғандығы айрықша көрсетіледі. Демек, зауиялардың қонақ үйі ретінде де танымал болғандығы анық. Оларға арнап, жазылған арнайы құжаттар Түркияда Сүлеймания кітапханасында сақталған. Қазақстан топырағында да осындай зауиялардың көп болғанына қарамастан, олар туралы құжаттар мүлдем сақталмаған. Зауиялар туралы мәліметтерді негізінен Түркия ғалымдарының жазбаларынан ғана ұшырастыруға болады [11, 117]. Дегенмен де бұл жайлы тек тәуелсіздік алған жылдардан бері ғана айтыла бастады. Онда да бірлі-жарым зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен кездестіреміз. Қазақтың қонақжайлық қасиеттерінің осы зауиялар ықпалынан қалыптасқандығы сөзсіз. Жалпы, зауия құру дәстүрінің Қожа Ахмет Ясауи қағидасы негізінде қалыптасқандығын төмендегі деректер дәлелдей түседі. 2010 жылы Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайы қызметкерлерінің ғылыми жұмыстары нәтижесінде Өзбекстанның Ташкент қаласында орналасқан Бируни атындағы Шығыстану институтының қолжазбалар қорынан Қожа Ахмет Ясауиге тиесілі бұрын-соңды белгісіз болып келген Рисала дар адаби тариқат, яғни Тариқат әдебі туралы баян атты жаңа шығарма табылған болатын. Бұл туынды Ясауи тариқатының ерекшеліктерін, ұстанымдарын танытуда айрықша маңызға ие. Қолжазбаның бірінші бабында тариқаттың алты үкімі туралы егжей-тегжейлі баяндалады. Яғни олар: таным, жомарттық (қонақжайлылық), шыншылдық, айқындық, пікір ету, салмақтылық сияқты ұстанымдардан тұрады [12, 2]. Осының ішінде әсіресе қонақжайлылыққа көп көңіл бөлінеді. Қонақжайлылық, яғни жалпыны қамдап іс етіп, сахауат көрсету тек ерлерге ғана тән екендігі бабалар мұрасында көрсетілген. Аталған қасиеттердің барлығы жеке-жеке талданып, тұтас халықтың санасына моральдық-этикалық құндылықтар қалпында сіңірілген. Бұл сабақтастықтың бертінге дейін қазақ дүниетанымынан берік орын алып келгендігі анық. Қожа Ахмет Ясауи тариқаттың мустахабтары ретінде (мустахаб - таңдаулы, ең көркем амал) қонақ күту, мейманның қамын жасауға орын берген. Ерекше көңіл аударуға тұрарлық жайт, XVI ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Ясауи жолының үлкен өкілдерінің бірі Хасан Хазини Жауахир ул Абрар мин Амуаж-ил бихар (Теңіз толқындарындағы ізгіліктің гауһарлары) атты еңбегінде тариқаттың негізгі он қағидаларын қамтыған. Аталмыш дүниедегі келтірілген түйіндер Тариқат әдептері туралы баян шығармасындағы мәселелермен ұқсас, үндес түсіп отырады. Бұл шығармада да автор тариқаттың алты ерекше қасиеті ретінде қонақжайлылық қасиетті алға тартады. Ясауитанушы ғалым Д.Кенжетай тариқаттың осы ұстанымымн негізге ала отырып, мынадай пікір айтады: Ясауия тариқатының бір ерекшелігі, ондағы сопылық ұғымдарды беретін тіркестер тікелей асқа қатысты болып келеді. Мысалы, сопылық ілім - құрма, тариқат жаю - софра (дастархан) жаю, тұтмақ, әулиелік ишараты - софра қалдырмақ, тариқат қағидаларының ең бастысы - қонақ күту, ас жегізу, нан тарату және т.б. [8]. Қазақ халқының Құтты қонақ келсе, қой егіз табады, Болар бала қонаққа үйір, Өзі қонақ болып көрмеген, қонақты сыйлай да білмейді, Үйге келген қонаққа тамағыңды да бер, қабағыңды да бер т.б. мақал-мәтелдері Ясауи дүниетанымы мен ұлттық менталитетті біте қайнастырып, ажырағысыз күйде қабыстырып жіберген. Демек, осыдан түйетін ойымыз, сопылықта қонақтың көңіліне қарау, оның батасын алу маңызды болып саналады. Қонақтардың, меймандарды жайлау, күту мақсатында салынған, сонымен қатар алқа, ара зікірі т.б. діни тәжірибелер орындалатын зауиялар Әзірет Сұлтанның ілімі жайылған жерлерде кең таралған. Қазақ халқында зауиялардың міндетін жекелеген үйлер атқарған. Оның барлық көрінісін қазақы қонақжайлық, меймандостық салт-дәстүрден аңғаруға болады.
Исламды енгізу кезінде мешіттер жанында жаңа дінді ауызша насихаттау үшін қарапайым мектептер ашылды. Мұсылманның өмірі құранға негізделгендіктен оны оқып үйрену әрбір діндардың бірінші міндетіне айналды. Сондықтан да, мешіт имамдарына балаларды дінге үйретуде, сауатын ашуға міндет жүктелді. Әрі құран текстерін тарату мақсатында хатшыларды даярлайтын мектептерді ашуда мұсылман билеушілері қолдау жасады. Мектеп (немесе мектепхана арабшадан аударғанда жазуға үйрететін жер, жазатын орын; хан - бөлме, үй) бастауыш білім беретін мектеп. Алғашқы кезде мектептерде құранды көшіріп жазуға үйренетін хатшыларды даярласа, ХІХ ғасырда олардың баспаханалардың қызметімен бақталасуға шамасы келмегендіктен және патша үкіметінің қолжазба кітаптарды қолдануға тыйым салуы шәкірттер арасында жазу өнерін меңгергісі келетіндер санын азайта түсті [13, 58]. Мектеп бағдарламасында таза діни бағыттың маңызы күшейіп, ол жазатын орыннан діни кітаптарды оқитын орынға айналды. Мешіттер жанындағы мектептерде құранды дауыстап оқу бірінші орынға қойылды. Араб тілі - құран тілі ортаазиялық мемлекеттік кеңселерінің тіліне, бағынған халықтарды билеу құралына айналды. Араб тілінде мұсылман діни және құқықтық әдебиеттерде жазылды.
Түркістан өлкесін патша үкіметі жаулап алғанға дейін мұнда тек қана конфессиялық мектептер өмір сүрді. Өлке қалаларының әрбір қауым мен көшелерінің өз мектептері болды [14, 94-98].
ХІХ ғасыр соңында қазақтар арасында мектептердің тез таралуы отарлық езгінің ұлттық сана сезімінің өсуіне ықпал етуімен жүрді деуге болады. Сол кездегі ауыл мектептері мен оқушылардың саны жыл мезгіліне қарай ауытқып отырды. Көпшілік жағдайда қазақ мектептері жаз мезгілінде жұмыс істеді. Жартылай отырықшы егіс алқабы мен оның жанында тұрақты қыстағы бар рулы ауылдарда мектептер қыс айларында да жұмысын тоқтатпады. Әсіресе, мектептердің пайда болуына тығыз орналасқан қыстақтар қолайлы еді. Мектептің іші діндардың үй тұрмысы сияқты қарапайым, терезе орнына қойылған бірнеше есіктен құралған бір ғана бөлмеден тұрды. Жазда есіктер ашық қалдырылып және қыста жалғыз кіретін есіктен басқасы қағаз жапсырылған тор рамамен жабылды. Кейде есіктің жоғары үй төбесіне табдан деп аталатын кішірек төртбұрышты саңылау қалдырылатын, ол жазда ашылып, қыста қағаз жапсырылған ағаш кесектерінен тұратын фонармен жабылатын. Мешіт жанындағы барлық мектеп бөлмелері осылай орналастырылған. Мешіт жанында арнайы бөлмесі жоқ мектептер молданың қабылдау бөлмесінде - мейманханада ұйымдастырылатын.
Медреседегі оқу бөлімдерінің уақыт ұзақтығы реттелмегендіктен, молдалар әр оқу тобында сегіз, он жыл, ал кейбір медреселерде жиырма жылдан оқыды. Басым көпшілігінде молдалар вакуфтық мүліктен стипендия алу үшін медреседе жасы келгенше қалып отырды [15, 38].
Медресе оқу курсының толық уақыты белгісіз, әрі оқу курсының өзі бір немесе бірнеше кітаптарды оқудан тұратын бөлімдерге жіктелді. Медресе молдасы өтетін араб кітаптарын жай оқумен шектелмейді, оған мүдәріс оқыған текстің мазмұнын түсінідіріп, түрік немесе тәжік тілдеріне аударма жасады. Осылайша көп кітап оқу барысында араб тілінен көбірек білім алып, оны түрік немесе тәжік тіліне аударуға машықтанды. Медреседе бекітілген дәстүр бойынша оқу курсы "Аввал-и-ілімді" (ғылымның негізі) оқудан басталды. Бұл медреседе өтетін басқа кітаптар сияқты, парсы тілінде сұрақ жауаптан тұратын, көлемді төрт-бес формат беттей қысқаша мұсылман катехизисі болды. Аввал-и-ілімді бірнеше күн бойында жатқа оқыған соң, оқу курсының бірінші грамматика бөліміне кіріседі. Парсы тіліндегі Сыга, араб тіліндегі Занжани, Ихлял, Музи, Авамил және Харакат кітаптарын оқуда молдалар араб тілінің этимологиясы мен синтаксисінің жеке бөлімдерімен танысады. Берілген кітаптармен (көлемі кіші-гірім) танысқан соң, Кафия деп аталатын араб грамматикасының жүйелі оқулығына өтіп, одан кейін Кафияға түсінік беретін Шарх-молда кітабымен танысады. Жоғарыда берілген кітаптарды оқу үш жылға немесе екіден төрт жыл аралығына созылса, осы уақытта араб тілін жақсы меңгерген молдалар келесі курстың бөлімдерін кедергісіз жалғастыруға мүмкіндік алады. Медреседегі оқу курсының грамматика бөлімін өту араб мәтелі айтқандай "ғылым анасы этимология, ал әкесі оның синтаксис" өте қажет болып есептелді. Сонымен бірге, түрік тілін және парсы тілін жүйелі оқуды қолға алмады. Кейде сауатты деген адамның өзі ана тілінде сауатсыз жазатын, осыған орай "араб тілі қасиет, парсы тілі - харам, ал түрік тілі - жын-шайтан" деген мәтелдің шығуына ана тілге деген немқұрайлы қатынастан қалыптасқан еді [16, 112]. Әрі қарай медресенің жалпы қабылданған оқу бағдарламасы екі бөлімге: жалпы білім беретін-мушкалят және заң-масаляға бөлінді. Мүмкіндігінше толығырақ білім алғысы келетіндер бір мезгілде мушкалят пен масаляны қатар оқыды. Ал, ғылымға орта сұраныстағы молдалар мушкалятты таңдаса, мешіт иманынан ары қарай өсуді ойламайтын қышлақ медрселерінің молдалары тек масаляны оқыды. Көпшілік жағдайда толық оқу курсының болмашы бөлігін Мұхтасар-ул-викая кітабын немесе дәрет алу, намаз, ораза, зекет және қажылық туралы айтылған осы кітаптың бірінші бөлігін ғана өтеді.
Жалпы білім беретін оқу курсын, машкалятты өту кезінде молдалар келесі араб тіліндегі кітаптармен танысады: бірінші, Тамсия-логика; екінші, Хашия-кітапқа қосымшалар мен түсініктер; үшінші, Ақаид-догматика; төртінші, Таһзиб-диалектика; бесінші, Хикмат-ул-айн-астрология мен космография бөлімі бар метафизикалық мазмұндағы кітап: алтыншы, Молда-Жәлел-жартылай логика, жартылай дін тану ілімі; жетінші, Тавзих-құран, хадис жөнінде мәліметтерді баяндау; сегізінші, Мушкат-и-Шариф-қағидалық аңыздар (хадис); тоғызыншы, Тафси-и-казы-и-Байзави-құранға түсінік. Дегенмен, Түркістан өлкесіндегі медреселерде жоғарыдағы бағдарлама өте сирек орындалды және молдалардың басым бөлігі Шамсия, Хашия, Акаид және Хикмат-ул-айн кітабымен танысқан соң медреседен кетіп отырды. Талзиб кітабын тіпті өтпеді немесе екі-үш бет көлемінде қысқаша оқып өтетін. Молда Жәдед мен Мушкат-и-Шариф кітаптарын тек санаулылар ғана оқыды [17, 31-38].
Өкімет төменгі әкімшілік қызметтерге (болыс басшылары және т.б.) медресе бітіргендерден сауатсыз кандидатураларды тағайындауды жөн көрді. Медресе бітірушілері үшін жұмыс мешіттер мен сот ісінде ғана қалды, оның өзінде қазылардың жергілікті халық арасында азаматтық және ұсақ қылмыстық істерді шешуімен жалғасты. Арнайы шығарылған заң қаулыларында енді медресенің оқу және материалдық жағдайын аға мүдәрістер арқылы оқу инспекциясы мен жергілікті әкімшілік орындар қырағы бақылайтын болды. Ескі әдістегі "қадым" мұсылман оқу орындарының жүйесі өз заманына сәйкес жергілікті халыққа білім мен тәрбие беруде өзіндік маңызы болғанын байқаймыз. Кейін осы мұсылман оқу орындары ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында елдегі қайта құруларға байланысты, өмір талабына қарай жаңа әдісті "жәдидтік" бағыт ұсынып, ұлттық мектептің негізін қалады [18, 43].
Патша өкіметі қазақ даласына енісімен, мұсылмандыққа, ислам дініне бірден қарсы іс-шараларды жүзеге асыруға талпынды дегенді білдірмейтін. Қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезеңінде патша өкіметі жергілікті халықтың дініне "еріктік" беру бағытын ұстанған-ды. Ол негізінен жергілікті феодалдық топ өкілдерінің сеніміне не болып, отарлық саясатты одан әрі тереңдете жүргізу мақсатында жасалған айла әрекет болатын. Сондықтан да патша үкіметі қазақ даласында мешіт, медреселер салып, қазақтардың діни істерін Орынбор муфтилігіне қаратып, ислам дініне еш қарсы келмейтінін, керісінше оған қолдау көрсететіндігін танытып қалуға тырысқан еді. Мұны қазақ даласындағы ислам дінінің жалпы жағдайымен арнайы шұғылданған чиновниктердің әкімшілік орындарына беріп отырған мәліметтерінен аңғаруға болады. Дала өлкесінен орталыққа берілген осындай мәліметтердің бірінде былай делінген: "Біздің даладағы үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздарға (қазақтарға) және бүкіл Орта Азияда олардың дініне қол сұғылмайтындығы жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті. Ол жағымызға хандар мен сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға тікелей байланысты болды. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып қана қойған жоқ, оған қамқоршылық та көрсетті" [19, 22].
Отарлық билік орындарының ислам дініне деген мұндай саясатты Түркістанның алғашқы гнеерал-губернаторы фон - Кауфманның іс-әрекетінен де айқын көрінеді. Ол өлкеде мұсылмандардың "үкіметтік міндеттерді" жүзеге асыруға наразылық танытуына баса көңіл аударып, дала төсінде миссионерлік іс-әркеттің ашық түрде жүргізілуіне қарсы болды. Сонымен бірге Түркістан аймағында мұсылмандықтың нығая түсуін де қаламады. Мұны Кауфманның 1876 жылы 6 ақпанда Халық ағарту министрі Д.А.Толстой атына жолдаған өтініш хатының мазмұны аңғартады. Онда былай делінген: "Маған сеніп тапсырылған генерал-губернаторлықта Қазан татарлары аса көп көлемде мұсылмандық түрлі діни шығармалармен сауда жасайтыны жөнінде күнделікті мәліметтер түсуде. Бұл басылымдардың арзандығынан олар өлкедегі ауқаттылар арасында ғана емес, барлық көшпенділерге де тарауда. Мұсылмандық насихаттың басылымдар арқылы жүруі Орта Азиядағы орыс мүддесіне, сондай-ақ Халық ағарту министрлігінің жаңа шеткі аймақтардағы атқарар міндетіне зиянды деп санаймын. Жыл өткен сайын ислам діні қырғыздар арасында қоғамдық татарлардың мұсылмандық діни әдебиеттермен сауда жасағандығынан нығайып келуде. Сіздің хұзырыңыздан сұрайтыным - Ішкі істер министрлігімен, әрі баспасөз басқармасымен байланыс жасап мұсылмандық әдебиеттердің басылуына және таралуына шектеу жасауға шара қодансаңыз екен" [20, 98].
Метрополия отарлау процесі барысында православиялық Ресейге қарсы ислам дінінің қорғаныс - ұйытқылық рухани қарсылық ұйымдастырушы күш міндетін атқаратын жақсы түйінді. Сондықтан да ислам дінінің түркі халықтарының өміріндегі ықпалын алдымен әлсіретіп, соңынан оны жоюға үлкен ынта қойды. Патша үкіметі 1968 жылы қазақтарды Орынбор муфтилігінен шығарып тастағанда, болашақта қазақтар христиандықты қабылдайды деген үмітте болды. 1867-1868 жылғы жүргізілген басқару реформаларына сәйкес дала облыстары мен Түркістан өлкесіндегі мұсылман дін басыларына шектеуліктер қойды. Мұсылмандық діни істер орынбор муфтилігінің қарауынан алынып, азаматтық әкімшілікке берілді. Мешіттер мектеп-медреселер салуға бақылау орнатылды. Әрбір болыста сайланып қойылатын, әскери губернатор бекітіп, босатып отыратын бір ғана молда болуына рұқсат етілді. Вакуфтардың болуына тиім салынды [21, 47].
Ислам дінін патша өкіметі өзінің саяси міндетін жүзеге асыру жолындағы негізгі кедергі ретінде бағалады. 1875 жылы Орынбор генерал-губернаторы Г.А.Крыжановский Ішкі істер министрі атына жолдаған хатында ислам діні өлкені отарлауда негізгі кедергі болып отыр деп бағалап, ендігі жерде оған тосқауыл қоюға шаралар қолдануды ұсынған еді. Г.А.Крыжановский осы хатынан кейін өлкедегі дін иелеріне, қазақ балалары арасында мұсылмандық ағартушылықпен шұғылданып жүрген дін иелерінің өкілдеріне қатаң бақылау орнату жөнінде орталықтан жергілікті билік орындарына нұсқаулар жөнелтіле бастады [22, 152].
Түркістан өлкесі мен дала облыстары секілді өзге де шеткері аймақтардағы халықтарды орыстандыру жолындағы патша өкіметінің сойылын соғушылардың айла-әркеттерінің бірі-мұсылман халықтарын ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданыстан шығару болды. Араб графикасын мұсылман халықтарының қолдануынан қалайда ығыстырып, оның орнына кириллицаны енгізуді жүзеге асыру жолында Н.И.Ильминский, Н.П.Остроумов секілді миссионер ғалымдар белсенділік танытып жатты. Н.И.Ильминскийдің пікірінше, алфавит қай уақыт да дінмен бірге қабылданған. Мәселен, Батыс Европа латын алфавитін латын шіркеуі, орыстар кириллицаны славян шіркеуі арқылы қабылдаған. Татарлар, қазақтар және т.б. түркі халықтар өзге мұсылман елдері тәрізді араб жазуына ислам дінінің таралуына байланысты көшкен. Араб жазуы - оларды ислам дінімен байланыстырушы үлкен құрал. Сондықтан, оның ойынша, түркі-мұсылман халықтарының жазуына орыс алфавитін енгізу арқылы "екі қоянды бір оқпен өлтіруге болады". Біріншіден, оларды мұсылман дінінен айыруға, екіншіден, біртіндеп православие дініне көшіруге болады [13, 12].
Миссионер ғалымдардың тікелей араласуымен Халық ағарту министрлігі 1870 жылғы 16 наурыздағы ережеге сәйкес оқу-ағарту ісін мұсылман халықтарын рухани құлдыққа түсіру арнасына бұрған еді. Бұл ереженің әзірленуі барысында жергілікті әкімшілік орындарының ұсыныстары ескеріліп, Н.И.Ильминскийдің жүйесі басшылыққа алынған еді. Осы ережеге сәйкес мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен белгілі қайраткер А.Цаликов былай деп жазған еді: "Міне, сол мерзімнен бастап "мұсылман тұқымына және оның өркениетіне" қарсы оқу-ағарту ісін бүркеленген күрес басталды. Бұл күрес екі бағытта жүргізілді: біріншісі - мұсылмандық оқу жүйесіне соққы беріп, оның дамуын тежеу бағыты, келесі екінші бағыт - мұсылмандарды орыстармен сіңістіріп жіберу міндетін атқаратын орыс - түземдік аралас мектеп ашу" [23, 24].
1870 жылғы ережеге сәйкес мұсылмандық оқу орындарына орыс тілін оқыту міндетті болды. Отаршыл әкімшілік сауаттылықтың өлшемі орыс тілінде оқу және жазу көзқарасты қалыптастырды. Ал түркі тілдес мұсылман халықтарының өз жазу-сызуы сауаттылық өлшемі болып саналмады. Мектеп, медреселер ашуға орыс мұғалімдер болған жағдайда ғана рұқсат берілді. Түркияда, Бұхарада және басқа да Шығыс елдерінде білім алып қайтқандарға империя көлеміндегі мектеп, медреселерде ұстаздық етуге тиым салынды. Сонымен бірге мұсылмандық оқу орындарында балаларын оқытқысы келгендердің бәрінің оқу орны бастықтарынан бұл үшін берілген үлгіде рұқсат берілген үлгіде рұқсат алған куәлігі болуы тиіс еді. Мұндай куәлік үшін 50 тиыннан алым алынатын. Оқытуға рұқсат беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын мектептер мен медреселерге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы 10 сом, екінші жолы 30 сом айыппұл төлеттіретін, ал үшінші ретте ондай адамдар 5 тәуліктен 15 тәулікке дейін абақтыға жабылып, одан әрі балаларын мұсылман оқу орындарына оқытуына тиым салынатын.
ХІХ ғасырдың соңына қарай мұсылмандық оқу орындарын жоғарыдағы ережеге сәйкес қатаң бақылауға алу жөніндегі нұсқаулар барлық шет аймақтардағы әкімшілік орындарына жөнелтіле бастады. Мұсылмандар бұл ережеге мойынсұнғысы келмегенде ел арасына жағалаушы отрядтар жіберілді. Сол кездегі үкімет орындарының осындай іс-әрекеті жөнінде "Вакыт" газеті 1906 жылы 18 мамырындағы санында былай деп жазды: "Мұсылмандар үкіметтің бұл ұйғарымын орынсыз, әрі зорлық ретінде санап, оны орындаудан бас тартты. Сол мезетте-ақ дөрекі жарлық берілді. Қазан губернаторы Скарятин әскери күшпен губерниядағы мұсылман елді мекендерін аралап, жүздеген мұсылмандарды тұтқындады. Оның біразы жер аударылып, каторгалық жұмысқа жіберілді. Ақмолада болса, генерал-губернатор жергілікті архиреймен бірге Көкшетау қаласындағы шіркеу алаңына өңірдегі қазақтар мен татарлардың бір тобын жинады. Ол жиналған топқа православияны қабылдауды ұсынып: "Осы күнне бастап шариғатпен емес, орыс заңымен өмір сүріңдер", - деп айтқан. Сухотин бұл үкімге бағынбаған Көкшетау молдасының куәлігін алып, Сібірге жер аударды" [24, 166].
М.Дулатов 1929 жылы ОГПУ тергеушісіне берген жауабында патша үкіметі қазақтарға өздері жинаған қаржыға мектептер ашуға тиым салып, мектеп үйін тұрғызуға рекет жасағандарды, мысалы Көкшетау молдалары Науан хазрет пен Ш.Қосшығұловты Якут облысына жер аударғанын айтқан [25, 4]. М.Дулатовтың бұл айтқаны татар тілінде шығатын "Уақыт" газетінде берілген мәліметті толықтырып, нақтылай түссе керек.
Науан Хазірет деген атпен бүкіл қазақ даласына танымал болған Наурызбай Таласов жайлы Ә.Бөкейханов "Қазақтар" атты мақаласында былай дейді: "Жастайынан жоқшылық тауқыметін тартып өскен Наурызбай орыстың Ломоносовы Мәскеуге оқу іздеп барғаны сияқты, Бұхараға барып, 15 жыл оқып, мұсылмандықтың қыры мен сырын меңгерді. Өзінің ерекше дарыны арқасында тамаша жетістіктерге қол жеткізді. Бұхарадағы жоғарғы діни оқу орнында ұстаздық етіп жүрген Наурызбайды арнайы делегация жіберіп, өз елі шықыртып алды. Халық қалаулысы Наурызбай Таласов жерлестері Науан хазірет деп басына көтерген азамат еді" [26, 14].
Қазақ балаларына мұсылмандық білім беру үшін Көкшетау қаласында медресе ашқан осы Н.Таласов болатын. Орыс әкімшілігіне мұсылмандықты уағыздап, қазақтардың орыстануына қарсы тұрған Науан хазірет сияқты азаматтар кедергі көрінді. Сол үшін де ондай адамдардан тезірек құтылу мақсатында жер аудару секілді әркеттерге барды. Науан хазіреттей еліне құлшына қызмет еткен азаматтар қазақ даласында аз емес еді. Соның бірі - Ш.Қосшығұлов. Ол Науан хазіреттің ізбасары ретінде қазақтардың мүддесін қорғап, әскери-саяси режимге қарсы шықты. Науан хазіретпен бірге жер аударылған Ш.Қошығұловты әкімшілік орындары халықтың талап етуімен босатуға мәжбүр болды [27, 88-92].
Халық ағарту саласында патша өкіметінің реакциялық саясатына қарсы наразылық танытуда 1872 жылы Бөкей ордасында (Ішкі орда) Әбсаттар Жәбіров белсенділігін танытқан-ды. Ол 1864 жылы Стамбулға барып, онда жоғары дәрежелі мұсылмандық білім алып қайтқан-ды. 1872 жылы Ә.Жәбіров халық арасында 1870 жылғы ережеге қарсылық көрсету үшін үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Соған орай жергілікті билік орындары оны империя территориясын ығыстырып шығаруға ынталық танытып, бұл жөнінде орталық билік орындарына түрлі шағымдар жөнелтіп жатты. Осындай шағымдардың негізінде Ә.Жәбіров 1872 жылы елден қуылып, Түркияға өткерілді [28, 4].
1875 жылы үкімет Түркістан өлкесіндегі барлық мұсылмандық оқу орындарын өлкедегі оқу орындарының басқармасының қарамағына беру туралы ереже шығарды, ал Халық ағарту министрлігі 1879 жылы халық училищелері инспекторлары үшін жергілікті инспекторлары үшін жергілікті мектептерді қалай тексеру жөнінде нұсқау берді. Алайда, Кауфман бұл жайлы бөлек көзқараста болды. ол жергілікті мұсылмандық оқу орындарының ісіне араласпау қажет деп есептеді. Себебі, үкіметтің материалдық көмегінсіз, сондай-ақ бақылаусыз өзінен-өзі күйрейді деп санайды. Мұндай шараларды Кауфман саяси жағынан секілді деп есептеді. Сондықтан мектеп-медреселер ісіне орыс чиновниктерінің араласуы қисынсыз деген пікірде болды. Ол өлкедегі мұсылмандықтың тірегіне айналған мектеп-медреселерді күнделікті өмірден орыс-түзем мектептерінің есебінен бейбіт түрде ығыстырып шығаруға ерекше мән берді.
1884 жылы Түркістан өлкесі генерал-губернаторына Розенбах қызметіне кіріскен бойда "көшпелілер арасында мұсылмандық насихаттың барысын қарастыратын космиссия құру жөнінде" шешім қабылдады. Бұл комиссияға Сырдария облысының әскери генерал-губернаторы Гродеков жетекшілік ететін болды. Комиссия тез арада алға қойылған мәселе бойынша қорытынды шығарып, оны генерал-губернаторға тапсыруы тиіс еді.
Комиссия көшпелілер арасындағы мұсылманшылдылыққа тосқауыл қою шараларын ұйымдастырудан гөрі "мұсылмандық дәстүрдің берік сақтаушылары болып тұрған мектеп-медреселерге" басты көңіл бөлу керек деп ұйғарды. Сонымен комиссия мұсылмандық орындардың дәл жағдайын анықтап, оларды "орыс мемлекетінің бақылауына" алу керек деген шешімге келді [29, 78].
Сонымен қатар комиссия құрамында орын алған, қазақ жеріндегі мектеп-медреселердің дамуына барынша қарсылық білдірген отаршыл ниеттегі Түркістан генерал-губернаторы Н.О. Розенбах та Кауфман секілді мұсылмандық оқу орындарға қарсы әрекетті мүмкіндігінше аса сақтықпен жүргізуді жақтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
ҚАЗАҚ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ОРНЫ
Мамандығы 6N0206 - Дінтану
Дінтану магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: филос, теология ғ.д., профессор Д.Т.Кенжетай _______
қолы
Түркістан 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Медресе, текке, зауия, мектеп - білім беру ошағы ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қадим және жадидтік жүйеде оқытатын медреселер ... ... ... ... ... 19
ІІ. ХХ ҒАСЫРҒА ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ОРНЫ
2.1 Мұсылман медреселерінің оқу жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
2.2 Қазақ даласындағы медреселердің білім беру жүйесі ... ... ... ... ..47
2.3 Медреселердегі пәндердің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 91
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әр ұрпақ тарихты қайта жазып шығады деген сөз бар. Бәлкім, ол - ақиқаттан онша алыс кете қоймайтын тұжырым шығар. Бірақ солай екен деп, күні кеше өз басымыздан өткергенімізді көрер көзге өңін айналдырып жіберушілікпен келісе қоюға болмас. Оны айтып отырған себебіміз: қазір саяси мемуар жазу үрдіске айналды. Ол бір жағынан түсінікті де. Зымыран уақыт бұрын бірнеше онжылдықтарды қамтитындай орасан оқиғаларды бүгін бір жылдың ішіне сиғызып жіберіп жатқаны да рас. Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты ұлттық тарих ғылымының алдына жаңа міндеттер қойылды. Адам ғұмыры сағаттың тіліндей емес, қатал бір жүйелілікке, мейлінше кесіп, пішіп тастаған бір мөлшерлікке көне бермейді. Оған өз тіршілік ырғағымен үйлесетіндей, әрі шындықтың өзі талап ететіндей шекара аймағындағыдай шек пен межені ғана көрсететін мөлшерлер қажет. Бір қарағанда, біздің басымыздан не өткендігі мен оның неден өрбігендігі жайында жазылып жатқан қара нөпір көп естеліктерден соң, бұл турасында ешкім айтпаған тың түсініктеме таба қоюдың қиын екендігі рас. Алайда бұл мәселелер бірнеше себептермен шамалы уақытта өз өткірлігін жоғалта қоймайтыны хақ. "Жақсы теориядан басқа, тәжірибеге сәйкес келетін ештеңе жоқ", - деген екен. Оның растығына, әсіресе кейінгі жылдары көзімізді жеткізе түсті. Тарихтың ақтаңдақ беттері ашылды. Отаршылдықтың ықпалымен жазылған, шын мәнінде бұрмаланған, тарихымыздың көптеген түбегейлі мәселелері қайта қаралуда. Халқымыздың ел болып тәуелсіздікке қол жеткізуі, өткен дәуірдегі тарихты сол кезеңнің шындығына қайта қарастырып, жаңа баға беруге мүмкіндік берді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін бүкпесіз ақиқатпен толықтыру арқылы өткенімізді тірілтіп, оларды білуге, оны бүгінгі қалыптасқан ойлау жүйесі мен көзқарастар тұрғысынан түсінуге жұрттың ынтасы бұрынғыдан да артып отыр. Сондықтан да бүгінгі күні ұлттың, санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ бағалау қажет. Отанымыздың тарихына деген ынтасының артуы өте негізді. Өйткені ол аз зерттелген. Әлі жете қаралмаған мәселелерді тереңірек білуге, әсіресе, тарих аспектіде ашыла түсетін рухани салаға көп көңіл бөледі. Егер, Қазақтан тарихы нақты тарихи оқиғалар бойынша құнды зерттеулерге мол болса, ал мұсылман оқу ағарту саласында ондай тұтас зерттеулер жоқ. Сондай-ақ күн тәртібіне мұсылман ағартушылығының аз көңіл бөлінген аспектілерін зерттей түсу қойылуда. Қарастырылып отырған мәселені зерттеу қажеттілігі ғылыми еңбектердің жоқтығымен шектелмейді және оны зерттеудің саяси, танымдық маңызы бар.
Тәуелсіз республикамызда жылдан жылға ұлттың, соның ішінде мұсылман оқу орындарының саны өсіп, қазақ ұлтының рухани байлығы жедел қарқынмен дамуда. Осыған орай ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман оқу ағартушылығының тарихи жағдайлардағы қызметін аша түсетін мүмкіндіктің сәті енді ғана түсіп отыр. Діни пәндер үстем болған жағдайда мектеп медресе жүйесі жергілікті халықтар арасындағы діни, рухани тұтастықты сақтап, оны ары қарай нығайтатын бірден-бір күшті құралға айналды. Көшпелі халықтың әлемдік өркениетте алар орнын әрқашанда жоққа шығарған Кеңес өкіметі тұсындағы тарихнама мұсылман оқу орындарының дағдарысын әлсіретіп суреттеп, оларды тек діни фанатизм, кері тартпалық тартатын оқу орындары деп есептеді. Алайда, ХІХ ғасырдың екініші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы өлкедегі, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы патшаның отарлық саясатының күшейген кезінде мұсылман оқу орындары сақталып, отаршыл әкімшілікке қарсы тұрды. Мұсылман оқу орындарының оқыту жүйесі, материалдық базасы, оқу педагогикалық әдебиетпен қамтамасыз етілуі, оқушылар контингентінің қалыптасуы, педагогтар персоналын таңдау мен басқа да мәселелерді зерттеу құрылымын қамтамасыз етеді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман ағартушылығының - халқымыздың әлеуметтік саяси өміріндегі алатын орны мен даму жолын ғылыми айналымға түспеген құжаттар мен деректер негізінде көрсете отырып, оны жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан бағалау - диссертациялық жұмысымның басты мақсаты болып табылады. Осыған орай диссертациялық жұмысымның алдына мынадай міндеттер қойылып отыр:
- Патшалық отаршыл саясаттың мұсылмандық білім беру жүйесіне бағытталған шаралары мен оның салдарына ғылыми баға беру.
- Қазақстандағы ескі оқу әдісіндегі "қадым" мұсылман оқу орындарының қызметін бағалау.
- Жәдидтік қозғалыстың мұсылман ағартушылығына тигізген прогрессивтік ықпалын көрсету.
- Қазақстандағы жаңа оқу әдісіндегі "жәдидтік" мұсылман оқу орындарының қалыптасу ерекшеліктерін және олардың ағартушылық қызметін баяндау.
- Қазақстандағы аймақтардың материалдары бойынша патша өкіметінің халық ағарту саласындағы реакциялық сипатын әшкерелеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Нақты деректер негізінде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы мұсылман ағартушылығының даму ерекшеліктері Қазақстандағы материалдық негізінде қазіргі заман талабына сай және тарихи шындық пен объективті тұрғыдан жан-жақты талданып көрсетілуі. Осы диссертациялық зерттеу жұмысында мынадай жаңалықтар бар:
- Тың деректердің ғылыми айналымға тартылуы нәтижесіндегі қазақ өлкесіндегі мұсылман ағатушыларының ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр басындағы жағдай дәйекті түрде баяндалады.
- Мұсылман оқу орындарының қызметі мен дамуына қарсы патша үкіметінің шығарған заңдары негізінде отаршыл саясаттың реакциялық мәні әшкереленеді.
- Мұсылмандық қозғалыстың отарлық езгідегі халықтардың, соның ішіндегі қазақ халқының ұлттық оқу жүйесін қалыптастыруға жасаған әрекеті айтылады.
- Қазақстандағы жәдидтік бағыттағы мұсылмандық оқу орындарының қалыптасуы мен дамуы жолындағы ерекшеліктері деректік негізде көрсетіледі.
Диссертацияның құрылымы. Бұл диссертациялық жұмыс кіріспе, екі тараудан, төрт бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫ ЖӘНЕ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ТАРИХЫ
1.1 Медресе, текке, зауия, мектеп - білім беру ошағы
Орта Азия халықтары ислам дінін қабылдаған кезден бастап медреселер білім мен тәрбие ордаларына айналғаны мәлім. Кеңестік кезеңдегі атеистердің мұсылман медреселерінде оқыту схоластикалық, жаттанды сипатта жүргізілді деген байламдары жаңсақ. Негізінен, діни білім беру міндетін атқарғанымен, олардың бағдарламаларында өзге пәндер де елеулі орын алған. Нақ осының арқасында медреселерден түрлі дәуірлерде Мұхаммед әл-Хорезми, Әл-Фараби, Бируни, Ұлықбек, Науаи және басқа энциклопедист-ғалымдар, ойшылдар тәрбиеленіп, білім алып шыққан. Қазақтың ұлы ақыны, данышпан Абай Құнанбаев та кезінде Семей қаласындағы Ахмет Риза медресесінде үш жыл оқыған. Абай медресесінде діни сабақтармен қатар, түрік, араб, парсы тілдерін де үйренген, шығыс классиктерінің шығармаларымен, олардың философиялық ой-тұжырымдарымен танысқан. Ақынның "Баламды медресеге біл деп бердім, Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім" деген жыр жолдарына қарап-ақ, медреселердің оқу-ағарту ісіндегі роліне байыпты баға беруге болады.
Ғылыми әдебиеттерде күні бүгінге дейін медреселер діни мекеме ретінде ғана қарастырылып келді, оның білім беретін оқу орны ретіндегі қызметіне көңіл бөлінбеді. Медреселердің жергілікті халықтың сауаттылығын қалыптастырудағы ролін теріске шығару, - деп жазады профессор П.Г.Ким, - ғылымдағы тарихилық ұстанымын бұзу. Бұл ролді білмейінше, мұндағы кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы да, одан кейінгі де мәдени құрылысын диалектикалық тұрғыдан түсіндіріп беру мүмкін емес" [1].
Медреселердің пайда болу тарихы VІІІ ғасырдан, яғни өлкеде ислам діні мен араб жазуы таралған кезден басталады. Оларды мешіттер жанынан сол мешіттердің имамдары немесе басқа да сауатты, дәулетті адамдар ашып отырған [2, 44].
Арабша Дәрасә түбірінен қалыптасқан медресе сөзі шәкірттің ілім-білім үйренетін жері мағынасын білдіреді. Жалпылама түрде, жас шәкірттерге тәрбие мен білім беретін орта және жоғарғы білім беру орындарына медресе атауы берілген. Алғашқы рет Нишапур аумағында құрылған тәрбие және білім ошақтарына осы аттың берілгендігі және одан бұрынғы ғасырларда мұндай деңгейдегі білім орындарына медресе атауы қолданылмағандығы зерттеушілердің еңбектерінен белгілі болып отыр [3, 36].
Медреселер негізінен бір дәрісхана және оның аумағындағы шәкірт үйлерінен (құжыралардан) құралған. Құрушы кісінің түсінігі мен қаражат мөлшеріне қарай бұдан бөлек тағы да асхана, кітапхана, монша және т.б. құрамдас бөліктері кіреді. Медресе иесі мейлі атақты бай болсын, немесе жеке тұлға болсын, әр медресенің өзінің кіріс қоры болған. Ол қордың есеп-қисап дәптерінде немесе басқа бір жазбаша мәліметтерде медресенің қызметі жайлы көрсетіледі.
Одан бұрын мешіттер медресе ретінде де қолданылған кезде тәуелсіз медреселердің құрылуымен бірге медресе сәулетшілігі де дүниеге келді. Негізінен мешіттердің маңында бой көтерген медресе ғимараттары, жергілікті климат жағдайына қарай, тастан, қыш кірпіш немесе қам кесектен, не болмаса ағаштан тұрғызылған. Кейде алғашқыда басқа мақсаттар үшін соғылған үйлер де медресе ретінде пайдаланылған. Қазақ топырағындағы медреселерге қатысты мұндай деректер келтіру мүмкін емес. Дегенмен Түркия мемлекетінде бағзы Османлылар дәуірінде жеңімпаз билеушілер Рим, Византия империяларын күйреткен кезде қалалардағы шіркеулерді мешіт, медреселерге айналдырған. Бұған көптеген дәлелдер келтіруге болады. Мысалы, Анкарадағы Августус шіркеуінің Ақ медресеге, Ая-София шіркеуіндегі папалар отыратын бөлмелердің Ая-София медресесіне, Зейректегі шіркеу бөлмелерінің Зейрек медреселері ретінде кәдеге жарағандығы жазылған. Сонымен бірге кейбір мешіттердің айналасына шәкірттер тұратын бөлмелер қосылып, дәрісхана мақсатында қолданылғандығы немесе медресе дәрісханаларының мешіт қызметін атқарғандығы да белгілі. Медресенің ұстаздары мүдәріс, мұсанниф деп аталатын болған. Олар қазіргі ғылыми дәрежелерге сәйкес ғылым кандидаты, ғылым докторы атақтарына тең келеді [4, 85].
Мүдәріс
Белгілі бір білім деңгейін игергеннен кейін ижазат, яғни арнайы рұқсатпен медреселерде дәріс беретін кісілер мүдәріс деп аталады. Бір ғана дәрісханасы бар медреселерде бір, бірден көп дәрісханалары бар медреселерде олардың санына қарай бірнеше мүдәріс сабақ береді. Мүдәрістер адал ниетпен, шын көңілмен шәкірттерге сабақ үйретуге тиіс. Егер төмендегідей оның ұстаздық қызметіне көлеңке түсіретіндей жағдайлар орын алса, олар бұл қызметтерінен айрылады.
1. Шариғаттан тыс жағдайда міндетінен бас тарту: Бір мүдәріс шариғи бір себебі болмаса да, сабақ беруін тоқтатса, міндетінен айрылады.
2. Билеушінің алдында дөрекі ұстаса: Мүдәрістердің әміршінің алдында өзін дөрекі ұстауы және әдепке жатпайтын сөздер айтуы да олардың қызметтен кетуінің себебі саналады.
3. Кәмелет қағазын сату. Ұстаз шәкіртінің кәмелетке жеткендігін білдіретін құжатты сататын болса, қызметінен айрылады. Ислам діні барлық өлкеге жайылған алғашқы кезде бұндай жағдай орын алмаса да, кейіннен ақшаға құныққан кей ұстаздар кәмелет қағазын сатуды саудаға айналдырған. Бұл да медреселердің кейіннен құлдырауына әкеліп соқтырған жағдайлардың бірі болды.
Медреселер мешіттердің вакуфтуқ мүлкі саналып, мешітке түскен кіріс есебінен ұсталған. Сонымен қатар олардың көпшілігі тәуап етушіілердің қайыр-садақалары есебінен де қаржыландырылады. Ислам дінінің орнығуымен қазақ даласындағы халық ағарту ісі жүйесін мұсылмандық ағарту ісі құрады [5, 53-55].
VІІІ ғасырда Орта Азияға келген араб дін таратушы өкілдері елге дін үйретіп, бірен-саранына хат танытып, құранды, діни кітаптарды оқи алатын еткен. Орта Азияның Бұхара, Хиуа сияқты ірі қалаларында мектеп пен медреселер ашып және Орта Азияның қалаларын жаулап алған араб әскери басшылары жергілікті халықты мұсылман дінінің ережелерін үйренуге күштеп ұйымдастырды. Құтейба Бұхараны төртінші рет алғанда ғана мұсылман дінін үлкен қиындықпен енгізген болатын. Осы кезде Құтейба арабтарды жергілікті халықтың діни нанымдарды орындауын бақылау үшін жауынгерлерді үйлеріне орналастырды. Олар әр жұма сайын намазға келгендерге екі дирем төлейтінін хабарлап шақыруды бұйыратын [6, 57]. Халықтың мешітке баруы міндеттеліп, жаңадан дінге кіргендерге ерекше нұсқау беріп отыратын адамдар тағайындалды [7, 185].
Мұсылман саудагерлерінің Қытай, Үндістан, Еділ бойына дейінгі аралықтарда сауда жүргізе отырып исламды таратуда ең ықпалды күш болғандығын, сонымен қатар, білім ордалары қызметін атқарған медреселердің де исламның түріктер арасында жайылуындағы маңызды ролін есте ұстаған дұрыс. Бүгін тарихи деректер бір қана X ғасырдағы Орта Азияда ашылған медреселердің өзінің исламды танытып, оқытудағы саны мен сапасының ең жоғары деңгейге жеткендігін көрсетеді. Сонымен қатар Түркістан аймағындағы есепсіз рибаттардың (теккелердің) исламды таратудағы орны мен маңызын да айта кету керек ("рибат" сөзі "кәпірлермен соғысқан әскерлердің ат байлайтын қазығы" мағынасына келеді). Исламның алғашқы таралу дәуірінде рибаттар шекаралық қалқан яғни, "кіші жихад (соғыс)" қызметін атқарса, кейіннен шекарадан ішкі аймаққа айналғанда "ұлы жихад" яғни, нәпсі тәрбиесімен айналысқан сопылардың теккесі ретінде діни сопылық тәлім-тәрбие ошақтарына айналған. XІ ғасыр шамасында рибат бұрынғы мағынасын жоғалтып, медресе, мектеп, теккені білдіретін сопылық діни ұғым ретінде қолданыла бастады. Өйткені осы ғасырларда дінді "кіші жихад" арқылы емес, "ұлы жихад", арқылы таратуды, яғни адамның көңілін, рухани әлемін жаулауды мақсат еткен сопылық дүниетанымдық ағымның тариқаттар кезеңі басталған болатын. Осы ғасырда Мауараннахрда он мыңнан астам рибаттар мен теккелердің болғандығын Ибн Халлиқанның рисаласы да растайды. Тарихта түріктер арасында сопылық дүниетанымның жайылуы мен тариқаттар дәуірінің басталу құбылысы Қожа Ахмет Ясауи атымен тығыз байланысты. Ясауи тариқаты оның ілімінің қалыптасу процесін айқындайтын негізгі көрсеткіш болып табылады [8].
XІ-XІІ ғасырлардағы Ясауидің білім алған, өскен ортасының сол кездегі тарихи-әлеуметтік жағдайына келер болсақ, бұл мәселеде де нақты деректерге қарағанда, жарым-жартылай айтылған жорамалдар мен болжамдарға тап боласыз. Әрине, сол кездегі түріктер орналасқан жерлерде, яғни Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Йасы, Сауран, Сығанақ, Шаш, Сүткент, Жент, Весиж, Кудур, Шилжи, Отлук, Өзкент сияқты Мауараннаһр қалаларындағы араб жаулаушылары мен миссионерлерінің (даиндерінің) әрекеттері ІХ ғасырларда саяси сипат алған болса, Х ғасырдан бастап түбегейлі исламдық ілімдердің дамуы бағытында тәлім-тәрбиелік ордалардың - медресе, теккелердің орнығуымен бірге қоғамдық, руханияттық, ахлақтық принциптерімен экономиканың, сауданың дамуына негізделген жаңа мемлекеттік сипаттағы жүйелер қалыптаса бастады. Әрбір қала-қорғандарда, елді мекендерде мешіттер, медреселер мен теккелер бой көтерді.
Түрік мемлекеттерінің саяси, әрі мәдени-дүниетанымдық негізде қалыптасуы мен ондағы адам санасының құндылықтық-құбылыстық рухани жаңғыруының көш басында алғаш түркілік руханият мектебінің іргетасын қалаған ұстаз Қожа Ахмет Ясауи тұрды. Оның ілімі традиционалист ғұламалардың формализміне, сыртқы ғибадат феноменологиясына қарсы мән, мазмұнға маңыз берген шынайы парасаттылық пен адамгершілік ұстанымдарын қалыптастырды. ХІІ ғасырдан кейін Ислам әлемі сопылық дүниетаным, ахилік сияқты кәсіпкерлік бірлестіктер, тариқат түрінде текке (зауиййа, ленгерлер), рибаттарға рухты тәрбиелеудің қоғамдық ошағына айналды [9, 47].
Түркістан зауиялары Орта Азиядан және Шығыс Түркістаннан Анадолыға дейін түркілер орналасқан мекен-жай сипатындағы ілім үйрететін орындар болған. Сонымен қатар алыстан сапар шегіп келген жолаушылар, меймандар да зауияда бірнеше күн қонып, түрлі сұхбат, мәжілістерге қатысып, бір-бірімен емін-еркін кеңесетін болған. Олар сол ілім орнының, сол жердің ахуалын біліп, оны өздерінің еліне жеткізетін болған. Әрі өз еліндегі Ислам дінінің жағдайы, хал-ахуалы туралы мәліметтерді зауиялардағы ұстаздарға, шәкірттерге айтып, бір-бірімен терең байланыста болған. Осындай қызметіне қарай бір жағынан, рухани ілім үйрететін орын болса, екінші жағынан, мейманхана және де мәжілісхана ретінде танылған. Ғалымдардың деректері бойынша, 84-ке жуық Орта және Шығыс Азия мұсылман өлкелерінің тұрғындары осындай зауияларда болған екен [10, 52]. Оларға қызмет ететін кісілердің де осы өлкелердің әдет-ғұрып, салт-дәстүріне, тіліне, болмыс-бітімі жайлы білімге жетік болғандығы айрықша көрсетіледі. Демек, зауиялардың қонақ үйі ретінде де танымал болғандығы анық. Оларға арнап, жазылған арнайы құжаттар Түркияда Сүлеймания кітапханасында сақталған. Қазақстан топырағында да осындай зауиялардың көп болғанына қарамастан, олар туралы құжаттар мүлдем сақталмаған. Зауиялар туралы мәліметтерді негізінен Түркия ғалымдарының жазбаларынан ғана ұшырастыруға болады [11, 117]. Дегенмен де бұл жайлы тек тәуелсіздік алған жылдардан бері ғана айтыла бастады. Онда да бірлі-жарым зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен кездестіреміз. Қазақтың қонақжайлық қасиеттерінің осы зауиялар ықпалынан қалыптасқандығы сөзсіз. Жалпы, зауия құру дәстүрінің Қожа Ахмет Ясауи қағидасы негізінде қалыптасқандығын төмендегі деректер дәлелдей түседі. 2010 жылы Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайы қызметкерлерінің ғылыми жұмыстары нәтижесінде Өзбекстанның Ташкент қаласында орналасқан Бируни атындағы Шығыстану институтының қолжазбалар қорынан Қожа Ахмет Ясауиге тиесілі бұрын-соңды белгісіз болып келген Рисала дар адаби тариқат, яғни Тариқат әдебі туралы баян атты жаңа шығарма табылған болатын. Бұл туынды Ясауи тариқатының ерекшеліктерін, ұстанымдарын танытуда айрықша маңызға ие. Қолжазбаның бірінші бабында тариқаттың алты үкімі туралы егжей-тегжейлі баяндалады. Яғни олар: таным, жомарттық (қонақжайлылық), шыншылдық, айқындық, пікір ету, салмақтылық сияқты ұстанымдардан тұрады [12, 2]. Осының ішінде әсіресе қонақжайлылыққа көп көңіл бөлінеді. Қонақжайлылық, яғни жалпыны қамдап іс етіп, сахауат көрсету тек ерлерге ғана тән екендігі бабалар мұрасында көрсетілген. Аталған қасиеттердің барлығы жеке-жеке талданып, тұтас халықтың санасына моральдық-этикалық құндылықтар қалпында сіңірілген. Бұл сабақтастықтың бертінге дейін қазақ дүниетанымынан берік орын алып келгендігі анық. Қожа Ахмет Ясауи тариқаттың мустахабтары ретінде (мустахаб - таңдаулы, ең көркем амал) қонақ күту, мейманның қамын жасауға орын берген. Ерекше көңіл аударуға тұрарлық жайт, XVI ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Ясауи жолының үлкен өкілдерінің бірі Хасан Хазини Жауахир ул Абрар мин Амуаж-ил бихар (Теңіз толқындарындағы ізгіліктің гауһарлары) атты еңбегінде тариқаттың негізгі он қағидаларын қамтыған. Аталмыш дүниедегі келтірілген түйіндер Тариқат әдептері туралы баян шығармасындағы мәселелермен ұқсас, үндес түсіп отырады. Бұл шығармада да автор тариқаттың алты ерекше қасиеті ретінде қонақжайлылық қасиетті алға тартады. Ясауитанушы ғалым Д.Кенжетай тариқаттың осы ұстанымымн негізге ала отырып, мынадай пікір айтады: Ясауия тариқатының бір ерекшелігі, ондағы сопылық ұғымдарды беретін тіркестер тікелей асқа қатысты болып келеді. Мысалы, сопылық ілім - құрма, тариқат жаю - софра (дастархан) жаю, тұтмақ, әулиелік ишараты - софра қалдырмақ, тариқат қағидаларының ең бастысы - қонақ күту, ас жегізу, нан тарату және т.б. [8]. Қазақ халқының Құтты қонақ келсе, қой егіз табады, Болар бала қонаққа үйір, Өзі қонақ болып көрмеген, қонақты сыйлай да білмейді, Үйге келген қонаққа тамағыңды да бер, қабағыңды да бер т.б. мақал-мәтелдері Ясауи дүниетанымы мен ұлттық менталитетті біте қайнастырып, ажырағысыз күйде қабыстырып жіберген. Демек, осыдан түйетін ойымыз, сопылықта қонақтың көңіліне қарау, оның батасын алу маңызды болып саналады. Қонақтардың, меймандарды жайлау, күту мақсатында салынған, сонымен қатар алқа, ара зікірі т.б. діни тәжірибелер орындалатын зауиялар Әзірет Сұлтанның ілімі жайылған жерлерде кең таралған. Қазақ халқында зауиялардың міндетін жекелеген үйлер атқарған. Оның барлық көрінісін қазақы қонақжайлық, меймандостық салт-дәстүрден аңғаруға болады.
Исламды енгізу кезінде мешіттер жанында жаңа дінді ауызша насихаттау үшін қарапайым мектептер ашылды. Мұсылманның өмірі құранға негізделгендіктен оны оқып үйрену әрбір діндардың бірінші міндетіне айналды. Сондықтан да, мешіт имамдарына балаларды дінге үйретуде, сауатын ашуға міндет жүктелді. Әрі құран текстерін тарату мақсатында хатшыларды даярлайтын мектептерді ашуда мұсылман билеушілері қолдау жасады. Мектеп (немесе мектепхана арабшадан аударғанда жазуға үйрететін жер, жазатын орын; хан - бөлме, үй) бастауыш білім беретін мектеп. Алғашқы кезде мектептерде құранды көшіріп жазуға үйренетін хатшыларды даярласа, ХІХ ғасырда олардың баспаханалардың қызметімен бақталасуға шамасы келмегендіктен және патша үкіметінің қолжазба кітаптарды қолдануға тыйым салуы шәкірттер арасында жазу өнерін меңгергісі келетіндер санын азайта түсті [13, 58]. Мектеп бағдарламасында таза діни бағыттың маңызы күшейіп, ол жазатын орыннан діни кітаптарды оқитын орынға айналды. Мешіттер жанындағы мектептерде құранды дауыстап оқу бірінші орынға қойылды. Араб тілі - құран тілі ортаазиялық мемлекеттік кеңселерінің тіліне, бағынған халықтарды билеу құралына айналды. Араб тілінде мұсылман діни және құқықтық әдебиеттерде жазылды.
Түркістан өлкесін патша үкіметі жаулап алғанға дейін мұнда тек қана конфессиялық мектептер өмір сүрді. Өлке қалаларының әрбір қауым мен көшелерінің өз мектептері болды [14, 94-98].
ХІХ ғасыр соңында қазақтар арасында мектептердің тез таралуы отарлық езгінің ұлттық сана сезімінің өсуіне ықпал етуімен жүрді деуге болады. Сол кездегі ауыл мектептері мен оқушылардың саны жыл мезгіліне қарай ауытқып отырды. Көпшілік жағдайда қазақ мектептері жаз мезгілінде жұмыс істеді. Жартылай отырықшы егіс алқабы мен оның жанында тұрақты қыстағы бар рулы ауылдарда мектептер қыс айларында да жұмысын тоқтатпады. Әсіресе, мектептердің пайда болуына тығыз орналасқан қыстақтар қолайлы еді. Мектептің іші діндардың үй тұрмысы сияқты қарапайым, терезе орнына қойылған бірнеше есіктен құралған бір ғана бөлмеден тұрды. Жазда есіктер ашық қалдырылып және қыста жалғыз кіретін есіктен басқасы қағаз жапсырылған тор рамамен жабылды. Кейде есіктің жоғары үй төбесіне табдан деп аталатын кішірек төртбұрышты саңылау қалдырылатын, ол жазда ашылып, қыста қағаз жапсырылған ағаш кесектерінен тұратын фонармен жабылатын. Мешіт жанындағы барлық мектеп бөлмелері осылай орналастырылған. Мешіт жанында арнайы бөлмесі жоқ мектептер молданың қабылдау бөлмесінде - мейманханада ұйымдастырылатын.
Медреседегі оқу бөлімдерінің уақыт ұзақтығы реттелмегендіктен, молдалар әр оқу тобында сегіз, он жыл, ал кейбір медреселерде жиырма жылдан оқыды. Басым көпшілігінде молдалар вакуфтық мүліктен стипендия алу үшін медреседе жасы келгенше қалып отырды [15, 38].
Медресе оқу курсының толық уақыты белгісіз, әрі оқу курсының өзі бір немесе бірнеше кітаптарды оқудан тұратын бөлімдерге жіктелді. Медресе молдасы өтетін араб кітаптарын жай оқумен шектелмейді, оған мүдәріс оқыған текстің мазмұнын түсінідіріп, түрік немесе тәжік тілдеріне аударма жасады. Осылайша көп кітап оқу барысында араб тілінен көбірек білім алып, оны түрік немесе тәжік тіліне аударуға машықтанды. Медреседе бекітілген дәстүр бойынша оқу курсы "Аввал-и-ілімді" (ғылымның негізі) оқудан басталды. Бұл медреседе өтетін басқа кітаптар сияқты, парсы тілінде сұрақ жауаптан тұратын, көлемді төрт-бес формат беттей қысқаша мұсылман катехизисі болды. Аввал-и-ілімді бірнеше күн бойында жатқа оқыған соң, оқу курсының бірінші грамматика бөліміне кіріседі. Парсы тіліндегі Сыга, араб тіліндегі Занжани, Ихлял, Музи, Авамил және Харакат кітаптарын оқуда молдалар араб тілінің этимологиясы мен синтаксисінің жеке бөлімдерімен танысады. Берілген кітаптармен (көлемі кіші-гірім) танысқан соң, Кафия деп аталатын араб грамматикасының жүйелі оқулығына өтіп, одан кейін Кафияға түсінік беретін Шарх-молда кітабымен танысады. Жоғарыда берілген кітаптарды оқу үш жылға немесе екіден төрт жыл аралығына созылса, осы уақытта араб тілін жақсы меңгерген молдалар келесі курстың бөлімдерін кедергісіз жалғастыруға мүмкіндік алады. Медреседегі оқу курсының грамматика бөлімін өту араб мәтелі айтқандай "ғылым анасы этимология, ал әкесі оның синтаксис" өте қажет болып есептелді. Сонымен бірге, түрік тілін және парсы тілін жүйелі оқуды қолға алмады. Кейде сауатты деген адамның өзі ана тілінде сауатсыз жазатын, осыған орай "араб тілі қасиет, парсы тілі - харам, ал түрік тілі - жын-шайтан" деген мәтелдің шығуына ана тілге деген немқұрайлы қатынастан қалыптасқан еді [16, 112]. Әрі қарай медресенің жалпы қабылданған оқу бағдарламасы екі бөлімге: жалпы білім беретін-мушкалят және заң-масаляға бөлінді. Мүмкіндігінше толығырақ білім алғысы келетіндер бір мезгілде мушкалят пен масаляны қатар оқыды. Ал, ғылымға орта сұраныстағы молдалар мушкалятты таңдаса, мешіт иманынан ары қарай өсуді ойламайтын қышлақ медрселерінің молдалары тек масаляны оқыды. Көпшілік жағдайда толық оқу курсының болмашы бөлігін Мұхтасар-ул-викая кітабын немесе дәрет алу, намаз, ораза, зекет және қажылық туралы айтылған осы кітаптың бірінші бөлігін ғана өтеді.
Жалпы білім беретін оқу курсын, машкалятты өту кезінде молдалар келесі араб тіліндегі кітаптармен танысады: бірінші, Тамсия-логика; екінші, Хашия-кітапқа қосымшалар мен түсініктер; үшінші, Ақаид-догматика; төртінші, Таһзиб-диалектика; бесінші, Хикмат-ул-айн-астрология мен космография бөлімі бар метафизикалық мазмұндағы кітап: алтыншы, Молда-Жәлел-жартылай логика, жартылай дін тану ілімі; жетінші, Тавзих-құран, хадис жөнінде мәліметтерді баяндау; сегізінші, Мушкат-и-Шариф-қағидалық аңыздар (хадис); тоғызыншы, Тафси-и-казы-и-Байзави-құранға түсінік. Дегенмен, Түркістан өлкесіндегі медреселерде жоғарыдағы бағдарлама өте сирек орындалды және молдалардың басым бөлігі Шамсия, Хашия, Акаид және Хикмат-ул-айн кітабымен танысқан соң медреседен кетіп отырды. Талзиб кітабын тіпті өтпеді немесе екі-үш бет көлемінде қысқаша оқып өтетін. Молда Жәдед мен Мушкат-и-Шариф кітаптарын тек санаулылар ғана оқыды [17, 31-38].
Өкімет төменгі әкімшілік қызметтерге (болыс басшылары және т.б.) медресе бітіргендерден сауатсыз кандидатураларды тағайындауды жөн көрді. Медресе бітірушілері үшін жұмыс мешіттер мен сот ісінде ғана қалды, оның өзінде қазылардың жергілікті халық арасында азаматтық және ұсақ қылмыстық істерді шешуімен жалғасты. Арнайы шығарылған заң қаулыларында енді медресенің оқу және материалдық жағдайын аға мүдәрістер арқылы оқу инспекциясы мен жергілікті әкімшілік орындар қырағы бақылайтын болды. Ескі әдістегі "қадым" мұсылман оқу орындарының жүйесі өз заманына сәйкес жергілікті халыққа білім мен тәрбие беруде өзіндік маңызы болғанын байқаймыз. Кейін осы мұсылман оқу орындары ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басында елдегі қайта құруларға байланысты, өмір талабына қарай жаңа әдісті "жәдидтік" бағыт ұсынып, ұлттық мектептің негізін қалады [18, 43].
Патша өкіметі қазақ даласына енісімен, мұсылмандыққа, ислам дініне бірден қарсы іс-шараларды жүзеге асыруға талпынды дегенді білдірмейтін. Қазақ жерін отарлаудың алғашқы кезеңінде патша өкіметі жергілікті халықтың дініне "еріктік" беру бағытын ұстанған-ды. Ол негізінен жергілікті феодалдық топ өкілдерінің сеніміне не болып, отарлық саясатты одан әрі тереңдете жүргізу мақсатында жасалған айла әрекет болатын. Сондықтан да патша үкіметі қазақ даласында мешіт, медреселер салып, қазақтардың діни істерін Орынбор муфтилігіне қаратып, ислам дініне еш қарсы келмейтінін, керісінше оған қолдау көрсететіндігін танытып қалуға тырысқан еді. Мұны қазақ даласындағы ислам дінінің жалпы жағдайымен арнайы шұғылданған чиновниктердің әкімшілік орындарына беріп отырған мәліметтерінен аңғаруға болады. Дала өлкесінен орталыққа берілген осындай мәліметтердің бірінде былай делінген: "Біздің даладағы үстемдігіміздің бастапқы кезеңіндегі саяси мүддеміз қырғыздарға (қазақтарға) және бүкіл Орта Азияда олардың дініне қол сұғылмайтындығы жөнінде сенім қалыптастыруды талап етті. Ол жағымызға хандар мен сұлтандарды және даладағы ықпалды адамдарды тартуға тікелей байланысты болды. Соған орай үкімет орындары алғашқыда исламға төзімділік танытып қана қойған жоқ, оған қамқоршылық та көрсетті" [19, 22].
Отарлық билік орындарының ислам дініне деген мұндай саясатты Түркістанның алғашқы гнеерал-губернаторы фон - Кауфманның іс-әрекетінен де айқын көрінеді. Ол өлкеде мұсылмандардың "үкіметтік міндеттерді" жүзеге асыруға наразылық танытуына баса көңіл аударып, дала төсінде миссионерлік іс-әркеттің ашық түрде жүргізілуіне қарсы болды. Сонымен бірге Түркістан аймағында мұсылмандықтың нығая түсуін де қаламады. Мұны Кауфманның 1876 жылы 6 ақпанда Халық ағарту министрі Д.А.Толстой атына жолдаған өтініш хатының мазмұны аңғартады. Онда былай делінген: "Маған сеніп тапсырылған генерал-губернаторлықта Қазан татарлары аса көп көлемде мұсылмандық түрлі діни шығармалармен сауда жасайтыны жөнінде күнделікті мәліметтер түсуде. Бұл басылымдардың арзандығынан олар өлкедегі ауқаттылар арасында ғана емес, барлық көшпенділерге де тарауда. Мұсылмандық насихаттың басылымдар арқылы жүруі Орта Азиядағы орыс мүддесіне, сондай-ақ Халық ағарту министрлігінің жаңа шеткі аймақтардағы атқарар міндетіне зиянды деп санаймын. Жыл өткен сайын ислам діні қырғыздар арасында қоғамдық татарлардың мұсылмандық діни әдебиеттермен сауда жасағандығынан нығайып келуде. Сіздің хұзырыңыздан сұрайтыным - Ішкі істер министрлігімен, әрі баспасөз басқармасымен байланыс жасап мұсылмандық әдебиеттердің басылуына және таралуына шектеу жасауға шара қодансаңыз екен" [20, 98].
Метрополия отарлау процесі барысында православиялық Ресейге қарсы ислам дінінің қорғаныс - ұйытқылық рухани қарсылық ұйымдастырушы күш міндетін атқаратын жақсы түйінді. Сондықтан да ислам дінінің түркі халықтарының өміріндегі ықпалын алдымен әлсіретіп, соңынан оны жоюға үлкен ынта қойды. Патша үкіметі 1968 жылы қазақтарды Орынбор муфтилігінен шығарып тастағанда, болашақта қазақтар христиандықты қабылдайды деген үмітте болды. 1867-1868 жылғы жүргізілген басқару реформаларына сәйкес дала облыстары мен Түркістан өлкесіндегі мұсылман дін басыларына шектеуліктер қойды. Мұсылмандық діни істер орынбор муфтилігінің қарауынан алынып, азаматтық әкімшілікке берілді. Мешіттер мектеп-медреселер салуға бақылау орнатылды. Әрбір болыста сайланып қойылатын, әскери губернатор бекітіп, босатып отыратын бір ғана молда болуына рұқсат етілді. Вакуфтардың болуына тиім салынды [21, 47].
Ислам дінін патша өкіметі өзінің саяси міндетін жүзеге асыру жолындағы негізгі кедергі ретінде бағалады. 1875 жылы Орынбор генерал-губернаторы Г.А.Крыжановский Ішкі істер министрі атына жолдаған хатында ислам діні өлкені отарлауда негізгі кедергі болып отыр деп бағалап, ендігі жерде оған тосқауыл қоюға шаралар қолдануды ұсынған еді. Г.А.Крыжановский осы хатынан кейін өлкедегі дін иелеріне, қазақ балалары арасында мұсылмандық ағартушылықпен шұғылданып жүрген дін иелерінің өкілдеріне қатаң бақылау орнату жөнінде орталықтан жергілікті билік орындарына нұсқаулар жөнелтіле бастады [22, 152].
Түркістан өлкесі мен дала облыстары секілді өзге де шеткері аймақтардағы халықтарды орыстандыру жолындағы патша өкіметінің сойылын соғушылардың айла-әркеттерінің бірі-мұсылман халықтарын ғасырлар бойы қолданып келе жатқан араб графикасы негізіндегі жазуын қолданыстан шығару болды. Араб графикасын мұсылман халықтарының қолдануынан қалайда ығыстырып, оның орнына кириллицаны енгізуді жүзеге асыру жолында Н.И.Ильминский, Н.П.Остроумов секілді миссионер ғалымдар белсенділік танытып жатты. Н.И.Ильминскийдің пікірінше, алфавит қай уақыт да дінмен бірге қабылданған. Мәселен, Батыс Европа латын алфавитін латын шіркеуі, орыстар кириллицаны славян шіркеуі арқылы қабылдаған. Татарлар, қазақтар және т.б. түркі халықтар өзге мұсылман елдері тәрізді араб жазуына ислам дінінің таралуына байланысты көшкен. Араб жазуы - оларды ислам дінімен байланыстырушы үлкен құрал. Сондықтан, оның ойынша, түркі-мұсылман халықтарының жазуына орыс алфавитін енгізу арқылы "екі қоянды бір оқпен өлтіруге болады". Біріншіден, оларды мұсылман дінінен айыруға, екіншіден, біртіндеп православие дініне көшіруге болады [13, 12].
Миссионер ғалымдардың тікелей араласуымен Халық ағарту министрлігі 1870 жылғы 16 наурыздағы ережеге сәйкес оқу-ағарту ісін мұсылман халықтарын рухани құлдыққа түсіру арнасына бұрған еді. Бұл ереженің әзірленуі барысында жергілікті әкімшілік орындарының ұсыныстары ескеріліп, Н.И.Ильминскийдің жүйесі басшылыққа алынған еді. Осы ережеге сәйкес мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен белгілі қайраткер А.Цаликов былай деп жазған еді: "Міне, сол мерзімнен бастап "мұсылман тұқымына және оның өркениетіне" қарсы оқу-ағарту ісін бүркеленген күрес басталды. Бұл күрес екі бағытта жүргізілді: біріншісі - мұсылмандық оқу жүйесіне соққы беріп, оның дамуын тежеу бағыты, келесі екінші бағыт - мұсылмандарды орыстармен сіңістіріп жіберу міндетін атқаратын орыс - түземдік аралас мектеп ашу" [23, 24].
1870 жылғы ережеге сәйкес мұсылмандық оқу орындарына орыс тілін оқыту міндетті болды. Отаршыл әкімшілік сауаттылықтың өлшемі орыс тілінде оқу және жазу көзқарасты қалыптастырды. Ал түркі тілдес мұсылман халықтарының өз жазу-сызуы сауаттылық өлшемі болып саналмады. Мектеп, медреселер ашуға орыс мұғалімдер болған жағдайда ғана рұқсат берілді. Түркияда, Бұхарада және басқа да Шығыс елдерінде білім алып қайтқандарға империя көлеміндегі мектеп, медреселерде ұстаздық етуге тиым салынды. Сонымен бірге мұсылмандық оқу орындарында балаларын оқытқысы келгендердің бәрінің оқу орны бастықтарынан бұл үшін берілген үлгіде рұқсат берілген үлгіде рұқсат алған куәлігі болуы тиіс еді. Мұндай куәлік үшін 50 тиыннан алым алынатын. Оқытуға рұқсат беретін куәлік алудан бас тартып, балаларын мектептер мен медреселерге өз бетімен берген адамдарға бірінші жолы 10 сом, екінші жолы 30 сом айыппұл төлеттіретін, ал үшінші ретте ондай адамдар 5 тәуліктен 15 тәулікке дейін абақтыға жабылып, одан әрі балаларын мұсылман оқу орындарына оқытуына тиым салынатын.
ХІХ ғасырдың соңына қарай мұсылмандық оқу орындарын жоғарыдағы ережеге сәйкес қатаң бақылауға алу жөніндегі нұсқаулар барлық шет аймақтардағы әкімшілік орындарына жөнелтіле бастады. Мұсылмандар бұл ережеге мойынсұнғысы келмегенде ел арасына жағалаушы отрядтар жіберілді. Сол кездегі үкімет орындарының осындай іс-әрекеті жөнінде "Вакыт" газеті 1906 жылы 18 мамырындағы санында былай деп жазды: "Мұсылмандар үкіметтің бұл ұйғарымын орынсыз, әрі зорлық ретінде санап, оны орындаудан бас тартты. Сол мезетте-ақ дөрекі жарлық берілді. Қазан губернаторы Скарятин әскери күшпен губерниядағы мұсылман елді мекендерін аралап, жүздеген мұсылмандарды тұтқындады. Оның біразы жер аударылып, каторгалық жұмысқа жіберілді. Ақмолада болса, генерал-губернатор жергілікті архиреймен бірге Көкшетау қаласындағы шіркеу алаңына өңірдегі қазақтар мен татарлардың бір тобын жинады. Ол жиналған топқа православияны қабылдауды ұсынып: "Осы күнне бастап шариғатпен емес, орыс заңымен өмір сүріңдер", - деп айтқан. Сухотин бұл үкімге бағынбаған Көкшетау молдасының куәлігін алып, Сібірге жер аударды" [24, 166].
М.Дулатов 1929 жылы ОГПУ тергеушісіне берген жауабында патша үкіметі қазақтарға өздері жинаған қаржыға мектептер ашуға тиым салып, мектеп үйін тұрғызуға рекет жасағандарды, мысалы Көкшетау молдалары Науан хазрет пен Ш.Қосшығұловты Якут облысына жер аударғанын айтқан [25, 4]. М.Дулатовтың бұл айтқаны татар тілінде шығатын "Уақыт" газетінде берілген мәліметті толықтырып, нақтылай түссе керек.
Науан Хазірет деген атпен бүкіл қазақ даласына танымал болған Наурызбай Таласов жайлы Ә.Бөкейханов "Қазақтар" атты мақаласында былай дейді: "Жастайынан жоқшылық тауқыметін тартып өскен Наурызбай орыстың Ломоносовы Мәскеуге оқу іздеп барғаны сияқты, Бұхараға барып, 15 жыл оқып, мұсылмандықтың қыры мен сырын меңгерді. Өзінің ерекше дарыны арқасында тамаша жетістіктерге қол жеткізді. Бұхарадағы жоғарғы діни оқу орнында ұстаздық етіп жүрген Наурызбайды арнайы делегация жіберіп, өз елі шықыртып алды. Халық қалаулысы Наурызбай Таласов жерлестері Науан хазірет деп басына көтерген азамат еді" [26, 14].
Қазақ балаларына мұсылмандық білім беру үшін Көкшетау қаласында медресе ашқан осы Н.Таласов болатын. Орыс әкімшілігіне мұсылмандықты уағыздап, қазақтардың орыстануына қарсы тұрған Науан хазірет сияқты азаматтар кедергі көрінді. Сол үшін де ондай адамдардан тезірек құтылу мақсатында жер аудару секілді әркеттерге барды. Науан хазіреттей еліне құлшына қызмет еткен азаматтар қазақ даласында аз емес еді. Соның бірі - Ш.Қосшығұлов. Ол Науан хазіреттің ізбасары ретінде қазақтардың мүддесін қорғап, әскери-саяси режимге қарсы шықты. Науан хазіретпен бірге жер аударылған Ш.Қошығұловты әкімшілік орындары халықтың талап етуімен босатуға мәжбүр болды [27, 88-92].
Халық ағарту саласында патша өкіметінің реакциялық саясатына қарсы наразылық танытуда 1872 жылы Бөкей ордасында (Ішкі орда) Әбсаттар Жәбіров белсенділігін танытқан-ды. Ол 1864 жылы Стамбулға барып, онда жоғары дәрежелі мұсылмандық білім алып қайтқан-ды. 1872 жылы Ә.Жәбіров халық арасында 1870 жылғы ережеге қарсылық көрсету үшін үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Соған орай жергілікті билік орындары оны империя территориясын ығыстырып шығаруға ынталық танытып, бұл жөнінде орталық билік орындарына түрлі шағымдар жөнелтіп жатты. Осындай шағымдардың негізінде Ә.Жәбіров 1872 жылы елден қуылып, Түркияға өткерілді [28, 4].
1875 жылы үкімет Түркістан өлкесіндегі барлық мұсылмандық оқу орындарын өлкедегі оқу орындарының басқармасының қарамағына беру туралы ереже шығарды, ал Халық ағарту министрлігі 1879 жылы халық училищелері инспекторлары үшін жергілікті инспекторлары үшін жергілікті мектептерді қалай тексеру жөнінде нұсқау берді. Алайда, Кауфман бұл жайлы бөлек көзқараста болды. ол жергілікті мұсылмандық оқу орындарының ісіне араласпау қажет деп есептеді. Себебі, үкіметтің материалдық көмегінсіз, сондай-ақ бақылаусыз өзінен-өзі күйрейді деп санайды. Мұндай шараларды Кауфман саяси жағынан секілді деп есептеді. Сондықтан мектеп-медреселер ісіне орыс чиновниктерінің араласуы қисынсыз деген пікірде болды. Ол өлкедегі мұсылмандықтың тірегіне айналған мектеп-медреселерді күнделікті өмірден орыс-түзем мектептерінің есебінен бейбіт түрде ығыстырып шығаруға ерекше мән берді.
1884 жылы Түркістан өлкесі генерал-губернаторына Розенбах қызметіне кіріскен бойда "көшпелілер арасында мұсылмандық насихаттың барысын қарастыратын космиссия құру жөнінде" шешім қабылдады. Бұл комиссияға Сырдария облысының әскери генерал-губернаторы Гродеков жетекшілік ететін болды. Комиссия тез арада алға қойылған мәселе бойынша қорытынды шығарып, оны генерал-губернаторға тапсыруы тиіс еді.
Комиссия көшпелілер арасындағы мұсылманшылдылыққа тосқауыл қою шараларын ұйымдастырудан гөрі "мұсылмандық дәстүрдің берік сақтаушылары болып тұрған мектеп-медреселерге" басты көңіл бөлу керек деп ұйғарды. Сонымен комиссия мұсылмандық орындардың дәл жағдайын анықтап, оларды "орыс мемлекетінің бақылауына" алу керек деген шешімге келді [29, 78].
Сонымен қатар комиссия құрамында орын алған, қазақ жеріндегі мектеп-медреселердің дамуына барынша қарсылық білдірген отаршыл ниеттегі Түркістан генерал-губернаторы Н.О. Розенбах та Кауфман секілді мұсылмандық оқу орындарға қарсы әрекетті мүмкіндігінше аса сақтықпен жүргізуді жақтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz