Өсімдіктері - түрлі шөптер басым астық тұқымдастар
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
Жуманова Ә.Б.
Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В08201- Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
білім беру бағдарламасы бойынша
Алматы, 2024
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
ТАҒАМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАҒАМ ӨНІМДЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілген:
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
____________________ Таева А.М.
______ _______________ 2___ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
6В08201-Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған:
___________ Жуманова Ә.Б.
_____ _____________ 20___ж.
Ғылыми жетекші:
а.ш.ғ.к., қауым.профессор ______ Есенқұлова Ж.Ж.
АЛМАТЫ, 2024
Алматы технологиялық университеті АҚ
Тағам технологиялары факультеті
Тағам өнімдерінің технологиясы кафедрасы
6В08201- Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы білім беру бағдарламасы
Дипломдық жұмысын орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке Жуманова Ә.Б.
Дипломдық жұмыс тақырыбы Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
АТУ бойынша __________ ж.,№ ОР бұйрықпен бекітілген
Дипломдық жұмысты орындауға бастапқы мәліметтер:
Қарастыруға қажетті мәселелердің тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
1
2
3
4
Графикалық материалдар тізімі:
1
2
Суреттер саны 5
Тапсырманы беру мерзімі
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі
Кафедра меңгерушісі
______________
Таева А.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі
______________
Есенкулова Ж.Ж.
Тапсырманы орындауға
қабылдаған студент
______________
Жуманова Ә.Б.
Кеңес беру
Дипломдық жұмыс тақырыбы
Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
Есептеу-түсіндірме жазба 53 бет
Суреттер саны 1
Студент
____________
Жуманова Ә.Б.
_____________2024ж.
Жетекші
____________
Есенкулова Ж.Ж.
_____________2024ж.
Нормбақылаушы
____________
ХХХХХХХХХХ
_____________2024ж.
Кеңес берушілер
Бөлімнің атауы
қолы
Кеңес берушінің
аты-жөні
Әдеби шолу
Есенкулова Ж.Ж.
Зерттеу әдістері
Есенкулова Ж.Ж.
Зерттеу нәтижелері
Есенкулова Ж.Ж.
Қорғау күні
________________
АК хаттамасының №
_________________
АК бағасы
_________________
АННОТАЦИЯ
Увеличение продуктивности животных во многом зависит от условий их содержания и кормления. Корма являются главным источником биологически активных веществ, из которых в организме образуются гормоны, ферменты, биомолекулы ДНК, РНК и другие структурно-функциональные элементы живого организма.
Все процессы расщепления кормов в пищеварительном тракте жвачных животных происходят под действием различных ферментов и микрофлоры. На показатели их рубцового пищеварения существенное влияние оказывают состав рациона, качество и подготовка кормов к скармливанию, а также добавление в них различных биологически активных веществ.
Следовательно, несбалансированное кормление, нарушение зоотехнических требований, приводит к снижению качества и количества продукции с одновременным увеличением затрат кормов на её производство.
В настоящее время значительное внимание уделяется повышению мясной продуктивности овец не только путем целенаправленной селекции на мясность, но и путем организации и проведения разнообразных методов и приемов, в том числе и обеспечения полноценного кормления, способствующих получению ягнят с высокими убойными показателями.
Выращивание сельскохозяйственных животных с высоким генетическим потенциалом прироста живой массы требует разработки рецептов высокоэнергетического комбикорма-стартера при выращивании и откорме молодняка овец, что позволяет получать питательную, экологически чистую продукцию с более высоким уровнем рентабельности производства и является актуальным направлением исследований.
Цель работы заключается в разработке норм энергетического питания, являющихся основой для составления рецептов комбикормов-стартеров при выращивании ягнят в возрасте 0-4 месяцев и комбикормов при откорме баранчиков в возрасте 4-8 месяцев.
Были разработаны и выработаны опытные партии комбикормов -- стартеров для подсосных ягнят и комбикорма для последующего откорма. За период проведения исследований 122 дня молодняку опытных групп было скормлено кормов: сено люцерновое - 24.1 кг, комбикорма -- стартера 36,9 кг, силоса кукурузного -- 15,4 кг, с обшей питательностью 51,4 корм. ед., с содержанием переваримого протеина 6,9 кг, то есть на 1 кормовую единицу приходилось 134 г переваримого протеина, а в целом рацион опытных групп (II и III) превосходил по обменной энергии и по содержанию протеина на 5 и 10%.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер пайдаланылды:
1. Асыл тұқымды жұмыс негіздерімен құйрықты қойларды бағалау жөніндегі нұсқаулық
2. Асыл тұқымды істің негіздерімен құйрықты және майлы құйрықты қойларды бағалау бойынша нұсқаулар
3. Құйрықты қойларды бағалау жөніндегі нұсқаулық
4. ГОСТ 6327-94. Жүн аралас, биязы, жартылай биязы, ұяң сұрыпталған. - М., 2001.
5. ГОСТ 19779-94. Қойдың жуылмаған ұяң жүні сорталған. - М., 2011.
6. ГОСТ 28491-90. Жүннің бөліктері бөлінген жуылмаған қой жүні. - М., 2017.
7. ГОСТ 30702-2000. Саудалық ауыл шаруашылығы-өнеркәсіптік сыныптамасы. - М., 2001.
8. ОСТ 46131-03. Ауыл шаруашылығы жануарлары. Жануарларды бағалау кезіндегі зоотехникалық талаптар. Құйрықты және майлы құйрықты қойлар
9. Қойларды бағалау бойынша уақытша нұсқаулықтар. - М., 2017. - 41 б.
10. Асыл тұқымды жұмыс негіздерімен биязы жүнді қойларды бағалау жөніндегі нұсқаулықтар. . - М., 2004. - 37 б.
11. Калашников А.П. және басқалар. - Ауыл шаруашылық малын азықтандыру нормалары мен рациондары Анықтамалық құрал. - М.: Агроөнеркәсіпкешенібаспасы, 2005. 352 б.
12. Мал азықтарының құрамы мен құнарлылығын зерттеу бойынша әдістемелік ұсыныстар. - М., 2003. - 42 б.
13. Асыл тұқымды төлдерді өсіру әдістемесі. - Ставрополь, 1980. -35 б.
14. Ауылшаруашылық малын бағалау және тұқымдар стандарты жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің № 3-3157, 14.10.2014 ж. бұйрығы
15. Қойлар жүнін зерттеу бойынша әдістемелік ұсыныстар. - М.: Дубровицы, 2001. - 52 б.
16. Омбаев Ә.М., Виноградова М.А. Қойлардың сүт өнімділігін анықтау Қазақстанда қойлар өнімділігі көрсеткіштерін анықтау әдістері. - Алматы: Бастау, 2004. - Б. 9-10.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ШҚ - шаруа қожалығы
С - тері қатпарлылығы қалыпты
С - - тері қатпарлылығы төмен
С+ - тері қатпарлылығы жоғары
М - жүн тығыздығы қалыпты
М+ - жүн тығыздығы жоғары
У - жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі қалыпты
У+ - жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі жоғары
У - - жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі жоғары
К - дене бітім беріктігі
ГОСТ (МЕМСТ) - мемлекеттік стандарт
ҚШ ҒЗИ - қой шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты
ҚБж - Қазақтың биязы жүнді қой тұқымы
ДМ - Дони-мерино
ИДФ - Иль де франс
кг- килограмм
г- грамм
мкм- микрометр
см - сантиметр
МДж - мегаджоуль
М - орташа арифметикалық
m - арифметикалық орташа қате
-орташа квадраттық ауытқу
CV - вариация және өзгергіштік коэффициенті
n- іріктеме мүшелерінің саны
r - корреляция коэффициенті
ПГ- ұяң жүн
B- жылтыр жүн
ЦС-түсті ашық жүн
СС- ашық сұр жүн
АНЫҚТАМАЛАР
Қайта будандастыру - бірінші буын будандарын әке-енелері тұқымы немесе желісіне жататын малдармен қайта шағылыстыру. Генетикалық тұрғыдан алғанда, бұл әдіс малдың генотипін гибридологиялық талдаудың көмегімен анықтау мақсатында, бірінші буын гибридін аталық немесе аналық формамен қайта шағылыстыруға сәйкес келеді. Қайта будандастыру гетерозиготалы малдардың ұнамсыз рецессивті гендерін айқындау үшін жиі қолданылады. Мал өсірудің бұл түрі, әсіресе бірінші буын будандары, басқа қандай да болмасын аналықтар популяцияларымен салыстырғанда, жақсы аналық болып табылған жағдайда жоғары тиімділік береді (аналықтар әсерінің тиімділігі).
Қайта будандастыру жаңа тұқымға сай ұнамды бітімдегі малдарды сұрыптаумен ғана шектелмей, тұқымдық белгілерді қалыптастыру мақсатында негізінен тым қашық емес, ал қажет жағдайда, жақын туыстықтағы малдарды жұптастырумен де сипатталады. Екі немесе одан да көп тұқымдардың қолданылуларына байланысты қайта будандастырулар жәй және күрделі болып бөлінеді. Нәтижесінде бірнеше тұқымдардың күрделі де ауыспалы гендер түзілімдері қалыптасады.
Өндіре (комбинациялы) будандастыру - малдың жаңа тұқымын шығаруға бағытталған жұмыстарда екі немесе одан да көп тұқымдардың генотиптерін ұтымды комбинациялауға мүмкіндік беретін мал өсіру әдісі. Осы заманғы тұқымдардың басым бөлігі шығарылған бұл әдіс тұқым түзуші будандастыру деп те аталады. Өндіре будандастырудың басты ерекшелігі асылдандыру-сұрыптау жұмыстарының соңғы кезеңінде, жақсартушы тұқымдар қаны үлестерінің қандай деңгейде екендігіне қарамастан, ұнамды бітімдегі будандар өзара жұптастырылады.
Өсімталдық қасиеттер - малдың төлдегіштігі (көбеюге қабілеттілігі). Ауыл шаруашылығы малдарының әр түрінде бұл көрсеткіш түрлі деңгейде болады. Көп төлді жануарларда (шошқа, қоян т. б.) өсімталдық қасиеттердің негізгі көрсеткішіне - бір мезгілде туылған төл саны, ал жалғыз төлділерде оған қосымша бір қатар белгілер (алғашқы төл беру жасы, төл беруге қабілетті кезеңінің ұзақтығы, аналық инстинкттің даму деңгейі т.б.) жатады. Еркек және ұрғашы малда өсімталдық қасиеттерді бағалаудың жолдары түрліше.
Іріктеу - зерттеліп жатқан мал (жануар) популяциясы бойынша қандай да белгінің таралу деңгейі жөнінде толық және дәл ақпарат алуды қамтамасыз ететін, осы топтың белгілі бір бөлігін іріктеп алу.
Өсімнен шығару - өнімділік, төлшеңдік қасиеттері төмен немесе ауру малдарды өсімге қалдырылған топтан оқшаулау. Іріктеудің бір түрі болып табылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
10
1
Теориялық бөлім
12
1.1
Қазақстан флорасының алуан түрлілігі мен байлығы
12
1.2
Малазықтық өсімдіктердің классификациясы
17
1.3
Қойларды бордақылау және ет өнімділігі
20
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
30
3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
32
3.1
Етті меринос қой тұқымының төлін бордақылау кезіңіндегі азықтандыру мөлшерлерін әзірлеу
32
3.2
Зерттеу материалдары
33
3.3
Қойларды бордақылау және ет өнімділігі
36
3.4
Тәжірибелік малдың тірілей салмағы мен ет өнімділігінің өсу динамикасы
41
ҚОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49
ҚОСЫМШАЛАР
51
КІРІСПЕ
Қазақстанның қой шаруашылығы - мал шаруашылығының ең тиімді салаларының бірі. Қойдың центнерін өндіру құны сиыр, шошқа етінен әлдеқайда төмен. Мал мен құстың барлық түрлерінің ет өндірудің қой етінің үлес салмағы шамамен 35% құрайды.
180 млн гектар жайылымдық аумағы бар Республика жағдайында немесе барлық ауыл шаруашылығы алқаптарынан 80%, қой мен жүннің өндірісін ұлғайту мен сапасын жақсартудың кең таралған және сонымен бірге арзан әрі тиімді әдісі қойды жайып семірту болып табылады. Бұл табиғи жайылымдардың жемшөп алқаптарын барынша толық және ұтымды пайдалануға, қойлардың тірі массасының жеткілікті өсуін алуға мүмкіндік береді. Алайда, осы әдіс арқылы ғана емес, қой етін өндіруді, әсіресе жоғары сапалы қозы етін өндіруді арттыру мәселесін толығымен шешу мүмкін емес.
Қолда бар жайылымдарды барынша пайдаланумен қатар, жемшөп базасын жан-жақты нығайтып, саланы өнеркәсіптік негізге көшіру арқылы қой мен жүн өндірісінің технологиялық процестерін жандандыру қажет.
Бұл міндетті шешу орнықты далалық жемшөп өндірісін ұйымдастыру, табиғи жемшөп алқаптарын ұтымды пайдалануды жақсарту және өнеркәсіптік жемшөп өндірісін кеңейтуге шаралар қабылдау, жемшөп дайындаудың прогрессивті әдістерін енгізу жолымен жүзеге асырылуға тиіс.
Күшті жем базасы-қой шаруашылығын қарқындатудың және қоректік заттардың барлық кешенін, соның ішінде организмнің физиологиялық мүмкіндіктерінің максималды көрінуіне ықпал ететін маңызды макро-микроэлементтерді қамтитын толыққанды жем қоспаларын пайдалану негізінде саланы өнеркәсіптік негізге ауыстырудың маңызды шарты.
Осыған байланысты біздің зерттеулеріміздің міндетіне қойларды бордақылау процесін биологиялық ынталандырумен ұштастыра отырып, жетіспейтін минералдық элементтердің оңтайлы дозаларын қоспаға енгізе отырып, жемшөп қоспаларының рецептерін әзірлеу және оларды республиканың осы өңірінің үлгілік өнеркәсіптік кешендерінде бордақыланатын малдарда сынау кірді.
Эксперименттік жұмыстың мақсаты:
а) қойларды бордақылау рационында қоректік заттардың рецептурасын әзірлеуде;
б) осы жем қоспаларын бордақылау кезінде қазақтың биязы жүнді қойындағы қоректік заттардың өнімділігі мен сіңімділігіне азықтандырудың тиімділігін зерттеуде.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер. Аралас жем қоспаларын дайындау технологиясы, бордақыланатын жас малдың рационында фосфор мен микроэлементтердің (мыс, кобальт, йод) оңтайлы дозаларын анықтау; бордақыланатын жас малдың ет және жүн өнімділігінің деңгейі және рациондағы макро - және микроэлементтердің деңгейіне байланысты өсіп келе жатқан малдардың организмінде зат алмасу және жемшөптің сіңу ерекшеліктері; бордақыланатын жас малдың өсу қарқынын биологиялық ынталандыру.
Зерттеудің жаңалығы және практикалық құндылығы. Шаруашылық жағдайда алғаш рет жас қойлардың үлкен басына алдын ала термиялық, биологиялық өңдеуден өткен және өңірдің азықтарында тапшы макро - және микроэлементтермен байытылған жем қоспаларында бордақылау бойынша тәжірибе жүргізілді.
1 Теориялық бөлім
1.1 Қазақстан флорасының алуан түрлілігі мен байлығы
Қазақстан жер көлемі жөнінен дүние жүзінде тоғызыншы, ТМД-да екінші орында. Республиканың аумағы батыстан шығысқа қарай Еділ атырауы мен Каспий теңізінің жағалауынан Алтай тауларына дейін - 3000, солтүстіктен оңтүстікке қарай Батыс Сібірдің орманды даласынан Орта Азияның шыжыған ыстық шөлдеріне дейін 1500 шақырымға созылып жатыр.
Солтүстікте Қазақстанның шекарасына орманды даланың шағын көлемі - 4 млн. га кіреді (1-сурет). Орталық бөлігі оңтүстікте Үстірт пен Балқаш-Алакөл ойысымен шектесетін Мұғалжар, Ұлытау және Қарқаралы тауларымен және шөлдермен бөлінген ұсақ шоқылары бар дала жазығымен сипатталады. Шөлдің шекарасы Каспий және Арал теңіздерінің жағалауларымен өтеді, ал оңтүстік-батысында шөл аумағында Балқаш және Алакөл тұщы-тұзды көлдері орналасқан. Республиканың шығыс шекарасы Алтай таулары, Зайсан ойпаты мен Тарбағатай арқылы өтеді. Елдің оңтүстік және оңтүстік-шығысы Жоңғар, Кетпен, Теріскей, Солтүстік, Іле, Күнгей, Қырғыз Алатауы жоталары және тау бөктеріндегі көптеген еңістіктері бар Алатау және Тянь-Шань тауларымен көмкерілген.
1-сурет. Орманды-далалық аймақ
Республиканың жалпы аумағының ауыл шаруашылығы алқаптары 224,5 млн. гектардан астам жерді алып жатыр. Бұл Қазақстан аумағының 80%-ға жуығы. Шабындықтар мен жайылымдар - 188,7 млн.га құрайды, оның ішінде жайылымдардың үлесінде - 182,9 млн. га. Пайдалану мезгілі бойынша жайылымдар: көктемгі-күзгі - 36,9%, жазғы - 21,4, қысқы - 15,0 және жыл бойы - 29,6% болып бөлінеді.
Жергілікті жердің рельефі өзінің негізгі бөлігінде теңіз деңгейінен төмен орналасқан Каспий маңы ойпатынан, теңіз деңгейінен 4 мың және одан да биік Іле Алатауының шыңдарына дейін өзгереді. Республика аудандарының 13 бөлігі - ойпаттар; жартысы - жазық, үстірт, ұсақ шоқылар; 15 бөлігі - аласа таулар және 110 бөлігі - биік таулар. Ландшафт пен климаттық жағдайлар топырақтың, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің қалыптасуын алдын-ала анықтады. Республиканың жазық бөлігі үш ендік географиялық аймақтар шегінде орналасқан: дала, шөлейт және шөл.
Табиғи жағдайлардың алуан түрлілігіне байланысты (климат, жер бедері, геологиялық өткені мен топырақтың гидрографиясы) табиғи жем-шөп алқаптарының ботаникалық құрамы, өнімділігі, азықтық құндылығы әралуан болып келеді.
Қазақстанның солтүстігі қара топырақты болып келеді. Олар 11 млн.га алып жатыр, сортаң, сор, шалғынды-батпақты топырақтар 7,5 млн. га құрайды, 6 млн. га жекелеген топырақ-геологиялық түзілімдерге - қиыршық тасты топырақтарға, су айдындарына және басқаларға тиесілі. Аймақтың орманды солтүстік бөлігінде шалғынды-қара топырақты ауыр сазды топырақтар жиі кездеседі, қарашірікке бай (8-12%), көбінесе сортаң, шалғынды және шалғынды-дала сорларымен алмаса келеді.
Жалпы қара топырақтар негізінен шоқ тоғайлы далада кең таралған, олар әр түрлі дәрежеде сортаңдылығымен, кейбір жағдайларда карбонаттылығымен сипатталады. Қара топырақтардағы қарашірік мөлшері 6-8% аралығында. Солтүстік Қазақстанның оңтүстік далалық бөлігінде қарашіріндісі аз оңтүстік қара топырақтар жиі кездеседі. Олардың құрамында аздаған қарашірінділі және ауыр механикалық құрамды көптеген карбонатты қара топырақтар бар.
Дала аймағының өсімдіктері негізінен ксерофильді дәнді дақылдардан тұрады. Олардың жапырақтары майда, бір бөлігі түкпен немесе балауыз жабындысымен жабылған, бұл оларды ылғалдың шамадан тыс булануынан қорғайды. Мұндай өсімдіктердің сабағы мен тамыры тығын қабатымен жабылған. Бұл аймақ үшін қызыл селеуі, бетеге, шисабақ, тарлау қияқ, ақ жусан, өзендердің аңғарларында - қылтықсыз арпабас, жатаған бидайық, шалғынды мысыққұйрық басым болатын астықты-түрлі шөпті және бетегелі-селеулі-түрлі шөпті қауымдастықтар тән. Дала жайылымдарының пішен өнімділігі 10-нан 12 цга-ға дейін. Жайылмалық шабындықтар - 18-25 цга.
Дала аймағының топырағы ең жақсы аудандары жыртылған. Жекелеген өңірлерде жыртуға жарамды жерлердің игерілуі 90-95% - ға дейін жетеді. Осыған байланысты табиғи жайылымдар, шабындықтармен қамтамасыз ету мүмкіндігі өте шектеулі.
Қуаң дала аймағында ең көп таралған қара-қоңыр, кейбір жерлерде - қоңыр топырақ. Негізінен жайылымдық жер ретінде пайдаланылатын алқаптарда шалғындық топырақтар, сортаң және сор топырақтар кездеседі (2-сурет).
Сазды және жеңіл сазды механикалық құрамдағы сортаң қара-қоңыр топырақтардың құнарлылығы өте жоғары. Қарашірік горизонтының қалыңдығы әдетте 36-48 см, қарашірік мөлшері 3-5% аралығында болады. Қарашірік горизонтының астында карбонатты қабат жиі кездеседі. Бұл аймақта жеңіл механикалық құрамдағы қара-қоңыр топырақтар кең таралған - құмшауытты, жел эрозиясына оңай ұшырайды.
2-сурет. Қуаң далалық аймақ
Қуаң даланың жазық бөліктері селеулі және селеулі-бетегелі дала. Олардың шөп жамылғысы - селеу, қозықұлақ, майқара жусан. Сонымен қатар, шөп жамылғысында оларға аз мөлшерде бетеге, далалық атқонақ, боз шисабақ, далалық сұлы араласады.
Дала шөптерінің бірқатар түрлері қызылбояу, мыңжапырақ, жусан да жиі кездеседі. Көбінесе сортаңдағы дәнді дақылдар алаңдары жусан, тіпті сораңды-жусан бірлестіктерімен ауысады. Шөптің толықтығы 40-60% және одан төмен. Пішен өнімділігі орта есеппен 5-6 цга құрайды, кейбір қолайлы жылдары ол 8-10 цга жетеді.
Бұл аймақтың егістік көлемі далаға қарағанда едәуір төмен - 23%, шабындықтар - 5,6 және жайылымдар 69,9% құрайды.
Шөлейт аймақта топырақтың негізгі түрі - егіншілік үшін пайдаланылатын ашық қоңыр. Олардың арасында сортаң, сирек шалғынды-қоңыр, шалғынды топырақтар мен сорлар кең таралған. Ашық қоңыр топырақтардың қарашірік қабатының қалыңдығы 26-32 см, жоғарғы қабаттағы қарашірік мөлшері 2-3% құрайды.
Шөлейт аймақтың шөп жамылғысында көкпек және күрделігүлді тұқымдас шөптер басым, ал дәнді өсімдіктерден мұнда жеке топтар да кездеседі. Олар: тұзды ашық-қоңыр топырақтардағы селеулі-бетегелі-жусанды, дәнді-жусанды-сораңды шөл далалар, ақшыл-сарғылт құмдақтардағы еркекшөпті-жусанды-бетегелі далалар және ақшыл-сарғылт тұзданбаған сазды топырақтардағы селеулі-бетегелі шөл далалар (3-сурет).
3-сурет. Шөлейт аймақ
Бұл аймақта жыртуға жарамды жерлердің үлесі аз және әдетте қойлар, жылқылар мен түйелер жаюға жарамды жайылымдық жерлер басым (90%). Шабындық алқаптар үлесіне ауыл шаруашылығы алқаптарының барлық аумағының 5,6% - ы тиесілі.
Республиканың ширегін алып жатқан шөлді аймақта боз және сұр-боз топырақ таралған. Олардың арасында сортаң, сор және тақыр кең таралған, үлкен аумақтарды құм алып жатыр. Бұл жерлер қысқы кезеңде жайылымдық мақсатта пайдаланылады. Егін егу тек суармалы жерлерде ғана мүмкін.
Аймақтың өсімдік жамылғысы тұзданбаған ашық сұр топырақтардағы эфемерлік және жусанды-эфемерлік қауымдастықтарда, сортаңданған солтүстік сұр топырақтардағы немесе қоңыр топырақтардағы астықты-жусанды және жусанды қауымдастықтарда, сортаңды қоңыр топырақтарда кеш күздік және қысқы кезеңдерде қойлар, түйелер пайдаланатын өсімдіктердің жусанды-сораңды және сораңды топтарынан - баялыш, теріскен, бүйіргін, көкпек және басқалардан тұрады. Шөлдің тек өзіне тән ерекшелігі - өсімдік жамылғысындағы астықты шөптердің аз мөлшерде болуы.
Бұл аймақтың негізгі өсімдіктері - құрғақшылыққа ғана емес, сонымен қатар топырақтың тұздылығына да төзімді галофиттер, сораңдар. Азықтық тұрғысынан құнды негізгі өсімдіктер - изен, лессинг қараматауы, бүрлі сарсазан, бүйіргін, баялыш, көкпек, бұзаубас сораң, ақ және қара жусан, таспашөп, жантақ, сұр теріскен, жапырақсыз және ақ жүзгін, жыңғыл, гмелин кермегі және т. б.
Сұр топырақтарда эфемерлер мен эфемероидтар тек көктемде, топырақта ылғал көп болған кезде өседі. Бұл өсімдіктер құрғақшылық басталғанға дейін 3-4 апта бұрын бүкіл өмірлік циклден өтеді. Оларға шөл және жуаңдіңді қияқөлең, баданалы қоңырбас, северцов сарғалдағы, тасбеде, түйнек қазтамақ, ала көкнәр, қызғалдақтар және т. б. жатады.
Өзендердің ылғалды алқаптарында келесідей шалғындық өсімдіктер өседі: арпабас, түлкіқұйрық, бидайық, айрауықтар.
Шөлді аймақ үшін көктемгі-күзгі және қысқы жайылымдардың басым, ал жаздықтардың аз болуы тән. Сонымен қатар, маусымдық жайылымдардың жекелеген түрлері бір-бірінен едәуір алшақ орналасқан. Табиғи жағдайлардың ерекшелігі мұнда қаракөл және етті-майлы қой шаруашылығын, етті ірі-қара мал шаруашылығы және табынды жылқы шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді.
Тянь-Шань тау өңірі - дамыған мал шаруашылығы, әсіресе қой шаруашылығы бар суармалы және тәлімі егіншілік аймақ. Ол теңіз деңгейінен 600-900 м биіктіктегі тау бөктері шөлейт даласынан 2800-3000 м биіктіктегі альпілік шалғындарға дейін айқын тік аймақ ретінде сипатталады.
Таулардың теңіз деңгейінен 800-1000 м биіктіктегі дала белдеуі таулы қоңыр топырақты келеді. Ең жақсы шабындықтар мен жайылымдар осында орналасқан. Белдеудің өсімдіктері - астық тұқымдас-шөптесінді бірлестіктер.
Таулы қара топырақты шалғынды-дала белдеуі 1800 м биіктікте орналасқан. Өсімдіктері - түрлі шөптер басым астық тұқымдастар.
Биіктігі 1800-ден 2700 м-ге дейінгі биік таулы дала негізінен қой мен жылқы бағу үшін жазғы жайылым ретінде пайдаланылады.
Субальпілік шалғындар 2700-2800 м биіктікте орналасқан, топырағы шалғындық, қатты шымданған. Өсімдіктері түрлі шөптерден және ағаш-бұталардан тұрады.
Альпілік шалғындар 3000 м және одан жоғары биіктікте, таулардың қарлы жолағына дейін орналасқан. Топырағы шымтезекті, қиыршық таспен төселген. Өсімдіктері аласа, ірі жапырақты. Аймақтағы мал жаю, мал азығын дайындауға жарамды алқаптардың үлесіне ауданның 80% - дан астамы тиесілі, оның ішінде шабындықтар бар болғаны 3,7% - ды құрайды.
Алтай тау аймағы түрлі бағытта дамыған мал және егін шаруашылығымен және Зайсан қазаншұңқырынан Алтай тауларының шыңына дейінгі түрлі табиғат жағдайларымен сипатталады. Мұнда әртүрлі тау жүйелері мен жеке жоталар кездеседі. Олардың бірі - оңтүстік аумақта орналасқан. Батыс бөлігінде ол Нарын жотасы деп аталады. Оның солтүстік-батысында Қалба жотасы, солтүстік-шығысында Алтай таулары орналасқан (4- сурет) .
Нарын жотасының тік зоналылығы төрт белдеуден тұрады:
Селеулі-бетегелі дала теңіз деңгейінен 600-650 м биіктікте орналасқан. Өсімдік жамылғысында тығыз түпті астық тұқымдастар басым.
850-1500 м биіктіктегі селеулі-шөпті далада бұталар басым: бозқараған, бөріқарақат, ешкісабақ қарақат, итмұрын және т.б. шөптесін өсімдіктерден дәнді дақылдар кездеседі, шөптер көптеген ботаникалық түрлерді қамтиды. Орман белдеуі 1300-1500 м биіктікте орналасқан. Өсімдіктерде қылқан жапырақты ағаш түрлері басым - балқарағай, самырсын, ал жалпақ жапырақтылардан - қайың мен көктерек. Шалғынды шөптерде жима тарғақ басым. Шөпті өсімдіктердің балқарағайлы ормандарында орман бетегесі басым.
Альпілік белдеу 1800 м және одан да жоғары биіктікке созылады. Бұл белдеудің төменгі бөлігінде дәнді дақылдар мен альпілік шөптер басым.
Бұл тау жүйесінде жайылымдары барлық алқаптардың төрттен үш бөлігін алып жатыр, шабындықтар үлесі - 6,6%. Алтайдың жайылымдары мен шабындықтары біркелкі пайдаланылмайды, селеулі-бетегелі және селеулі-түрлі шөпті даланың азықтық алқаптары неғұрлым қолжетімді.
4-сурет. Таулы аймақ
Топырақ құрамының әр түрлі жағдайлары республика аумағында өсімдіктердің аймақтық таралуына алдын-ала әсер етті, бірақ әр аймақта өзіне тән өсімдіктерден басқа олардың интра және азональды түрлері де кездеседі. Бұл - тоғайлы ормандар мен сексеуіл тоғайлары, шалғындар, тіпті батпақтар.
Қазақстанның өсімдіктері ағашты-бұталы-шөпті өсімдіктердің 125 тұқымдасын біріктіреді. Республиканың флорасында 1000-ға жуық ұрпақ және барлық өсімдіктердің 5000 түрі бар. Оның 68 түрі - ағаштар, 266 - бұталар, 433 - бұталар мен бұташықтар, 2598 - көпжылдық және 849 - біржылдық шөптер.
Олардың ішінде мал азығы ретінде маңыздылары астық тұқымдас өсімдіктердің 78 туысы, қоңырбастың 26 түрі; бұршақ тұқымдастар - 34 туысы, таспашөптердің 300-ден астам түрі; күрделігүлділердің - 114 туысы, олардың ішінде тек жусан тұқымдастарының 81 түрі, көбенқұйрық тұқымдасының 56 түрі; қияқөлеңділердің 17 туысы; крестгүлділердің (қырыққабат) 82 туысы, шатыргүлділердің 79 туысы және алаботалардың 47 туысы. Дәнді дақылдар тұқымдасы өсімдіктерінің алуан түрлілігін бидайық туысы түрлерінің саны бойынша бағалауға болады - 23, селеу - 32 түр.
Табиғи мал азығы қорын ұтымды игеруді олардың нақты ғылыми атауын, сондай-ақ өсімдіктердің атауларын қазақ және орыс тілдерінде білмей елестету мүмкін емес. Осы уақытқа дейін көптеген өсімдіктер жем-шөптік, азықтық, дәрі-дәрмектік, техникалық және басқа жағынан зерттелмеген күйінде қалуда. Пайдалы өсімдіктер алқаптарында арамшөптер мен улы өсімдіктер жиі кездеседі, олармен үнемі күресу керек. Өсімдіктерді дұрыс пайдалану, оның химиялық құрамы мен қоректілігін бағалау және, ең бастысы, өсімдіктерді табиғи жағдайда тани білу үшін біздің кітабымыз көмегін тигізері дауыз.
1.2 Малазықтық өсімдіктердің классификациясы
Даму биологиясына, тіршілік ұзақтығына, ботаникалық сәйкестігіне, шаруашылыққа пайдаланылуына, сіңімділігіне және басқа да көптеген қасиеттеріне байланысты, барлық пайдаланылатын және мәдени дақылға айналдырылған, сондай-ақ өндіріске енгізілген малазықтық өсімдіктер келесідей топтарға біріктірілген.
Даму биологиясы бойынша (ұзақ күн жағдайында) өсімдіктер келесідей топтарға бөлінген: а) себілген жылы тек вегетативті өркен түзетін күздік дақылдар. Оларға сосновский аюбалдырғаны, тарлау қияқ, қызыл бетеге, шалғындық қоңырбас, қатты майтамыр (марал тамыры), көп жапырақты бөрібұршақ және басқалары; ә) егіс жылы жеміс беретін жаздық дақылдар,. Бұған күздік дақылдарды қоспағанда, барлық біржылдық өсімдіктер, кейбір екіжылдық және көпжылдықтар, атап айтқанда, қызғылт беде, орақша жоңышқа, тікенді лотус, вейрих көкжидегі, биік үйбидайық жатады. Кейбір өсімдіктер мына топтарға жатады: б) егілген жылы вегетативтік өркен түзетін күздік-жаздық өсімдіктер - қызыл беде, қылтықсыз арпабас, сібір жауқияғы, шалғындық түлкіқұйрық, үйбидайық, ақ суоты, жима тарғақ; в) популяцияда негізінен жаздық формада кездесетін жаздық-күздік дақылдар - шалғындық атқоңақ, үйбидайық, егістік жоңышқа, ақ түйежоңышқа, закавказье эспарцеті, қызыл беде және т.б.
Өсімдіктер өмір сүру ұзақтығы бойынша келесідей топтарға бөлінеді: а) біржылдық, оларға күздік дақылдар - қара бидай, бидай, қышы, рапс; жаздық, жоғарыда айтылған түрлер мен егістік асбұршақ (пелюшка), мал азықтық бұршақтар, сыпыртқы гүлтәжі, бұйра құлқайыр, итқонақ, тары, судан шөбі, қонақтары және басқа да көптеген өсімдіктер; ә) екіжылдық - ақ және сары түйежоңышқа, сиыржоңышқа, малазықтық қырыққабат, сәбіз, қызылша, шалқан; в) көпжылдықтар өз кезегінде азжылдыққа бөлінеді - 3-4 жылдық - қызыл және қызғылт беде, жайылымдық және биік үйбидайық, тауарпа және ұзақ жылдықтар - 7 жылдан астам пайдаланылатындар - тышқан бұршағы, ешкіжоңышқа, жоңышқа, көпжылдық қияқоты, шалғындық атқонақ, бетеге және түлкіқұйрық, жима тарғақ, қылтықсыз арпабас, вейрих көкжидегі г) бұташықтар мен бұталар - изен, теріскен, жүзгін және басқалар.
Мал шаруашылығында пайдаланылуы бойынша: а) жайылымдықтар - шалғынды қоңырбас, бетеге, атқонақ, беде, тарлау қияқ, ақ суоты, жайылымдық үйбидайық, тікенді лотус, изен және т.б.; ә) шабындықтар - беде, закавказье эспарцеті, егістік жоңышқа, ешкіжоңышқа, жима тарғақ және т.б.; б) сүрлемдік-пішендемеліктер - жүгері, күнбағыс, құмай (барлық түрлері), судан шөбі, жералмұрты, күн түйнегі, сосновский аюбалдырғаны, құлқайыр, сүйір жапырақты сильфия, вейрих көкжидегі және биік сабақты дақылдар; в) дәнді-жемдік - жүгері, арпа, сұлы, қара бидай, құмай, соя, бұршақ, егістік бұршақ, ат бұршақ, тритикале, шалгелі бұршақ, ноқат, жасымық, итқонақ және т.б.; г) тамыртүйнектерілер - тарна, қызылша, малазықтық шалқан, сәбіз, картоп, жералмұрты, күн түйнегі, және т. б.; ғ) шырынды жемістер - жемдік қарбыз, асқабақ, кәді, жемдік қырыққабат; д) концентратты-жемдік - дамудың алғашқы фазаларында құрамында протеиннің, дәрумендердің, микроэлементтердің неғұрлым жоғары мөлшері бар өсімдік түрлері. Олардан дәруменді шөп ұнын, түйіршіктер, брикеттер дайындалады. Оларға бір және көпжылдық бұршақ және астық тұқымдастар, жаңа дақылдардан - құлқайыр, майтамыр, кейбір крестгүлділер - рапс, майлы шалқан, қышы, қыжы, арыш және т. б. жатады.
Қоректік заттардың қорытылу коэффициентіне сәйкес өсімдіктер келесі топтарға жіктеледі: а) сіңімділігі жоғары (70-80%) - көптеген бұршақ тұқымдастар мен бүршіктену және шанақтануға дейін кейбір дәнді дақылдар - беде, жоңышқа, түйежоңышқа, ешкіжоңышқа, күздік сиыржоңышқа, көк бөрібұршақ және т. б.; ә) сіңімділігі жақсы (60-70%), бұған көптеген гүлдеу кезеңіндегі шөптер кіреді - жоңышқа, ақбас сиыржоңышқа, азықтық бұршақтар, тікенді лотус, егістік бұршақ, соя, жералмұрты, жүгері, шалғындық мысыққұйрық, қылтықсыз арпабас, жима тарғақ, қантты құмай және т. б.; б) сіңімділігі орташа (50-60%) - көптеген дәнді және бұршақ тұқымдастардың пішені - шалғынды қоңырбас, бетеге, атқонақ және түлкіқұйрық, жима тарғақ, беде, жаздық сиыржоңышқа, сондай-ақ шөптердің көптеген түрлері - изен, Вейрих тараны, ала майтамыр және басқалары; в) сіңімділігі қанағаттанарлық (40-50%) - жеміс түзу кезеңінде жиналған өсімдіктердің пішені, кейбір бұршақ және дәнді дақылдардың, шөптердің сабаны - изен, жаздық бидай, қара бидай, жима тарғақ, қызыл беде, сары бөрібұршақ, жоңышқа, жүгері, атқонақ, тары, құмай түрлері, еркекшөптер және т.б.
Табиғи және егілген өсімдіктердің шөп жамылғысының жемдік қасиеттерінің өте маңызды көрсеткіші олардың 100 кг жем-шөпке шаққандағы жемдік бірлікте көрсетілген азықтық құндылығы болып табылады. Малазықтық дақылдардың азықтық құндылығына шөптердің түрлері мен сорттары, оларды өсіру жағдайлары, әсіресе оларды жинау кезіндегі даму фазалары әсер етеді. Бұл көрсеткіш бойынша өсімдіктер: а) құнарлылығы жоғары (60-75 азықтық бірлік) - жайылымдық пісіп жетілген шөптер - жоңышқа, қызыл және ақ беде, тікенді лотус, тарлау қияқ, қылтықсыз арпабас, шалғындық атқонақ, бетеге, қоңырбас және үйбидайықтың барлық түрлері; ә) құнарлылығы жақсы (50-60 азықтық бірлік) - шанақтану, сыпыртқылану, бүршіктену кезеңдеріндегі шөптер: сары жоңышқа, тікенді лотус, ақ және қызғылт беде, ешкіжоңышқа, қылтықсыз арпабас, жүгері, могар, құм эспарцеті және т.б.; в) құнарлылығы орташа (45-50 азықтық бірлік) - гүлдеу кезеңінде жиналған өсімдіктердің пішені: қызыл беде, ақбас түйежоңышқа, егістік жоңышқа, жаздық сиыржоңышқа, құм эспарцеті, бөрібұршақ, соя, шалгелі бұршақ, жіңішке масақты еркекшөп, шалғынды түлкіқұйрық, көпжылдық үйбидайық, күздік қара бидай, қызыл бетеге, жаздық атқонақ және т.б.; д) құнарлылығы қанағаттанарлық (40-45 азықтық бірлік) - кеш жиналатын қарапайым пішен (гүлдеудің соңы - жеміс түзудің басы). Мұнда негізінен дәнді дақылдар басым - сібір жауқияғы, қонақтары, дәнді құмай, шалғындық атқонақ, жима тарғақ, тауарпа, жатаған бидайық, кеңмасақты еркекшөп, изен, ақбас және сары түйежоңышқа және т.б.
Дәнді бұршақты дақылдардың топаны азықтық құндылығы жағынан сол дақылдардың пішенінен кем түспейтіні, ал дәнді дақылдардың топаны пішеннен кем екені белгілі. Сабан, азықтық бірлігінің мөлшері бойынша сол өсімдіктердің пішеніне қарағанда төмен.
100 кг тұқымның (дәннің) азықтық құндылығы. Дәнді және бұршақ тұқымдастарының дәнінің құнарлылығы жоғары екені белгілі: а) құрамында 65-85 азықтық бірліктер, бұлар негізінен көпжылдық дәнді және бұршақ дақылдары: беде, сары және егістік жоңышқа, ақбас және сары түйежоңышқа, бидайық, арпабас тұқымы және т.б.; б) құрамында 85-100 азықтық бірліктер - біржылдық дәнді дақылдар, сұлының кейбір сорттары, тары, африкалық тары, ноқат, қарақұмық, амарант; в) құрамында 100-125 азықтық бірліктер - сұлының, тарының, қара бидайдың, жұмсақ және қатты бидайдың, күріштің, құмайдың, судан шөбінің, қонақтарының, арпаның, жаздық және күздік сиыржоңышқаның, асбұршақтың, бұршақтың, бөрібұршақ, шалгелі бұршақ, жемдік асқабақтың және т.б. сорттары; г) 125-тен астам азықтық бірліктер - соя, күріш, жүгерінің көп сорттары, азықтық бірліктердің ең жоғарғы көрсеткіші - 142; жүгері мен күріштің крахмалды сорттарында орта есеппен - 138 және сояда - 162 азықтық бірлік болады.
Азықтық бірліктері бойынша ең жоғарғы көрсеткіштер арпада - 126, құмайда - 124, бөрібұршақта - 124, бидай мен сиыржоңышқада - 123, асбұршақта - 121. Жержаңғақтың 100 кг тұқымында - 194 азықтық бірлік болады.
1.3 Қойларды бордақылау және ет өнімділігі
Қойларды жеке шаруашылықтарда ұстау олардан жүннің ғана емес, еттің де көп мөлшерін алған жағдайда ғана экономикалық жағынан тиімді болады.
Жас қозы еттің ең жақсы түрлеріне жатады. Дегенмен, қой етінің сапасындағы айырмашылық тұқымдық айырмашылықтарға, жасына, жынысына, азықтандыру жағдайларына (дене салмағына) және т.б. байланысты айтарлықтай болуы мүмкін. Ең жақсы сапалы етті бір жасқа дейінгі төлдерден алады. Бір жастан кейін майдың қарқынды бөлінуі басталып, нәтижесінде майлы қой еті пайда болады.
Бұлшықет тінінің ең көп өсуі 6 айға дейінгі жануарларда байқалады. Сонымен, толыққанды азықтандыру жағдайында қозылардың орташа тәуліктік өсімі етті-жүнді тұқымдардан тұрады: туғаннан 60 күнге дейін -- 300 г дейін, 60-120 күн -- 230 және 120-240 күн -- 75-100 г. Романов тұқымды қойларында осы кезеңдерде дене салмағының тәуліктік өсімі сәйкесінше 200 г, 112 және 98 г құрайды.
Туылғаннан бастап 6-7 жасқа дейін және әсіресе 4 айлық жасқа дейін мол, толыққанды тамақтандыруды қамтамасыз ету маңызды екені анық мо-лодняк өсудің жоғары потенциалдық энергиясын барынша тиімді пайдалану үшін төлдерді өсіру мен бордақылау уақытын қысқарту қажет. Кейінгі кезеңдегі өсуді мәжбүрлеу ерте өмірдегі артта қалушылықтың орнын толтырмайды және өсу бірлігіне жем-шөптің айтарлықтай жоғары шығындарын талап етеді. Сонымен, егер 60 күндік жасқа дейін тірі салмақтың 1 кг өсуіне 3 ЭКЭ-ге дейін (энергетикалық жем. бірлік.), 60-тан 120 күнге дейін - 3-4 ЭКЭ жұмсалса, онда болашақта шығындар 5-7 -- ге дейін артады (8 айға дейін) және 8-10 ЭКЭ (10-12 айға дейін).
Бордақылау әр түрлі қарқындылықта болуы мүмкін. Бордақылаудың қарқындылығы тірі салмақтың орташа тәуліктік өсуімен өлшенеді. Бордақылау неғұрлым қарқынды болса, 1 кг өсімге шаққандағы жем шығыны соғұрлым төмен болатыны анықталды. Сонымен, қой етінің тәуліктік салмағының 200 г -- нан астам өсуімен 1 кг өсімге жем шығыны 5-6 ЭКЭ құрайды, 100-120 г өсіммен олар 10-ға дейін, 60-80 г-ға дейін өседі. - 14-15 ЭКЭ дейін. Әрине, соңғы жағдайда бордақылау тиімсіз болып қалады.
Бордақылау күрделі жөндеуден өткен жас жануарлар оны аналықтарынан 3,5-4 айлық жасында емшектен шығарғаннан кейін бірден бастайды. Орташа тәуліктік тірі салмақтың 200-250 г өсуіне қол жеткізуге арналған қарқынды бордақылаудың ұзақтығы 2 айды құрайды, содан кейін 5-6 айлық қозыларды тірі салмағы 35-40 кг етке сатуға болады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, орташа тәуліктік өсімнің 120-150 г-ын ала отырып, 3-4 ай ішінде орташа қарқынды бордақылауды неғұрлым орынды деп санаған жөн. Бұл тірі салмағы 35-45 кг болатын 7-8 айлық қозылардың сатылуын қамтамасыз етеді. Ересек қойларды бордақылау 1,5-2 айға созылады.
Үй шаруашылығында қой өсіру тәжірибесі көрсеткендей, ерте пісетін тұқымдардың төлдерін тірі салмағы 45-50 кг етке сату тиімдірек. Бұл жағдайда төлдерді сою алдында қырқып, бағалы жүн -- белбеу алуға болады. Романовтар тұқымының төлдерін тірі салмағы 30-40 кг-ға жеткенде 8-9 айға дейін бордақылау әдетке айналған (кесте 1). Етке қосымша жеңіл және жылы қой терісі алынады.
Кесте 1 - Қойларды бордақылау мен азықтандырудың қарқынды технологияларының негізгі параметрлері
Көрсеткіштер
Бордақылау
Тамақтандыру
төлдер 4-8 ай.
ересек қойлар
төлдер 4-8 ай.
ересек қойлар
Қою кезіндегі тірілей салмағы, кг
25
40
23
40
Кезеңнің ұзақтығы, күндер
120
60
120
75
Орташа тәуліктік өсім, г
130
120
110
100
Алынған кездегі тірілей салмағы, кг
40
48
36
48
1 кг өсімге арналған жем шығындары: жем. бірлік
8,5
9,0
9,0
11,0
Концентраттар, кг
2,8
2,3
2,1
2,5
Кезеңдегі 1 басқа арналған азықтың шығыны, кг:
Жасыл азық
420
360
--
--
Жайылымдық азықтар
--
--
420
450
Қойылтылған азықтар
42
20-25
25
20
Минералдық қоспалар
0,8
1,0
0,8
1,0
Барлығы, жем. бірлік
128
80-85
108
90
1 азықта, бірлік, г сіңірілетін протеиннің
100
90
100
90
Аналықтардың қысқы қозыларымен бордақылау жайылымдық кезеңмен сәйкес келеді. Табиғи және жасанды жайылымдарда бордақылауды бордақылау деп атайды. Сондай-ақ, бордақылауды ажыратады; аралас бордақылау; азықтандыруды жасыл, дөрекі және көбінесе концентрацияланған жеммен жоғарғы киіммен үйлестіру.
Қойларды бордақылау кезінде басқа топтағы қойларды азықтандыру кезіндегідей азықтар мен рациондар пайдаланылады, алайда концентраттар мөлшері хабарлайды тәулігіне басына 20-30% -ға немесе 500 г-ға дейін. Шырынды азықтардың ішінде картоп, қызылша, сүрлем жиі пайдаланылады. Бордақылау кезінде қойлардың сумен үздіксіз қамтамасыз етілуін қадағалау керек, өйткені ол жетіспесе, дене майының көмірқышқыл газы мен суға дейін тотығуы артады, осылайша салмақтың орнына тік сызықтар (тірі салмақтың жоғалуы) жиі байқалады.
Қой етінің өндірісін ұлғайту және сапасын жақсарту үшін бордақылаудың маңызы зор. Мәселен, мысалы, етті сою өнімділігі (ұша массасының қатынасы сою алдындағы тірі салмақта) жақсы тамақтандырылған қойлар 50-55% жетеді, ал нашар тамақтандырылған -- 35-40%. Жарамсыз аналықтарды бордақылауға қозыларын емшектен шығарғаннан кейін бірден, қырқудан кейін валухтарды қояды, күрделі жөндеуден өткен ағымдағы жылы туылған төлдерді емшектен шығарғаннан және қырққаннан кейін.
Қойларды азықтандырудың табысты болуы оның дұрыс ұйымдастырылуына байланысты. Азықтандыруға арналған қойларды бөлек отарларға (топтарға) құрады. Олар ветеринарлық тексеруден және қажетті емдеуден өтуі керек, және, әрине, жеткілікті мөлшерде жақсы жайылымдармен, минералды тыңайтқыштармен және үнемі суарылатын жерлермен қамтамасыз етілуі керек. Азықтандыруды ұйымдастырған кезде тірі салмағы 30 кг болатын қозыға тәулігіне 4,5-5,5 кг шөп, ал ересек қойға 6-8 кг қажет екенін ескеру қажет. Бұл жағдайда орташа тәуліктік өсім 150 г дейін және одан жоғары болуы мүмкін.
Қой шаруашылығы тәжірибесінде жағдайға байланысты қой бордақылаудың екі түрі қолданылады:
:: қарқынды -- жайылымдық азыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жуманова Ә.Б.
Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В08201- Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
білім беру бағдарламасы бойынша
Алматы, 2024
АЛМАТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ АҚ
ТАҒАМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАҒАМ ӨНІМДЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілген:
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
____________________ Таева А.М.
______ _______________ 2___ ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
6В08201-Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған:
___________ Жуманова Ә.Б.
_____ _____________ 20___ж.
Ғылыми жетекші:
а.ш.ғ.к., қауым.профессор ______ Есенқұлова Ж.Ж.
АЛМАТЫ, 2024
Алматы технологиялық университеті АҚ
Тағам технологиялары факультеті
Тағам өнімдерінің технологиясы кафедрасы
6В08201- Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы білім беру бағдарламасы
Дипломдық жұмысын орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке Жуманова Ә.Б.
Дипломдық жұмыс тақырыбы Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
АТУ бойынша __________ ж.,№ ОР бұйрықпен бекітілген
Дипломдық жұмысты орындауға бастапқы мәліметтер:
Қарастыруға қажетті мәселелердің тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
1
2
3
4
Графикалық материалдар тізімі:
1
2
Суреттер саны 5
Тапсырманы беру мерзімі
Дипломдық жұмысты орындау мерзімі
Кафедра меңгерушісі
______________
Таева А.М.
Дипломдық жұмыс жетекшісі
______________
Есенкулова Ж.Ж.
Тапсырманы орындауға
қабылдаған студент
______________
Жуманова Ә.Б.
Кеңес беру
Дипломдық жұмыс тақырыбы
Әр түрлі тұқымды қойлардың бордақылау кешені жағдайында жемді пайдаланудың тиімділігі
Есептеу-түсіндірме жазба 53 бет
Суреттер саны 1
Студент
____________
Жуманова Ә.Б.
_____________2024ж.
Жетекші
____________
Есенкулова Ж.Ж.
_____________2024ж.
Нормбақылаушы
____________
ХХХХХХХХХХ
_____________2024ж.
Кеңес берушілер
Бөлімнің атауы
қолы
Кеңес берушінің
аты-жөні
Әдеби шолу
Есенкулова Ж.Ж.
Зерттеу әдістері
Есенкулова Ж.Ж.
Зерттеу нәтижелері
Есенкулова Ж.Ж.
Қорғау күні
________________
АК хаттамасының №
_________________
АК бағасы
_________________
АННОТАЦИЯ
Увеличение продуктивности животных во многом зависит от условий их содержания и кормления. Корма являются главным источником биологически активных веществ, из которых в организме образуются гормоны, ферменты, биомолекулы ДНК, РНК и другие структурно-функциональные элементы живого организма.
Все процессы расщепления кормов в пищеварительном тракте жвачных животных происходят под действием различных ферментов и микрофлоры. На показатели их рубцового пищеварения существенное влияние оказывают состав рациона, качество и подготовка кормов к скармливанию, а также добавление в них различных биологически активных веществ.
Следовательно, несбалансированное кормление, нарушение зоотехнических требований, приводит к снижению качества и количества продукции с одновременным увеличением затрат кормов на её производство.
В настоящее время значительное внимание уделяется повышению мясной продуктивности овец не только путем целенаправленной селекции на мясность, но и путем организации и проведения разнообразных методов и приемов, в том числе и обеспечения полноценного кормления, способствующих получению ягнят с высокими убойными показателями.
Выращивание сельскохозяйственных животных с высоким генетическим потенциалом прироста живой массы требует разработки рецептов высокоэнергетического комбикорма-стартера при выращивании и откорме молодняка овец, что позволяет получать питательную, экологически чистую продукцию с более высоким уровнем рентабельности производства и является актуальным направлением исследований.
Цель работы заключается в разработке норм энергетического питания, являющихся основой для составления рецептов комбикормов-стартеров при выращивании ягнят в возрасте 0-4 месяцев и комбикормов при откорме баранчиков в возрасте 4-8 месяцев.
Были разработаны и выработаны опытные партии комбикормов -- стартеров для подсосных ягнят и комбикорма для последующего откорма. За период проведения исследований 122 дня молодняку опытных групп было скормлено кормов: сено люцерновое - 24.1 кг, комбикорма -- стартера 36,9 кг, силоса кукурузного -- 15,4 кг, с обшей питательностью 51,4 корм. ед., с содержанием переваримого протеина 6,9 кг, то есть на 1 кормовую единицу приходилось 134 г переваримого протеина, а в целом рацион опытных групп (II и III) превосходил по обменной энергии и по содержанию протеина на 5 и 10%.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер пайдаланылды:
1. Асыл тұқымды жұмыс негіздерімен құйрықты қойларды бағалау жөніндегі нұсқаулық
2. Асыл тұқымды істің негіздерімен құйрықты және майлы құйрықты қойларды бағалау бойынша нұсқаулар
3. Құйрықты қойларды бағалау жөніндегі нұсқаулық
4. ГОСТ 6327-94. Жүн аралас, биязы, жартылай биязы, ұяң сұрыпталған. - М., 2001.
5. ГОСТ 19779-94. Қойдың жуылмаған ұяң жүні сорталған. - М., 2011.
6. ГОСТ 28491-90. Жүннің бөліктері бөлінген жуылмаған қой жүні. - М., 2017.
7. ГОСТ 30702-2000. Саудалық ауыл шаруашылығы-өнеркәсіптік сыныптамасы. - М., 2001.
8. ОСТ 46131-03. Ауыл шаруашылығы жануарлары. Жануарларды бағалау кезіндегі зоотехникалық талаптар. Құйрықты және майлы құйрықты қойлар
9. Қойларды бағалау бойынша уақытша нұсқаулықтар. - М., 2017. - 41 б.
10. Асыл тұқымды жұмыс негіздерімен биязы жүнді қойларды бағалау жөніндегі нұсқаулықтар. . - М., 2004. - 37 б.
11. Калашников А.П. және басқалар. - Ауыл шаруашылық малын азықтандыру нормалары мен рациондары Анықтамалық құрал. - М.: Агроөнеркәсіпкешенібаспасы, 2005. 352 б.
12. Мал азықтарының құрамы мен құнарлылығын зерттеу бойынша әдістемелік ұсыныстар. - М., 2003. - 42 б.
13. Асыл тұқымды төлдерді өсіру әдістемесі. - Ставрополь, 1980. -35 б.
14. Ауылшаруашылық малын бағалау және тұқымдар стандарты жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің № 3-3157, 14.10.2014 ж. бұйрығы
15. Қойлар жүнін зерттеу бойынша әдістемелік ұсыныстар. - М.: Дубровицы, 2001. - 52 б.
16. Омбаев Ә.М., Виноградова М.А. Қойлардың сүт өнімділігін анықтау Қазақстанда қойлар өнімділігі көрсеткіштерін анықтау әдістері. - Алматы: Бастау, 2004. - Б. 9-10.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ШҚ - шаруа қожалығы
С - тері қатпарлылығы қалыпты
С - - тері қатпарлылығы төмен
С+ - тері қатпарлылығы жоғары
М - жүн тығыздығы қалыпты
М+ - жүн тығыздығы жоғары
У - жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі қалыпты
У+ - жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі жоғары
У - - жүннің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі жоғары
К - дене бітім беріктігі
ГОСТ (МЕМСТ) - мемлекеттік стандарт
ҚШ ҒЗИ - қой шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты
ҚБж - Қазақтың биязы жүнді қой тұқымы
ДМ - Дони-мерино
ИДФ - Иль де франс
кг- килограмм
г- грамм
мкм- микрометр
см - сантиметр
МДж - мегаджоуль
М - орташа арифметикалық
m - арифметикалық орташа қате
-орташа квадраттық ауытқу
CV - вариация және өзгергіштік коэффициенті
n- іріктеме мүшелерінің саны
r - корреляция коэффициенті
ПГ- ұяң жүн
B- жылтыр жүн
ЦС-түсті ашық жүн
СС- ашық сұр жүн
АНЫҚТАМАЛАР
Қайта будандастыру - бірінші буын будандарын әке-енелері тұқымы немесе желісіне жататын малдармен қайта шағылыстыру. Генетикалық тұрғыдан алғанда, бұл әдіс малдың генотипін гибридологиялық талдаудың көмегімен анықтау мақсатында, бірінші буын гибридін аталық немесе аналық формамен қайта шағылыстыруға сәйкес келеді. Қайта будандастыру гетерозиготалы малдардың ұнамсыз рецессивті гендерін айқындау үшін жиі қолданылады. Мал өсірудің бұл түрі, әсіресе бірінші буын будандары, басқа қандай да болмасын аналықтар популяцияларымен салыстырғанда, жақсы аналық болып табылған жағдайда жоғары тиімділік береді (аналықтар әсерінің тиімділігі).
Қайта будандастыру жаңа тұқымға сай ұнамды бітімдегі малдарды сұрыптаумен ғана шектелмей, тұқымдық белгілерді қалыптастыру мақсатында негізінен тым қашық емес, ал қажет жағдайда, жақын туыстықтағы малдарды жұптастырумен де сипатталады. Екі немесе одан да көп тұқымдардың қолданылуларына байланысты қайта будандастырулар жәй және күрделі болып бөлінеді. Нәтижесінде бірнеше тұқымдардың күрделі де ауыспалы гендер түзілімдері қалыптасады.
Өндіре (комбинациялы) будандастыру - малдың жаңа тұқымын шығаруға бағытталған жұмыстарда екі немесе одан да көп тұқымдардың генотиптерін ұтымды комбинациялауға мүмкіндік беретін мал өсіру әдісі. Осы заманғы тұқымдардың басым бөлігі шығарылған бұл әдіс тұқым түзуші будандастыру деп те аталады. Өндіре будандастырудың басты ерекшелігі асылдандыру-сұрыптау жұмыстарының соңғы кезеңінде, жақсартушы тұқымдар қаны үлестерінің қандай деңгейде екендігіне қарамастан, ұнамды бітімдегі будандар өзара жұптастырылады.
Өсімталдық қасиеттер - малдың төлдегіштігі (көбеюге қабілеттілігі). Ауыл шаруашылығы малдарының әр түрінде бұл көрсеткіш түрлі деңгейде болады. Көп төлді жануарларда (шошқа, қоян т. б.) өсімталдық қасиеттердің негізгі көрсеткішіне - бір мезгілде туылған төл саны, ал жалғыз төлділерде оған қосымша бір қатар белгілер (алғашқы төл беру жасы, төл беруге қабілетті кезеңінің ұзақтығы, аналық инстинкттің даму деңгейі т.б.) жатады. Еркек және ұрғашы малда өсімталдық қасиеттерді бағалаудың жолдары түрліше.
Іріктеу - зерттеліп жатқан мал (жануар) популяциясы бойынша қандай да белгінің таралу деңгейі жөнінде толық және дәл ақпарат алуды қамтамасыз ететін, осы топтың белгілі бір бөлігін іріктеп алу.
Өсімнен шығару - өнімділік, төлшеңдік қасиеттері төмен немесе ауру малдарды өсімге қалдырылған топтан оқшаулау. Іріктеудің бір түрі болып табылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
10
1
Теориялық бөлім
12
1.1
Қазақстан флорасының алуан түрлілігі мен байлығы
12
1.2
Малазықтық өсімдіктердің классификациясы
17
1.3
Қойларды бордақылау және ет өнімділігі
20
2
ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
30
3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
32
3.1
Етті меринос қой тұқымының төлін бордақылау кезіңіндегі азықтандыру мөлшерлерін әзірлеу
32
3.2
Зерттеу материалдары
33
3.3
Қойларды бордақылау және ет өнімділігі
36
3.4
Тәжірибелік малдың тірілей салмағы мен ет өнімділігінің өсу динамикасы
41
ҚОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49
ҚОСЫМШАЛАР
51
КІРІСПЕ
Қазақстанның қой шаруашылығы - мал шаруашылығының ең тиімді салаларының бірі. Қойдың центнерін өндіру құны сиыр, шошқа етінен әлдеқайда төмен. Мал мен құстың барлық түрлерінің ет өндірудің қой етінің үлес салмағы шамамен 35% құрайды.
180 млн гектар жайылымдық аумағы бар Республика жағдайында немесе барлық ауыл шаруашылығы алқаптарынан 80%, қой мен жүннің өндірісін ұлғайту мен сапасын жақсартудың кең таралған және сонымен бірге арзан әрі тиімді әдісі қойды жайып семірту болып табылады. Бұл табиғи жайылымдардың жемшөп алқаптарын барынша толық және ұтымды пайдалануға, қойлардың тірі массасының жеткілікті өсуін алуға мүмкіндік береді. Алайда, осы әдіс арқылы ғана емес, қой етін өндіруді, әсіресе жоғары сапалы қозы етін өндіруді арттыру мәселесін толығымен шешу мүмкін емес.
Қолда бар жайылымдарды барынша пайдаланумен қатар, жемшөп базасын жан-жақты нығайтып, саланы өнеркәсіптік негізге көшіру арқылы қой мен жүн өндірісінің технологиялық процестерін жандандыру қажет.
Бұл міндетті шешу орнықты далалық жемшөп өндірісін ұйымдастыру, табиғи жемшөп алқаптарын ұтымды пайдалануды жақсарту және өнеркәсіптік жемшөп өндірісін кеңейтуге шаралар қабылдау, жемшөп дайындаудың прогрессивті әдістерін енгізу жолымен жүзеге асырылуға тиіс.
Күшті жем базасы-қой шаруашылығын қарқындатудың және қоректік заттардың барлық кешенін, соның ішінде организмнің физиологиялық мүмкіндіктерінің максималды көрінуіне ықпал ететін маңызды макро-микроэлементтерді қамтитын толыққанды жем қоспаларын пайдалану негізінде саланы өнеркәсіптік негізге ауыстырудың маңызды шарты.
Осыған байланысты біздің зерттеулеріміздің міндетіне қойларды бордақылау процесін биологиялық ынталандырумен ұштастыра отырып, жетіспейтін минералдық элементтердің оңтайлы дозаларын қоспаға енгізе отырып, жемшөп қоспаларының рецептерін әзірлеу және оларды республиканың осы өңірінің үлгілік өнеркәсіптік кешендерінде бордақыланатын малдарда сынау кірді.
Эксперименттік жұмыстың мақсаты:
а) қойларды бордақылау рационында қоректік заттардың рецептурасын әзірлеуде;
б) осы жем қоспаларын бордақылау кезінде қазақтың биязы жүнді қойындағы қоректік заттардың өнімділігі мен сіңімділігіне азықтандырудың тиімділігін зерттеуде.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер. Аралас жем қоспаларын дайындау технологиясы, бордақыланатын жас малдың рационында фосфор мен микроэлементтердің (мыс, кобальт, йод) оңтайлы дозаларын анықтау; бордақыланатын жас малдың ет және жүн өнімділігінің деңгейі және рациондағы макро - және микроэлементтердің деңгейіне байланысты өсіп келе жатқан малдардың организмінде зат алмасу және жемшөптің сіңу ерекшеліктері; бордақыланатын жас малдың өсу қарқынын биологиялық ынталандыру.
Зерттеудің жаңалығы және практикалық құндылығы. Шаруашылық жағдайда алғаш рет жас қойлардың үлкен басына алдын ала термиялық, биологиялық өңдеуден өткен және өңірдің азықтарында тапшы макро - және микроэлементтермен байытылған жем қоспаларында бордақылау бойынша тәжірибе жүргізілді.
1 Теориялық бөлім
1.1 Қазақстан флорасының алуан түрлілігі мен байлығы
Қазақстан жер көлемі жөнінен дүние жүзінде тоғызыншы, ТМД-да екінші орында. Республиканың аумағы батыстан шығысқа қарай Еділ атырауы мен Каспий теңізінің жағалауынан Алтай тауларына дейін - 3000, солтүстіктен оңтүстікке қарай Батыс Сібірдің орманды даласынан Орта Азияның шыжыған ыстық шөлдеріне дейін 1500 шақырымға созылып жатыр.
Солтүстікте Қазақстанның шекарасына орманды даланың шағын көлемі - 4 млн. га кіреді (1-сурет). Орталық бөлігі оңтүстікте Үстірт пен Балқаш-Алакөл ойысымен шектесетін Мұғалжар, Ұлытау және Қарқаралы тауларымен және шөлдермен бөлінген ұсақ шоқылары бар дала жазығымен сипатталады. Шөлдің шекарасы Каспий және Арал теңіздерінің жағалауларымен өтеді, ал оңтүстік-батысында шөл аумағында Балқаш және Алакөл тұщы-тұзды көлдері орналасқан. Республиканың шығыс шекарасы Алтай таулары, Зайсан ойпаты мен Тарбағатай арқылы өтеді. Елдің оңтүстік және оңтүстік-шығысы Жоңғар, Кетпен, Теріскей, Солтүстік, Іле, Күнгей, Қырғыз Алатауы жоталары және тау бөктеріндегі көптеген еңістіктері бар Алатау және Тянь-Шань тауларымен көмкерілген.
1-сурет. Орманды-далалық аймақ
Республиканың жалпы аумағының ауыл шаруашылығы алқаптары 224,5 млн. гектардан астам жерді алып жатыр. Бұл Қазақстан аумағының 80%-ға жуығы. Шабындықтар мен жайылымдар - 188,7 млн.га құрайды, оның ішінде жайылымдардың үлесінде - 182,9 млн. га. Пайдалану мезгілі бойынша жайылымдар: көктемгі-күзгі - 36,9%, жазғы - 21,4, қысқы - 15,0 және жыл бойы - 29,6% болып бөлінеді.
Жергілікті жердің рельефі өзінің негізгі бөлігінде теңіз деңгейінен төмен орналасқан Каспий маңы ойпатынан, теңіз деңгейінен 4 мың және одан да биік Іле Алатауының шыңдарына дейін өзгереді. Республика аудандарының 13 бөлігі - ойпаттар; жартысы - жазық, үстірт, ұсақ шоқылар; 15 бөлігі - аласа таулар және 110 бөлігі - биік таулар. Ландшафт пен климаттық жағдайлар топырақтың, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің қалыптасуын алдын-ала анықтады. Республиканың жазық бөлігі үш ендік географиялық аймақтар шегінде орналасқан: дала, шөлейт және шөл.
Табиғи жағдайлардың алуан түрлілігіне байланысты (климат, жер бедері, геологиялық өткені мен топырақтың гидрографиясы) табиғи жем-шөп алқаптарының ботаникалық құрамы, өнімділігі, азықтық құндылығы әралуан болып келеді.
Қазақстанның солтүстігі қара топырақты болып келеді. Олар 11 млн.га алып жатыр, сортаң, сор, шалғынды-батпақты топырақтар 7,5 млн. га құрайды, 6 млн. га жекелеген топырақ-геологиялық түзілімдерге - қиыршық тасты топырақтарға, су айдындарына және басқаларға тиесілі. Аймақтың орманды солтүстік бөлігінде шалғынды-қара топырақты ауыр сазды топырақтар жиі кездеседі, қарашірікке бай (8-12%), көбінесе сортаң, шалғынды және шалғынды-дала сорларымен алмаса келеді.
Жалпы қара топырақтар негізінен шоқ тоғайлы далада кең таралған, олар әр түрлі дәрежеде сортаңдылығымен, кейбір жағдайларда карбонаттылығымен сипатталады. Қара топырақтардағы қарашірік мөлшері 6-8% аралығында. Солтүстік Қазақстанның оңтүстік далалық бөлігінде қарашіріндісі аз оңтүстік қара топырақтар жиі кездеседі. Олардың құрамында аздаған қарашірінділі және ауыр механикалық құрамды көптеген карбонатты қара топырақтар бар.
Дала аймағының өсімдіктері негізінен ксерофильді дәнді дақылдардан тұрады. Олардың жапырақтары майда, бір бөлігі түкпен немесе балауыз жабындысымен жабылған, бұл оларды ылғалдың шамадан тыс булануынан қорғайды. Мұндай өсімдіктердің сабағы мен тамыры тығын қабатымен жабылған. Бұл аймақ үшін қызыл селеуі, бетеге, шисабақ, тарлау қияқ, ақ жусан, өзендердің аңғарларында - қылтықсыз арпабас, жатаған бидайық, шалғынды мысыққұйрық басым болатын астықты-түрлі шөпті және бетегелі-селеулі-түрлі шөпті қауымдастықтар тән. Дала жайылымдарының пішен өнімділігі 10-нан 12 цга-ға дейін. Жайылмалық шабындықтар - 18-25 цга.
Дала аймағының топырағы ең жақсы аудандары жыртылған. Жекелеген өңірлерде жыртуға жарамды жерлердің игерілуі 90-95% - ға дейін жетеді. Осыған байланысты табиғи жайылымдар, шабындықтармен қамтамасыз ету мүмкіндігі өте шектеулі.
Қуаң дала аймағында ең көп таралған қара-қоңыр, кейбір жерлерде - қоңыр топырақ. Негізінен жайылымдық жер ретінде пайдаланылатын алқаптарда шалғындық топырақтар, сортаң және сор топырақтар кездеседі (2-сурет).
Сазды және жеңіл сазды механикалық құрамдағы сортаң қара-қоңыр топырақтардың құнарлылығы өте жоғары. Қарашірік горизонтының қалыңдығы әдетте 36-48 см, қарашірік мөлшері 3-5% аралығында болады. Қарашірік горизонтының астында карбонатты қабат жиі кездеседі. Бұл аймақта жеңіл механикалық құрамдағы қара-қоңыр топырақтар кең таралған - құмшауытты, жел эрозиясына оңай ұшырайды.
2-сурет. Қуаң далалық аймақ
Қуаң даланың жазық бөліктері селеулі және селеулі-бетегелі дала. Олардың шөп жамылғысы - селеу, қозықұлақ, майқара жусан. Сонымен қатар, шөп жамылғысында оларға аз мөлшерде бетеге, далалық атқонақ, боз шисабақ, далалық сұлы араласады.
Дала шөптерінің бірқатар түрлері қызылбояу, мыңжапырақ, жусан да жиі кездеседі. Көбінесе сортаңдағы дәнді дақылдар алаңдары жусан, тіпті сораңды-жусан бірлестіктерімен ауысады. Шөптің толықтығы 40-60% және одан төмен. Пішен өнімділігі орта есеппен 5-6 цга құрайды, кейбір қолайлы жылдары ол 8-10 цга жетеді.
Бұл аймақтың егістік көлемі далаға қарағанда едәуір төмен - 23%, шабындықтар - 5,6 және жайылымдар 69,9% құрайды.
Шөлейт аймақта топырақтың негізгі түрі - егіншілік үшін пайдаланылатын ашық қоңыр. Олардың арасында сортаң, сирек шалғынды-қоңыр, шалғынды топырақтар мен сорлар кең таралған. Ашық қоңыр топырақтардың қарашірік қабатының қалыңдығы 26-32 см, жоғарғы қабаттағы қарашірік мөлшері 2-3% құрайды.
Шөлейт аймақтың шөп жамылғысында көкпек және күрделігүлді тұқымдас шөптер басым, ал дәнді өсімдіктерден мұнда жеке топтар да кездеседі. Олар: тұзды ашық-қоңыр топырақтардағы селеулі-бетегелі-жусанды, дәнді-жусанды-сораңды шөл далалар, ақшыл-сарғылт құмдақтардағы еркекшөпті-жусанды-бетегелі далалар және ақшыл-сарғылт тұзданбаған сазды топырақтардағы селеулі-бетегелі шөл далалар (3-сурет).
3-сурет. Шөлейт аймақ
Бұл аймақта жыртуға жарамды жерлердің үлесі аз және әдетте қойлар, жылқылар мен түйелер жаюға жарамды жайылымдық жерлер басым (90%). Шабындық алқаптар үлесіне ауыл шаруашылығы алқаптарының барлық аумағының 5,6% - ы тиесілі.
Республиканың ширегін алып жатқан шөлді аймақта боз және сұр-боз топырақ таралған. Олардың арасында сортаң, сор және тақыр кең таралған, үлкен аумақтарды құм алып жатыр. Бұл жерлер қысқы кезеңде жайылымдық мақсатта пайдаланылады. Егін егу тек суармалы жерлерде ғана мүмкін.
Аймақтың өсімдік жамылғысы тұзданбаған ашық сұр топырақтардағы эфемерлік және жусанды-эфемерлік қауымдастықтарда, сортаңданған солтүстік сұр топырақтардағы немесе қоңыр топырақтардағы астықты-жусанды және жусанды қауымдастықтарда, сортаңды қоңыр топырақтарда кеш күздік және қысқы кезеңдерде қойлар, түйелер пайдаланатын өсімдіктердің жусанды-сораңды және сораңды топтарынан - баялыш, теріскен, бүйіргін, көкпек және басқалардан тұрады. Шөлдің тек өзіне тән ерекшелігі - өсімдік жамылғысындағы астықты шөптердің аз мөлшерде болуы.
Бұл аймақтың негізгі өсімдіктері - құрғақшылыққа ғана емес, сонымен қатар топырақтың тұздылығына да төзімді галофиттер, сораңдар. Азықтық тұрғысынан құнды негізгі өсімдіктер - изен, лессинг қараматауы, бүрлі сарсазан, бүйіргін, баялыш, көкпек, бұзаубас сораң, ақ және қара жусан, таспашөп, жантақ, сұр теріскен, жапырақсыз және ақ жүзгін, жыңғыл, гмелин кермегі және т. б.
Сұр топырақтарда эфемерлер мен эфемероидтар тек көктемде, топырақта ылғал көп болған кезде өседі. Бұл өсімдіктер құрғақшылық басталғанға дейін 3-4 апта бұрын бүкіл өмірлік циклден өтеді. Оларға шөл және жуаңдіңді қияқөлең, баданалы қоңырбас, северцов сарғалдағы, тасбеде, түйнек қазтамақ, ала көкнәр, қызғалдақтар және т. б. жатады.
Өзендердің ылғалды алқаптарында келесідей шалғындық өсімдіктер өседі: арпабас, түлкіқұйрық, бидайық, айрауықтар.
Шөлді аймақ үшін көктемгі-күзгі және қысқы жайылымдардың басым, ал жаздықтардың аз болуы тән. Сонымен қатар, маусымдық жайылымдардың жекелеген түрлері бір-бірінен едәуір алшақ орналасқан. Табиғи жағдайлардың ерекшелігі мұнда қаракөл және етті-майлы қой шаруашылығын, етті ірі-қара мал шаруашылығы және табынды жылқы шаруашылығын дамытуға мүмкіндік береді.
Тянь-Шань тау өңірі - дамыған мал шаруашылығы, әсіресе қой шаруашылығы бар суармалы және тәлімі егіншілік аймақ. Ол теңіз деңгейінен 600-900 м биіктіктегі тау бөктері шөлейт даласынан 2800-3000 м биіктіктегі альпілік шалғындарға дейін айқын тік аймақ ретінде сипатталады.
Таулардың теңіз деңгейінен 800-1000 м биіктіктегі дала белдеуі таулы қоңыр топырақты келеді. Ең жақсы шабындықтар мен жайылымдар осында орналасқан. Белдеудің өсімдіктері - астық тұқымдас-шөптесінді бірлестіктер.
Таулы қара топырақты шалғынды-дала белдеуі 1800 м биіктікте орналасқан. Өсімдіктері - түрлі шөптер басым астық тұқымдастар.
Биіктігі 1800-ден 2700 м-ге дейінгі биік таулы дала негізінен қой мен жылқы бағу үшін жазғы жайылым ретінде пайдаланылады.
Субальпілік шалғындар 2700-2800 м биіктікте орналасқан, топырағы шалғындық, қатты шымданған. Өсімдіктері түрлі шөптерден және ағаш-бұталардан тұрады.
Альпілік шалғындар 3000 м және одан жоғары биіктікте, таулардың қарлы жолағына дейін орналасқан. Топырағы шымтезекті, қиыршық таспен төселген. Өсімдіктері аласа, ірі жапырақты. Аймақтағы мал жаю, мал азығын дайындауға жарамды алқаптардың үлесіне ауданның 80% - дан астамы тиесілі, оның ішінде шабындықтар бар болғаны 3,7% - ды құрайды.
Алтай тау аймағы түрлі бағытта дамыған мал және егін шаруашылығымен және Зайсан қазаншұңқырынан Алтай тауларының шыңына дейінгі түрлі табиғат жағдайларымен сипатталады. Мұнда әртүрлі тау жүйелері мен жеке жоталар кездеседі. Олардың бірі - оңтүстік аумақта орналасқан. Батыс бөлігінде ол Нарын жотасы деп аталады. Оның солтүстік-батысында Қалба жотасы, солтүстік-шығысында Алтай таулары орналасқан (4- сурет) .
Нарын жотасының тік зоналылығы төрт белдеуден тұрады:
Селеулі-бетегелі дала теңіз деңгейінен 600-650 м биіктікте орналасқан. Өсімдік жамылғысында тығыз түпті астық тұқымдастар басым.
850-1500 м биіктіктегі селеулі-шөпті далада бұталар басым: бозқараған, бөріқарақат, ешкісабақ қарақат, итмұрын және т.б. шөптесін өсімдіктерден дәнді дақылдар кездеседі, шөптер көптеген ботаникалық түрлерді қамтиды. Орман белдеуі 1300-1500 м биіктікте орналасқан. Өсімдіктерде қылқан жапырақты ағаш түрлері басым - балқарағай, самырсын, ал жалпақ жапырақтылардан - қайың мен көктерек. Шалғынды шөптерде жима тарғақ басым. Шөпті өсімдіктердің балқарағайлы ормандарында орман бетегесі басым.
Альпілік белдеу 1800 м және одан да жоғары биіктікке созылады. Бұл белдеудің төменгі бөлігінде дәнді дақылдар мен альпілік шөптер басым.
Бұл тау жүйесінде жайылымдары барлық алқаптардың төрттен үш бөлігін алып жатыр, шабындықтар үлесі - 6,6%. Алтайдың жайылымдары мен шабындықтары біркелкі пайдаланылмайды, селеулі-бетегелі және селеулі-түрлі шөпті даланың азықтық алқаптары неғұрлым қолжетімді.
4-сурет. Таулы аймақ
Топырақ құрамының әр түрлі жағдайлары республика аумағында өсімдіктердің аймақтық таралуына алдын-ала әсер етті, бірақ әр аймақта өзіне тән өсімдіктерден басқа олардың интра және азональды түрлері де кездеседі. Бұл - тоғайлы ормандар мен сексеуіл тоғайлары, шалғындар, тіпті батпақтар.
Қазақстанның өсімдіктері ағашты-бұталы-шөпті өсімдіктердің 125 тұқымдасын біріктіреді. Республиканың флорасында 1000-ға жуық ұрпақ және барлық өсімдіктердің 5000 түрі бар. Оның 68 түрі - ағаштар, 266 - бұталар, 433 - бұталар мен бұташықтар, 2598 - көпжылдық және 849 - біржылдық шөптер.
Олардың ішінде мал азығы ретінде маңыздылары астық тұқымдас өсімдіктердің 78 туысы, қоңырбастың 26 түрі; бұршақ тұқымдастар - 34 туысы, таспашөптердің 300-ден астам түрі; күрделігүлділердің - 114 туысы, олардың ішінде тек жусан тұқымдастарының 81 түрі, көбенқұйрық тұқымдасының 56 түрі; қияқөлеңділердің 17 туысы; крестгүлділердің (қырыққабат) 82 туысы, шатыргүлділердің 79 туысы және алаботалардың 47 туысы. Дәнді дақылдар тұқымдасы өсімдіктерінің алуан түрлілігін бидайық туысы түрлерінің саны бойынша бағалауға болады - 23, селеу - 32 түр.
Табиғи мал азығы қорын ұтымды игеруді олардың нақты ғылыми атауын, сондай-ақ өсімдіктердің атауларын қазақ және орыс тілдерінде білмей елестету мүмкін емес. Осы уақытқа дейін көптеген өсімдіктер жем-шөптік, азықтық, дәрі-дәрмектік, техникалық және басқа жағынан зерттелмеген күйінде қалуда. Пайдалы өсімдіктер алқаптарында арамшөптер мен улы өсімдіктер жиі кездеседі, олармен үнемі күресу керек. Өсімдіктерді дұрыс пайдалану, оның химиялық құрамы мен қоректілігін бағалау және, ең бастысы, өсімдіктерді табиғи жағдайда тани білу үшін біздің кітабымыз көмегін тигізері дауыз.
1.2 Малазықтық өсімдіктердің классификациясы
Даму биологиясына, тіршілік ұзақтығына, ботаникалық сәйкестігіне, шаруашылыққа пайдаланылуына, сіңімділігіне және басқа да көптеген қасиеттеріне байланысты, барлық пайдаланылатын және мәдени дақылға айналдырылған, сондай-ақ өндіріске енгізілген малазықтық өсімдіктер келесідей топтарға біріктірілген.
Даму биологиясы бойынша (ұзақ күн жағдайында) өсімдіктер келесідей топтарға бөлінген: а) себілген жылы тек вегетативті өркен түзетін күздік дақылдар. Оларға сосновский аюбалдырғаны, тарлау қияқ, қызыл бетеге, шалғындық қоңырбас, қатты майтамыр (марал тамыры), көп жапырақты бөрібұршақ және басқалары; ә) егіс жылы жеміс беретін жаздық дақылдар,. Бұған күздік дақылдарды қоспағанда, барлық біржылдық өсімдіктер, кейбір екіжылдық және көпжылдықтар, атап айтқанда, қызғылт беде, орақша жоңышқа, тікенді лотус, вейрих көкжидегі, биік үйбидайық жатады. Кейбір өсімдіктер мына топтарға жатады: б) егілген жылы вегетативтік өркен түзетін күздік-жаздық өсімдіктер - қызыл беде, қылтықсыз арпабас, сібір жауқияғы, шалғындық түлкіқұйрық, үйбидайық, ақ суоты, жима тарғақ; в) популяцияда негізінен жаздық формада кездесетін жаздық-күздік дақылдар - шалғындық атқоңақ, үйбидайық, егістік жоңышқа, ақ түйежоңышқа, закавказье эспарцеті, қызыл беде және т.б.
Өсімдіктер өмір сүру ұзақтығы бойынша келесідей топтарға бөлінеді: а) біржылдық, оларға күздік дақылдар - қара бидай, бидай, қышы, рапс; жаздық, жоғарыда айтылған түрлер мен егістік асбұршақ (пелюшка), мал азықтық бұршақтар, сыпыртқы гүлтәжі, бұйра құлқайыр, итқонақ, тары, судан шөбі, қонақтары және басқа да көптеген өсімдіктер; ә) екіжылдық - ақ және сары түйежоңышқа, сиыржоңышқа, малазықтық қырыққабат, сәбіз, қызылша, шалқан; в) көпжылдықтар өз кезегінде азжылдыққа бөлінеді - 3-4 жылдық - қызыл және қызғылт беде, жайылымдық және биік үйбидайық, тауарпа және ұзақ жылдықтар - 7 жылдан астам пайдаланылатындар - тышқан бұршағы, ешкіжоңышқа, жоңышқа, көпжылдық қияқоты, шалғындық атқонақ, бетеге және түлкіқұйрық, жима тарғақ, қылтықсыз арпабас, вейрих көкжидегі г) бұташықтар мен бұталар - изен, теріскен, жүзгін және басқалар.
Мал шаруашылығында пайдаланылуы бойынша: а) жайылымдықтар - шалғынды қоңырбас, бетеге, атқонақ, беде, тарлау қияқ, ақ суоты, жайылымдық үйбидайық, тікенді лотус, изен және т.б.; ә) шабындықтар - беде, закавказье эспарцеті, егістік жоңышқа, ешкіжоңышқа, жима тарғақ және т.б.; б) сүрлемдік-пішендемеліктер - жүгері, күнбағыс, құмай (барлық түрлері), судан шөбі, жералмұрты, күн түйнегі, сосновский аюбалдырғаны, құлқайыр, сүйір жапырақты сильфия, вейрих көкжидегі және биік сабақты дақылдар; в) дәнді-жемдік - жүгері, арпа, сұлы, қара бидай, құмай, соя, бұршақ, егістік бұршақ, ат бұршақ, тритикале, шалгелі бұршақ, ноқат, жасымық, итқонақ және т.б.; г) тамыртүйнектерілер - тарна, қызылша, малазықтық шалқан, сәбіз, картоп, жералмұрты, күн түйнегі, және т. б.; ғ) шырынды жемістер - жемдік қарбыз, асқабақ, кәді, жемдік қырыққабат; д) концентратты-жемдік - дамудың алғашқы фазаларында құрамында протеиннің, дәрумендердің, микроэлементтердің неғұрлым жоғары мөлшері бар өсімдік түрлері. Олардан дәруменді шөп ұнын, түйіршіктер, брикеттер дайындалады. Оларға бір және көпжылдық бұршақ және астық тұқымдастар, жаңа дақылдардан - құлқайыр, майтамыр, кейбір крестгүлділер - рапс, майлы шалқан, қышы, қыжы, арыш және т. б. жатады.
Қоректік заттардың қорытылу коэффициентіне сәйкес өсімдіктер келесі топтарға жіктеледі: а) сіңімділігі жоғары (70-80%) - көптеген бұршақ тұқымдастар мен бүршіктену және шанақтануға дейін кейбір дәнді дақылдар - беде, жоңышқа, түйежоңышқа, ешкіжоңышқа, күздік сиыржоңышқа, көк бөрібұршақ және т. б.; ә) сіңімділігі жақсы (60-70%), бұған көптеген гүлдеу кезеңіндегі шөптер кіреді - жоңышқа, ақбас сиыржоңышқа, азықтық бұршақтар, тікенді лотус, егістік бұршақ, соя, жералмұрты, жүгері, шалғындық мысыққұйрық, қылтықсыз арпабас, жима тарғақ, қантты құмай және т. б.; б) сіңімділігі орташа (50-60%) - көптеген дәнді және бұршақ тұқымдастардың пішені - шалғынды қоңырбас, бетеге, атқонақ және түлкіқұйрық, жима тарғақ, беде, жаздық сиыржоңышқа, сондай-ақ шөптердің көптеген түрлері - изен, Вейрих тараны, ала майтамыр және басқалары; в) сіңімділігі қанағаттанарлық (40-50%) - жеміс түзу кезеңінде жиналған өсімдіктердің пішені, кейбір бұршақ және дәнді дақылдардың, шөптердің сабаны - изен, жаздық бидай, қара бидай, жима тарғақ, қызыл беде, сары бөрібұршақ, жоңышқа, жүгері, атқонақ, тары, құмай түрлері, еркекшөптер және т.б.
Табиғи және егілген өсімдіктердің шөп жамылғысының жемдік қасиеттерінің өте маңызды көрсеткіші олардың 100 кг жем-шөпке шаққандағы жемдік бірлікте көрсетілген азықтық құндылығы болып табылады. Малазықтық дақылдардың азықтық құндылығына шөптердің түрлері мен сорттары, оларды өсіру жағдайлары, әсіресе оларды жинау кезіндегі даму фазалары әсер етеді. Бұл көрсеткіш бойынша өсімдіктер: а) құнарлылығы жоғары (60-75 азықтық бірлік) - жайылымдық пісіп жетілген шөптер - жоңышқа, қызыл және ақ беде, тікенді лотус, тарлау қияқ, қылтықсыз арпабас, шалғындық атқонақ, бетеге, қоңырбас және үйбидайықтың барлық түрлері; ә) құнарлылығы жақсы (50-60 азықтық бірлік) - шанақтану, сыпыртқылану, бүршіктену кезеңдеріндегі шөптер: сары жоңышқа, тікенді лотус, ақ және қызғылт беде, ешкіжоңышқа, қылтықсыз арпабас, жүгері, могар, құм эспарцеті және т.б.; в) құнарлылығы орташа (45-50 азықтық бірлік) - гүлдеу кезеңінде жиналған өсімдіктердің пішені: қызыл беде, ақбас түйежоңышқа, егістік жоңышқа, жаздық сиыржоңышқа, құм эспарцеті, бөрібұршақ, соя, шалгелі бұршақ, жіңішке масақты еркекшөп, шалғынды түлкіқұйрық, көпжылдық үйбидайық, күздік қара бидай, қызыл бетеге, жаздық атқонақ және т.б.; д) құнарлылығы қанағаттанарлық (40-45 азықтық бірлік) - кеш жиналатын қарапайым пішен (гүлдеудің соңы - жеміс түзудің басы). Мұнда негізінен дәнді дақылдар басым - сібір жауқияғы, қонақтары, дәнді құмай, шалғындық атқонақ, жима тарғақ, тауарпа, жатаған бидайық, кеңмасақты еркекшөп, изен, ақбас және сары түйежоңышқа және т.б.
Дәнді бұршақты дақылдардың топаны азықтық құндылығы жағынан сол дақылдардың пішенінен кем түспейтіні, ал дәнді дақылдардың топаны пішеннен кем екені белгілі. Сабан, азықтық бірлігінің мөлшері бойынша сол өсімдіктердің пішеніне қарағанда төмен.
100 кг тұқымның (дәннің) азықтық құндылығы. Дәнді және бұршақ тұқымдастарының дәнінің құнарлылығы жоғары екені белгілі: а) құрамында 65-85 азықтық бірліктер, бұлар негізінен көпжылдық дәнді және бұршақ дақылдары: беде, сары және егістік жоңышқа, ақбас және сары түйежоңышқа, бидайық, арпабас тұқымы және т.б.; б) құрамында 85-100 азықтық бірліктер - біржылдық дәнді дақылдар, сұлының кейбір сорттары, тары, африкалық тары, ноқат, қарақұмық, амарант; в) құрамында 100-125 азықтық бірліктер - сұлының, тарының, қара бидайдың, жұмсақ және қатты бидайдың, күріштің, құмайдың, судан шөбінің, қонақтарының, арпаның, жаздық және күздік сиыржоңышқаның, асбұршақтың, бұршақтың, бөрібұршақ, шалгелі бұршақ, жемдік асқабақтың және т.б. сорттары; г) 125-тен астам азықтық бірліктер - соя, күріш, жүгерінің көп сорттары, азықтық бірліктердің ең жоғарғы көрсеткіші - 142; жүгері мен күріштің крахмалды сорттарында орта есеппен - 138 және сояда - 162 азықтық бірлік болады.
Азықтық бірліктері бойынша ең жоғарғы көрсеткіштер арпада - 126, құмайда - 124, бөрібұршақта - 124, бидай мен сиыржоңышқада - 123, асбұршақта - 121. Жержаңғақтың 100 кг тұқымында - 194 азықтық бірлік болады.
1.3 Қойларды бордақылау және ет өнімділігі
Қойларды жеке шаруашылықтарда ұстау олардан жүннің ғана емес, еттің де көп мөлшерін алған жағдайда ғана экономикалық жағынан тиімді болады.
Жас қозы еттің ең жақсы түрлеріне жатады. Дегенмен, қой етінің сапасындағы айырмашылық тұқымдық айырмашылықтарға, жасына, жынысына, азықтандыру жағдайларына (дене салмағына) және т.б. байланысты айтарлықтай болуы мүмкін. Ең жақсы сапалы етті бір жасқа дейінгі төлдерден алады. Бір жастан кейін майдың қарқынды бөлінуі басталып, нәтижесінде майлы қой еті пайда болады.
Бұлшықет тінінің ең көп өсуі 6 айға дейінгі жануарларда байқалады. Сонымен, толыққанды азықтандыру жағдайында қозылардың орташа тәуліктік өсімі етті-жүнді тұқымдардан тұрады: туғаннан 60 күнге дейін -- 300 г дейін, 60-120 күн -- 230 және 120-240 күн -- 75-100 г. Романов тұқымды қойларында осы кезеңдерде дене салмағының тәуліктік өсімі сәйкесінше 200 г, 112 және 98 г құрайды.
Туылғаннан бастап 6-7 жасқа дейін және әсіресе 4 айлық жасқа дейін мол, толыққанды тамақтандыруды қамтамасыз ету маңызды екені анық мо-лодняк өсудің жоғары потенциалдық энергиясын барынша тиімді пайдалану үшін төлдерді өсіру мен бордақылау уақытын қысқарту қажет. Кейінгі кезеңдегі өсуді мәжбүрлеу ерте өмірдегі артта қалушылықтың орнын толтырмайды және өсу бірлігіне жем-шөптің айтарлықтай жоғары шығындарын талап етеді. Сонымен, егер 60 күндік жасқа дейін тірі салмақтың 1 кг өсуіне 3 ЭКЭ-ге дейін (энергетикалық жем. бірлік.), 60-тан 120 күнге дейін - 3-4 ЭКЭ жұмсалса, онда болашақта шығындар 5-7 -- ге дейін артады (8 айға дейін) және 8-10 ЭКЭ (10-12 айға дейін).
Бордақылау әр түрлі қарқындылықта болуы мүмкін. Бордақылаудың қарқындылығы тірі салмақтың орташа тәуліктік өсуімен өлшенеді. Бордақылау неғұрлым қарқынды болса, 1 кг өсімге шаққандағы жем шығыны соғұрлым төмен болатыны анықталды. Сонымен, қой етінің тәуліктік салмағының 200 г -- нан астам өсуімен 1 кг өсімге жем шығыны 5-6 ЭКЭ құрайды, 100-120 г өсіммен олар 10-ға дейін, 60-80 г-ға дейін өседі. - 14-15 ЭКЭ дейін. Әрине, соңғы жағдайда бордақылау тиімсіз болып қалады.
Бордақылау күрделі жөндеуден өткен жас жануарлар оны аналықтарынан 3,5-4 айлық жасында емшектен шығарғаннан кейін бірден бастайды. Орташа тәуліктік тірі салмақтың 200-250 г өсуіне қол жеткізуге арналған қарқынды бордақылаудың ұзақтығы 2 айды құрайды, содан кейін 5-6 айлық қозыларды тірі салмағы 35-40 кг етке сатуға болады. Экономикалық тұрғыдан алғанда, орташа тәуліктік өсімнің 120-150 г-ын ала отырып, 3-4 ай ішінде орташа қарқынды бордақылауды неғұрлым орынды деп санаған жөн. Бұл тірі салмағы 35-45 кг болатын 7-8 айлық қозылардың сатылуын қамтамасыз етеді. Ересек қойларды бордақылау 1,5-2 айға созылады.
Үй шаруашылығында қой өсіру тәжірибесі көрсеткендей, ерте пісетін тұқымдардың төлдерін тірі салмағы 45-50 кг етке сату тиімдірек. Бұл жағдайда төлдерді сою алдында қырқып, бағалы жүн -- белбеу алуға болады. Романовтар тұқымының төлдерін тірі салмағы 30-40 кг-ға жеткенде 8-9 айға дейін бордақылау әдетке айналған (кесте 1). Етке қосымша жеңіл және жылы қой терісі алынады.
Кесте 1 - Қойларды бордақылау мен азықтандырудың қарқынды технологияларының негізгі параметрлері
Көрсеткіштер
Бордақылау
Тамақтандыру
төлдер 4-8 ай.
ересек қойлар
төлдер 4-8 ай.
ересек қойлар
Қою кезіндегі тірілей салмағы, кг
25
40
23
40
Кезеңнің ұзақтығы, күндер
120
60
120
75
Орташа тәуліктік өсім, г
130
120
110
100
Алынған кездегі тірілей салмағы, кг
40
48
36
48
1 кг өсімге арналған жем шығындары: жем. бірлік
8,5
9,0
9,0
11,0
Концентраттар, кг
2,8
2,3
2,1
2,5
Кезеңдегі 1 басқа арналған азықтың шығыны, кг:
Жасыл азық
420
360
--
--
Жайылымдық азықтар
--
--
420
450
Қойылтылған азықтар
42
20-25
25
20
Минералдық қоспалар
0,8
1,0
0,8
1,0
Барлығы, жем. бірлік
128
80-85
108
90
1 азықта, бірлік, г сіңірілетін протеиннің
100
90
100
90
Аналықтардың қысқы қозыларымен бордақылау жайылымдық кезеңмен сәйкес келеді. Табиғи және жасанды жайылымдарда бордақылауды бордақылау деп атайды. Сондай-ақ, бордақылауды ажыратады; аралас бордақылау; азықтандыруды жасыл, дөрекі және көбінесе концентрацияланған жеммен жоғарғы киіммен үйлестіру.
Қойларды бордақылау кезінде басқа топтағы қойларды азықтандыру кезіндегідей азықтар мен рациондар пайдаланылады, алайда концентраттар мөлшері хабарлайды тәулігіне басына 20-30% -ға немесе 500 г-ға дейін. Шырынды азықтардың ішінде картоп, қызылша, сүрлем жиі пайдаланылады. Бордақылау кезінде қойлардың сумен үздіксіз қамтамасыз етілуін қадағалау керек, өйткені ол жетіспесе, дене майының көмірқышқыл газы мен суға дейін тотығуы артады, осылайша салмақтың орнына тік сызықтар (тірі салмақтың жоғалуы) жиі байқалады.
Қой етінің өндірісін ұлғайту және сапасын жақсарту үшін бордақылаудың маңызы зор. Мәселен, мысалы, етті сою өнімділігі (ұша массасының қатынасы сою алдындағы тірі салмақта) жақсы тамақтандырылған қойлар 50-55% жетеді, ал нашар тамақтандырылған -- 35-40%. Жарамсыз аналықтарды бордақылауға қозыларын емшектен шығарғаннан кейін бірден, қырқудан кейін валухтарды қояды, күрделі жөндеуден өткен ағымдағы жылы туылған төлдерді емшектен шығарғаннан және қырққаннан кейін.
Қойларды азықтандырудың табысты болуы оның дұрыс ұйымдастырылуына байланысты. Азықтандыруға арналған қойларды бөлек отарларға (топтарға) құрады. Олар ветеринарлық тексеруден және қажетті емдеуден өтуі керек, және, әрине, жеткілікті мөлшерде жақсы жайылымдармен, минералды тыңайтқыштармен және үнемі суарылатын жерлермен қамтамасыз етілуі керек. Азықтандыруды ұйымдастырған кезде тірі салмағы 30 кг болатын қозыға тәулігіне 4,5-5,5 кг шөп, ал ересек қойға 6-8 кг қажет екенін ескеру қажет. Бұл жағдайда орташа тәуліктік өсім 150 г дейін және одан жоғары болуы мүмкін.
Қой шаруашылығы тәжірибесінде жағдайға байланысты қой бордақылаудың екі түрі қолданылады:
:: қарқынды -- жайылымдық азыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz