ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Саясаттану және әлеуметтік-
гуманитарлық пәндер
кафедрасының меңгерушісі,
с.ғ.д, профессор Симтиков Ж.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қазақ мәдениеті -ұлттық бірегейліктің іргетасы
6В03102 -Мәдениеттану
Орындағандар: Нұрболатқызы .А,
Жалғасбаева. Қ, Арқалық. Д.
Ғылыми жетекшісі
философия ғылымдарының кандидаты,
аға оқытушы: Рахимова Г.Д.
Алматы, 2024
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 31. ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақ халқының ауызекі мәдениетінін ерекшеліктері мен мәні 7
1.2. Этникалық сәйкестілік және ұлттық бірегейлік 16
1.3. Өзін-өзі тануды қалыптастырудағы мәдени құндылықтардың рөлі 23
2. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ МӘДЕНИ КОД РЕТІНДЕ
2.1. Мәдени әртүрлілікті сақтау үшін мәдениетаралық диалог және өзара әрекеттесу 37
2.2. Қазақ халқынын ұлттық бірегейлікті қалыптастыру жолындағы кедергілер 43
2.3. Қазақ ұлттық бірегейлігінің морфологиясы 54
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
Алматы, 2024
КІРІСПЕ
Ұлттық бірегейлікті зеттеу өз кезегінде басқа салаларға, оның ішінде: тарих, әлеуметтану, антропология, саясаттану және т. б. сияқты әртүрлі білім салаларын кесіп өтеді. Ұлттық бірегейлік жайлы зерттеген шет елдік ғалымдардың еңбектері мен мақалаларына көз жүгіртетін болсақ, бұл ұғым мәдениет пен өркениет терминдерімен тығыз байланысты, тіпті олардың ең соңғы нәтижесі деп қарастыруға болады. Бұл мәдениеттің терминімен: Б.Андерсон, Э.Хобсбаум, Э.Геллнер, А.Смит, Р.Брубейкер , А.Уимммер көп зерттеу жұмыстарын жасады.
"Ұлттық бірегейлік бірлестіктің қайнар көзі, сондай-ақ қақтығыстардың қайнар көзі бола алады. Мұның бәрі оның қалай қолданылатынына және түсіндірілуіне байланысты [1,26 б]. Антони Смиттің осы сөзіне келетін болсақ,ұлттық бірегейлікті зерттеу бағытына қарай да оның түсініктері өзгереді. Ал біз бұл терминді мәдениеттанулық талдау түрде зерттедік.
Зерттеу жұмысы - қазақ мәдениетінің әртүрлі аспектілерін, олардың ұлттық бірегейліктің қалыптасуына әсерін және олардың қазіргі қоғамдағы рөлін кеңінен зерттеуді көздейді. Мұндай жұмыста қазақ мәдениетінің тарихи, әлеуметтік-мәдени, тілдік, діни және басқа да аспектілері, сондай-ақ оның басқа мәдениеттермен өзара іс-қимылы қарастырылды. Зерттеу Қазақ мәдениетінің тарихи тамырларына шолу жасаудан, оның ғасырлар бойы қалыптасуы мен дамуынан басталды. Қазақ мәдени бірегейлігінің қалыптасуына қандай факторлар мен оқиғалар үлкен әсер еткеніне ерекше назар аударылды.
Ұлттық бірегейлік- бұл әр елдің өзіндік әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлер, діні,тарихы,мәдениеті және мәдени көзқарасының ерекшелігінің жиынтығы.
Мадалиева.Ж.Қ. Ұлттық бірегейліктің тарихи негіздері: ұлттық мәдениет сабақтастығында мақаласында:
Ұлттық бірегейліктің тарихи негіздемелерін кешенді түрде ұсыну,арнайы ғылыми жұмысты керек етеді және оның нәтижелері қазіргі ұрпақтар мен болашақ жастардың рухын көтермелеуге, өзінің Қазақ екендігін мақтан тұтуға жетелейтін психологиялық-идеологиялық технологияға айналуы тиіс- деп жазған. Бұл ойға сүйенетін болсақ Ұлттық бірегейлікті зерттеу үшін оның тарихына көз жүгіркеніміз дұрыс. Және бізге ол үшін сол елдің ұлттық мәдениеті көмектеседі. Ұлттық бірегейлік және оның мәдениетпен арақатынасы жайлы зерттеген ғалымдардың мәліметтеріне сүйенсек :бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысқан құрылымдар екенін түсінеміз. Бұл екі түсінік жайлы: Т.Х.Ғабитов, Г.К. Абдигалиева, З.Н. Исмагамбетов, Д.Г.Шорманбаева, К.А.Бияздыкова, Г.А.Абдуразакова, Д.У.Кусаинов, Г.К.Мусабекова.Ж.К.Мадалиева және т.б зерттеу жұмыстарында көп үлесін қосты. Қазіргі уақытта олардың еңбектері мәдениеттану пәні арқылы оқуда тәрбиелік те,теориялық та білім беруіне көп үлесін қосты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның жаңалығы. Қазақ мәдениеті - ұлттық бірегейліктің іргетасы тақырыбы - Қазақ ұлттық бірегейлігінің түпкі бастамасы мен негізгі құрылымы және қазақ мәдениетінің ұлан-ғайырлық тарихының оған әсерін зерттеуге байланысты өзекті болып табылады. Қазақ халқының ұлттық бірегейлігін зерттеу арқылы ұлттың мәдени мұрасын сақтау ең маңызды фактор болып табылады. Қазіргі жаһандану мен мәдени гемонизация процессі үздіксіз болып жатқан заманда біздің халқымыз,олардың іщінде жастардың мәдениетініміздің және оның мұраларын жетік білуі маңызды болып табылады. Халыққа білім беру арқылы өз мәдениетініміздің жоғалуына немесе әлемдік мәдениеттің құрсауында қалып деңгейінің түсуінің алдын аламыз. Сондай ақ, жас буынның мәдени кодтың ерекшелігін сақтап жаңа буынға дамытып жетектеп отыруы өте өзекті мәдени жоспарлардың бірі болып табылады.
Мәдениет халықтың құндылықтарын, дәстүрлерін, әдет-ғұрыптары мен ойлау тәсілдерін анықтай отырып, ұлттық бірегейлікті қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Осыған байланысты зерттеу қазақ халқының ұлттық бірегейлігін қалыптастыру және дамыту процестерін жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Ұлттық бірегейлік - бұл ескі мен жананың ұштасып қазіргі кезеңге бейімделген мәдениет обьектілер жиынтығы. Заманға сай болуды талпынсақ бізге әрқащан дамып,және ескі қанаттарды шешіп отырғанымыз абзал. Бұл біздің ол мұраларды ұмыту деген сөз емес, керісінше оларды қазақ мәдениеті тарихы ретінде қарауды көздейді.
Қазақ мәдениетінің басқа мәдениеттермен өзара іс-қимылының ұзақ тарихы бар, бұл оны зерттеуді елдегі ішкі процестер тұрғысынан да, халықаралық мәдени қатынастар тұрғысынан да өзекті етеді. Сонау б.з.б 2-ғасырдағы Ұлы Жібек Жолы бағыты туралы мәдениеттерді қарастырсақ сол кездегі ата-бабаларымыз көшпелілер мәдениетіне сауда-саттықпен Қытай,Парсы,Византия мәдениеттерінің түйіршіктері де қоныстанғанын байқаймыз. Мәдениеттің дамуы үшін оған әрқашан да қозғалыста болуы қажет, қозғалыста ғана ол көркейеді және өз ағымын табады.
Қазіргі жағдайда мәдениет көбінесе мемлекеттік саясаттың назарына айналды, ұлттық бірегейліктің негізі ретінде қазақ мәдениетін зерттеу мәдени саясат пен этносаралық қатынастар саласындағы тиімді стратегияларды анықтауға көмектеседі. Тарихтары мен мәдениеттері, тілдері ұқсас болып келетін Түркі Мемлекеттердің Ұйымы- мәдениет пен саясаттың бір-біріне күш беруші прогрессорлар екенін дәлелдейді. Түркі Мемлекеттерінің Ұйымы - 2009 жылы 3- қазанда Нахшыван қаласында құрылды. Құрамына: Қазақстан,Өзбекстан,Түркия,Әзербайж ан,Қырғызстан кіреді.
Қазақ мәдениетін зерттеу- антропология, әлеуметтану, тарих және басқа да пәндер саласындағы білімнің кеңеюіне ықпал етеді, сондай-ақ жастардың білімі мен тәрбиесі үшін маңызды мәнге ие болуы мүмкін.
Жалпы, "қазақ мәдениеті - ұлттық бірегейліктің негізі" зерттеу тақырыбы ғылыми және практикалық тұрғыдан өзекті болып табылады, өйткені оны зерттеу Қазақстандағы және одан тыс жерлердегі тарихи, әлеуметтік-мәдени және саяси процестерді тереңірек түсінуге ықпал етеді. Қазақ мәдениеті- қазақ халқының әлемдік мәдени сахнаға шығара алатын қабілеті жеткілікті. Халықтың тарихы мен мәдени мұрасының бай болуы мен қатар,оларды зерттеуіне көп көңіл аударылуының өзі жаһандық прогрессияның бір бөлігі деп айтсақ болады. Қазақ ұлттық бірегейлігі мен мәдениетін зерттеу- ұлтымыздың болашағы мен қазіргі кезеңнің бет-бейнесін қалыптастыру процессиясында маңызды рөл атқаруымен өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығына келсек:
Дәстүрлі қазақ мәдениетінің насихаттау барысында ұлттық бірегейліктің архетиптерін негіздеу;
Ұлттық бірегейлікті қалыптастыру процесінде, қазақ мәдениетінің тарихи жолында кездестірген кедергілерін анықтау;
Мәдениеттердің өзара бір-бірімен байланысы арқылы, ұлттық бірегейліктің түрленуіне мысалдар қарастыру;
Қазақ мәдени құндылықтарының, мәдени кодтағы көрінісін анықтау,
секілді тұжырымдамаларға мәдениеттанулық талдау жасадық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдерін, көші-қон, сауда, жаулап алу және мәдени алмасу сияқты сыртқы факторлардың әсерін, сондай-ақ мәдениеттің қазіргі жағдайына әсер ететін жаһандану мен жаңғыртудың заманауи процестерін қамтиды. Сондай-ақ қазақ халқының тілі, әдебиеті, халықтық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, музыка, би, аспаздық, қолөнер және басқа да көптеген аспектілері жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты қазақ халқының ұлттық бірегейлігін қалыптастыру мен қолдаудағы қазақ мәдениетінің рөлін терең түсіну болып табылады. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты: Қазақ мәдениетінің- қазақ ұлттық бірегейлігінің іргетасы екенін анықтау.
Зерттеу жұмысының міңдеттері былайша тұжырымдалады:
Ұлттық бірегейлігіміздің басқа мемлекеттердікінен ерекшелендіретін құндылық аспектілерін анықтап,оларды ашып көрсету.
Мәдениет пен өркениеттің арасындағы байланыстың, ұлттық бірегейлікті нығайтуға әсер ететін күш екеніне дәлел келтіру.
Қазақ ұлттық бірегейлігі қазақ халқының басынан өткерген тарихи кезеңдер мәдениеттерінің құрылымы екеніне көз жеткізу.
Қазақ ұлттық бірегейлігінің мәдени кодының құрылымы тақырыбын ашып оны зерттеу.
Қазақ ұлттық бірегейлігін зерттеп,қарастыру - қазақ мәдени мұрасын сақтау және оны дамытудың қозғалтушы күші екенін айқындау.
Басқа мәдениеттер мен біздің мәдениетіміздің өзара әрекеттесуінің қазақ мәдени әртүрлілігіне әсер етуші фактор ретінде қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Тақырыпты зерделеу үшін зерттеу жұмысының әртүрлі әдістері,соның ішінде: тарихи талдау, этнографиялық әдістер, лингвистикалық талдау, мәдени-тарихи тәсіл,герменевтикалық тәсіл, салыстырмалы талдау, әдебиетті сыни талдау әдістерін зерттеудің нақты мақсаттары мен міндеттеріне байланысты бөлек және біріктіріп қолданылды.
Жобаны жазу барысы. Дипломдық жобаны жазу барысында бөлімдер және оның мәселелерін қарастыру,оқу материалдарын жабдықтау бойынша әрбір бітіруші өзара бөлінген тақырып аясында жұмыстар атқарды. Атап айтар болсақ,дипломдық жобаның кіріспе бөлімі мен екінші бөлімнің бірінші параграфы және үшінші параграфын- Жалғасбаева Қарақат жазды. Дипломдық жобаның қорытынды бөлімі мен бірінші бөлімнің екінші параграфы және екінші бөлімнің екінші параграфын- Арқалық Дана жазды.Ал бірінші бөлімнің бірінші параграфын және бірінші бөлімнің үшінші параграфын- Нұрболатқызы Аяулым сондай ақ ол әдебиеттер тізімі мен жобаны қорғаушылардың жазған жерінің белгіленген аймағына қойып, түзетулер жасады. Жобалық жұмыс осы уақытқа дейінгі оқыған білімімізді қайта еске түсіруге көп әсерін тигізді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік маңыздылығы. Қазақ ұлттық бірегейлігін теориялық түрде зерттеу- қазақ халқының мәдени антропологиясы мен мәдени көзқарастарын зерттеуге, өсіп келе жатқан жас буынға өз халқының басқа халыққа қарағандағы ерекшелігін түсіндіріп,олардың кеуделеріне патриоттық сезімін оятуға жақсы импульс болып табылады. Олардың оқитын әдебиеттеріне жаңа материал болып, олардың санының өсуі үшін маңызды. "Жеке сәйкестілік сөзсіз ұлттық бірегейлік сияқты ұжымдық сәйкестіктермен байланысты"- деген сөзді тілге тиек етіп, қазақ ұлттық бірегейлігін зерттеу ең алдымен, қазақ жастарының өз елінде орны мен маңызын сезінуіне, және рухани білім алып дамуына зор үлесін қосады. [3, 34 б]
Ал практикалық зерттеудің маңыздылығына келсек, зерттеу нәтижелерін мәдениетаралық өзара әрекеттесуді дамыту үшін, соның ішінде мәдениеттер арасындағы диалогты нығайту және тәжірибе мен білім алмасу платформаларын құру үшін пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ мәдениеті - ұлттық бірегейліктің іргетасы.
Зерттеу жұмысының құрылымы : Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан және әрбір тарау 3 тараушадан, сондай-ақ қорытынды бөлім мен әдебиеттер тізімінен құралған.
І. ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Қазақ халқының ауызекі мәдениетінін ерекшеліктері мен мәні
Қазақ мәдениеті - көне замандардан келе жатқан өзіндік төл тарихы мен құндылықтары, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін бірегей мәдениет. Ол көп ғасырлық даму кезеңдерінен өтіп, сан алуан өзгерістерге ұшырағанымен, негізгі құндылықтарын жоғалтпаған. Қазақ мәдениетінің негізін қалаушы - көшпенділердің тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік құрылымы, діни нанымдары және өнері. Осы өзгешеліктер бүгінгі таңда Қазақстан халқының рухани байлығын құрайды және оның әлемдік мәдениеттегі орнын айқындайды.
Қазақ мәдениетінің құндылықтық негіздері, әсіресе, отбасылық байланыстар, қоғамдық өмірде ынтымақтастық, рухани дүниетаным, білімге ұмтылыс және қоршаған ортаны құрметтеу сияқты аспектілері арқылы көрініс табады. Бұл құндылықтар қазақ халқының өзара көмек және қайырымдылық сияқты маңызды қасиеттерді дамытуда маңызды рөл атқарады. Олар қазақ қоғамын біріктіріп, оның мүшелерінің өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал етеді. Қазақ мәдениетінің құндылықтық негіздерін тереңірек түсіну - қазіргі қоғамдағы өзара түсіністікті және өзара құрметті нығайтуға көмектеседі.
Қазақ мәдениетінде отбасы - қоғамның негізгі бірлігі ретінде ерекше орын алады. Отбасылық құрылым мен байланыстардың беріктігі, өзара құрмет пен сүйіспеншіліктің болуы қазақ халқының маңызды құндылықтарының бірі болып табылады. Бұл мәдениетте отбасы, ұрпақтар арасындағы байланысты сақтаудың және дәстүрлерді жеткізудің негізгі көзі ретінде көрінеді. Қазақ отбасыларында үлкендерге құрмет, жасы үлкен адамдардың пікірін ерекше қадірлеу және олардың ақыл-кеңесін үлкен бағалау дәстүрі күшті.
Отбасындағы әрбір мүшенің жауапкершілігі мен міндеттері айқын белгіленген, бұл әрқайсының қоғамдық өмірде де өз орнын табуына мүмкіндік береді. Қазақ отбасылары өз мүшелерінің әл-ауқатына ерекше назар аударады, олардың білім алуына, денсаулығына және жеке дамуына барынша қолдау көрсетеді. Отбасылық құндылықтардың бұл аспектілері қазақ мәдениетінің бүкіл құрылымында маңызды рөл атқарады және олардың әлеуметтік құрылымы мен әлеуметтік өмір сүру деңгейінің нығаюына ықпал етеді. [4. 80б].
Қазақ мәдениетінде отбасының құндылығы мен орнын айқындайтын нақты ол салт-дәстүрлер:
Біріншіден, "Асар" дәстүрі - қазақ отбасылары арасындағы ынтымақтастық пен көмек көрсетудің көрнекті мысалы. Бұл дәстүрде ауыл немесе қоғамдастық мүшелері бір-біріне үй салу, егін егу немесе басқа да ауыр жұмыстарда көмектеседі. "Асар" өзара көмек пен қолдаудың символы ретінде, отбасы мен кеңірек қоғамдастық арасындағы байланысты нығайтады және жеке мүдделерден гөрі қоғамдық игілікті алға қояды.
Екіншіден, "Бесікке салу" рәсімі - бұл отбасылық құндылықтардың беріктігі мен ұрпақтардың жалғастығын білдіреді. Жаңа туған сәбиді бесікке салу арқылы отбасы мен қоғам оған амандық, береке және жақсы тағдыр тілейді. Бұл рәсімде отбасы мүшелері, атап айтқанда ата-аналар мен аталар мен әжелер, баланың тәрбиесіне және оның болашағына жауапты екендіктерін білдіреді. "Бесікке салу" рәсімі ұрпақтан-ұрпаққа берілетін дәстүрлердің және отбасылық берік байланыстардың жалғасын символдайды.
Үшіншіден, той дәстүрі - бұл қазақ мәдениетінде отбасылық құндылықтардың көрінісінің айқын мысалы. Тойлар, әсіресе үйлену тойлары мен балаға ат қою рәсімдері, отбасы мен достарды біріктіретін маңызды оқиғалар. Осы іс-шаралар арқылы қазақ отбасылары өзара құрмет пен сүйіспеншіліктің маңызын көрсетеді, сонымен қатар қоғамдағы берік байланыстарды нығайтады. Тойлар, сонымен қатар, өзгелерге қайырымдылық жасау мен көмек көрсету сияқты қазақтың қоғамдық құндылықтарын да нығайтады.
Көрініп отырғандай, қазақ мәдениетіндегі отбасылық құндылықтар тек өзара құрмет пен сүйіспеншіліктің негізінде ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамды біріктіретін, оның мүшелерінің өмір сүру сапасын жақсартатын және дәстүрлер мен мәдени мұраларды сақтауда маңызды рөл атқаратын күшті байланыс ретінде көрінеді.
Қазақ мәдениетінде үлкенге құрмет және отбасылық дәстүрлер - қоғамның тұтастығын сақтаудың негізгі элементтері болып табылады. Бұл құндылықтар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі және отбасы мүшелері арасында өзара түсіністік пен сыйластықты нығайтуда маңызды рөл атқарады.
Қазақ қоғамында үлкенге құрмет - бұл тек әдептіліктің белгісі емес, сонымен қатар бала тәрбиесінің ажырамас бөлігі. Үлкендерге арналған құрмет көрсету жолдары арқылы балаларға өзгелерді сыйлау, тыңдау және үлгі алу қажеттілігі үйретіледі. Мысалы, отбасылық кездесулерде немесе мерекелік шараларда үлкендер алдымен сөйлейді, ал жастар оларды мұқият тыңдап, сөздерін бөлмейді. Сонымен қатар, жасы үлкен адамдарға орын беру, олардың алдынан өткенде кешірім сұрау сияқты әрекеттер де үлкенге құрметтің бір бөлігі.
Отбасылық дәстүрлер қазақ мәдениетінің маңызды құрамдасы болып табылады және ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Бұл дәстүрлер отбасы мүшелері арасындағы байланысты нығайтуға және мәдени мұраны сақтауға көмектеседі. Мысалы, Наурыз мерекесін тойлау, қысқы кештерде әңгімелер айту, қазақтың ұлттық ойындарын ойнау сияқты отбасылық шаралар қазақтың бай мәдени мұрасын жас ұрпаққа таныстырудың тамаша тәсілі болып табылады.
Үлкенге құрмет пен отбасылық дәстүрлердің күнделікті өмірде орын алуы, мысалы, таңғы ас үстінде бірге отыру, кешкі асқа дайындалуда балалардың көмек көрсетуі, мерекелер мен естелік күндерді бірге атап өту сияқты салт-дәстүрлер арқылы отбасы мүшелерінің бір-біріне деген махаббаты мен құрметі нығая түседі. Осы арқылы қазақ мәдениетіндегі отбасылық құндылықтар мен өзара құрмет сезімі ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі, олардың өмірінде маңызды орын алады.
Қазақ мәдениетінде қоғамдық құндылықтардың арасында көршілестік, достық және ынтымақтастық маңызды орын алады. Бұл құндылықтар қазақ қоғамының социалдық құрылымында бірлік пен берекені нығайтуға және қоғам мүшелері арасындағы өзара сенім мен қолдауды арттыруға ықпал етеді.
Көршілестік құндылығы - бұл қазақ қоғамының тұрақты элементі, ол көршілер арасындағы өзара көмек және қолдауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қиын кезеңдерде көршілер бір-біріне азық-түлік немесе еңбек көмегін ұсынып, қайғы-қасірет кезінде қолдау көрсетеді. Бұл дәстүр қоғамдық тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтады, сонымен қатар көршілестік қатынастардың маңызын күшейтеді.
Достық - қазақ мәдениетінде өзара сенім және қолдау негізінде қалыптасқан берік байланыстарды білдіреді. Достар арасындағы ынтымақтастық жеке және қоғамдық деңгейде өмір сүру сапасын арттыруға көмектеседі. Мысалы, достар бір-біріне кеңес беріп, қиындықтар кезінде қолдау көрсетеді, бұл әлеуметтік желіні нығайтады және әрбір адамның өміріне оң әсер етеді [2].
Ынтымақтастық құндылығы қазақ қоғамының бірлігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Бұл құндылық, әсіресе, қоғамдық іс-шаралар мен апаттар кезінде көрінеді, мұнда қауымдастық мүшелері бір-біріне көмектесіп, ортақ мақсаттарға жету үшін күш біріктіреді. Мәселен, табиғи апаттар немесе қоғамдық жобалар кезінде көрсетілген ынтымақтастық адамдар арасындағы берік байланысты күшейтеді және қоғамдық жауапкершіліктің маңызды үлгісін көрсетеді.
Көршілестік, достық, және ынтымақтастық құндылықтары арасындағы тығыз байланыс қазақ қоғамындағы социалдық капиталдың құрылымын нығайтуға және оның мүшелерінің әлеуметтік жағдайын жақсартуға ықпал етеді. Бұл құндылықтардың өзара байланысы адамдардың бір-біріне деген сенімін арттырып, қоғамдағы ынтымақтастық пен бірлікті күшейтеді.
Көршілестік қатынастардағы көмек және қолдау көрсету актілері адамдар арасындағы сенімді арттырады. Мысалы, көршінің үйінде болған шараға қатысу немесе қиын кезеңдерде көмек көрсету сияқты іс-әрекеттер көршілестік байланыстарды нығайтады. Бұл сенім дәрежесі жоғары қоғамда достық қатынастардың дамуына және одан әрі ынтымақтастыққа ықпал етеді.
Достық қарым-қатынастары қоғамдағы өзара әрекеттестіктің негізін қалайды. Достар арасындағы берік байланыстар қоғамдық жобаларға белсенді қатысуды ынталандырады. Мысалы, бір достық тобының мүшелері қайырымдылық іс-шараларын ұйымдастыруы немесе қоғамдық мәселелерді шешуге атсалысуы мүмкін. Бұл іс-әрекеттер қоғамдағы ынтымақтастық пен бірлікті нығайтады, себебі олар көпшіліктің ортақ мүдделеріне қызмет етеді.
Қоғамдық ынтымақтастық пен бірліктің күшейуі, өз кезегінде, көршілестік және достық қатынастарын одан әрі нығайтады. Бұл ынтымақтастық кезінде адамдар бір-бірінің мәдениетін және әдет-ғұрыптарын тереңірек түсінуге мүмкіндік алады, бұл өз кезегінде көптүрлілікті құрметтеуге және әр түрлі пікірлер мен көзқарастарға ашықтықты арттырады. Сондықтан, көршілестік, достық және ынтымақтастық арасындағы байланыс қоғамдық өмірдің барлық аспектілерінде маңызды рөл атқарады, олардың әрқайсысы бірін-бірі күшейтеді және қоғамдық беріктік пен тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Осы құндылықтар қазақ қоғамының негізгі тірегі болып табылады және олардың өмір сүру сапасын жақсартудағы рөлі зерттеулерде кеңінен сипатталған. Көршілестік, достық және ынтымақтастық құндылықтары әлеуметтік байланыстарды нығайтуда және қоғамдық бірлікті сақтауда шешуші рөл атқарады.
Қазақ мәдениетінде қайырымдылық пен өзара көмек құндылықтары, қоғамдық өмірдің маңызды аспектілері ретінде, жеке адамдардың және қауымдастықтың бірлігін нығайтуда шешуші рөл атқарады. Бұл құндылықтар адамдардың бір-біріне деген қамқорлығын және өзара көмекке дайындығын білдіреді, олардың қоғамдағы әлеуметтік жауапкершілік сезімін нығайтады.[5,40б]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлемдік мәдениеттің бірнеше уақыт ырғағындағы тізбегіне қарап,қазақ халқының мәдениетінің сол тізбектегі өз орнын көріп таңғаласын. Қазақ өркениетінің әрбір уақыт бөлігінде таралған мәдениеттін түрлерінің әрбірінде, сол кездегі тек қазаққа ғана тән- еркіндік пен қайраттылықтың көрінісін тамашалауға болады. Қазақ халқының мәдениетінің ең бастамасы ретінде Ұлы Евразия мәдениетінің мұрагері -көшпелілер мәдениетін сөзге тиек етеміз.
Біздің заманымызға дейінгі 2-мыңжылдықта өмір сүрген малшылар мен егіншілерді алмастыру үшін, біздің заманымызға дейінгі 1-мыңжылдықта нағыз көшпелілер деп аталатын әлеуметттік топ пайда бола бастады. Көшпелілердің мәдениет,тұрмыс салтын зерттеудің бірінші кезеңі- Ерте дәуір кезеңін қамтиды. Біздің дәуірімізге дейінгі 1-мыңжылдықтан Бастап Үнді-Еуропалық, Прото-Орал, Алтай тайпалары Орта Азия аумағына еніп, Біздің заманымыздың 1-мыңжылдығының екінші жартысында халықтың біртіндеп түркіленуібайқалады. Ежелгі дәуірде орын алған қарқынды көші-қон мен этномәдени байланыстардың нәтижесінде Түркі этностары өзіндік этникалық жүйе негізінде қалыптасты.[6,37с]
Көшпелі мәдениет- бұл бір жерде тұрақты өмір-салтын ұстануға қарағанда, бір жерден екінші жерге көшуді жөн көретін адамдар тобының мәдениеті. Осы уақытқа дейін көптеген зерттеушілердің көшпелі халықтың мәдениетіне деген көзқарасы басқаша болды. Олардың түсінігі бойынша: халықтардың тұрақты қонысы болмағандықтан оларда белгілі бір мәдениеттің орны да болмайды деп есептеді.Кеңестік дәуірде бар байлығынан айырылып, жапыққан қазақ халқын көріп, олардың жыртық киіз үйі мен ашыққан халықты көріп , олардың тарихы мен мәдениетінің бай болды дегенге сену мүмкін емес болды.Бірақ бертін келе бізге жеткен мұралар мен өз тарихымызды зерттеу барысында : Көшпелілер мәдениетінің ұлан-ғасыр деңгейі мен өте бай мұрасы бар екенін дәлелдей алдық. Тұрақты қонысы болмаса да Көшпелілер- мәдениетпен ғана шектелмей, әлем тарихында ойып алған өзінің орны бар өркениет қалыптастыра алды.
Көшпелілер мәдениетінің негізгі ерекшеленетін аспектілерінің бірі- бейімделу. Халық шөл-далалардан көшіп таулы-тасты жерге қалай тез бейімделсе олардың мәдениеті мен мәдени көзқарастары да жаңашылдыққа дәл солай тез бейімделе білді. Көшпелілердің мәдени көзқарасының басқа көзқарастарға қарағанда ерекшеленетін біршама саласы болды. Оларға жеке жеке тоқталатын болсақ ең басындағы сол замандағы тараған діндер олар- анемизм,тотемизм және тенгриандық (Тәңіршілдік).
Көшпелілер үшін Тәңірге бағынумен қатар оғанбағыну арқылы өз өмір салтын мен мінезіні өзгерту маңызды болды. Олардың діни түсініктерінде карма ұғымы үлкен рольді алды. Тәңір берген өмірді жақсы сүру мен жанындағы бауырларынды сыйлау арқылы Көк Тәңірдің разылығына жетіп ал керісінше, қиянат жасап, біреудің ала жібін аттасан Тәңірдің қаһарына ұшырайсын деген түсінік болды. Солардың арқасында халықта:
Үлкенге ерекше құрмет көрсете отырып, олардың батасын алуға ұмтылу - Батамен ер көгерер, жаңбырмен жер көгерер;
Кішіге қамқор болып,бар білгенінді үйрету - Үлкенге құрмет,кішіге ізет
Барынша қонақжайлылық танытып, қонақты Құдайындай күту - Көптің бірі - Қызыр;
Қарапайымдылық таныту. Қарапайымдылық - жер концепциясын береді. Себебі жер - тұрақтылықтың символы. Қарапайымдылық - табиғи тұрақтылық.
Қазақ мәдениетінің архетиптеріне терең үңіліп қарастыратын болсақ, көлемді ғылыми еңбектердің тақырыбына айналары сөзсіз. Кез-келген мәдениетті терең зерттеу барысында, біз олардың ежелгі өркениеттермен архетиптік байланысының болғанын анықтаймыз.Олардың негізінде басты назар аударатын нәрсе мифологиялық, онтологиялық, гносеологиялық дүниетанымдарының басты саласы этика және діннен хабар береді. Көшпелі қоғамдардағы әлеуметтік құрылымдар көбінесе туыстық және ынтымақтастық төңірегінде өрбиді. Халық түсінігінде : Отбасылық байланыстар мен рулық байланыстар маңызды рөл атқарады, коммуналдық шешімдер қабылдау және ортақ міндеттер әдеттегі тәжірибе болып табылады. Ұтқырлық сонымен қатар көшпелі қауымдастықтар арасында тәуелсіздік пен өзіне деген сенімділік сезімін арттырады.
Көшпенділер арасындағы өнер мен қолөнер олардың өмір салты мен қоршаған ортасын көрсетеді. Тоқу, керамика және зергерлік бұйымдар жасау сияқты дәстүрлі қолөнер бұйымдары көбінесе табиғат пен мәдени мұрадан шабыттанған материалдар мен дизайнды қамтиды. Тотемизмнің ең көрнекті көрінісі Сақтардың аң стилі көшпелілердің материалдық мәденетінің және де қазақ халқыныі тарихының көрінісі әрі мәдени коды болып саналады. Сақтардың қыш-құмыра мен зергерлік бұйымдарындағы жануарлар бейнесі: олардың мәдениетінің қаншалықты бостандық пен қайраттылық және үлкен болашаққа сенімдерімен қаныққандығын түсінесін.
Көшпелілерде аңыз-әңгіме, музыка, би,айтыс өнері сияқты бай ауызша мәдени дәстүрлері де бар. Экспрессияның бұл формалары ойын-сауық ретінде ғана емес, сонымен қатар тарихты сақтау, білім беру және қоғамдастық ішіндегі әлеуметтік байланыстарды нығайту тәсілдері ретінде де қызмет етеді. Сол замандағы халықтың табиғи құбылыстарға деген түсінігі, мәдени-өмір құндылықтары сипаты және тәрбие мен дәстүрлерінің жаңғырығы бізге ауызекі мәдениеттің күшімен аман-есен жетті. Бұның өзі біздің халқымыздың сонау ежелден бері- келешекке мұра етіп тапсырудың қаншалықты маңызы бар екенін көрсетеді
Жалпы, көшпелі мәдениеттер өміршеңдікті, тапқырлықты және табиғат әлемімен терең байланысты бейнелейді, бұл оларды мәдениеттану мен барлау үшін қызықты тақырыптарға айналдырады.
Ауызекі мәдениеті - ғасырдан ғасырға белгілі бір халықтың өмір-салтын,көзқарасын,мәдениеті мен тарихын тасымалдаушы мәдениеттің саласы. Қазақ даласында ауызекі мәдениеті өте ежелден сонау номадтық кезең,көшпелілер дәуірінен бергі еш бұзылмай келе жатыр. Әрбір халықтың ежелгі тарихи кезеңінен осы уақытқа дейін жойылмай келіп жеткен атақты туындылары көп және олардың әрқайсысы сол өздерінің елдерінің нақты мәдени көрінісі болып табылады.Оларды айта кетсек:
Гомердің Илиада және Одиссея эпостары - Грекия ауызекі мәдениетінің көрнекті мысалдарының бірі. Бұл өлеңдер жинағы сол кездегі ұлы Трояндық соғысты сипаттап жазылған еді. Ол қағаз бетіне түспес бұрын, ғасырлар бойы ауыздан ауызға тарап сақталды. Бұдан біз грек мәдениетіндегі ерекше өнер жанрлары трагедия және комедия екендігін байқаймыз. Мәдени шығармалар арқылы адамның ішкі жан-дүниесі мен сол кездегі халықтың әлеуметтік психологиялық жағдайын әшкерелеуге ұмтылады.
Мәдениет тарихының қай кезеңін алсақ та,ол өзінің керемет мәдени қасиеттерімен ерекшеленеді. Ғалымдар ежелгі мәдениеттердің, әсіресе антикалық дәуірдің ерекше өнері болып саналатын ежелгі Греция мәдениетіне ерекше назар аударады. Әдебиет, өнер, философия және т. б. ғасырлар бойы барлық Еуропа елдерінің ақындарын, мүсіншілерін, суретшілерін, жазушыларын, композиторларын шабыттандырды. Тіпті әлемдік мәдениетпен танысуымыз гректер мен өткір ақыл иелерінің таңғажайып мәдени қазыналарымен танысудан басталады. Мұндай ақыл-ой даналығы рухани және саяси-әлеуметтік мінез өмірдің барлық салаларында-поэзияда, саясатта, ғылымда,өнер, кескіндеме, сәулет, мүсін саласында және т. б. бұл кең таралған.[6,45б]
Грекия халқының ауызекі әдебиеті тек эпостармен ғана шектелмей трагдеия комедия болып саналатын театр өнерлері мен Ұлы ойшылдар Платон,Софокл,Демокриттің ұлы нақылдары да бізге ауызекі тарап жетті. Соның арқасында біз Ежелгі дәуірге және Балқан түбегі мәдениетіне ерекше ой салып қарастыра аламыз.
Англия және Шотландияның балладалары.Баллада немесе балладета би әні деген ұғымға синоним ретінде пайда болды. 13-16 ғасырларда ағылшындар мен шотландтықтар сол заманда болып жатқан соғыстың азабын осылай әнге салып бейнелеген. Одан кейін баллада романтикалық және батырлық болып бөлініп кетті. Осы уақытқа дейін ауызекі түрде тараған Робин Гуд, Эдвард Төртінші, Сұлу Розамунда жайлы балладалар ағылшын мәдениетінің айырылмас бір бөлшегіне айналған. Қазіргі уақытта да бұл еңбектер балаларға тәрбиелік мәнде білім беріп жатыр. Бұл еңбектерге көз салсан, сол замаңдағы еңбек бөлінісінің адамдарға қалай қатты зардап алып келгенін және олардың қаншалықты жапа шегіп , қорқынышты нәрселерге бел буғандығын көруге болады.
Жаңа Зеландиядағы Маори ауызша дәстүрі: Маори мәдениеті ауызша берілетін дәстүрлерге бай, оның ішінде мифтер, аңыздар, әндер мен билер олардың жеке басын сақтау мен жеткізуде маңызды рөл атқарады.Зеландиялықтар өз діңдерін келешек ұрпаққа түгелдей сақтағанымен қоймай,халық та оларды еш өзгертпестен қорғап келеді. Оларға ауызекі түрде жеткен Маориләк така биін айта аламыз. Бидің бастапқы мақсаты жауларын үркітіп, өз Құдайларынан көмек алу болып саналады. Олар беттерін тыржитып,қорқынышты қимылдар жасап,өте қатты дауыс шығарады. Және олардың түсінігінде Маорилік сарбаздарға осы би рәсімі арқылы Құдайдың өзі кіреді екен.
Ресейдегі бардтар: орыс мәдениетінде бардтар ауызша мұрада маңызды рөл атқарады. Олардың әндері мен өлеңдері көбінесе қазіргі өмірдің әлеуметтік және саяси аспектілерін бейнелейді және тыңдаушылар арасында кең танымал.
Ирландиядағы балладалар мен аңыздар: ирландиялық ауызша дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан және ирландиялық мәдени бірегейліктің маңызды бөлігі болып табылатын балладаларға, аңыздар мен мифтерге бай. Соның ішінде бізге келіп жеткені "the Foggy Dew"-1916 жылғы Ирландияның Ұлыбританиядан тәуелсіздік алу кезіндегі қанды шайқастар жайлы жазылған батырлық баллада.
Әулие Патрик туралы аңыз: Ирландияның меценаты туралы әңгімелер, аңыз бойынша, жыландарды елден қуып шығарған және Қасиетті Үштік ұғымын түсіндіру үшін үш жапырақты (шамрок) қолданды.
Бұл балладалар мен аңыздар мәдени Дәстүрдің маңызды бөлігі ғана емес, сонымен қатар Сол елдің ауызша мәдени дәстүрінің әмбебаптығы мен мәңгілігіне баса назар аудара отырып, қазіргі әдебиетті, музыканы, кино мен өнерді шабыттандырады.
Ауызекі мәдениеті- өткеннің тарихи мұрасы және болашаққа жол көрсетіп,шабыт беруші. Қазақ мәдениеті аясында ауызша мұра ерекше маңызды рөл атқарады, ауызша мәдениетпен қазақтар- мифтер, аңыздар, ертегілер, әндер және басқа да ауызша шығармалар мен өрнектер түрінде ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырған [7,115 б.]
Ауызекі мәдениеттің қазақ даласында маңызы зор болды. Оған ең бірінші кезекте ауызекі мәдениетке- көшпелі тұрмыста болған және жазба мәдениеті аса дами қоймаған халықтың мұқтаждығы себеп болды. Жазба мәдениеті өте маңызды құжаттар жазу барысында,мысалы: Жеті жарғы, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы заң жинақтары секілді құжаттарды жазу барысында ғана кеңінен қолданылды. Ал, халық арасындағы аңыз бен айтыс,өсиеттерді жазба ретінде қалдыру кеңес дәуірінде қолға алынды.
Адамзат мәдениетінің қай дәуірін алсақ та, арғы-бергі заманнан,тарихи оқиғаларадн,қоғамдық құбылыстардан,уақыттан өзінші бөлек тұйықталып,олармен ешбір байланыссыз тылсым сыр болып жатқан өзгеше мәдениет болмаған. Ендеше қазақ мәдениетінің,әдебиетін,оның көнеден жалғасып келе жатқан негізгі арқауын,алыс-жақын елдермен жан-жақты байланыс,қарым-қатынас арқылы баю жолдарын,уақыт ағымы тудырған ішкі қоғамдық жағдайларын ескермей,кең ауқыммен талдамай түсіну де мүмкін емес.
Қазақ халқында ежелден дала туралы,өмір туралы және табиғат туралы сұрақтарға жауап бар.
Батыс өркениетінде ғарыш пен адам арасында белгілі бір шекара тұрса, Көшпелілерде адам ғарыштың бір бөлігі ретінде көрсетіледі. Түркі халқы үшін жұлдыз-ол белгілі бір тұлға. Жұлдыздың ағуы түркі түсінігі бойынша адамның өмірден өтуі еді. Адам ғарыштың бір бөлігі болғандықтан,ол айналасына бейтарап қарай алмайды. Соның нәтижесінде келешек ұрпаққа көптеген аңыздар мен өсиеттер ауыздан ауызға тарады.
Қазақ мифологиясы және аңыз әңгімелері қазақ ауызекі мәдениетінде үлкен ролі бар. Қазақ мифологиясында Тенгриандық құдайлар: Тенгри, Ұмай ана, Эрлик және т.б көп қолданылады. Қазақ аңыздары шығу тегіне қарай:
Табиғат құбылыстары
Жер-су атаулары
Діңге байланысты
Батырлар жайлы
Қасиетті ескерткіштер туралы
болып бөлінеді. Қазақ халқы табиғи апаттарды Көк Тәңірдің берген жазасы деп есептеген. Қазақтар өздерін қасқырдан жаралғанбыз деп таныған. Соған байланысты тарихта ерекше орны бар Ергенекон аңызы шықты.
Қазақ мифологиясында басқа елдердікіндей қорқынышты кейіпкерлергеде орын бар.Албасты, жезтырнақ, Жалмауызкемпір, дәу және тағы басқаларын қазақ халқының аңыздары мен ертегілерінен еш қиындықсыз табуға болады, бірақ кейбір себептерге байланысты олар аз зерттеліп, олардың барлығын біріктіріп, ғылыми тұрғыдан жіктеуге талпыныстар осы уақытқа дейін, өкінішке орай, жасалмады.
Бұл ерекше кейіпкерлер қаһармандық эпостың немесе жануарлардың қызықты ертегілерінің көлеңкесінде қалған сияқты. Сонымен қатар, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ауызша шығармашылығын жинаушыларға құрмет көрсету керек. Ш. Ш.Уәлиханов, А. Диваев, г. н. Потанин сияқты танымал ғалымдар қазақ фольклорының демонологиялық бейнелеріне үлкен қызығушылық танытты, бірақ соған қарамастан олар жасаған жазбалар өте шашыраңқы[8,145б].
Қазақ мифтік жаратылыстарының пантеоны 3 негізгі топқа бөлінеді.
Исламға дейінгі кезеңдегі мифтік жаратылыстар. Албасты (қара албасты, сары албасты, сасықалбасты), сорель, жезтырнақ, убе, коньяк, жалмауыз, жалмауыз кемпір, құлдаргиш, мыстанкемпір, айдархан, дәу (дев) және марту, обыр.
Исламмен бірге келген және тамыр жайған мифтік жаратылыстар. Гин, шайтан, Пері, болды, Джебрейил періште, Азрейил пері ште, шильтен, су Сүлеймен, Қыдыр ата.
Қазақтың жеке жындары болып табылатын мифтік жаратылыстар. Көкаман, Надир-Шолпақ, Шойынқұлақ, Шарабас, Әли Шойлан (бұл жындарға Томпақай, Жирентай, таутайлақ, Толыбек, Барлыбай, жарғыш және т. б. қосуға болады, бірақ, өкінішке орай, олар тек сарынақ деген әуендерде ғана айтылады-жекелеген аз танымал бақсы), Сарықыз немесе Сарышаш, сондай-ақ жоғарыда аталғандар жоғарыда ыбылас, шильтендер және жақсы қауырсындар бар.
Қазақ мифтерінде тұлға туралы түсінік табиғат құбылыстары мен өзгерістеріне ерекше мән берілгендіктен екінші рольде болды. Уақыт өте Ағартушылық дәуірі діңнің құзырында жатқан Ренессанс дәуірін жеңіп шыққандай, қазақ ауызекі мәдениетінде батырлар жыры құдай мен табиғатқа бағынған аңыздар тобын жеңіп шықты. Бұл шыңында да батырлық еді. Батырлар жырының ең басты маңызы басты кейіпкердің тұлғалық маңызын көрсетуінде еді. Ендігі адамдардың өмірлік түсінігінде: табиғат пен Құдайға толықтай бағынышты емес,адамзаттық мәдениетті қалыптастырушы адам болды.
Батырлық жырлар эпостық жырдың жалғасы ретінде шықты, және олардың шығуының арқаснда рулық - тайпалық қауымдастықта өмір сүрген халықтың көзі ашылып біртіндеп бір топқа жинала бастады. Мифтік дәуірдегідей қалындық үшін күрес пен отбасы амандығы емес енді топ болып жиналған халыққа ел үшін қызмет, халықты қорғау , көптің тілегі мен мүддесіне қарау секілді дүниелер қызық болды. Батырлар жырындағы бас кейіпкер де халыққа ұнайтын сипатта болуы керек еді. Бірақ сонда да миф дәуірінен бергі архаикалық белгілер жырларда да сақталды. Сондықтан Қобыланды, Алпамыс,Батыр Ноян жырларында батырлардың өмірінде қалындықтың орны ерекше болған еді. Батырлардың өлмейтіні де, оларға атқан садақ пен тиген қылыш та өтпейтіні сол қалған архаикалық бейнелер еді.
Батырлар жырына кейін мәдениеттін тізгінін сал-сері,айтыс пен жыраулар өз қолын алды. Бұлардың даму тарихы қазақ халқының хандық болып жарияланғанымен бірдей еді. Сол кезеңдегі жазу-сызумен тек арнайы оқытылған адамдардын ғана қолдана лауы,және қара халықтың сауатсыздығы сол кездегі ауызекі мәдениетті өте қатты дамытты. Соның арқасында Халықтың мәдени түсінігінде рухани саласы қаттырақ дамыған еді.
Айтыскерлер де,сал-серілер де,Жыраулар да халықтың сөзін сөйледі. Халықтың ашынған әрбір ойың, және сол кездегі билікке қарсы сөздерін олар өз жырларында жеңіл көрсете білді. Олардың қаруы - тіл еді.
Ақындардың өз ойларының мазмұнын ұсынудың поэтикалық формасы кездейсоқ емес. Бұл жерде дәстүрге құрмет қана әсер еткен жоқ. Қазақ хандықтары дәуіріндегі ақындар мұрасын мұқият талдау және оларды халықтың ауызша өнерімен салыстыру көшпелі қоғам адамдарының санасына әсер етудің ең сенімді құралы сол кездегі поэтикалық буын болғандығын дәлелдейді. Өлеңмен байланысты емес прозалық сөйлеу көп ұзамай қарапайым сөз түріне айналды.[9,66 б]
1.2 Этникалық сәйкестілік және ұлттық бірегейлік:
Қазақстанда ұлттық бірегейлік мәселесі бүгінде үлкен өзектілікке ие, өйткені ол ұлттық идея, азаматтық бірегейлік, патриотизм, толеранттылық деген сияқты және басқа да мәселелермен тікелей байланысты. Өткенді зерделеу бізге дәстүрлі құндылықтарды жаңғыртуға және арттыруға,сонымен қатар өскелең ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Этникалық факторға үндеу, біздің ойымызша, кең аспектіге ие, өйткені этнос қазіргі әлемнің жаһандық процестерінің әсерінен үнемі өзгеріп отыратын әлемдік қоғамдық болмыстың біртұтас жүйесінің элементі ретінде пайда болып отыр. Тұлға мәселесі әртүрлі философтарының еңбектерінде олардың мектептері мен ұстанатын бағыттарында үнемі кездесіп отырады. Сәйкестік тұжырымдамасы мен құрылымы үздіксіз қайта қаралуда және уақыт өте келе сәйкестендірудің жаңа, классикалық емес интерпретацияларының пайда болуына ықпал етуде. Сәйкестік дегеніміз не және оның мәні неде деген сұраққа біртұтас ұстаным жоқ. Ұлттық бірегейлік мәселесін әдістемелік тұрғыдан меңгеру де оның пәнаралық мазмұнымен байланысты. Философиялық категорияны ұлттың материалдық және рухани өмірінің бүкіл ауқымында алып қарастыратын болсақ, оның ішінде ұлт болмысы мен ұлттық ойлауының барлық аспектілерін қамтитын өте күрделі мәселе болып шығатыны рас. Соңғы жылдары әлеуметтік ғылымдарда тұлға термині кеңінен қолданыла бастады,себебі бұл ұғым әлеуметтік-тарихи қауымдастықтармен тікелей байланысты, олардың тұлғасын анықтауға, тексеруге, растауға немесе теріске шығаруға болады. Сондықтан тарихтың әртүрлі кезеңдерінде философиялық антропология үшін сәйкестілік мәселесі әрқашан негізгі болып келе жатқаны кездейсоқ емес. Сонымен бірге, бұл ұғымды пайдалана отырып, көптеген философтар тұлға мәселесінің белгілі бір аспектілерін жарықтандырғанын атап өткен жөн [10, б. 431]. Жылдам өзгеріп жатқан әлемде Ұлттық бірегейлік қайдан пайда болды? деген сұрақтың туындауы заңды. Ұлттық бірегейліктің негізін мәдениетішілік әлеуметтену мен басқа ұлттармен өзара әрекеттесу нәтижесінде қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қауымдастыққа ортақ ұлттық идеялар мен идеялар құрайды.
Болашаққа көз жүгіртсек, ұлттық болмысты анықтау үшін ұлт пен этностың болмысын қалыптастыру, дамыту және нақты түсінуді қарастырған жөн, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты. Ұлттық бірегейлік анықтамасына көшпес бұрын, бірегейлік терминінің анықтамасына тоқталайық. Сократтың өзін-өзі тану! бұл құбылысты түсінудің алғашқы жуықтауы болуы мүмкін. Бұл талап, - деп жазады В.В. Бибихиннің Көне заманнан бізге әр түрлі дерек көздерінен жеткен және әртүрлі формада қайталанып отыратын өзіңді тану қазір антропология, адамтану, адамтану деп аталатын саладағы маңызды зерттеу тақырыбын белгілеп бергендей [11, б.5].
Ұзақ уақыт бойы түбегейлі өзгеретін әлемде адамның өзін-өзі анықтау мәселесі біздің заманымыздың негізгі философиялық тақырыптары дәрежесіне көтерілді. Сәйкестік ұғымының өзі қоғамдық және жеке, биологиялық және әлеуметтік, автономды және әлеуметтік, атипті және стандартты, ғаламдық және жергілікті арасындағы қатынастың өзгеруін түсіндіру үшін қажет. Сәйкестендірудің заманауи тұжырымдамасы өзін-өзі сәйкестендіру тәсілі ретінде ұлттық бірегейліктің маңызды рөлін көрсетуге арналған. Осы тұрғыдан алғанда, тұлға мәселесі түбегейлі және мәңгілік. Адам өзін-өзі танудан басталады, ол өз кезегінде өзінің жеке басын түсінуден және сезінуден басталады. Адамның жеке басының мәселесі өзінің жан-жақты аспектілері бойынша философияның бүкіл тарихын қамтиды. Сана теориясы, тұлға философиясы, формальды логика, философиялық антропология мәселелері тұлға мәселесін қарастырды.
Сәйкестілік ұғымын анықтай отырып, ұлттық бірегейлік ұғымын ашуға көшейік, жоғарыда атап өткендей, қазіргі әлемдегі ұлттық бірегейлік мәселесі өте өзекті және алуан түрлі. Ұлттық бірегейлік егемендік, ұлттық өзін-өзі анықтау және ұлттық қауіпсіздік ұғымдарының негізгі құрамдас бөліктерінің бірі ретінде әрекет етеді. Ч.Тейлор, А.Уотсон, С.П.Вебель, Д.Г. Ругги, М.В. Ильин, Ч.Тилли, А.Джеймс ұлттық бірегейліктің халықаралық қатынастар саласында актуалданатынын және басқа ұлттық мемлекет болған жағдайда ғана өмір сүре алатынын көрсетеді. Мен ретіндегі сәйкестік қазіргі философияның логикасында дамыды және рефлексиялық субъект тұжырымдамасымен байланысты. Ақыл-парасатқа ие, ерік-жігерді басқаратын, сонымен бірге өзіне анық дұрыс әдісті басшылыққа алатын, дүниені тануға және қоғамды ақылға қонымды негізде ұйымдастыруға қабілетті автономды субъект сананың тұтастығына ие болды. Бар жеке тұлға қазіргі заманның шындығын өзгерту. Саяси және экономикалық өзгерістер өз ақыл-ойының арқасында дербес әрекет етуге қабілетті тұлғаның жаңа түрінің пайда болуы нәтижесінде мүмкін болып қана қоймай, сонымен бірге еркіндік идеяларының дамуына ықпал етті. , теңдігі, ажырамайтын құқықтары адамның автономды, біртұтас субъектісі ретінде. Осылайша, сөз бостандығы мен таңдау еркіндігі тұлға мәселесімен өзара байланысты болып шықты. Адамдардың ерік бостандығы бар және оқиғаларға әсер ете алады деген идея Еуропада 16 ғасырдан бері дамыды. Гуманизм, Ренессанс, Декартизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Саясаттану және әлеуметтік-
гуманитарлық пәндер
кафедрасының меңгерушісі,
с.ғ.д, профессор Симтиков Ж.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қазақ мәдениеті -ұлттық бірегейліктің іргетасы
6В03102 -Мәдениеттану
Орындағандар: Нұрболатқызы .А,
Жалғасбаева. Қ, Арқалық. Д.
Ғылыми жетекшісі
философия ғылымдарының кандидаты,
аға оқытушы: Рахимова Г.Д.
Алматы, 2024
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 31. ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақ халқының ауызекі мәдениетінін ерекшеліктері мен мәні 7
1.2. Этникалық сәйкестілік және ұлттық бірегейлік 16
1.3. Өзін-өзі тануды қалыптастырудағы мәдени құндылықтардың рөлі 23
2. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ МӘДЕНИ КОД РЕТІНДЕ
2.1. Мәдени әртүрлілікті сақтау үшін мәдениетаралық диалог және өзара әрекеттесу 37
2.2. Қазақ халқынын ұлттық бірегейлікті қалыптастыру жолындағы кедергілер 43
2.3. Қазақ ұлттық бірегейлігінің морфологиясы 54
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
Алматы, 2024
КІРІСПЕ
Ұлттық бірегейлікті зеттеу өз кезегінде басқа салаларға, оның ішінде: тарих, әлеуметтану, антропология, саясаттану және т. б. сияқты әртүрлі білім салаларын кесіп өтеді. Ұлттық бірегейлік жайлы зерттеген шет елдік ғалымдардың еңбектері мен мақалаларына көз жүгіртетін болсақ, бұл ұғым мәдениет пен өркениет терминдерімен тығыз байланысты, тіпті олардың ең соңғы нәтижесі деп қарастыруға болады. Бұл мәдениеттің терминімен: Б.Андерсон, Э.Хобсбаум, Э.Геллнер, А.Смит, Р.Брубейкер , А.Уимммер көп зерттеу жұмыстарын жасады.
"Ұлттық бірегейлік бірлестіктің қайнар көзі, сондай-ақ қақтығыстардың қайнар көзі бола алады. Мұның бәрі оның қалай қолданылатынына және түсіндірілуіне байланысты [1,26 б]. Антони Смиттің осы сөзіне келетін болсақ,ұлттық бірегейлікті зерттеу бағытына қарай да оның түсініктері өзгереді. Ал біз бұл терминді мәдениеттанулық талдау түрде зерттедік.
Зерттеу жұмысы - қазақ мәдениетінің әртүрлі аспектілерін, олардың ұлттық бірегейліктің қалыптасуына әсерін және олардың қазіргі қоғамдағы рөлін кеңінен зерттеуді көздейді. Мұндай жұмыста қазақ мәдениетінің тарихи, әлеуметтік-мәдени, тілдік, діни және басқа да аспектілері, сондай-ақ оның басқа мәдениеттермен өзара іс-қимылы қарастырылды. Зерттеу Қазақ мәдениетінің тарихи тамырларына шолу жасаудан, оның ғасырлар бойы қалыптасуы мен дамуынан басталды. Қазақ мәдени бірегейлігінің қалыптасуына қандай факторлар мен оқиғалар үлкен әсер еткеніне ерекше назар аударылды.
Ұлттық бірегейлік- бұл әр елдің өзіндік әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлер, діні,тарихы,мәдениеті және мәдени көзқарасының ерекшелігінің жиынтығы.
Мадалиева.Ж.Қ. Ұлттық бірегейліктің тарихи негіздері: ұлттық мәдениет сабақтастығында мақаласында:
Ұлттық бірегейліктің тарихи негіздемелерін кешенді түрде ұсыну,арнайы ғылыми жұмысты керек етеді және оның нәтижелері қазіргі ұрпақтар мен болашақ жастардың рухын көтермелеуге, өзінің Қазақ екендігін мақтан тұтуға жетелейтін психологиялық-идеологиялық технологияға айналуы тиіс- деп жазған. Бұл ойға сүйенетін болсақ Ұлттық бірегейлікті зерттеу үшін оның тарихына көз жүгіркеніміз дұрыс. Және бізге ол үшін сол елдің ұлттық мәдениеті көмектеседі. Ұлттық бірегейлік және оның мәдениетпен арақатынасы жайлы зерттеген ғалымдардың мәліметтеріне сүйенсек :бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысқан құрылымдар екенін түсінеміз. Бұл екі түсінік жайлы: Т.Х.Ғабитов, Г.К. Абдигалиева, З.Н. Исмагамбетов, Д.Г.Шорманбаева, К.А.Бияздыкова, Г.А.Абдуразакова, Д.У.Кусаинов, Г.К.Мусабекова.Ж.К.Мадалиева және т.б зерттеу жұмыстарында көп үлесін қосты. Қазіргі уақытта олардың еңбектері мәдениеттану пәні арқылы оқуда тәрбиелік те,теориялық та білім беруіне көп үлесін қосты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі және оның жаңалығы. Қазақ мәдениеті - ұлттық бірегейліктің іргетасы тақырыбы - Қазақ ұлттық бірегейлігінің түпкі бастамасы мен негізгі құрылымы және қазақ мәдениетінің ұлан-ғайырлық тарихының оған әсерін зерттеуге байланысты өзекті болып табылады. Қазақ халқының ұлттық бірегейлігін зерттеу арқылы ұлттың мәдени мұрасын сақтау ең маңызды фактор болып табылады. Қазіргі жаһандану мен мәдени гемонизация процессі үздіксіз болып жатқан заманда біздің халқымыз,олардың іщінде жастардың мәдениетініміздің және оның мұраларын жетік білуі маңызды болып табылады. Халыққа білім беру арқылы өз мәдениетініміздің жоғалуына немесе әлемдік мәдениеттің құрсауында қалып деңгейінің түсуінің алдын аламыз. Сондай ақ, жас буынның мәдени кодтың ерекшелігін сақтап жаңа буынға дамытып жетектеп отыруы өте өзекті мәдени жоспарлардың бірі болып табылады.
Мәдениет халықтың құндылықтарын, дәстүрлерін, әдет-ғұрыптары мен ойлау тәсілдерін анықтай отырып, ұлттық бірегейлікті қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Осыған байланысты зерттеу қазақ халқының ұлттық бірегейлігін қалыптастыру және дамыту процестерін жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Ұлттық бірегейлік - бұл ескі мен жананың ұштасып қазіргі кезеңге бейімделген мәдениет обьектілер жиынтығы. Заманға сай болуды талпынсақ бізге әрқащан дамып,және ескі қанаттарды шешіп отырғанымыз абзал. Бұл біздің ол мұраларды ұмыту деген сөз емес, керісінше оларды қазақ мәдениеті тарихы ретінде қарауды көздейді.
Қазақ мәдениетінің басқа мәдениеттермен өзара іс-қимылының ұзақ тарихы бар, бұл оны зерттеуді елдегі ішкі процестер тұрғысынан да, халықаралық мәдени қатынастар тұрғысынан да өзекті етеді. Сонау б.з.б 2-ғасырдағы Ұлы Жібек Жолы бағыты туралы мәдениеттерді қарастырсақ сол кездегі ата-бабаларымыз көшпелілер мәдениетіне сауда-саттықпен Қытай,Парсы,Византия мәдениеттерінің түйіршіктері де қоныстанғанын байқаймыз. Мәдениеттің дамуы үшін оған әрқашан да қозғалыста болуы қажет, қозғалыста ғана ол көркейеді және өз ағымын табады.
Қазіргі жағдайда мәдениет көбінесе мемлекеттік саясаттың назарына айналды, ұлттық бірегейліктің негізі ретінде қазақ мәдениетін зерттеу мәдени саясат пен этносаралық қатынастар саласындағы тиімді стратегияларды анықтауға көмектеседі. Тарихтары мен мәдениеттері, тілдері ұқсас болып келетін Түркі Мемлекеттердің Ұйымы- мәдениет пен саясаттың бір-біріне күш беруші прогрессорлар екенін дәлелдейді. Түркі Мемлекеттерінің Ұйымы - 2009 жылы 3- қазанда Нахшыван қаласында құрылды. Құрамына: Қазақстан,Өзбекстан,Түркия,Әзербайж ан,Қырғызстан кіреді.
Қазақ мәдениетін зерттеу- антропология, әлеуметтану, тарих және басқа да пәндер саласындағы білімнің кеңеюіне ықпал етеді, сондай-ақ жастардың білімі мен тәрбиесі үшін маңызды мәнге ие болуы мүмкін.
Жалпы, "қазақ мәдениеті - ұлттық бірегейліктің негізі" зерттеу тақырыбы ғылыми және практикалық тұрғыдан өзекті болып табылады, өйткені оны зерттеу Қазақстандағы және одан тыс жерлердегі тарихи, әлеуметтік-мәдени және саяси процестерді тереңірек түсінуге ықпал етеді. Қазақ мәдениеті- қазақ халқының әлемдік мәдени сахнаға шығара алатын қабілеті жеткілікті. Халықтың тарихы мен мәдени мұрасының бай болуы мен қатар,оларды зерттеуіне көп көңіл аударылуының өзі жаһандық прогрессияның бір бөлігі деп айтсақ болады. Қазақ ұлттық бірегейлігі мен мәдениетін зерттеу- ұлтымыздың болашағы мен қазіргі кезеңнің бет-бейнесін қалыптастыру процессиясында маңызды рөл атқаруымен өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығына келсек:
Дәстүрлі қазақ мәдениетінің насихаттау барысында ұлттық бірегейліктің архетиптерін негіздеу;
Ұлттық бірегейлікті қалыптастыру процесінде, қазақ мәдениетінің тарихи жолында кездестірген кедергілерін анықтау;
Мәдениеттердің өзара бір-бірімен байланысы арқылы, ұлттық бірегейліктің түрленуіне мысалдар қарастыру;
Қазақ мәдени құндылықтарының, мәдени кодтағы көрінісін анықтау,
секілді тұжырымдамаларға мәдениеттанулық талдау жасадық.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақ мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдерін, көші-қон, сауда, жаулап алу және мәдени алмасу сияқты сыртқы факторлардың әсерін, сондай-ақ мәдениеттің қазіргі жағдайына әсер ететін жаһандану мен жаңғыртудың заманауи процестерін қамтиды. Сондай-ақ қазақ халқының тілі, әдебиеті, халықтық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, музыка, би, аспаздық, қолөнер және басқа да көптеген аспектілері жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты қазақ халқының ұлттық бірегейлігін қалыптастыру мен қолдаудағы қазақ мәдениетінің рөлін терең түсіну болып табылады. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты: Қазақ мәдениетінің- қазақ ұлттық бірегейлігінің іргетасы екенін анықтау.
Зерттеу жұмысының міңдеттері былайша тұжырымдалады:
Ұлттық бірегейлігіміздің басқа мемлекеттердікінен ерекшелендіретін құндылық аспектілерін анықтап,оларды ашып көрсету.
Мәдениет пен өркениеттің арасындағы байланыстың, ұлттық бірегейлікті нығайтуға әсер ететін күш екеніне дәлел келтіру.
Қазақ ұлттық бірегейлігі қазақ халқының басынан өткерген тарихи кезеңдер мәдениеттерінің құрылымы екеніне көз жеткізу.
Қазақ ұлттық бірегейлігінің мәдени кодының құрылымы тақырыбын ашып оны зерттеу.
Қазақ ұлттық бірегейлігін зерттеп,қарастыру - қазақ мәдени мұрасын сақтау және оны дамытудың қозғалтушы күші екенін айқындау.
Басқа мәдениеттер мен біздің мәдениетіміздің өзара әрекеттесуінің қазақ мәдени әртүрлілігіне әсер етуші фактор ретінде қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Тақырыпты зерделеу үшін зерттеу жұмысының әртүрлі әдістері,соның ішінде: тарихи талдау, этнографиялық әдістер, лингвистикалық талдау, мәдени-тарихи тәсіл,герменевтикалық тәсіл, салыстырмалы талдау, әдебиетті сыни талдау әдістерін зерттеудің нақты мақсаттары мен міндеттеріне байланысты бөлек және біріктіріп қолданылды.
Жобаны жазу барысы. Дипломдық жобаны жазу барысында бөлімдер және оның мәселелерін қарастыру,оқу материалдарын жабдықтау бойынша әрбір бітіруші өзара бөлінген тақырып аясында жұмыстар атқарды. Атап айтар болсақ,дипломдық жобаның кіріспе бөлімі мен екінші бөлімнің бірінші параграфы және үшінші параграфын- Жалғасбаева Қарақат жазды. Дипломдық жобаның қорытынды бөлімі мен бірінші бөлімнің екінші параграфы және екінші бөлімнің екінші параграфын- Арқалық Дана жазды.Ал бірінші бөлімнің бірінші параграфын және бірінші бөлімнің үшінші параграфын- Нұрболатқызы Аяулым сондай ақ ол әдебиеттер тізімі мен жобаны қорғаушылардың жазған жерінің белгіленген аймағына қойып, түзетулер жасады. Жобалық жұмыс осы уақытқа дейінгі оқыған білімімізді қайта еске түсіруге көп әсерін тигізді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік маңыздылығы. Қазақ ұлттық бірегейлігін теориялық түрде зерттеу- қазақ халқының мәдени антропологиясы мен мәдени көзқарастарын зерттеуге, өсіп келе жатқан жас буынға өз халқының басқа халыққа қарағандағы ерекшелігін түсіндіріп,олардың кеуделеріне патриоттық сезімін оятуға жақсы импульс болып табылады. Олардың оқитын әдебиеттеріне жаңа материал болып, олардың санының өсуі үшін маңызды. "Жеке сәйкестілік сөзсіз ұлттық бірегейлік сияқты ұжымдық сәйкестіктермен байланысты"- деген сөзді тілге тиек етіп, қазақ ұлттық бірегейлігін зерттеу ең алдымен, қазақ жастарының өз елінде орны мен маңызын сезінуіне, және рухани білім алып дамуына зор үлесін қосады. [3, 34 б]
Ал практикалық зерттеудің маңыздылығына келсек, зерттеу нәтижелерін мәдениетаралық өзара әрекеттесуді дамыту үшін, соның ішінде мәдениеттер арасындағы диалогты нығайту және тәжірибе мен білім алмасу платформаларын құру үшін пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ мәдениеті - ұлттық бірегейліктің іргетасы.
Зерттеу жұмысының құрылымы : Зерттеу жұмысы кіріспеден, 2 тараудан және әрбір тарау 3 тараушадан, сондай-ақ қорытынды бөлім мен әдебиеттер тізімінен құралған.
І. ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Қазақ халқының ауызекі мәдениетінін ерекшеліктері мен мәні
Қазақ мәдениеті - көне замандардан келе жатқан өзіндік төл тарихы мен құндылықтары, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін бірегей мәдениет. Ол көп ғасырлық даму кезеңдерінен өтіп, сан алуан өзгерістерге ұшырағанымен, негізгі құндылықтарын жоғалтпаған. Қазақ мәдениетінің негізін қалаушы - көшпенділердің тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік құрылымы, діни нанымдары және өнері. Осы өзгешеліктер бүгінгі таңда Қазақстан халқының рухани байлығын құрайды және оның әлемдік мәдениеттегі орнын айқындайды.
Қазақ мәдениетінің құндылықтық негіздері, әсіресе, отбасылық байланыстар, қоғамдық өмірде ынтымақтастық, рухани дүниетаным, білімге ұмтылыс және қоршаған ортаны құрметтеу сияқты аспектілері арқылы көрініс табады. Бұл құндылықтар қазақ халқының өзара көмек және қайырымдылық сияқты маңызды қасиеттерді дамытуда маңызды рөл атқарады. Олар қазақ қоғамын біріктіріп, оның мүшелерінің өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал етеді. Қазақ мәдениетінің құндылықтық негіздерін тереңірек түсіну - қазіргі қоғамдағы өзара түсіністікті және өзара құрметті нығайтуға көмектеседі.
Қазақ мәдениетінде отбасы - қоғамның негізгі бірлігі ретінде ерекше орын алады. Отбасылық құрылым мен байланыстардың беріктігі, өзара құрмет пен сүйіспеншіліктің болуы қазақ халқының маңызды құндылықтарының бірі болып табылады. Бұл мәдениетте отбасы, ұрпақтар арасындағы байланысты сақтаудың және дәстүрлерді жеткізудің негізгі көзі ретінде көрінеді. Қазақ отбасыларында үлкендерге құрмет, жасы үлкен адамдардың пікірін ерекше қадірлеу және олардың ақыл-кеңесін үлкен бағалау дәстүрі күшті.
Отбасындағы әрбір мүшенің жауапкершілігі мен міндеттері айқын белгіленген, бұл әрқайсының қоғамдық өмірде де өз орнын табуына мүмкіндік береді. Қазақ отбасылары өз мүшелерінің әл-ауқатына ерекше назар аударады, олардың білім алуына, денсаулығына және жеке дамуына барынша қолдау көрсетеді. Отбасылық құндылықтардың бұл аспектілері қазақ мәдениетінің бүкіл құрылымында маңызды рөл атқарады және олардың әлеуметтік құрылымы мен әлеуметтік өмір сүру деңгейінің нығаюына ықпал етеді. [4. 80б].
Қазақ мәдениетінде отбасының құндылығы мен орнын айқындайтын нақты ол салт-дәстүрлер:
Біріншіден, "Асар" дәстүрі - қазақ отбасылары арасындағы ынтымақтастық пен көмек көрсетудің көрнекті мысалы. Бұл дәстүрде ауыл немесе қоғамдастық мүшелері бір-біріне үй салу, егін егу немесе басқа да ауыр жұмыстарда көмектеседі. "Асар" өзара көмек пен қолдаудың символы ретінде, отбасы мен кеңірек қоғамдастық арасындағы байланысты нығайтады және жеке мүдделерден гөрі қоғамдық игілікті алға қояды.
Екіншіден, "Бесікке салу" рәсімі - бұл отбасылық құндылықтардың беріктігі мен ұрпақтардың жалғастығын білдіреді. Жаңа туған сәбиді бесікке салу арқылы отбасы мен қоғам оған амандық, береке және жақсы тағдыр тілейді. Бұл рәсімде отбасы мүшелері, атап айтқанда ата-аналар мен аталар мен әжелер, баланың тәрбиесіне және оның болашағына жауапты екендіктерін білдіреді. "Бесікке салу" рәсімі ұрпақтан-ұрпаққа берілетін дәстүрлердің және отбасылық берік байланыстардың жалғасын символдайды.
Үшіншіден, той дәстүрі - бұл қазақ мәдениетінде отбасылық құндылықтардың көрінісінің айқын мысалы. Тойлар, әсіресе үйлену тойлары мен балаға ат қою рәсімдері, отбасы мен достарды біріктіретін маңызды оқиғалар. Осы іс-шаралар арқылы қазақ отбасылары өзара құрмет пен сүйіспеншіліктің маңызын көрсетеді, сонымен қатар қоғамдағы берік байланыстарды нығайтады. Тойлар, сонымен қатар, өзгелерге қайырымдылық жасау мен көмек көрсету сияқты қазақтың қоғамдық құндылықтарын да нығайтады.
Көрініп отырғандай, қазақ мәдениетіндегі отбасылық құндылықтар тек өзара құрмет пен сүйіспеншіліктің негізінде ғана емес, сонымен қатар бүкіл қоғамды біріктіретін, оның мүшелерінің өмір сүру сапасын жақсартатын және дәстүрлер мен мәдени мұраларды сақтауда маңызды рөл атқаратын күшті байланыс ретінде көрінеді.
Қазақ мәдениетінде үлкенге құрмет және отбасылық дәстүрлер - қоғамның тұтастығын сақтаудың негізгі элементтері болып табылады. Бұл құндылықтар ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі және отбасы мүшелері арасында өзара түсіністік пен сыйластықты нығайтуда маңызды рөл атқарады.
Қазақ қоғамында үлкенге құрмет - бұл тек әдептіліктің белгісі емес, сонымен қатар бала тәрбиесінің ажырамас бөлігі. Үлкендерге арналған құрмет көрсету жолдары арқылы балаларға өзгелерді сыйлау, тыңдау және үлгі алу қажеттілігі үйретіледі. Мысалы, отбасылық кездесулерде немесе мерекелік шараларда үлкендер алдымен сөйлейді, ал жастар оларды мұқият тыңдап, сөздерін бөлмейді. Сонымен қатар, жасы үлкен адамдарға орын беру, олардың алдынан өткенде кешірім сұрау сияқты әрекеттер де үлкенге құрметтің бір бөлігі.
Отбасылық дәстүрлер қазақ мәдениетінің маңызды құрамдасы болып табылады және ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Бұл дәстүрлер отбасы мүшелері арасындағы байланысты нығайтуға және мәдени мұраны сақтауға көмектеседі. Мысалы, Наурыз мерекесін тойлау, қысқы кештерде әңгімелер айту, қазақтың ұлттық ойындарын ойнау сияқты отбасылық шаралар қазақтың бай мәдени мұрасын жас ұрпаққа таныстырудың тамаша тәсілі болып табылады.
Үлкенге құрмет пен отбасылық дәстүрлердің күнделікті өмірде орын алуы, мысалы, таңғы ас үстінде бірге отыру, кешкі асқа дайындалуда балалардың көмек көрсетуі, мерекелер мен естелік күндерді бірге атап өту сияқты салт-дәстүрлер арқылы отбасы мүшелерінің бір-біріне деген махаббаты мен құрметі нығая түседі. Осы арқылы қазақ мәдениетіндегі отбасылық құндылықтар мен өзара құрмет сезімі ұрпақтан ұрпаққа жеткізіледі, олардың өмірінде маңызды орын алады.
Қазақ мәдениетінде қоғамдық құндылықтардың арасында көршілестік, достық және ынтымақтастық маңызды орын алады. Бұл құндылықтар қазақ қоғамының социалдық құрылымында бірлік пен берекені нығайтуға және қоғам мүшелері арасындағы өзара сенім мен қолдауды арттыруға ықпал етеді.
Көршілестік құндылығы - бұл қазақ қоғамының тұрақты элементі, ол көршілер арасындағы өзара көмек және қолдауды қамтамасыз етеді. Мысалы, қиын кезеңдерде көршілер бір-біріне азық-түлік немесе еңбек көмегін ұсынып, қайғы-қасірет кезінде қолдау көрсетеді. Бұл дәстүр қоғамдық тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайтады, сонымен қатар көршілестік қатынастардың маңызын күшейтеді.
Достық - қазақ мәдениетінде өзара сенім және қолдау негізінде қалыптасқан берік байланыстарды білдіреді. Достар арасындағы ынтымақтастық жеке және қоғамдық деңгейде өмір сүру сапасын арттыруға көмектеседі. Мысалы, достар бір-біріне кеңес беріп, қиындықтар кезінде қолдау көрсетеді, бұл әлеуметтік желіні нығайтады және әрбір адамның өміріне оң әсер етеді [2].
Ынтымақтастық құндылығы қазақ қоғамының бірлігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Бұл құндылық, әсіресе, қоғамдық іс-шаралар мен апаттар кезінде көрінеді, мұнда қауымдастық мүшелері бір-біріне көмектесіп, ортақ мақсаттарға жету үшін күш біріктіреді. Мәселен, табиғи апаттар немесе қоғамдық жобалар кезінде көрсетілген ынтымақтастық адамдар арасындағы берік байланысты күшейтеді және қоғамдық жауапкершіліктің маңызды үлгісін көрсетеді.
Көршілестік, достық, және ынтымақтастық құндылықтары арасындағы тығыз байланыс қазақ қоғамындағы социалдық капиталдың құрылымын нығайтуға және оның мүшелерінің әлеуметтік жағдайын жақсартуға ықпал етеді. Бұл құндылықтардың өзара байланысы адамдардың бір-біріне деген сенімін арттырып, қоғамдағы ынтымақтастық пен бірлікті күшейтеді.
Көршілестік қатынастардағы көмек және қолдау көрсету актілері адамдар арасындағы сенімді арттырады. Мысалы, көршінің үйінде болған шараға қатысу немесе қиын кезеңдерде көмек көрсету сияқты іс-әрекеттер көршілестік байланыстарды нығайтады. Бұл сенім дәрежесі жоғары қоғамда достық қатынастардың дамуына және одан әрі ынтымақтастыққа ықпал етеді.
Достық қарым-қатынастары қоғамдағы өзара әрекеттестіктің негізін қалайды. Достар арасындағы берік байланыстар қоғамдық жобаларға белсенді қатысуды ынталандырады. Мысалы, бір достық тобының мүшелері қайырымдылық іс-шараларын ұйымдастыруы немесе қоғамдық мәселелерді шешуге атсалысуы мүмкін. Бұл іс-әрекеттер қоғамдағы ынтымақтастық пен бірлікті нығайтады, себебі олар көпшіліктің ортақ мүдделеріне қызмет етеді.
Қоғамдық ынтымақтастық пен бірліктің күшейуі, өз кезегінде, көршілестік және достық қатынастарын одан әрі нығайтады. Бұл ынтымақтастық кезінде адамдар бір-бірінің мәдениетін және әдет-ғұрыптарын тереңірек түсінуге мүмкіндік алады, бұл өз кезегінде көптүрлілікті құрметтеуге және әр түрлі пікірлер мен көзқарастарға ашықтықты арттырады. Сондықтан, көршілестік, достық және ынтымақтастық арасындағы байланыс қоғамдық өмірдің барлық аспектілерінде маңызды рөл атқарады, олардың әрқайсысы бірін-бірі күшейтеді және қоғамдық беріктік пен тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Осы құндылықтар қазақ қоғамының негізгі тірегі болып табылады және олардың өмір сүру сапасын жақсартудағы рөлі зерттеулерде кеңінен сипатталған. Көршілестік, достық және ынтымақтастық құндылықтары әлеуметтік байланыстарды нығайтуда және қоғамдық бірлікті сақтауда шешуші рөл атқарады.
Қазақ мәдениетінде қайырымдылық пен өзара көмек құндылықтары, қоғамдық өмірдің маңызды аспектілері ретінде, жеке адамдардың және қауымдастықтың бірлігін нығайтуда шешуші рөл атқарады. Бұл құндылықтар адамдардың бір-біріне деген қамқорлығын және өзара көмекке дайындығын білдіреді, олардың қоғамдағы әлеуметтік жауапкершілік сезімін нығайтады.[5,40б]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлемдік мәдениеттің бірнеше уақыт ырғағындағы тізбегіне қарап,қазақ халқының мәдениетінің сол тізбектегі өз орнын көріп таңғаласын. Қазақ өркениетінің әрбір уақыт бөлігінде таралған мәдениеттін түрлерінің әрбірінде, сол кездегі тек қазаққа ғана тән- еркіндік пен қайраттылықтың көрінісін тамашалауға болады. Қазақ халқының мәдениетінің ең бастамасы ретінде Ұлы Евразия мәдениетінің мұрагері -көшпелілер мәдениетін сөзге тиек етеміз.
Біздің заманымызға дейінгі 2-мыңжылдықта өмір сүрген малшылар мен егіншілерді алмастыру үшін, біздің заманымызға дейінгі 1-мыңжылдықта нағыз көшпелілер деп аталатын әлеуметттік топ пайда бола бастады. Көшпелілердің мәдениет,тұрмыс салтын зерттеудің бірінші кезеңі- Ерте дәуір кезеңін қамтиды. Біздің дәуірімізге дейінгі 1-мыңжылдықтан Бастап Үнді-Еуропалық, Прото-Орал, Алтай тайпалары Орта Азия аумағына еніп, Біздің заманымыздың 1-мыңжылдығының екінші жартысында халықтың біртіндеп түркіленуібайқалады. Ежелгі дәуірде орын алған қарқынды көші-қон мен этномәдени байланыстардың нәтижесінде Түркі этностары өзіндік этникалық жүйе негізінде қалыптасты.[6,37с]
Көшпелі мәдениет- бұл бір жерде тұрақты өмір-салтын ұстануға қарағанда, бір жерден екінші жерге көшуді жөн көретін адамдар тобының мәдениеті. Осы уақытқа дейін көптеген зерттеушілердің көшпелі халықтың мәдениетіне деген көзқарасы басқаша болды. Олардың түсінігі бойынша: халықтардың тұрақты қонысы болмағандықтан оларда белгілі бір мәдениеттің орны да болмайды деп есептеді.Кеңестік дәуірде бар байлығынан айырылып, жапыққан қазақ халқын көріп, олардың жыртық киіз үйі мен ашыққан халықты көріп , олардың тарихы мен мәдениетінің бай болды дегенге сену мүмкін емес болды.Бірақ бертін келе бізге жеткен мұралар мен өз тарихымызды зерттеу барысында : Көшпелілер мәдениетінің ұлан-ғасыр деңгейі мен өте бай мұрасы бар екенін дәлелдей алдық. Тұрақты қонысы болмаса да Көшпелілер- мәдениетпен ғана шектелмей, әлем тарихында ойып алған өзінің орны бар өркениет қалыптастыра алды.
Көшпелілер мәдениетінің негізгі ерекшеленетін аспектілерінің бірі- бейімделу. Халық шөл-далалардан көшіп таулы-тасты жерге қалай тез бейімделсе олардың мәдениеті мен мәдени көзқарастары да жаңашылдыққа дәл солай тез бейімделе білді. Көшпелілердің мәдени көзқарасының басқа көзқарастарға қарағанда ерекшеленетін біршама саласы болды. Оларға жеке жеке тоқталатын болсақ ең басындағы сол замандағы тараған діндер олар- анемизм,тотемизм және тенгриандық (Тәңіршілдік).
Көшпелілер үшін Тәңірге бағынумен қатар оғанбағыну арқылы өз өмір салтын мен мінезіні өзгерту маңызды болды. Олардың діни түсініктерінде карма ұғымы үлкен рольді алды. Тәңір берген өмірді жақсы сүру мен жанындағы бауырларынды сыйлау арқылы Көк Тәңірдің разылығына жетіп ал керісінше, қиянат жасап, біреудің ала жібін аттасан Тәңірдің қаһарына ұшырайсын деген түсінік болды. Солардың арқасында халықта:
Үлкенге ерекше құрмет көрсете отырып, олардың батасын алуға ұмтылу - Батамен ер көгерер, жаңбырмен жер көгерер;
Кішіге қамқор болып,бар білгенінді үйрету - Үлкенге құрмет,кішіге ізет
Барынша қонақжайлылық танытып, қонақты Құдайындай күту - Көптің бірі - Қызыр;
Қарапайымдылық таныту. Қарапайымдылық - жер концепциясын береді. Себебі жер - тұрақтылықтың символы. Қарапайымдылық - табиғи тұрақтылық.
Қазақ мәдениетінің архетиптеріне терең үңіліп қарастыратын болсақ, көлемді ғылыми еңбектердің тақырыбына айналары сөзсіз. Кез-келген мәдениетті терең зерттеу барысында, біз олардың ежелгі өркениеттермен архетиптік байланысының болғанын анықтаймыз.Олардың негізінде басты назар аударатын нәрсе мифологиялық, онтологиялық, гносеологиялық дүниетанымдарының басты саласы этика және діннен хабар береді. Көшпелі қоғамдардағы әлеуметтік құрылымдар көбінесе туыстық және ынтымақтастық төңірегінде өрбиді. Халық түсінігінде : Отбасылық байланыстар мен рулық байланыстар маңызды рөл атқарады, коммуналдық шешімдер қабылдау және ортақ міндеттер әдеттегі тәжірибе болып табылады. Ұтқырлық сонымен қатар көшпелі қауымдастықтар арасында тәуелсіздік пен өзіне деген сенімділік сезімін арттырады.
Көшпенділер арасындағы өнер мен қолөнер олардың өмір салты мен қоршаған ортасын көрсетеді. Тоқу, керамика және зергерлік бұйымдар жасау сияқты дәстүрлі қолөнер бұйымдары көбінесе табиғат пен мәдени мұрадан шабыттанған материалдар мен дизайнды қамтиды. Тотемизмнің ең көрнекті көрінісі Сақтардың аң стилі көшпелілердің материалдық мәденетінің және де қазақ халқыныі тарихының көрінісі әрі мәдени коды болып саналады. Сақтардың қыш-құмыра мен зергерлік бұйымдарындағы жануарлар бейнесі: олардың мәдениетінің қаншалықты бостандық пен қайраттылық және үлкен болашаққа сенімдерімен қаныққандығын түсінесін.
Көшпелілерде аңыз-әңгіме, музыка, би,айтыс өнері сияқты бай ауызша мәдени дәстүрлері де бар. Экспрессияның бұл формалары ойын-сауық ретінде ғана емес, сонымен қатар тарихты сақтау, білім беру және қоғамдастық ішіндегі әлеуметтік байланыстарды нығайту тәсілдері ретінде де қызмет етеді. Сол замандағы халықтың табиғи құбылыстарға деген түсінігі, мәдени-өмір құндылықтары сипаты және тәрбие мен дәстүрлерінің жаңғырығы бізге ауызекі мәдениеттің күшімен аман-есен жетті. Бұның өзі біздің халқымыздың сонау ежелден бері- келешекке мұра етіп тапсырудың қаншалықты маңызы бар екенін көрсетеді
Жалпы, көшпелі мәдениеттер өміршеңдікті, тапқырлықты және табиғат әлемімен терең байланысты бейнелейді, бұл оларды мәдениеттану мен барлау үшін қызықты тақырыптарға айналдырады.
Ауызекі мәдениеті - ғасырдан ғасырға белгілі бір халықтың өмір-салтын,көзқарасын,мәдениеті мен тарихын тасымалдаушы мәдениеттің саласы. Қазақ даласында ауызекі мәдениеті өте ежелден сонау номадтық кезең,көшпелілер дәуірінен бергі еш бұзылмай келе жатыр. Әрбір халықтың ежелгі тарихи кезеңінен осы уақытқа дейін жойылмай келіп жеткен атақты туындылары көп және олардың әрқайсысы сол өздерінің елдерінің нақты мәдени көрінісі болып табылады.Оларды айта кетсек:
Гомердің Илиада және Одиссея эпостары - Грекия ауызекі мәдениетінің көрнекті мысалдарының бірі. Бұл өлеңдер жинағы сол кездегі ұлы Трояндық соғысты сипаттап жазылған еді. Ол қағаз бетіне түспес бұрын, ғасырлар бойы ауыздан ауызға тарап сақталды. Бұдан біз грек мәдениетіндегі ерекше өнер жанрлары трагедия және комедия екендігін байқаймыз. Мәдени шығармалар арқылы адамның ішкі жан-дүниесі мен сол кездегі халықтың әлеуметтік психологиялық жағдайын әшкерелеуге ұмтылады.
Мәдениет тарихының қай кезеңін алсақ та,ол өзінің керемет мәдени қасиеттерімен ерекшеленеді. Ғалымдар ежелгі мәдениеттердің, әсіресе антикалық дәуірдің ерекше өнері болып саналатын ежелгі Греция мәдениетіне ерекше назар аударады. Әдебиет, өнер, философия және т. б. ғасырлар бойы барлық Еуропа елдерінің ақындарын, мүсіншілерін, суретшілерін, жазушыларын, композиторларын шабыттандырды. Тіпті әлемдік мәдениетпен танысуымыз гректер мен өткір ақыл иелерінің таңғажайып мәдени қазыналарымен танысудан басталады. Мұндай ақыл-ой даналығы рухани және саяси-әлеуметтік мінез өмірдің барлық салаларында-поэзияда, саясатта, ғылымда,өнер, кескіндеме, сәулет, мүсін саласында және т. б. бұл кең таралған.[6,45б]
Грекия халқының ауызекі әдебиеті тек эпостармен ғана шектелмей трагдеия комедия болып саналатын театр өнерлері мен Ұлы ойшылдар Платон,Софокл,Демокриттің ұлы нақылдары да бізге ауызекі тарап жетті. Соның арқасында біз Ежелгі дәуірге және Балқан түбегі мәдениетіне ерекше ой салып қарастыра аламыз.
Англия және Шотландияның балладалары.Баллада немесе балладета би әні деген ұғымға синоним ретінде пайда болды. 13-16 ғасырларда ағылшындар мен шотландтықтар сол заманда болып жатқан соғыстың азабын осылай әнге салып бейнелеген. Одан кейін баллада романтикалық және батырлық болып бөлініп кетті. Осы уақытқа дейін ауызекі түрде тараған Робин Гуд, Эдвард Төртінші, Сұлу Розамунда жайлы балладалар ағылшын мәдениетінің айырылмас бір бөлшегіне айналған. Қазіргі уақытта да бұл еңбектер балаларға тәрбиелік мәнде білім беріп жатыр. Бұл еңбектерге көз салсан, сол замаңдағы еңбек бөлінісінің адамдарға қалай қатты зардап алып келгенін және олардың қаншалықты жапа шегіп , қорқынышты нәрселерге бел буғандығын көруге болады.
Жаңа Зеландиядағы Маори ауызша дәстүрі: Маори мәдениеті ауызша берілетін дәстүрлерге бай, оның ішінде мифтер, аңыздар, әндер мен билер олардың жеке басын сақтау мен жеткізуде маңызды рөл атқарады.Зеландиялықтар өз діңдерін келешек ұрпаққа түгелдей сақтағанымен қоймай,халық та оларды еш өзгертпестен қорғап келеді. Оларға ауызекі түрде жеткен Маориләк така биін айта аламыз. Бидің бастапқы мақсаты жауларын үркітіп, өз Құдайларынан көмек алу болып саналады. Олар беттерін тыржитып,қорқынышты қимылдар жасап,өте қатты дауыс шығарады. Және олардың түсінігінде Маорилік сарбаздарға осы би рәсімі арқылы Құдайдың өзі кіреді екен.
Ресейдегі бардтар: орыс мәдениетінде бардтар ауызша мұрада маңызды рөл атқарады. Олардың әндері мен өлеңдері көбінесе қазіргі өмірдің әлеуметтік және саяси аспектілерін бейнелейді және тыңдаушылар арасында кең танымал.
Ирландиядағы балладалар мен аңыздар: ирландиялық ауызша дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан және ирландиялық мәдени бірегейліктің маңызды бөлігі болып табылатын балладаларға, аңыздар мен мифтерге бай. Соның ішінде бізге келіп жеткені "the Foggy Dew"-1916 жылғы Ирландияның Ұлыбританиядан тәуелсіздік алу кезіндегі қанды шайқастар жайлы жазылған батырлық баллада.
Әулие Патрик туралы аңыз: Ирландияның меценаты туралы әңгімелер, аңыз бойынша, жыландарды елден қуып шығарған және Қасиетті Үштік ұғымын түсіндіру үшін үш жапырақты (шамрок) қолданды.
Бұл балладалар мен аңыздар мәдени Дәстүрдің маңызды бөлігі ғана емес, сонымен қатар Сол елдің ауызша мәдени дәстүрінің әмбебаптығы мен мәңгілігіне баса назар аудара отырып, қазіргі әдебиетті, музыканы, кино мен өнерді шабыттандырады.
Ауызекі мәдениеті- өткеннің тарихи мұрасы және болашаққа жол көрсетіп,шабыт беруші. Қазақ мәдениеті аясында ауызша мұра ерекше маңызды рөл атқарады, ауызша мәдениетпен қазақтар- мифтер, аңыздар, ертегілер, әндер және басқа да ауызша шығармалар мен өрнектер түрінде ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырған [7,115 б.]
Ауызекі мәдениеттің қазақ даласында маңызы зор болды. Оған ең бірінші кезекте ауызекі мәдениетке- көшпелі тұрмыста болған және жазба мәдениеті аса дами қоймаған халықтың мұқтаждығы себеп болды. Жазба мәдениеті өте маңызды құжаттар жазу барысында,мысалы: Жеті жарғы, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы заң жинақтары секілді құжаттарды жазу барысында ғана кеңінен қолданылды. Ал, халық арасындағы аңыз бен айтыс,өсиеттерді жазба ретінде қалдыру кеңес дәуірінде қолға алынды.
Адамзат мәдениетінің қай дәуірін алсақ та, арғы-бергі заманнан,тарихи оқиғаларадн,қоғамдық құбылыстардан,уақыттан өзінші бөлек тұйықталып,олармен ешбір байланыссыз тылсым сыр болып жатқан өзгеше мәдениет болмаған. Ендеше қазақ мәдениетінің,әдебиетін,оның көнеден жалғасып келе жатқан негізгі арқауын,алыс-жақын елдермен жан-жақты байланыс,қарым-қатынас арқылы баю жолдарын,уақыт ағымы тудырған ішкі қоғамдық жағдайларын ескермей,кең ауқыммен талдамай түсіну де мүмкін емес.
Қазақ халқында ежелден дала туралы,өмір туралы және табиғат туралы сұрақтарға жауап бар.
Батыс өркениетінде ғарыш пен адам арасында белгілі бір шекара тұрса, Көшпелілерде адам ғарыштың бір бөлігі ретінде көрсетіледі. Түркі халқы үшін жұлдыз-ол белгілі бір тұлға. Жұлдыздың ағуы түркі түсінігі бойынша адамның өмірден өтуі еді. Адам ғарыштың бір бөлігі болғандықтан,ол айналасына бейтарап қарай алмайды. Соның нәтижесінде келешек ұрпаққа көптеген аңыздар мен өсиеттер ауыздан ауызға тарады.
Қазақ мифологиясы және аңыз әңгімелері қазақ ауызекі мәдениетінде үлкен ролі бар. Қазақ мифологиясында Тенгриандық құдайлар: Тенгри, Ұмай ана, Эрлик және т.б көп қолданылады. Қазақ аңыздары шығу тегіне қарай:
Табиғат құбылыстары
Жер-су атаулары
Діңге байланысты
Батырлар жайлы
Қасиетті ескерткіштер туралы
болып бөлінеді. Қазақ халқы табиғи апаттарды Көк Тәңірдің берген жазасы деп есептеген. Қазақтар өздерін қасқырдан жаралғанбыз деп таныған. Соған байланысты тарихта ерекше орны бар Ергенекон аңызы шықты.
Қазақ мифологиясында басқа елдердікіндей қорқынышты кейіпкерлергеде орын бар.Албасты, жезтырнақ, Жалмауызкемпір, дәу және тағы басқаларын қазақ халқының аңыздары мен ертегілерінен еш қиындықсыз табуға болады, бірақ кейбір себептерге байланысты олар аз зерттеліп, олардың барлығын біріктіріп, ғылыми тұрғыдан жіктеуге талпыныстар осы уақытқа дейін, өкінішке орай, жасалмады.
Бұл ерекше кейіпкерлер қаһармандық эпостың немесе жануарлардың қызықты ертегілерінің көлеңкесінде қалған сияқты. Сонымен қатар, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ауызша шығармашылығын жинаушыларға құрмет көрсету керек. Ш. Ш.Уәлиханов, А. Диваев, г. н. Потанин сияқты танымал ғалымдар қазақ фольклорының демонологиялық бейнелеріне үлкен қызығушылық танытты, бірақ соған қарамастан олар жасаған жазбалар өте шашыраңқы[8,145б].
Қазақ мифтік жаратылыстарының пантеоны 3 негізгі топқа бөлінеді.
Исламға дейінгі кезеңдегі мифтік жаратылыстар. Албасты (қара албасты, сары албасты, сасықалбасты), сорель, жезтырнақ, убе, коньяк, жалмауыз, жалмауыз кемпір, құлдаргиш, мыстанкемпір, айдархан, дәу (дев) және марту, обыр.
Исламмен бірге келген және тамыр жайған мифтік жаратылыстар. Гин, шайтан, Пері, болды, Джебрейил періште, Азрейил пері ште, шильтен, су Сүлеймен, Қыдыр ата.
Қазақтың жеке жындары болып табылатын мифтік жаратылыстар. Көкаман, Надир-Шолпақ, Шойынқұлақ, Шарабас, Әли Шойлан (бұл жындарға Томпақай, Жирентай, таутайлақ, Толыбек, Барлыбай, жарғыш және т. б. қосуға болады, бірақ, өкінішке орай, олар тек сарынақ деген әуендерде ғана айтылады-жекелеген аз танымал бақсы), Сарықыз немесе Сарышаш, сондай-ақ жоғарыда аталғандар жоғарыда ыбылас, шильтендер және жақсы қауырсындар бар.
Қазақ мифтерінде тұлға туралы түсінік табиғат құбылыстары мен өзгерістеріне ерекше мән берілгендіктен екінші рольде болды. Уақыт өте Ағартушылық дәуірі діңнің құзырында жатқан Ренессанс дәуірін жеңіп шыққандай, қазақ ауызекі мәдениетінде батырлар жыры құдай мен табиғатқа бағынған аңыздар тобын жеңіп шықты. Бұл шыңында да батырлық еді. Батырлар жырының ең басты маңызы басты кейіпкердің тұлғалық маңызын көрсетуінде еді. Ендігі адамдардың өмірлік түсінігінде: табиғат пен Құдайға толықтай бағынышты емес,адамзаттық мәдениетті қалыптастырушы адам болды.
Батырлық жырлар эпостық жырдың жалғасы ретінде шықты, және олардың шығуының арқаснда рулық - тайпалық қауымдастықта өмір сүрген халықтың көзі ашылып біртіндеп бір топқа жинала бастады. Мифтік дәуірдегідей қалындық үшін күрес пен отбасы амандығы емес енді топ болып жиналған халыққа ел үшін қызмет, халықты қорғау , көптің тілегі мен мүддесіне қарау секілді дүниелер қызық болды. Батырлар жырындағы бас кейіпкер де халыққа ұнайтын сипатта болуы керек еді. Бірақ сонда да миф дәуірінен бергі архаикалық белгілер жырларда да сақталды. Сондықтан Қобыланды, Алпамыс,Батыр Ноян жырларында батырлардың өмірінде қалындықтың орны ерекше болған еді. Батырлардың өлмейтіні де, оларға атқан садақ пен тиген қылыш та өтпейтіні сол қалған архаикалық бейнелер еді.
Батырлар жырына кейін мәдениеттін тізгінін сал-сері,айтыс пен жыраулар өз қолын алды. Бұлардың даму тарихы қазақ халқының хандық болып жарияланғанымен бірдей еді. Сол кезеңдегі жазу-сызумен тек арнайы оқытылған адамдардын ғана қолдана лауы,және қара халықтың сауатсыздығы сол кездегі ауызекі мәдениетті өте қатты дамытты. Соның арқасында Халықтың мәдени түсінігінде рухани саласы қаттырақ дамыған еді.
Айтыскерлер де,сал-серілер де,Жыраулар да халықтың сөзін сөйледі. Халықтың ашынған әрбір ойың, және сол кездегі билікке қарсы сөздерін олар өз жырларында жеңіл көрсете білді. Олардың қаруы - тіл еді.
Ақындардың өз ойларының мазмұнын ұсынудың поэтикалық формасы кездейсоқ емес. Бұл жерде дәстүрге құрмет қана әсер еткен жоқ. Қазақ хандықтары дәуіріндегі ақындар мұрасын мұқият талдау және оларды халықтың ауызша өнерімен салыстыру көшпелі қоғам адамдарының санасына әсер етудің ең сенімді құралы сол кездегі поэтикалық буын болғандығын дәлелдейді. Өлеңмен байланысты емес прозалық сөйлеу көп ұзамай қарапайым сөз түріне айналды.[9,66 б]
1.2 Этникалық сәйкестілік және ұлттық бірегейлік:
Қазақстанда ұлттық бірегейлік мәселесі бүгінде үлкен өзектілікке ие, өйткені ол ұлттық идея, азаматтық бірегейлік, патриотизм, толеранттылық деген сияқты және басқа да мәселелермен тікелей байланысты. Өткенді зерделеу бізге дәстүрлі құндылықтарды жаңғыртуға және арттыруға,сонымен қатар өскелең ұрпақтың дүниетанымын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Этникалық факторға үндеу, біздің ойымызша, кең аспектіге ие, өйткені этнос қазіргі әлемнің жаһандық процестерінің әсерінен үнемі өзгеріп отыратын әлемдік қоғамдық болмыстың біртұтас жүйесінің элементі ретінде пайда болып отыр. Тұлға мәселесі әртүрлі философтарының еңбектерінде олардың мектептері мен ұстанатын бағыттарында үнемі кездесіп отырады. Сәйкестік тұжырымдамасы мен құрылымы үздіксіз қайта қаралуда және уақыт өте келе сәйкестендірудің жаңа, классикалық емес интерпретацияларының пайда болуына ықпал етуде. Сәйкестік дегеніміз не және оның мәні неде деген сұраққа біртұтас ұстаным жоқ. Ұлттық бірегейлік мәселесін әдістемелік тұрғыдан меңгеру де оның пәнаралық мазмұнымен байланысты. Философиялық категорияны ұлттың материалдық және рухани өмірінің бүкіл ауқымында алып қарастыратын болсақ, оның ішінде ұлт болмысы мен ұлттық ойлауының барлық аспектілерін қамтитын өте күрделі мәселе болып шығатыны рас. Соңғы жылдары әлеуметтік ғылымдарда тұлға термині кеңінен қолданыла бастады,себебі бұл ұғым әлеуметтік-тарихи қауымдастықтармен тікелей байланысты, олардың тұлғасын анықтауға, тексеруге, растауға немесе теріске шығаруға болады. Сондықтан тарихтың әртүрлі кезеңдерінде философиялық антропология үшін сәйкестілік мәселесі әрқашан негізгі болып келе жатқаны кездейсоқ емес. Сонымен бірге, бұл ұғымды пайдалана отырып, көптеген философтар тұлға мәселесінің белгілі бір аспектілерін жарықтандырғанын атап өткен жөн [10, б. 431]. Жылдам өзгеріп жатқан әлемде Ұлттық бірегейлік қайдан пайда болды? деген сұрақтың туындауы заңды. Ұлттық бірегейліктің негізін мәдениетішілік әлеуметтену мен басқа ұлттармен өзара әрекеттесу нәтижесінде қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қауымдастыққа ортақ ұлттық идеялар мен идеялар құрайды.
Болашаққа көз жүгіртсек, ұлттық болмысты анықтау үшін ұлт пен этностың болмысын қалыптастыру, дамыту және нақты түсінуді қарастырған жөн, өйткені олар бір-бірімен тығыз байланысты. Ұлттық бірегейлік анықтамасына көшпес бұрын, бірегейлік терминінің анықтамасына тоқталайық. Сократтың өзін-өзі тану! бұл құбылысты түсінудің алғашқы жуықтауы болуы мүмкін. Бұл талап, - деп жазады В.В. Бибихиннің Көне заманнан бізге әр түрлі дерек көздерінен жеткен және әртүрлі формада қайталанып отыратын өзіңді тану қазір антропология, адамтану, адамтану деп аталатын саладағы маңызды зерттеу тақырыбын белгілеп бергендей [11, б.5].
Ұзақ уақыт бойы түбегейлі өзгеретін әлемде адамның өзін-өзі анықтау мәселесі біздің заманымыздың негізгі философиялық тақырыптары дәрежесіне көтерілді. Сәйкестік ұғымының өзі қоғамдық және жеке, биологиялық және әлеуметтік, автономды және әлеуметтік, атипті және стандартты, ғаламдық және жергілікті арасындағы қатынастың өзгеруін түсіндіру үшін қажет. Сәйкестендірудің заманауи тұжырымдамасы өзін-өзі сәйкестендіру тәсілі ретінде ұлттық бірегейліктің маңызды рөлін көрсетуге арналған. Осы тұрғыдан алғанда, тұлға мәселесі түбегейлі және мәңгілік. Адам өзін-өзі танудан басталады, ол өз кезегінде өзінің жеке басын түсінуден және сезінуден басталады. Адамның жеке басының мәселесі өзінің жан-жақты аспектілері бойынша философияның бүкіл тарихын қамтиды. Сана теориясы, тұлға философиясы, формальды логика, философиялық антропология мәселелері тұлға мәселесін қарастырды.
Сәйкестілік ұғымын анықтай отырып, ұлттық бірегейлік ұғымын ашуға көшейік, жоғарыда атап өткендей, қазіргі әлемдегі ұлттық бірегейлік мәселесі өте өзекті және алуан түрлі. Ұлттық бірегейлік егемендік, ұлттық өзін-өзі анықтау және ұлттық қауіпсіздік ұғымдарының негізгі құрамдас бөліктерінің бірі ретінде әрекет етеді. Ч.Тейлор, А.Уотсон, С.П.Вебель, Д.Г. Ругги, М.В. Ильин, Ч.Тилли, А.Джеймс ұлттық бірегейліктің халықаралық қатынастар саласында актуалданатынын және басқа ұлттық мемлекет болған жағдайда ғана өмір сүре алатынын көрсетеді. Мен ретіндегі сәйкестік қазіргі философияның логикасында дамыды және рефлексиялық субъект тұжырымдамасымен байланысты. Ақыл-парасатқа ие, ерік-жігерді басқаратын, сонымен бірге өзіне анық дұрыс әдісті басшылыққа алатын, дүниені тануға және қоғамды ақылға қонымды негізде ұйымдастыруға қабілетті автономды субъект сананың тұтастығына ие болды. Бар жеке тұлға қазіргі заманның шындығын өзгерту. Саяси және экономикалық өзгерістер өз ақыл-ойының арқасында дербес әрекет етуге қабілетті тұлғаның жаңа түрінің пайда болуы нәтижесінде мүмкін болып қана қоймай, сонымен бірге еркіндік идеяларының дамуына ықпал етті. , теңдігі, ажырамайтын құқықтары адамның автономды, біртұтас субъектісі ретінде. Осылайша, сөз бостандығы мен таңдау еркіндігі тұлға мәселесімен өзара байланысты болып шықты. Адамдардың ерік бостандығы бар және оқиғаларға әсер ете алады деген идея Еуропада 16 ғасырдан бері дамыды. Гуманизм, Ренессанс, Декартизм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz