Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
5
1 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері
8
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу өзіндік жұмысын ұйымдастыру мазмұны мен мәні
8
1.2 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
21
2 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
34
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының өзінідік жұмыс істеу дағдыларын диагностикалау
34
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында өзінідік жұмыс істеу дағдыларын дамыту
38
2.3 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмысының нәтижесі
51
Қорытынды
55
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
57
Кіріспе
Қазіргі кезде толғандыратын өзекті мәселелердің ең негізгісі еліміздің болашағы үшін басты мәселе жас ұрпақтың білімді де тәрбиелі болып жетілуі екені белгілі.
Қазіргі ақпараттық технологиялар қоғамы, бүгінгі жастардың өз бетінше белсенді қимылдауға, шешім қабылдауға, өмірдің өзгермелі жағдайларына икемділікпен бейімделуге қабілетті болуына жоғары дәрежеде мүдделі болып отыр. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогрестің өте шапшаң қарқынмен дамуы және ақпарат көлемінің жыл сайын екі еседей өсуі, ой еңбегін және оқыту процесін айрықша сапалы түрде жетілдіруді қажет етеді.
Бүгінгі таңда ғылым мен техника қарқындап өсіп отырған шақта мектеп бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық жетістіктерін еңгізу мүмкін емес. Осы себептен де мектеп ертеңгі білімнің негізін қалап, оқушылардың өздігінен ізденіп, білім алуларына мүмкіндік жасауы тиіс. Сапалы оқыту және өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парсатты азамат тәрбиелеп шығуға болады.
Осыған орай, мектеп бітіруші әрбір оқушы ғылым негіздерінің жаңалықтарымен хабардар болып, кейін сол алған білім мен іскерлігін одан әрі дамытуға тиіс. Бұл өскелең өмір талабы.
Қазіргі кезде Қазақстан мектептерінде педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталып келеді. Солардың бірі педагогикалық үрдісте оқушылардың өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыру.
А.Байтұрсыновтың пікірі бойынша, бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі - оның білімнің, шеберлігі ұзақ жолды қысқарту үшін, балаға жұмысты әліне қарай шағындап, беру мен бетік белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән-мағынасын ұйымдастырудың тәсіл-амалдарын бір ғана белгімен сипаттауға болмайды.
Бүгінгі таңда білім беру ісі оқушының жас ерекшеліктеріне сай бағытталып, соның ішінде ең алдымен баланың жеке және жалпы дамуға дайындығы туралы мәселелерді шешуді көздейді. Осы мақсатта бастауыш мектептердің білім беру мазмұнын жетілдіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалып келеді.
Мұндай дүниежүзілік күрделі мәселелерді шешудің түбегейлі жолы мамандардың және білім алушылардың үздіксіз білім алуының жаңа халықаралық форматтарға көшуі заман талабы. Бұл оқушылардың өз мүмкіндіктерін пайдаланып, өз бетінше алған білімдерін өмірлік жағдайларда қолдана білуге және олардың білім алуға деген ынта-жігері мен белсенділігін күшейту білім саласындағы әрбір педагогтың міндеті. Халықаралық форматтар білім алушылардың өз бетінше ізденіп, оқып әртүрлі бақылаулар жасап, өлшеп, зерттеп, талдап, өзінше қортынды жасауға, өз пікірін дәлелдей отырып, өзінің қоғамдағы орнын анықтауға жол ашады.
Еліміздегі дәстүрлі білім беру түсіндіру, көрсету, сұрау, үлгі бойынша тапсырмалар берумен шектеледі, бірақ білім алушылардың ойлау, қолдану, дәлелдеу, шешімін табу сияқты мәселелерге көңіл бөліне бермейді.
Жаңартылған білім беру мазмұны негізінде оқушылардың өздігінен білім алу қабілеттерін дамыту мәселесі - білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелердің бірі.
Оқушылардың өздігінен білім алу мәселелерін И.Г.Песталоцци, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, Л.C. Выготский, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов, Л. В.Занков, Н. А. Менчинская, А.А. Люблинская және т.б. педагог-ғалымдар зерттеу жұмыстарында қарастырылған.
Сонымен қатар, Республикамыздың көрнекті педагог-ғалымдары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Б.П.Есипов, Ж.Махимова, М.Мұсабеков, А.Мүбараков, Ж.Сардарова, С.Қаңтарбаев, А.Арынова т.б. еңбектерінде оқушылардың өздігінен білім алу мәселелері қарастырылған.
Жоғарыда аталған педагогтардың ғылыми еңбектерінде оқушылардың өздігінен білім алу мәселесі біркелкі зерттелгені айқындалады.
Сонымен, бүгінгі күні бастауыш мектепте жаңартылған білім беру мазмұны негізінде бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың тиімді әдістерін айқындау қажеттілігінің артуы мен оның теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі болды. Осы аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық шарттары деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру заманауи әдістерін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасап, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
Зерттеудің болжамы: егер бастауыш мектеп оқу-тәрбие үрдісіне оқушылардың өздігінен білім алу қабілеттерін дамытудың заманауи әдістерін жүйелі түрде енгізіп, оны тиімді пайдаланса, онда оқушылардың өздігінен жұмыс жасау қабілеттері арта түседі, өйткені өздігінен іздену, жұмыс істеуге талпыныстары күшейе түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздерін анықтау
2. бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру жолдарын анықтау
3. бастауыш сынып оқушыларының өздігінен білім алу қабілеттерін дамытудың әдістемесін жасап, эксперимент жүргізу арқылы тәжірибеге енгізу.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, сауалнама алу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және салыстыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: өзіндік жұмыс, өздігінен білм алу ғылыми ұғымдарын аша түсетін философиялық, пихологиялық және педагогикалық тұжырымдар мен қағидалар, бастауыш білім беру дидактикасының жетістіктері, бастауыш мектепте оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері анықталды;
бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру жолдары анықталды;
бастауыш сынып оқушыларының өздігінен білім алу қабілеттерін дамытудың әдістемесі жасалып, эксперимент жүргізу арқылы тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтижелерін бастауыш сынып оқушыларының өздігінен білім алу қабілеттерін дамыту мақсатында бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесінде қолдануға болады
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Павлодар қаласының Кенжекөл жалпы орта білім беру мектебі
1 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу өзіндік жұмысын ұйымдастыру мазмұны мен мәні
Бастауыш білім - білім беру жүйесінің алғашқы сатысында меңгерілетін дағдылар мен ұғымдардың жиынтық атауы, яғни баланы оқуға үйрету мен тәрбиелеу, оның тұлға ретінде өзін-өзі ашуына, жалпы дамуының қалыптасуына жағдай жасайтын негізгі саты деген сөз. Бастауыш білім беру сатысында оқушы әріп танып, жаза білуге, дұрыс, жатық оқуға, өз ойын ауызша, жазбаша жеткізе білуге, мазмұндауға үйренеді.
Қазіргі таңда мұғалім оқушы үшін дайын білім көзі болмай, керісінше оқушылардың танымдық іс-әрекетінің ұйымдастырушысы және үйлестірушісі бола білуі қажет. Қазіргі заманымызда қоғамға өз бетімен жұмыс атқаратын, еркін де кеңінен ойлайтын, өздігінен алдына мақсат қойып және оған жетудің әдіс-тәсілін шығармашылықпен анықтап, сондай-ақ қолдана алатын тұлға болуы керек. Мұндай тұлғаның дамуына бағытталған білім берудің негізі болып тұлғаның өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрибиелеу, өзін жетілдіру процесі жатады.
Өз бетімен жұмыс дегеніміз не?
Өзіндік жұмыс - өздігінен білім алуға жетелейтін таным еркіндігі
А.Дистерверг
Өзіндік жұмыс - баланың өздігінен білім алуға жіне өз бетінше әрекет етуге, өзін дамытуға ұмтылдыру И.Г.Пестолоции
Өз бетінше жұмыс деген не?
Бұл - оқушының өз бетінше ойлана білуі және мектепке, сабаққа кейіннен ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол
Ы.Алтынсарин
Өз бетінше жұмыс - оқытуда жетістікке жетудің бірден-бір жолы
К.Д.Ушинский
Сурет 1 - Өздігінен білім алу ұғымының анықтамалары
Бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың өз бетінше жұмыс істеу қасиеттерін қалыптастыру, оқу танымдық қызығушылығын арттыру, оқу тәрбие ісіндегі жетістіктердің қыры мен сырын білу міндеттерін айқындау, соның ішінде бастауыш мектептердегі білім мен тәрбие беру тәжірибесіне сүйену ерекше көкейкесті мәселе. Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер мен педагогикалық көзқарастараның қалыптасу белесінде әлеуметтік педагогика ғылымдарының ауқымыдылығы кеңейіп оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде. Қазақстан Республикасының Білім туралы" заңы қабылданып, оның негізінде "Білім" мемлекеттік бағдарламасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатыдағы білім мазмұнының тұжырымдамасы қабылданды. Осыған орай еліміздің қайта өркендеуі, әлемдік желілерге көтерілуі жағдайында бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымдық көзқарасытарын қалыптастыру, оны педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару қазіргі кездегі объективті қажеттілік. Қызығушылығын дамыту - білім алудың негізі болып отыр. Сондықтан, бұл мәселе оқушыларды ғылыми таным әдістері, логикалық ойлау операциялары және жаңаша әдіс-тәсілдермен таныстырудың жолдарын анықтауды қажет етеді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім беруден қаланатыны белгілі. Оқушылардың өздігінен білім алу біліктерін қалыптастыруда бастауыш білімінің маңызы зор. Бастауыш білім беру арқылы оқушыларды жалпы орта білім берудің мақсаты көзделеді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру принциптері оқушының белсенділігін дамыту, оқу тәрбие ісмін кешенді түрде қарап, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие бірлігін ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыпқа негіздей отырып, білім берумен қатар, өздігінен білім алу жұмысты барлық пәндер арқылы да біліктерін қалыптастыруға болады. Білім беру - қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік маңызды тәжірибесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Жалпы білім беру негізінен, үш мақсатты көздейді.
Біріншісі - табиғат, қоғам, техника, өнер, туралы ғылыми білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан, фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа дүниетанымдық идеялар мен сенімдер практикалық біліктер мен дағдылар және өз бетінше ойлау әрекеттері жатады.
Екінші - оқушыларды сабақтан тыс күндері практикалық іс-әрекетке, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге даярлау.
Үшінші мақсаты - оқу пәндерін оқытуда өзіндлік жұмыстың тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалануды керек етеді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың өздігінен білі алу жұмысын дамыту және жетілдіруде мынадай шарттар бар:
1. Оқушылардың білім қорының болуы және оларды қолдана білуі;
2. Оқушылардың көрген-білгендеріне байланысты ынта-ықыласы мен өзіндік мағынасының болуы;
3. Оқушылар өз көзқарастары мен сенімдерін практикалық іс-әрекеттер арқылы жүзеге асыруға дайын болуы.
Көптеген ғалым педагогтардың, практик-мұғалімдердің тәрбиесіне сүйенсек, оқу-тәрбиесі үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең алдымен оқушының өз бетімен әрекеті, белсенділігі атқарады.
Себебі сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалімнің білімі, тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ бала тарапынан өздігінен білі алу белсенділік әрекетә болмаса жұмыстың нәтижелі сапалы орындалуы мүмкін емес. Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік жұмыс жасауға соңғы жылдары сапалы түрде бетбұрыс жасалуда. Оған дәлел оқушыны дамытуға бағыттала құрылған жаңа бастауыш білім мазмұны соның негізінде жазылған жаңа оқулықтар. Себебі, бұнда оқушының өз бетімен білім алып, дамуына жете мән беріле бастады. Кезінде өз бетіндік жұмыстың бала дамуындағы ролін жете көрген және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялылыраның бірі ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның Бастауыш мектеп, Қазақша оқу жайынан, Мектеп керектері атты мақалаларында ашылған. Соның ішінде біздіңде ерекше көңіл аударарлық мәселе - бұл автордың "Қазақша оқу жайынан" автты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, бала білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі - балаға орындататын жұмыс түрлерін шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру. Бұдан біз Ахмет Байтұрсыновтың 20-30 жылдардың өзінде-ақ кейінгі жылдары ресей ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясын негізі болған,-өз бетіндік танымдық әрекеттің ролін көре біліп, оның бала дамуындағы маңызын өз кезінде қозғағағндығын байқаймыз.
Бұл тағы да оның өз заманының озық тәжірибелі педагогы, ғалымы екендігімен қатар, оның баланы дамыту мәселесін көтере отырып басты нысанасы болып табылатын өз бетіндік жұмыстың ролін көре білгендігін көре аламыз.
Бастауыш сыныптарда өздігінен білім алу жұмысты ұйымдастыру оның бағдарлама мазмұнына, талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада көрініс табуы шығармашылық бағытта жұмыс істеуге бағыттауы,сондай-ақ бағаланып, марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі. Осыған орай өз бетімен жұмыс бастауыштың өзіне тән әдістемесіне сәйкес түрлі формада және мазмұнда көрініс табуда. Өздігінен білім алу - бұл шығармашылық жұмыстың бастамасы. Сол себепті де оқушылардың шығармашылық қабілеттерін олардың өзбетіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес.
Бастауыш мектепте өздігінен білім алу жұмысын тиімді ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы жағдай - бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы балалардың ойлау қабілеті жоғары және қиялдау, елестеу, шығармашылық, жұмысқа талпынысы басым болады.Сол себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы зор.
Өз бетімен жұмыс түрлеріне қатысты материалдарды саралау және өз тәжірибеміздің қорытындысы негізінде біз шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылықтарын арттыра түсетін өз бетімен жұмыс түрлеріне төмендегі негізгі үш жұмыс түрлерін жатқыза аламыз. Олар:
1. Логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар (құрастырмалы ойындар, ребус, сөз жұмбақ, анаграмма) өз бетімен жұмыс түрлері;
2. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері ( кері есеп құру, мәтіннің мазмұнын өңдеу, т.б.)
3. Өз ойынан еркін тақырыпқа құрастыруға берілген әдеби шығармашылық бағыттағы жұмыстар (өлең құрастыру, әңгіме, шығарма жазу, т.б.).
Мұнда басты назар аударатын мәселе- бұл оқушылардың ауызша, жазбаша тілдерінің өзара ұштастырыла отырып және соған сәйкес жұмыстың ауызша, жазбаша түрде көрініс табуларын талап ету. Соның негізінде ғана біздіңше , тіл байлығымол, сауапты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей аламыз. Оқушылардың өзіндік жұмысы - мұғалімнің қажетті нұсқаулары бойынша оқушының оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі.Өзіндік тапсырмаларды орындау барысында оқушылардан белсенді ойлау, әр-түрлі танымдық есептерді шешу талап етіледі. Осының нәтижесінде оқушылар өздігінен бақылауды үйренеді, оларды тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім еңбексүйгіштік, табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады. Дидактикалық мақсатына қарай өз бетінше жұмыстарды жаңа материалды оқып үйренуге дайындық, жаңа материалды оқып үйрену (игеру), бекіту, қайталап-пысықтау және бақылау деп бөлуге болады.
Оқушылардың өз бетінше жұмыстың педагогикалық тиімділігі- мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасы мен тікелей байланысты. Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса,оқушылардың алдында қойылған мақсат да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да ойдағыдай болады.
Бастауыш сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының бірі-оқушыларға өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру.
Білімнің негізгі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы бастауыш сыныптардан бастап, оқушылардың өз бетінше жұмыс істей білу іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты ережені түсініп, тұжырымдау есепті талдап, шығара білу, жаңадан өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-әрекетіне бақылау жасай білу, т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру-оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған жұмыстар және жаттығулар жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Өздігінен білім алудың негізгі ерекшелігі - оқушының берілген тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындау. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету үшін мұғалім оқушының іскерлік дағдысын бақылау, білу қабілетін, ойлауын, дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді оқушылардың өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, оқушының іс-әрекетін дұрыс жолға бағыттағаны жөн.
Оқу - мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы психикалық мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз байланысты. Баланың оқу әректі-күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық әректін, рухани күштерін керек етеді.
Баланың ақыл ой еңбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады.
Баланың ақыл-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. Оқушының өздігінен оқуы тиісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл ой-еңбегін белгілі бір жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Ең алдымен баланың өз жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай біліуге, уақытты дұрыс пайдалануға. Өз әрекетін қадағалауға, бағалауға, қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек. Оқыту технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты. Педагогикалық технология-оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-әрекеттің жүйелі дамып отыратын жобасы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар: мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестілігінің өзара байланысы, олардың жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, және оған әсер ететін мативтер және т.б. Дәлірек, айтқанда, мұғалім сабаққа дайындалғанда өзінің әрекетін ойластырумен шектелмей, денгейіне қарай оқушының әрекетіне мән беруі тиіс. Уақытты тиімді пайдаланып, оқушының өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет.
Оқу әрекеті барысында оқушылардың өз бетімен тапсырманы орындау дағдыларын қалыптастыруға болады.
Оқушылардың өзіндік жұмысы туралы түсінік беру:
Оқушылардың өз бетімен тапсырманы орындау әдістемесімен таныстыру.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының ұйымдастырылуы - баланың жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мұғалім мына қағидаларды есінде ұстауы қажет:
1. Баланың бойындағы қамқорлығын, қызығушылығын жойып алмай, оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
2. Білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай . жасау;
3. Өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру.
Дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға қажетті ақыл,сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құр керек деген көзқарасқа, ал дамыта оқыту бала бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтауға ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді па йдалана білугне үйретеді. Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену қабілеттері әсіресе, бастауыш мектеп жасындағы, яғни негізгі оқу іс-әрекеті, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және сондай-ақ олардың шығармашылықпен өзін-өзі көрсете білу қажеттігі басым. Бұл оның жеке тұлғаның анықтауына, өз қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан қуаныш сезімін тудырады.
В.В.Давыдов оқушыларды осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: "Оқушы өз әректетінде барынша көп қадам жасаған сайын, ол түрлі варианттарын салдыстыра алады."-деді.
Бастауыш мектепте оқушылар жұмысын әшекейлеп ұйымдастыру формасында әр оқушы тек өзіне арналған (дайындығына және қабілетіне) байланысты тапсырмалар алады. Мұндай тапсырмалар ретінде оқулық пен басқа оқу құралдары мен мазмұндама, шығарма, әр түрлі бақылаулар өткізу т.б.
Тапсырма орындаудың жекелеп ұйымдастырудың екі түрі бар. Біріншісінде оқушы барша сыныпқа бірдей берілген тапсырманы өз алдына, басқалармен хабарласпай лрындайды. Екіншісінде әр оқушы өзіне тиіс өзіндік жұмыстарын орындайды. Осылай әр баланың дайындығына орай жаттығулар беріп, оның алға ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады. Оқушылардың өзіндік жұмысты орындау барысында өте маңызды мәселе - мұғалімнің тапсырманы орындауға бақылауы, оқушыларда кездескен қиындықтарға дер кезінде көмек беруі, яғни жұмыс барысында ол шәкірттерге жұмыстың дұрыс қолдануға кеңес беріп, сілтеме сұрақтар қойып, бағытқа салып отырады. Ал егер оқушылардың тапсырманы орындауға күші келмейтінін сезсе, жеке жұмыстарын доғарып, бүкіл сыныпқа қосымша түсініктеме, кеңес береді. Жеке жұмыстарды сабақтың барлық кездерінде де әр түрлі дидактикалық міндеттерді шешумен байланыстырып отырған жөн. Мысалы, жаңа білімдерді игеру және бекітуді ептілік пен дағдыларды қалыптасытру және орнықтыруда өткенді қорытындылау мен қайталауда бақылау кезеңінде, зерттеу - ізденіс әдістерін үйренуде.
Әлбетте, оқушылардың жұмысын ұйымдастырудың бұл формасын бекіту, қайталау әр түрлі жаттығулар үшін қолданған өте қолайлы, бірақ оның тиімділігі жаңа материалмен байланысты өзіндік жұмыстар орындауда, алдағы болатын сабаққа өз бетінше дайындалғанда орынды жемісін береді.
Мысалы, сабақта өтілетін көркем шығармаға байланысты әр оқушыға немесе оқушылар тобына күні бұрын жеке тапсырмалар беріп қоþға болады. Бүкіл сынып болып шығарманы оқып шығуы шарт.
Осы оқу барысында әр оқушы (өз) сұрағына жауап дайындайды. Мұндай жұмысқа орай есте ұстайтын жәйт: 1) әр бала өз мүмкіндігіне сай жұмыс істеп бағасын алады. 2) Әркім шығарманың өзіне тапсырған бөлігі бойынша талдау жүргізеді де, сабақта өзіне тиісті материалды түсіндіріп береді. Үлгерімі төмен оқушылар үшін дайындалған тапсырмалар орындау үлгерімімен қоса беріледі. Осылай әр оқушының білім дәрежесін, қабілетін ескере отырып, олардың оқу процесінде, қадам, қадамнан алға ілгерілеуіне тиімді ықпал жасауға болады. Қазіргі мектептерде ұжымдық тұрғыда оқыту жүйесі қалыптасқан. Бағдарлама да соған сай жасалған. ұжымдық жүйеде оқытудың пайдасы мол. Алайда, жеке оқушылардың түрлі психологиялық, физиологиялық т.б. өзіндік ерекшеліктері жан-жақты зерттеулер есепке алуды қажет етеді.
Сондықтан, мұғалімнің оқыту барысында жақсы үлгерімге жету үшін, әрбір баланың өзіндік ерекшеліктерін жете білуге үлкен мән беру қажет. Мұнсыз оқу-тәрбие жұмысы іске аспайды. Сыныпқа арналған ана тілі оқулығында берілген оқу материалдарын мұғалім жеке оқушының өзіндік ерекшелігіне қарай сұрыптап әр - алуан жаттығу түрлерін жасауға болады. Осы оқу процесінде әр оқу процесінде жеке оқушылардың әр түрлі өзіндік ерекшеліктерін есепке алу проблемасы. Аса ауқымды, әрі күрделі процесс. Мұның өзі тек диференциялап оқытуды ғана емес, сонымен қатар, бала тілін таба білуді, оны оқуға қызықтыруды, оқу материалдарынан алынған дидактикалық принциптерін тұтасқан бірлігінде үйретуді қажет етеді.
Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оларды топқа бөліп, әр қайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор.
Мұндай жағдайларда оқушының ынытымақтастық сезімдер мен ойлау дербестігі дамиды. Осыған орай мына сабақты үлгі ретінде көресетемін.
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды парасатты, саналы етіп тәрбиелеу - әрбір ұстаздың борыùы. Бүгінгі мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларға халықтық педагогиканың нәрлі қайнары мен сусындату, әрбір оқушы бойына ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылылық пен кішіпейілділік қасиеттерін қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналарымен байытуға қазақ халықыныңы әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс. Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын оқушылардың өз бетіндік жұмыстарын, ұйымдастырудағы жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек. Бала жаңа жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатын сабақ барысында тиімсді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру, мұғалімнің басты міндеті екені белгілі.
Мұндай жағдайда жұмыстың мазмұнын, орындау тәсілдерін мұғалім өзі айтып, түсіндіреді, ал оқушы тек орындаушы ретінде жұмыс істейді. Ал егер мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қодлдануға лайықты жағдайлар туғызатын болса, онда оқуша өздігінен ізденіп, жатса міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай жағдайда оның дербестігі өздігінен істейтін әрекеті артады. Бұдан шығатын әдістемелік қортындыда оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге дайындайтын жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегімен орындайтын дербес жұмыстар соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйрету қажет. Мұғалім мен оқушы арасындағы қызметіне қарай, оқушылардың өзіндік жұмысының негіздерін мынандай көрсетуге болады.
Мұғалімнің басқару функциясы
тапсырманы анықтап беру;
жұмысты орындау туралы әдістемелік нұсқаулар беру;
жұмыс барысында бақылау жүргізу;
оқушылар әрекетіне оның жеке амал-тәсілдеріне түзетулер жасау;
жұмысты тексеру, оның нәтижесін талдау, бағалау.
Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу проблемасын қарастырғанда алдымен оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарының қандай психологиялық негізі бар, оның шәкірттердің басқа да іс-әрекеттерімен байланысы, қатысы қандай деген мәселені анықтап алу қажет болады.
Қазіргі уақытта мектептегі оқыту жұмысы алдына балаларға белгілі дәрежеде білім беру, қажетті дағдылар мен іскерліктерді меңгерту сонымен қатар оқушылардың ақыл-ойын, қабілетін дамыту міндеті қойылған.
Мұғалімдер әр оқушының кішкентай кезінен бастап, байқалатын жалпы не арнайы қабілеті болатынын біледі. Сондықтан мұғалімдердің баланың қабілетін тәрбиелеу мен дамытуға бағытталған оқыту процесін ұйымдастыруда программалық материалдарды меңгерту, дағдыға үйрету, түсіндіру, жаттықтыру, көрсету, істету оларды қайталау әректтеріне ғана сеніп қоймай, психолгиялық негізге де сүйеніп ұйымдастырудың мәні де зор. Айталық , қабілетті дамытуға негіз болатын фактор - баланың қызығуы дейміз. Ал мұғалім осы қызығудың қайнар көзі неде екенін білуі пайдалы. Мәселен, қызығу сезімге әсер етуден, сол арқылы зейінді аударудан басталады. Сондықтан мұғалім сезімге әсер етудің жолын, тәсілін білуі керек. Ал оқушыларда қызығу пайда бола бастағанда педагогтың екінші мәселені ойластыруына тура келеді. Ол - сол қызығуды жойып алмай, тереңдету, тұрақтандыру, әрекетін ұйымдастыру мәселесі. Бұл - қызықтыра отырып, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын жүргізуін қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын оқыту процесіне ендірудің психологиялық негізі мынадан да байланысты. Психологтар мен дидактиктер ойлауды белсенді ой, дербес ой және творестволық ой деп бөледі. Мысалы, творестволық ой - дербес әрі белсенді болады. Бірақ белсенді ойдың бәрі бірдей творестволық ой бола бермейді.
Оқушының оқудағы белсенділігі дегеніміз оның оқуға қажетті білім, дағды, іскерлік қабілетті меңгеру және оларды өмірде, практикада қолдану жолындағы саналы ерікті әрі мақсатты әрекеті болып табылады. Мысалы, мұғалімнің
түсіндіріп тұрған материалын ұғып, түсініп алу үшін, оқушы оған көңіл қойып тыңдауы керек. Ал мұғалімнің айтқандарынан алған білімін кеңейтіп, толықтыру үшін өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу-сызу сияқты жұмыстар жүргізу тиіс. Ал өтілген материалды сапалы қайталау да, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену де белсенді ой мен іс-әректсіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарға, бақылау-бағдарлауға, практикалық тәжірибе жұмыстарына, бір сөзбен айтқанда, оқу процесінің барлық кезеңіне қажет. Бұл жерде оқушының белсенділігі ұғымы мен өздігінен істейтін жұмыстары дегенді ажыратып алу керек.
Ал шын мәнісінде оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары олардың белсенділігіне негізделеді. Бірақ кейбір мұғалімдер сияқты белсенділікті оқушылардың өздігінен істейтін жұмысына жатқызуға болмайды.
Оқушылардың белсенділігі дегеніміз - олардың колективті түрде бірлесе, көмектесе, қатыса отырып, білім алу жолында жасаған іс-әректі деуге болады. Ол өздігінен істейтін жұмысқа да жатпайды. Себебі оқушылардың өзіндік жұмысына олардың толық ой дербестігімен, түгелдей өздігінен істейтін, тындыратын жұмыстары жатады.
Екінші бір басын ашып алатын мәселе - оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары мен олардың оқудағы дербестігінің арақатынасы. Оқыту процесіндегі оқушылардың дербестігі ой дамуының негізінде қалыптасады. Сондықтан өздігінен істейтін жұмыстарды оқушылардың ақыл-ой дербестігін қалыптастырудың жолы деуге болады. Оқушылардың ой дербестігінің қалыптасуына психологиялық (оқуға қызығу, әсерлену, анализ-синтездік талдау дағды қабілеттерінің дамуы т.б.) және дидактикалық (проблемалық сұрау, зерттеу әдісі, жаңа материалды өткен материалмен, өмірмен байланыстыру, білімін жоспар, схема, таблица жасау сияқты практикалық істерде пайдалану т.б.) жайлар негіз болады.
Бұдан шығатын қорытынды:
1) Оқушылардың өздігінен жұмыс істеуі үшін белгілі дәрежеде олардың ой белсенділігі, дербестігі керек.
2) Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары олардың ой-әрект дербестігін, жұмыс дағдыларын қалыптастырады.
Бүгінгі таңда оқу процесінде өзіндік жұмыс міндеттерінің күрделендіру деңгейі, мектеп оқушыларының тек бағдарлама мен жоспарланған білім, білік және дағды жүйелерін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге шығармашылық мүмкіндіктерін дамыта отырып, өз бетінше үздіксіз білімін көтере беруге бағытталған.
Өзіндік жұмыс мектеп оқушыларының дербес оқу-іздену қызметінің ғана өзегі болып қана қоймай, мұғалімдердің оқыту қызметіндегі "ең кіші ұйымдастыру бөлшегі" болып табылады. Осыған орай, оқу процесін ұйымдастыруда өзіндік жұмыс бір жағынан, мұғалімнің оқытушылық қызметін ұйымдастыру құралы, екінші жағынан, оқушының дербес оқу қызметі бола отырып, жүйедегі жетекші екі бағыттың тоғысар тұсы ретінде қарастырылады.
Мұғалім мен оқушының өзіндік жұмыс қызметін кесте түрінде келесі мазмұнда көрсетуге болады (кесте 1).
Кесте 1 - Мұғалім мен оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыру кезіндегі қызметтері
Мұғалімнің басқару қызметі
Оқушының қызметі
1) Әрекеттің себептері, жұмысты орындау туралы әдістемелік нұсқаулар.
2) Тапсырманы анықтап беру.
3) Жұмыс барысында бақылау жүргізу.
4) Оқушылар әрекетіне, оның жеке амал- тәсілдеріне түзетулер жасау.
5) Жұмысты тексеру оның нәтижесін талдау, бағалау.
1) Жұмыстың нақты мақсат-міндеттерін аңғару.
2) Жұмыстың мәні мен пайдасын ұғыну, оған қызығу.
3) Жұмысты орындаудың жоспарын жасау.
4) Өзін-өзі бақылау.
5) Өзін-өзі тексеру,өз жұмысының қателерін табу, оны түзету,өзін-өзі бағалау
Енді өзіндік жұмыс кезіндегі мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын әрекетін кеңінен қарастырсақ.
Мұғалім оқушыларға шамалары келгендей тапсырмалар ұсынады, онда келесілер орын алады: жұмыстың мақсаты, оның бөлімдері бойынша орындау реті (өзін - өзі бақылау ), мұғалім тексеру үшін алынған нәтижелерді әзірлеу, реттеу (кері ақпарат) тәсілдері, жұмысты орындау мерзімі. Мұғалім тапсырманың дұрыстығын, оқушылардың оның мазмұны мен нәтижесін қаншалықты түсініп, меңгергенін анықтайды, демек, мұғалім бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да, оқушылардың өзіндік жұмысын тексеруші де. Мұғалім тапсырма арқылы олардың таным қабілетіне бағдарлама жасайды, оны бір мақсатқа бағыттап, сапасын анықтайды.
Оқушылар тапсырма алады, меңгерген білім қорына сүйене отырып, оның мақсаты мен орындалу тәсілдерін ойластырады және ең маңыздысы, жұмысты өздігінен орындау барысында алынуға тиісті нәтижелер бағдарламасын жасайды. Содан соң істелген жұмыстың дұрыстығын үнемі тексере отырып, тапсырманы бөлімдері бойынша орындайды. Алынған нәтижелерді реттеп әзірлейді, (өзін-өзі бақылау) және ( жазу жұмысы, сандар, сызулар, суреттер, модельдер т.б.) тексеру үшін мұғалімге тапсырады. Оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Өзіндік жұмысты ұйымдастырғанда, мұғалім оқушылардың дара ерекшеліктерін ескеріп, соған қарай беретін тапсырмаларды өзгертіп отырғаны жөн және орындалған жұмыстың жалпы қорытындысына ғана баға қоймай, сонымен қатар оқушы қалай жоспарлады, қандай тәсілдер қолданып орындады, өзі қалай тексеріп отырды, осының бәрін ескеріп, бағаланған жөн.
Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарының сапасын арттыру мақсатына жету үшін, мұғалімнің жоғарыда баяндалған оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін біліп, соған сәйкес өзінің әдістемелік шеберлігін жетілдіріп отыру қажет. Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру үшін, мұғалім мынадай үш жағдайды ескергені жөн, олар:
1) оқушылардың өзіндік жұмыстарының мазмұнын анықтау
(берілетін білім және оны оқыту міндеттері );
2) өзіндік жұмысты ұйымдастырудың жоспарын жасау,
қолданылатын амал-тәсілдерді белгілеу;
3) оқушылардың жұмысты ойдағыдай аяқтауы үшін дұрыс бағыт беріп көмектесу (жұмыстың жүйелі барысына басшылық ету, тиісті түзетулер жасап отыру).
Оқушылардың өздігінен жұмыс істей білу әрекеті бірден қалыптаспайды. Ол өте күрделі процесс болғандықтан, жай, қарапайым сатыдан жоғары, күрделі сатыға қарай дамиды. Оның қалыптасуына алдымен сыртқы факторлар әсер етеді: оқытудың маңызы мен міндеттері, оның әдістері, мұғалімнің талаптары т.б. Содан бірте-бірте оқушының белсенді таным әрекетіне байланысты өздігінен жұмыс істеуі оның қажетіне айналды (өздігінен білім алу, өзін- өзі басқару, бағалау сияқты әрекет дәрежесіне көтеріледі).
Оқушы ең алдымен, мұғалімнің берген үлесіне қарай еліктеу негізінде қарапайым тапсырмлар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың мазмұнын, жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді, ал оқушы тек орындаушы ретінде жұмыс істейді. Егер мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қолдануға лайықты жаңа жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өздігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай жағдайда оның дербестігі, өздігінен істейтін әрекеті арта түседі.
Бұдан шығатын әдістемелік қорытынды: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда, алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге жаттықтыратын жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегімен жасайтын жартылай дербес, ең соңында толық өздігінен жасайтын іс-әрекеттерге үйрету қажет.
Өзіндік жұмыс біздің пікірімізше, оқу-танымдық қызмет жүйесінің элементі болып табылады. Бұл жүйеде төмендегідей топтарды бөліп көрсетуге болады: субъективті, объективті, субъективті- объективті және мазмұндық- операциялық. Кең көлемде алғанда оқушылардың өзіндік жұмысы, танымдық міндетіне сай білімдері, тәжірибелері мен қабілеттерін арттыру мақсатында олардың біліктері, дағдылары меңгерген құралдары мен әдістерінің негізінде оқу материалдарын өзгертуге бағытталған іс- әрекеттер жүйесі болып табылады. Бұл анықтамадан төмендегідей белгілерді бөліп көрсетуге болады:
а) нақты немесе нақты емес түрдегі мұғалімнің ұсынып отырған танымдық мәселелері;
б) бұған дейінгі ізденістер нәтижесінде қалыптасқан және алдағы атқарылатын өзіндік жұмыстар ойдағыдай орындауға қажетті білім, қабілет, білік, дағды.
в) қажетті мөлшерде өзгертіліп, нақты міндеттері көрсетілген танымдық тапсырма құрамына кіргізілген оқу материалдары;
г) оқу материалдарын меңгеру үшін пайдаланылатын оқу құралдары мен әдістері;
д) оқушылардың білімін, тәжірибесін тереңдету мен кеңейтуге, сондай-ақ оларда танымдық қажеттіліктер мен құндылықтардың қалыптасуы мен дамуына бағытталған іс-әрекеттер жүйесі.
Тақырыптың, мақсаттың бағыттары мен оқу танымдық қызметтерін көрсететіндіктен а және б белгілер сыртқы белгілер деп аталуы мүмкін. Мектеп оқушыларын дербес танымдық қызметке қосудың дидактикалық ережелері б бөлімде көрсетілген. Жұмысты жүргізу тәртібіне (процессуалдық) және оның нәтижесіне қатысты белгілер в, г, д бөлімдерде берілген. Өзіндік жұмысқа толық анықтама сыртқы, ішкі процессуалдық және нәтижелік белгілердің жиынтығы бойынша беріледі.
Бұл айтылғандарды сызба түрінде көрсетуге (сурет 2) және төмендегіше түсіндіруге болады: тәжірибелі, білімді, қабілетті өз дағдысы мен білігі бар мұғалім, оқу материалдарына сай, қажетті жағдайды, дәлелді келтіріп, мақсатты айқындай отырып, оқушыға танымдық тапсырма береді, ал ол өз кезегінде білімі, тәжірибесі біліктілігіне сүйеніп, қажетті нәтижеге жетуі үшін бірқатар іс-әрекеттерді орындайды. Мұндай іс-әрекеттердің қорытындысы жаңадан алынған білім, білік, жағдай мен нәтижені, жасалынуы тиіс іс-әрекеттерді меңгеруі болып табылады.
Сурет 1 - Өзіндік жұмыстың құрылымы
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұтымды ұйымдастыратын мұғалімдердің тәжірибесі мен зерттеулерінің көрсетуінше, оларды қажетті дидактикалық деңгейде және жүйелі ұйымдастыру сабақ материалдарының меңгерілуін арттырып, оқушылардың танымдық процестерін, ойлау қабілеті мен шеберлігін жоғарылатып, дағды қалыптастыратынын көрсетеді.
Әдіскерлер мен дидактиктердің қажырлы еңбегі нәтижесінде оқыту теориясында оқушылардың өзіндік жұмыстарына қойылатан төмендегідей негізгі талаптар айқындалған [1-6]:
1) өзіндік жұмыс мазмұнының оқу бағдарламасына қойылатын
талаптарға сәйкес болуы ;
2) өзіндік жұмыстарды атқаруға оқушылардың қабілеттерінің жететін
болуы;
3) жұмысты түсіне атқару қағидасының сақталуы:
4) өзіндік жұмыстардың белгілі жүйе бойынша ұйымдастырылуы;
5) оқушылардың өзіндік жұмыстарды орындауға төмендегідей тәртіп
бойынша дайындалуы:
а) оқушыларға өзіндік жұмыстың мақсаты мен міндеті жөнінде дәл
және қысқаша нұсқау берілуі;
б) оқушылардың жұмысты орындауға қажетті ұйымдастырушылық
және техникалық дағдыларға үйретіліуі;
в) оқушылардан елеулі деңгейдегі ой еңбегін қажет ететін
мәселелердің талап етілуі;
г) өзіндік жұмысты орындауға берілген уақыттың шектеулі болуы;
6) мұғалімнің өзіндік жұмыстың орындалу барысын қатаң қадағалап
қажетті жағдайда көмек беруі;
7) оқушылардың өзіндік жұмысының орындалуын міндетті түрде
тексерілуі;
8) оқушылардың жұмысты жүргізу кезінде өзін-өзі қадағалауға
дағдылануы;
9) өзіндік жұмысты ұйымдастыру барысында әр оқушыға дербес
талап қойылуы.
Осыған орай, өзіндік жұмыстың ұйымдастырушылық сипатын көрсететін белгілер төмендегілер:
- өзіндік жұмыс мақсатының болуы;
- нақты тапсырмасының болуы;
- жұмысты тапсырма алған әрбір оқушының орындауы;
- өзіндік жұмыс нәтижесін көрсетудің нақты анықталған сипатының
болуы.
Біздіңше, өзіндік жұмысты ойдағыдай ұйымдастыруға қажетті екі жағдайды ерекше атап көрсетуге болады: біріншіден, өзіндік жұмыстың мақсатын оны атқаратын әрбір оқушы өзі анықтауы тиіс; екіншіден, оқушылардың өзіндік жұмысты атқаруға жеткілікті деңгейде дайындығы, яғни белгілі деңгейдегі білімі және оны жинақтау әдістерін меңгерген болуы, сондай-ақ оларды нақты іс-әрекетке пайдалана алуы шарт.
1.2 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
Бүгінгі таңда білім беру ісі оқушының жас ерекшеліктеріне сай бағытталып, соның ішінде ең алдымен баланың жеке және жалпы дамуға дайындығы туралы мәселелерді шешуді көздейді. Осы мақсатта бастауыш мектептердің білім беру мазмұнын жетілдіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалып келеді.
Қандай да болмасын пәнді оқыту барысында арнайы мақсат- міндеттер айқындалады. Сондай мақсат-міндеттердің бірі бастауыш мектептегі оқушыларды математика пәніне бейіндеу. Математика сабақтарын оқыту оқушылардың танымдық қабілетін дамытуға және ғылыми көзқарастарының негіздерін қалыптастыруға және алған білімді практикалық мұқтаждықтардан туындаған түрлі есептер шығаруда тиімді қолдануға септігін тигізеді.
Бастауыш сынып оқушылары екі түрлі қабілетпен әрекеттеніп дамып отырады. Атап айтсақ, біріншісі берілген оқу әрекеті арқылы дамып, білік, білім және дағдыны қабылдайды. Ал екіншісі - шығармашылық, бұл жағдайда оқушы тапсырмаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
5
1 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері
8
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу өзіндік жұмысын ұйымдастыру мазмұны мен мәні
8
1.2 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
21
2 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
34
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының өзінідік жұмыс істеу дағдыларын диагностикалау
34
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының математика сабағында өзінідік жұмыс істеу дағдыларын дамыту
38
2.3 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмысының нәтижесі
51
Қорытынды
55
Пайдалынған әдебиеттер тізімі
57
Кіріспе
Қазіргі кезде толғандыратын өзекті мәселелердің ең негізгісі еліміздің болашағы үшін басты мәселе жас ұрпақтың білімді де тәрбиелі болып жетілуі екені белгілі.
Қазіргі ақпараттық технологиялар қоғамы, бүгінгі жастардың өз бетінше белсенді қимылдауға, шешім қабылдауға, өмірдің өзгермелі жағдайларына икемділікпен бейімделуге қабілетті болуына жоғары дәрежеде мүдделі болып отыр. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогрестің өте шапшаң қарқынмен дамуы және ақпарат көлемінің жыл сайын екі еседей өсуі, ой еңбегін және оқыту процесін айрықша сапалы түрде жетілдіруді қажет етеді.
Бүгінгі таңда ғылым мен техника қарқындап өсіп отырған шақта мектеп бағдарламасы мен оқулықтарына, олардың барлық жетістіктерін еңгізу мүмкін емес. Осы себептен де мектеп ертеңгі білімнің негізін қалап, оқушылардың өздігінен ізденіп, білім алуларына мүмкіндік жасауы тиіс. Сапалы оқыту және өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана оқушылардан парсатты азамат тәрбиелеп шығуға болады.
Осыған орай, мектеп бітіруші әрбір оқушы ғылым негіздерінің жаңалықтарымен хабардар болып, кейін сол алған білім мен іскерлігін одан әрі дамытуға тиіс. Бұл өскелең өмір талабы.
Қазіргі кезде Қазақстан мектептерінде педагогикалық үрдістің сапасын көтерудің бай тәжірибесі жинақталып келеді. Солардың бірі педагогикалық үрдісте оқушылардың өзіндік жұмыс түрлерін ұйымдастыру.
А.Байтұрсыновтың пікірі бойынша, бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Мұғалімнің қызметі - оның білімнің, шеберлігі ұзақ жолды қысқарту үшін, балаға жұмысты әліне қарай шағындап, беру мен бетік белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек. Оқушылардың өзіндік жұмыстарының мән-мағынасын ұйымдастырудың тәсіл-амалдарын бір ғана белгімен сипаттауға болмайды.
Бүгінгі таңда білім беру ісі оқушының жас ерекшеліктеріне сай бағытталып, соның ішінде ең алдымен баланың жеке және жалпы дамуға дайындығы туралы мәселелерді шешуді көздейді. Осы мақсатта бастауыш мектептердің білім беру мазмұнын жетілдіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалып келеді.
Мұндай дүниежүзілік күрделі мәселелерді шешудің түбегейлі жолы мамандардың және білім алушылардың үздіксіз білім алуының жаңа халықаралық форматтарға көшуі заман талабы. Бұл оқушылардың өз мүмкіндіктерін пайдаланып, өз бетінше алған білімдерін өмірлік жағдайларда қолдана білуге және олардың білім алуға деген ынта-жігері мен белсенділігін күшейту білім саласындағы әрбір педагогтың міндеті. Халықаралық форматтар білім алушылардың өз бетінше ізденіп, оқып әртүрлі бақылаулар жасап, өлшеп, зерттеп, талдап, өзінше қортынды жасауға, өз пікірін дәлелдей отырып, өзінің қоғамдағы орнын анықтауға жол ашады.
Еліміздегі дәстүрлі білім беру түсіндіру, көрсету, сұрау, үлгі бойынша тапсырмалар берумен шектеледі, бірақ білім алушылардың ойлау, қолдану, дәлелдеу, шешімін табу сияқты мәселелерге көңіл бөліне бермейді.
Жаңартылған білім беру мазмұны негізінде оқушылардың өздігінен білім алу қабілеттерін дамыту мәселесі - білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелердің бірі.
Оқушылардың өздігінен білім алу мәселелерін И.Г.Песталоцци, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, Л.C. Выготский, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов, Л. В.Занков, Н. А. Менчинская, А.А. Люблинская және т.б. педагог-ғалымдар зерттеу жұмыстарында қарастырылған.
Сонымен қатар, Республикамыздың көрнекті педагог-ғалымдары Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Б.П.Есипов, Ж.Махимова, М.Мұсабеков, А.Мүбараков, Ж.Сардарова, С.Қаңтарбаев, А.Арынова т.б. еңбектерінде оқушылардың өздігінен білім алу мәселелері қарастырылған.
Жоғарыда аталған педагогтардың ғылыми еңбектерінде оқушылардың өздігінен білім алу мәселесі біркелкі зерттелгені айқындалады.
Сонымен, бүгінгі күні бастауыш мектепте жаңартылған білім беру мазмұны негізінде бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың тиімді әдістерін айқындау қажеттілігінің артуы мен оның теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі болды. Осы аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық шарттары деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру заманауи әдістерін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасап, оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу объектісі: бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларының өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық шарттары
Зерттеудің болжамы: егер бастауыш мектеп оқу-тәрбие үрдісіне оқушылардың өздігінен білім алу қабілеттерін дамытудың заманауи әдістерін жүйелі түрде енгізіп, оны тиімді пайдаланса, онда оқушылардың өздігінен жұмыс жасау қабілеттері арта түседі, өйткені өздігінен іздену, жұмыс істеуге талпыныстары күшейе түседі.
Зерттеудің міндеттері:
1. бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздерін анықтау
2. бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру жолдарын анықтау
3. бастауыш сынып оқушыларының өздігінен білім алу қабілеттерін дамытудың әдістемесін жасап, эксперимент жүргізу арқылы тәжірибеге енгізу.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, педагогикалық эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, сауалнама алу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және салыстыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: өзіндік жұмыс, өздігінен білм алу ғылыми ұғымдарын аша түсетін философиялық, пихологиялық және педагогикалық тұжырымдар мен қағидалар, бастауыш білім беру дидактикасының жетістіктері, бастауыш мектепте оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері анықталды;
бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру жолдары анықталды;
бастауыш сынып оқушыларының өздігінен білім алу қабілеттерін дамытудың әдістемесі жасалып, эксперимент жүргізу арқылы тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтижелерін бастауыш сынып оқушыларының өздігінен білім алу қабілеттерін дамыту мақсатында бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесінде қолдануға болады
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Зерттеу базасы: Павлодар қаласының Кенжекөл жалпы орта білім беру мектебі
1 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу өзіндік жұмысын ұйымдастыру мазмұны мен мәні
Бастауыш білім - білім беру жүйесінің алғашқы сатысында меңгерілетін дағдылар мен ұғымдардың жиынтық атауы, яғни баланы оқуға үйрету мен тәрбиелеу, оның тұлға ретінде өзін-өзі ашуына, жалпы дамуының қалыптасуына жағдай жасайтын негізгі саты деген сөз. Бастауыш білім беру сатысында оқушы әріп танып, жаза білуге, дұрыс, жатық оқуға, өз ойын ауызша, жазбаша жеткізе білуге, мазмұндауға үйренеді.
Қазіргі таңда мұғалім оқушы үшін дайын білім көзі болмай, керісінше оқушылардың танымдық іс-әрекетінің ұйымдастырушысы және үйлестірушісі бола білуі қажет. Қазіргі заманымызда қоғамға өз бетімен жұмыс атқаратын, еркін де кеңінен ойлайтын, өздігінен алдына мақсат қойып және оған жетудің әдіс-тәсілін шығармашылықпен анықтап, сондай-ақ қолдана алатын тұлға болуы керек. Мұндай тұлғаның дамуына бағытталған білім берудің негізі болып тұлғаның өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрибиелеу, өзін жетілдіру процесі жатады.
Өз бетімен жұмыс дегеніміз не?
Өзіндік жұмыс - өздігінен білім алуға жетелейтін таным еркіндігі
А.Дистерверг
Өзіндік жұмыс - баланың өздігінен білім алуға жіне өз бетінше әрекет етуге, өзін дамытуға ұмтылдыру И.Г.Пестолоции
Өз бетінше жұмыс деген не?
Бұл - оқушының өз бетінше ойлана білуі және мектепке, сабаққа кейіннен ғылымға, өз бетімен білім алуға құмарландыратын жол
Ы.Алтынсарин
Өз бетінше жұмыс - оқытуда жетістікке жетудің бірден-бір жолы
К.Д.Ушинский
Сурет 1 - Өздігінен білім алу ұғымының анықтамалары
Бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың өз бетінше жұмыс істеу қасиеттерін қалыптастыру, оқу танымдық қызығушылығын арттыру, оқу тәрбие ісіндегі жетістіктердің қыры мен сырын білу міндеттерін айқындау, соның ішінде бастауыш мектептердегі білім мен тәрбие беру тәжірибесіне сүйену ерекше көкейкесті мәселе. Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдегі жаңаша ой-пікірлер мен педагогикалық көзқарастараның қалыптасу белесінде әлеуметтік педагогика ғылымдарының ауқымыдылығы кеңейіп оларды зерттеу жан-жақты толыға түсуде. Қазақстан Республикасының Білім туралы" заңы қабылданып, оның негізінде "Білім" мемлекеттік бағдарламасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатыдағы білім мазмұнының тұжырымдамасы қабылданды. Осыған орай еліміздің қайта өркендеуі, әлемдік желілерге көтерілуі жағдайында бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымдық көзқарасытарын қалыптастыру, оны педагогикалық-психологиялық тұрғыдан дұрыс басқару қазіргі кездегі объективті қажеттілік. Қызығушылығын дамыту - білім алудың негізі болып отыр. Сондықтан, бұл мәселе оқушыларды ғылыми таным әдістері, логикалық ойлау операциялары және жаңаша әдіс-тәсілдермен таныстырудың жолдарын анықтауды қажет етеді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім беруден қаланатыны белгілі. Оқушылардың өздігінен білім алу біліктерін қалыптастыруда бастауыш білімінің маңызы зор. Бастауыш білім беру арқылы оқушыларды жалпы орта білім берудің мақсаты көзделеді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру принциптері оқушының белсенділігін дамыту, оқу тәрбие ісмін кешенді түрде қарап, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбие бірлігін ұлттық дәстүр, әдет-ғұрыпқа негіздей отырып, білім берумен қатар, өздігінен білім алу жұмысты барлық пәндер арқылы да біліктерін қалыптастыруға болады. Білім беру - қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік маңызды тәжірибесі кейінгі ұрпаққа беріледі. Жалпы білім беру негізінен, үш мақсатты көздейді.
Біріншісі - табиғат, қоғам, техника, өнер, туралы ғылыми білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан, фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа дүниетанымдық идеялар мен сенімдер практикалық біліктер мен дағдылар және өз бетінше ойлау әрекеттері жатады.
Екінші - оқушыларды сабақтан тыс күндері практикалық іс-әрекетке, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге даярлау.
Үшінші мақсаты - оқу пәндерін оқытуда өзіндлік жұмыстың тәрбиелік мүмкіндіктерін пайдалануды керек етеді.
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың өздігінен білі алу жұмысын дамыту және жетілдіруде мынадай шарттар бар:
1. Оқушылардың білім қорының болуы және оларды қолдана білуі;
2. Оқушылардың көрген-білгендеріне байланысты ынта-ықыласы мен өзіндік мағынасының болуы;
3. Оқушылар өз көзқарастары мен сенімдерін практикалық іс-әрекеттер арқылы жүзеге асыруға дайын болуы.
Көптеген ғалым педагогтардың, практик-мұғалімдердің тәрбиесіне сүйенсек, оқу-тәрбиесі үрдісі негізінде дамыту мәселесінде басты рольді ең алдымен оқушының өз бетімен әрекеті, белсенділігі атқарады.
Себебі сабақ қанша сапалы болсын немесе мұғалімнің білімі, тәжірибелік шеберлігі мол болсын, бірақ бала тарапынан өздігінен білі алу белсенділік әрекетә болмаса жұмыстың нәтижелі сапалы орындалуы мүмкін емес. Өз дәрежесінде жете мән берілмей келген өзіндік жұмыс жасауға соңғы жылдары сапалы түрде бетбұрыс жасалуда. Оған дәлел оқушыны дамытуға бағыттала құрылған жаңа бастауыш білім мазмұны соның негізінде жазылған жаңа оқулықтар. Себебі, бұнда оқушының өз бетімен білім алып, дамуына жете мән беріле бастады. Кезінде өз бетіндік жұмыстың бала дамуындағы ролін жете көрген және ол жөнінде еңбек жазған қазақ зиялылыраның бірі ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсынов оқу-ағарту саласындағы негізгі көзқарастары оның Бастауыш мектеп, Қазақша оқу жайынан, Мектеп керектері атты мақалаларында ашылған. Соның ішінде біздіңде ерекше көңіл аударарлық мәселе - бұл автордың "Қазақша оқу жайынан" автты еңбегінде айтқан пікірі.
Автордың пікірінше, бала білімді тәжірибе арқылы өз бетімен алуы керек. Ал мұндағы мұғалімнің қызметі - балаға орындататын жұмыс түрлерін шағындап беру және қойылған мақсатқа жету үшін бағыт-бағдар беріп отыру. Бұдан біз Ахмет Байтұрсыновтың 20-30 жылдардың өзінде-ақ кейінгі жылдары ресей ғалымдары В.Давыдов пен Л.Занковтың дамыта оқыту теориясын негізі болған,-өз бетіндік танымдық әрекеттің ролін көре біліп, оның бала дамуындағы маңызын өз кезінде қозғағағндығын байқаймыз.
Бұл тағы да оның өз заманының озық тәжірибелі педагогы, ғалымы екендігімен қатар, оның баланы дамыту мәселесін көтере отырып басты нысанасы болып табылатын өз бетіндік жұмыстың ролін көре білгендігін көре аламыз.
Бастауыш сыныптарда өздігінен білім алу жұмысты ұйымдастыру оның бағдарлама мазмұнына, талапқа сай болуы, түрлі мазмұнда және формада көрініс табуы шығармашылық бағытта жұмыс істеуге бағыттауы,сондай-ақ бағаланып, марапатталуы сияқты мәселелерге жете мән беріледі. Осыған орай өз бетімен жұмыс бастауыштың өзіне тән әдістемесіне сәйкес түрлі формада және мазмұнда көрініс табуда. Өздігінен білім алу - бұл шығармашылық жұмыстың бастамасы. Сол себепті де оқушылардың шығармашылық қабілеттерін олардың өзбетіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес.
Бастауыш мектепте өздігінен білім алу жұмысын тиімді ұйымдастыруға жол ашатын қолайлы жағдай - бұл оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес өзіндік ерекшеліктері. Өйткені бұл жастағы балалардың ойлау қабілеті жоғары және қиялдау, елестеу, шығармашылық, жұмысқа талпынысы басым болады.Сол себепті де тиімді түрде ұйымдастыра білген мұғалімге оның берерлік маңызы зор.
Өз бетімен жұмыс түрлеріне қатысты материалдарды саралау және өз тәжірибеміздің қорытындысы негізінде біз шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылықтарын арттыра түсетін өз бетімен жұмыс түрлеріне төмендегі негізгі үш жұмыс түрлерін жатқыза аламыз. Олар:
1. Логикалық дамытушы ойындар мен берілген тапсырмалар (құрастырмалы ойындар, ребус, сөз жұмбақ, анаграмма) өз бетімен жұмыс түрлері;
2. Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері ( кері есеп құру, мәтіннің мазмұнын өңдеу, т.б.)
3. Өз ойынан еркін тақырыпқа құрастыруға берілген әдеби шығармашылық бағыттағы жұмыстар (өлең құрастыру, әңгіме, шығарма жазу, т.б.).
Мұнда басты назар аударатын мәселе- бұл оқушылардың ауызша, жазбаша тілдерінің өзара ұштастырыла отырып және соған сәйкес жұмыстың ауызша, жазбаша түрде көрініс табуларын талап ету. Соның негізінде ғана біздіңше , тіл байлығымол, сауапты да шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей аламыз. Оқушылардың өзіндік жұмысы - мұғалімнің қажетті нұсқаулары бойынша оқушының оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі.Өзіндік тапсырмаларды орындау барысында оқушылардан белсенді ойлау, әр-түрлі танымдық есептерді шешу талап етіледі. Осының нәтижесінде оқушылар өздігінен бақылауды үйренеді, оларды тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім еңбексүйгіштік, табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады. Дидактикалық мақсатына қарай өз бетінше жұмыстарды жаңа материалды оқып үйренуге дайындық, жаңа материалды оқып үйрену (игеру), бекіту, қайталап-пысықтау және бақылау деп бөлуге болады.
Оқушылардың өз бетінше жұмыстың педагогикалық тиімділігі- мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасы мен тікелей байланысты. Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса,оқушылардың алдында қойылған мақсат да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да ойдағыдай болады.
Бастауыш сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының бірі-оқушыларға өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру.
Білімнің негізгі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы бастауыш сыныптардан бастап, оқушылардың өз бетінше жұмыс істей білу іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты ережені түсініп, тұжырымдау есепті талдап, шығара білу, жаңадан өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-әрекетіне бақылау жасай білу, т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру-оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған жұмыстар және жаттығулар жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Өздігінен білім алудың негізгі ерекшелігі - оқушының берілген тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындау. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету үшін мұғалім оқушының іскерлік дағдысын бақылау, білу қабілетін, ойлауын, дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді оқушылардың өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, оқушының іс-әрекетін дұрыс жолға бағыттағаны жөн.
Оқу - мектеп жасындағы балалардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы психикалық мектептегі оқу мен өздігінен оқуына тығыз байланысты. Баланың оқу әректі-күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық әректін, рухани күштерін керек етеді.
Баланың ақыл ой еңбегі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты болады.
Баланың ақыл-ой әрекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сияқты т.б. Оқушының өздігінен оқуы тиісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл ой-еңбегін белгілі бір жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аударған жөн. Ең алдымен баланың өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Ең алдымен баланың өз жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай біліуге, уақытты дұрыс пайдалануға. Өз әрекетін қадағалауға, бағалауға, қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы зор.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен педагогикалық технология деген ұғымды түсіну керек. Оқыту технологиясы-оқу бағдарламаларында қарастырылған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және түрлерінің жүйесі арқылы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолы. Сөйтіп, оқыту технологиясында мазмұн, әдіс және құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнды педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты. Педагогикалық технология-оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету жолындағы педагогикалық қызметтің, іс-әрекеттің жүйелі дамып отыратын жобасы. Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың негізгі шарттары мыналар: мұғалімнің басқаруымен оқушылардың дербестілігінің өзара байланысы, олардың жұмысты өз еркімен және қолдарымен істеуі, және оған әсер ететін мативтер және т.б. Дәлірек, айтқанда, мұғалім сабаққа дайындалғанда өзінің әрекетін ойластырумен шектелмей, денгейіне қарай оқушының әрекетіне мән беруі тиіс. Уақытты тиімді пайдаланып, оқушының өз бетімен тапсырманы орындауына ұдайы жағдай жасалуы қажет.
Оқу әрекеті барысында оқушылардың өз бетімен тапсырманы орындау дағдыларын қалыптастыруға болады.
Оқушылардың өзіндік жұмысы туралы түсінік беру:
Оқушылардың өз бетімен тапсырманы орындау әдістемесімен таныстыру.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының ұйымдастырылуы - баланың жеке басын дамытудың басты кепілі. Ол үшін мұғалім мына қағидаларды есінде ұстауы қажет:
1. Баланың бойындағы қамқорлығын, қызығушылығын жойып алмай, оның үнемі алға жылжуға деген табиғи талап-тілектерін, сұраныс пен мұқтаждарын ескеру, шығармашылығын жетілдіру.
2. Білімді өз бетінше іздену арқылы алуға қолайлы жағдай . жасау;
3. Өзін-өзі дамытатын тұлға қалыптастыру.
Дәстүрлі оқыту балада білім, білік, дағды алуға қажетті ақыл,сана бар деп есептеп, сол ақылға дайын білімді құр керек деген көзқарасқа, ал дамыта оқыту бала бойындағы табиғи қабілеттерді жаңа белестерге көтеруді мақсат тұтатын принциптерге негізделген. Дәстүрлі оқыту жаттауға, есте сақтауға ал дамыта оқыту дербес жұмыс істеуге, алған білімді па йдалана білугне үйретеді. Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойша әрекеттену қабілеттері әсіресе, бастауыш мектеп жасындағы, яғни негізгі оқу іс-әрекеті, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және сондай-ақ олардың шығармашылықпен өзін-өзі көрсете білу қажеттігі басым. Бұл оның жеке тұлғаның анықтауына, өз қабілеттерін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан қуаныш сезімін тудырады.
В.В.Давыдов оқушыларды осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа сапалық қасиеттерді сипаттай отырып, былай дейді: "Оқушы өз әректетінде барынша көп қадам жасаған сайын, ол түрлі варианттарын салдыстыра алады."-деді.
Бастауыш мектепте оқушылар жұмысын әшекейлеп ұйымдастыру формасында әр оқушы тек өзіне арналған (дайындығына және қабілетіне) байланысты тапсырмалар алады. Мұндай тапсырмалар ретінде оқулық пен басқа оқу құралдары мен мазмұндама, шығарма, әр түрлі бақылаулар өткізу т.б.
Тапсырма орындаудың жекелеп ұйымдастырудың екі түрі бар. Біріншісінде оқушы барша сыныпқа бірдей берілген тапсырманы өз алдына, басқалармен хабарласпай лрындайды. Екіншісінде әр оқушы өзіне тиіс өзіндік жұмыстарын орындайды. Осылай әр баланың дайындығына орай жаттығулар беріп, оның алға ілгерілеуін қамтамасыз етуге болады. Оқушылардың өзіндік жұмысты орындау барысында өте маңызды мәселе - мұғалімнің тапсырманы орындауға бақылауы, оқушыларда кездескен қиындықтарға дер кезінде көмек беруі, яғни жұмыс барысында ол шәкірттерге жұмыстың дұрыс қолдануға кеңес беріп, сілтеме сұрақтар қойып, бағытқа салып отырады. Ал егер оқушылардың тапсырманы орындауға күші келмейтінін сезсе, жеке жұмыстарын доғарып, бүкіл сыныпқа қосымша түсініктеме, кеңес береді. Жеке жұмыстарды сабақтың барлық кездерінде де әр түрлі дидактикалық міндеттерді шешумен байланыстырып отырған жөн. Мысалы, жаңа білімдерді игеру және бекітуді ептілік пен дағдыларды қалыптасытру және орнықтыруда өткенді қорытындылау мен қайталауда бақылау кезеңінде, зерттеу - ізденіс әдістерін үйренуде.
Әлбетте, оқушылардың жұмысын ұйымдастырудың бұл формасын бекіту, қайталау әр түрлі жаттығулар үшін қолданған өте қолайлы, бірақ оның тиімділігі жаңа материалмен байланысты өзіндік жұмыстар орындауда, алдағы болатын сабаққа өз бетінше дайындалғанда орынды жемісін береді.
Мысалы, сабақта өтілетін көркем шығармаға байланысты әр оқушыға немесе оқушылар тобына күні бұрын жеке тапсырмалар беріп қоþға болады. Бүкіл сынып болып шығарманы оқып шығуы шарт.
Осы оқу барысында әр оқушы (өз) сұрағына жауап дайындайды. Мұндай жұмысқа орай есте ұстайтын жәйт: 1) әр бала өз мүмкіндігіне сай жұмыс істеп бағасын алады. 2) Әркім шығарманың өзіне тапсырған бөлігі бойынша талдау жүргізеді де, сабақта өзіне тиісті материалды түсіндіріп береді. Үлгерімі төмен оқушылар үшін дайындалған тапсырмалар орындау үлгерімімен қоса беріледі. Осылай әр оқушының білім дәрежесін, қабілетін ескере отырып, олардың оқу процесінде, қадам, қадамнан алға ілгерілеуіне тиімді ықпал жасауға болады. Қазіргі мектептерде ұжымдық тұрғыда оқыту жүйесі қалыптасқан. Бағдарлама да соған сай жасалған. ұжымдық жүйеде оқытудың пайдасы мол. Алайда, жеке оқушылардың түрлі психологиялық, физиологиялық т.б. өзіндік ерекшеліктері жан-жақты зерттеулер есепке алуды қажет етеді.
Сондықтан, мұғалімнің оқыту барысында жақсы үлгерімге жету үшін, әрбір баланың өзіндік ерекшеліктерін жете білуге үлкен мән беру қажет. Мұнсыз оқу-тәрбие жұмысы іске аспайды. Сыныпқа арналған ана тілі оқулығында берілген оқу материалдарын мұғалім жеке оқушының өзіндік ерекшелігіне қарай сұрыптап әр - алуан жаттығу түрлерін жасауға болады. Осы оқу процесінде әр оқу процесінде жеке оқушылардың әр түрлі өзіндік ерекшеліктерін есепке алу проблемасы. Аса ауқымды, әрі күрделі процесс. Мұның өзі тек диференциялап оқытуды ғана емес, сонымен қатар, бала тілін таба білуді, оны оқуға қызықтыруды, оқу материалдарынан алынған дидактикалық принциптерін тұтасқан бірлігінде үйретуді қажет етеді.
Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда оларды топқа бөліп, әр қайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор.
Мұндай жағдайларда оқушының ынытымақтастық сезімдер мен ойлау дербестігі дамиды. Осыған орай мына сабақты үлгі ретінде көресетемін.
Мектеп табалдырығын аттаған жас бала ертеңгі ел тұтқасы десек, оларды парасатты, саналы етіп тәрбиелеу - әрбір ұстаздың борыùы. Бүгінгі мұғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріп қана қоймай, оларға халықтық педагогиканың нәрлі қайнары мен сусындату, әрбір оқушы бойына ұлттық мінез-құлық, адамгершілік, сыпайылылық пен кішіпейілділік қасиеттерін қалыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналарымен байытуға қазақ халықыныңы әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін меңгертуге тиіс. Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-тәсілдерді, оқытудың жаңа технологияларын оқушылардың өз бетіндік жұмыстарын, ұйымдастырудағы жалпы дамуын қамтамасыз етуі керек. Бала жаңа жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру мақсатын сабақ барысында тиімсді әдіс-тәсілдерді енгізіп, оны ұйымдастыру формасын түрлендіріп отыру, мұғалімнің басты міндеті екені белгілі.
Мұндай жағдайда жұмыстың мазмұнын, орындау тәсілдерін мұғалім өзі айтып, түсіндіреді, ал оқушы тек орындаушы ретінде жұмыс істейді. Ал егер мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қодлдануға лайықты жағдайлар туғызатын болса, онда оқуша өздігінен ізденіп, жатса міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай жағдайда оның дербестігі өздігінен істейтін әрекеті артады. Бұдан шығатын әдістемелік қортындыда оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге дайындайтын жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегімен орындайтын дербес жұмыстар соңында толық өздігінен жасайтын жұмыстарға үйрету қажет. Мұғалім мен оқушы арасындағы қызметіне қарай, оқушылардың өзіндік жұмысының негіздерін мынандай көрсетуге болады.
Мұғалімнің басқару функциясы
тапсырманы анықтап беру;
жұмысты орындау туралы әдістемелік нұсқаулар беру;
жұмыс барысында бақылау жүргізу;
оқушылар әрекетіне оның жеке амал-тәсілдеріне түзетулер жасау;
жұмысты тексеру, оның нәтижесін талдау, бағалау.
Оқушылардың өздігінен жұмыс істеу проблемасын қарастырғанда алдымен оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарының қандай психологиялық негізі бар, оның шәкірттердің басқа да іс-әрекеттерімен байланысы, қатысы қандай деген мәселені анықтап алу қажет болады.
Қазіргі уақытта мектептегі оқыту жұмысы алдына балаларға белгілі дәрежеде білім беру, қажетті дағдылар мен іскерліктерді меңгерту сонымен қатар оқушылардың ақыл-ойын, қабілетін дамыту міндеті қойылған.
Мұғалімдер әр оқушының кішкентай кезінен бастап, байқалатын жалпы не арнайы қабілеті болатынын біледі. Сондықтан мұғалімдердің баланың қабілетін тәрбиелеу мен дамытуға бағытталған оқыту процесін ұйымдастыруда программалық материалдарды меңгерту, дағдыға үйрету, түсіндіру, жаттықтыру, көрсету, істету оларды қайталау әректтеріне ғана сеніп қоймай, психолгиялық негізге де сүйеніп ұйымдастырудың мәні де зор. Айталық , қабілетті дамытуға негіз болатын фактор - баланың қызығуы дейміз. Ал мұғалім осы қызығудың қайнар көзі неде екенін білуі пайдалы. Мәселен, қызығу сезімге әсер етуден, сол арқылы зейінді аударудан басталады. Сондықтан мұғалім сезімге әсер етудің жолын, тәсілін білуі керек. Ал оқушыларда қызығу пайда бола бастағанда педагогтың екінші мәселені ойластыруына тура келеді. Ол - сол қызығуды жойып алмай, тереңдету, тұрақтандыру, әрекетін ұйымдастыру мәселесі. Бұл - қызықтыра отырып, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын жүргізуін қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын оқыту процесіне ендірудің психологиялық негізі мынадан да байланысты. Психологтар мен дидактиктер ойлауды белсенді ой, дербес ой және творестволық ой деп бөледі. Мысалы, творестволық ой - дербес әрі белсенді болады. Бірақ белсенді ойдың бәрі бірдей творестволық ой бола бермейді.
Оқушының оқудағы белсенділігі дегеніміз оның оқуға қажетті білім, дағды, іскерлік қабілетті меңгеру және оларды өмірде, практикада қолдану жолындағы саналы ерікті әрі мақсатты әрекеті болып табылады. Мысалы, мұғалімнің
түсіндіріп тұрған материалын ұғып, түсініп алу үшін, оқушы оған көңіл қойып тыңдауы керек. Ал мұғалімнің айтқандарынан алған білімін кеңейтіп, толықтыру үшін өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу-сызу сияқты жұмыстар жүргізу тиіс. Ал өтілген материалды сапалы қайталау да, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену де белсенді ой мен іс-әректсіз мүмкін емес. Яғни, оқушының белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарға, бақылау-бағдарлауға, практикалық тәжірибе жұмыстарына, бір сөзбен айтқанда, оқу процесінің барлық кезеңіне қажет. Бұл жерде оқушының белсенділігі ұғымы мен өздігінен істейтін жұмыстары дегенді ажыратып алу керек.
Ал шын мәнісінде оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары олардың белсенділігіне негізделеді. Бірақ кейбір мұғалімдер сияқты белсенділікті оқушылардың өздігінен істейтін жұмысына жатқызуға болмайды.
Оқушылардың белсенділігі дегеніміз - олардың колективті түрде бірлесе, көмектесе, қатыса отырып, білім алу жолында жасаған іс-әректі деуге болады. Ол өздігінен істейтін жұмысқа да жатпайды. Себебі оқушылардың өзіндік жұмысына олардың толық ой дербестігімен, түгелдей өздігінен істейтін, тындыратын жұмыстары жатады.
Екінші бір басын ашып алатын мәселе - оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары мен олардың оқудағы дербестігінің арақатынасы. Оқыту процесіндегі оқушылардың дербестігі ой дамуының негізінде қалыптасады. Сондықтан өздігінен істейтін жұмыстарды оқушылардың ақыл-ой дербестігін қалыптастырудың жолы деуге болады. Оқушылардың ой дербестігінің қалыптасуына психологиялық (оқуға қызығу, әсерлену, анализ-синтездік талдау дағды қабілеттерінің дамуы т.б.) және дидактикалық (проблемалық сұрау, зерттеу әдісі, жаңа материалды өткен материалмен, өмірмен байланыстыру, білімін жоспар, схема, таблица жасау сияқты практикалық істерде пайдалану т.б.) жайлар негіз болады.
Бұдан шығатын қорытынды:
1) Оқушылардың өздігінен жұмыс істеуі үшін белгілі дәрежеде олардың ой белсенділігі, дербестігі керек.
2) Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары олардың ой-әрект дербестігін, жұмыс дағдыларын қалыптастырады.
Бүгінгі таңда оқу процесінде өзіндік жұмыс міндеттерінің күрделендіру деңгейі, мектеп оқушыларының тек бағдарлама мен жоспарланған білім, білік және дағды жүйелерін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге шығармашылық мүмкіндіктерін дамыта отырып, өз бетінше үздіксіз білімін көтере беруге бағытталған.
Өзіндік жұмыс мектеп оқушыларының дербес оқу-іздену қызметінің ғана өзегі болып қана қоймай, мұғалімдердің оқыту қызметіндегі "ең кіші ұйымдастыру бөлшегі" болып табылады. Осыған орай, оқу процесін ұйымдастыруда өзіндік жұмыс бір жағынан, мұғалімнің оқытушылық қызметін ұйымдастыру құралы, екінші жағынан, оқушының дербес оқу қызметі бола отырып, жүйедегі жетекші екі бағыттың тоғысар тұсы ретінде қарастырылады.
Мұғалім мен оқушының өзіндік жұмыс қызметін кесте түрінде келесі мазмұнда көрсетуге болады (кесте 1).
Кесте 1 - Мұғалім мен оқушының өзіндік жұмысын ұйымдастыру кезіндегі қызметтері
Мұғалімнің басқару қызметі
Оқушының қызметі
1) Әрекеттің себептері, жұмысты орындау туралы әдістемелік нұсқаулар.
2) Тапсырманы анықтап беру.
3) Жұмыс барысында бақылау жүргізу.
4) Оқушылар әрекетіне, оның жеке амал- тәсілдеріне түзетулер жасау.
5) Жұмысты тексеру оның нәтижесін талдау, бағалау.
1) Жұмыстың нақты мақсат-міндеттерін аңғару.
2) Жұмыстың мәні мен пайдасын ұғыну, оған қызығу.
3) Жұмысты орындаудың жоспарын жасау.
4) Өзін-өзі бақылау.
5) Өзін-өзі тексеру,өз жұмысының қателерін табу, оны түзету,өзін-өзі бағалау
Енді өзіндік жұмыс кезіндегі мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын әрекетін кеңінен қарастырсақ.
Мұғалім оқушыларға шамалары келгендей тапсырмалар ұсынады, онда келесілер орын алады: жұмыстың мақсаты, оның бөлімдері бойынша орындау реті (өзін - өзі бақылау ), мұғалім тексеру үшін алынған нәтижелерді әзірлеу, реттеу (кері ақпарат) тәсілдері, жұмысты орындау мерзімі. Мұғалім тапсырманың дұрыстығын, оқушылардың оның мазмұны мен нәтижесін қаншалықты түсініп, меңгергенін анықтайды, демек, мұғалім бақылаушы ғана емес, ұйымдастырушы да, оқушылардың өзіндік жұмысын тексеруші де. Мұғалім тапсырма арқылы олардың таным қабілетіне бағдарлама жасайды, оны бір мақсатқа бағыттап, сапасын анықтайды.
Оқушылар тапсырма алады, меңгерген білім қорына сүйене отырып, оның мақсаты мен орындалу тәсілдерін ойластырады және ең маңыздысы, жұмысты өздігінен орындау барысында алынуға тиісті нәтижелер бағдарламасын жасайды. Содан соң істелген жұмыстың дұрыстығын үнемі тексере отырып, тапсырманы бөлімдері бойынша орындайды. Алынған нәтижелерді реттеп әзірлейді, (өзін-өзі бақылау) және ( жазу жұмысы, сандар, сызулар, суреттер, модельдер т.б.) тексеру үшін мұғалімге тапсырады. Оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Өзіндік жұмысты ұйымдастырғанда, мұғалім оқушылардың дара ерекшеліктерін ескеріп, соған қарай беретін тапсырмаларды өзгертіп отырғаны жөн және орындалған жұмыстың жалпы қорытындысына ғана баға қоймай, сонымен қатар оқушы қалай жоспарлады, қандай тәсілдер қолданып орындады, өзі қалай тексеріп отырды, осының бәрін ескеріп, бағаланған жөн.
Сондықтан оқушылардың өзіндік жұмыстарының сапасын арттыру мақсатына жету үшін, мұғалімнің жоғарыда баяндалған оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктерін біліп, соған сәйкес өзінің әдістемелік шеберлігін жетілдіріп отыру қажет. Оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру үшін, мұғалім мынадай үш жағдайды ескергені жөн, олар:
1) оқушылардың өзіндік жұмыстарының мазмұнын анықтау
(берілетін білім және оны оқыту міндеттері );
2) өзіндік жұмысты ұйымдастырудың жоспарын жасау,
қолданылатын амал-тәсілдерді белгілеу;
3) оқушылардың жұмысты ойдағыдай аяқтауы үшін дұрыс бағыт беріп көмектесу (жұмыстың жүйелі барысына басшылық ету, тиісті түзетулер жасап отыру).
Оқушылардың өздігінен жұмыс істей білу әрекеті бірден қалыптаспайды. Ол өте күрделі процесс болғандықтан, жай, қарапайым сатыдан жоғары, күрделі сатыға қарай дамиды. Оның қалыптасуына алдымен сыртқы факторлар әсер етеді: оқытудың маңызы мен міндеттері, оның әдістері, мұғалімнің талаптары т.б. Содан бірте-бірте оқушының белсенді таным әрекетіне байланысты өздігінен жұмыс істеуі оның қажетіне айналды (өздігінен білім алу, өзін- өзі басқару, бағалау сияқты әрекет дәрежесіне көтеріледі).
Оқушы ең алдымен, мұғалімнің берген үлесіне қарай еліктеу негізінде қарапайым тапсырмлар орындайды. Мұндай жағдайда жұмыстың мазмұнын, жасау әдістерінің бәрін мұғалімнің өзі айтып береді, ал оқушы тек орындаушы ретінде жұмыс істейді. Егер мұғалім оқушыға бәрін өзі айтпай, бұрын алған білімдерін қолдануға лайықты жаңа жағдайлар туғызатын болса, сол кезде оқушы өздігінен ізденіп, жаңа міндеттерді шешуге тырысады. Мұндай жағдайда оның дербестігі, өздігінен істейтін әрекеті арта түседі.
Бұдан шығатын әдістемелік қорытынды: мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыруда, алдымен оларды өздігінен жұмыс істеуге жаттықтыратын жаттығулардан бастап, кейін мұғалімнің көмегімен жасайтын жартылай дербес, ең соңында толық өздігінен жасайтын іс-әрекеттерге үйрету қажет.
Өзіндік жұмыс біздің пікірімізше, оқу-танымдық қызмет жүйесінің элементі болып табылады. Бұл жүйеде төмендегідей топтарды бөліп көрсетуге болады: субъективті, объективті, субъективті- объективті және мазмұндық- операциялық. Кең көлемде алғанда оқушылардың өзіндік жұмысы, танымдық міндетіне сай білімдері, тәжірибелері мен қабілеттерін арттыру мақсатында олардың біліктері, дағдылары меңгерген құралдары мен әдістерінің негізінде оқу материалдарын өзгертуге бағытталған іс- әрекеттер жүйесі болып табылады. Бұл анықтамадан төмендегідей белгілерді бөліп көрсетуге болады:
а) нақты немесе нақты емес түрдегі мұғалімнің ұсынып отырған танымдық мәселелері;
б) бұған дейінгі ізденістер нәтижесінде қалыптасқан және алдағы атқарылатын өзіндік жұмыстар ойдағыдай орындауға қажетті білім, қабілет, білік, дағды.
в) қажетті мөлшерде өзгертіліп, нақты міндеттері көрсетілген танымдық тапсырма құрамына кіргізілген оқу материалдары;
г) оқу материалдарын меңгеру үшін пайдаланылатын оқу құралдары мен әдістері;
д) оқушылардың білімін, тәжірибесін тереңдету мен кеңейтуге, сондай-ақ оларда танымдық қажеттіліктер мен құндылықтардың қалыптасуы мен дамуына бағытталған іс-әрекеттер жүйесі.
Тақырыптың, мақсаттың бағыттары мен оқу танымдық қызметтерін көрсететіндіктен а және б белгілер сыртқы белгілер деп аталуы мүмкін. Мектеп оқушыларын дербес танымдық қызметке қосудың дидактикалық ережелері б бөлімде көрсетілген. Жұмысты жүргізу тәртібіне (процессуалдық) және оның нәтижесіне қатысты белгілер в, г, д бөлімдерде берілген. Өзіндік жұмысқа толық анықтама сыртқы, ішкі процессуалдық және нәтижелік белгілердің жиынтығы бойынша беріледі.
Бұл айтылғандарды сызба түрінде көрсетуге (сурет 2) және төмендегіше түсіндіруге болады: тәжірибелі, білімді, қабілетті өз дағдысы мен білігі бар мұғалім, оқу материалдарына сай, қажетті жағдайды, дәлелді келтіріп, мақсатты айқындай отырып, оқушыға танымдық тапсырма береді, ал ол өз кезегінде білімі, тәжірибесі біліктілігіне сүйеніп, қажетті нәтижеге жетуі үшін бірқатар іс-әрекеттерді орындайды. Мұндай іс-әрекеттердің қорытындысы жаңадан алынған білім, білік, жағдай мен нәтижені, жасалынуы тиіс іс-әрекеттерді меңгеруі болып табылады.
Сурет 1 - Өзіндік жұмыстың құрылымы
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұтымды ұйымдастыратын мұғалімдердің тәжірибесі мен зерттеулерінің көрсетуінше, оларды қажетті дидактикалық деңгейде және жүйелі ұйымдастыру сабақ материалдарының меңгерілуін арттырып, оқушылардың танымдық процестерін, ойлау қабілеті мен шеберлігін жоғарылатып, дағды қалыптастыратынын көрсетеді.
Әдіскерлер мен дидактиктердің қажырлы еңбегі нәтижесінде оқыту теориясында оқушылардың өзіндік жұмыстарына қойылатан төмендегідей негізгі талаптар айқындалған [1-6]:
1) өзіндік жұмыс мазмұнының оқу бағдарламасына қойылатын
талаптарға сәйкес болуы ;
2) өзіндік жұмыстарды атқаруға оқушылардың қабілеттерінің жететін
болуы;
3) жұмысты түсіне атқару қағидасының сақталуы:
4) өзіндік жұмыстардың белгілі жүйе бойынша ұйымдастырылуы;
5) оқушылардың өзіндік жұмыстарды орындауға төмендегідей тәртіп
бойынша дайындалуы:
а) оқушыларға өзіндік жұмыстың мақсаты мен міндеті жөнінде дәл
және қысқаша нұсқау берілуі;
б) оқушылардың жұмысты орындауға қажетті ұйымдастырушылық
және техникалық дағдыларға үйретіліуі;
в) оқушылардан елеулі деңгейдегі ой еңбегін қажет ететін
мәселелердің талап етілуі;
г) өзіндік жұмысты орындауға берілген уақыттың шектеулі болуы;
6) мұғалімнің өзіндік жұмыстың орындалу барысын қатаң қадағалап
қажетті жағдайда көмек беруі;
7) оқушылардың өзіндік жұмысының орындалуын міндетті түрде
тексерілуі;
8) оқушылардың жұмысты жүргізу кезінде өзін-өзі қадағалауға
дағдылануы;
9) өзіндік жұмысты ұйымдастыру барысында әр оқушыға дербес
талап қойылуы.
Осыған орай, өзіндік жұмыстың ұйымдастырушылық сипатын көрсететін белгілер төмендегілер:
- өзіндік жұмыс мақсатының болуы;
- нақты тапсырмасының болуы;
- жұмысты тапсырма алған әрбір оқушының орындауы;
- өзіндік жұмыс нәтижесін көрсетудің нақты анықталған сипатының
болуы.
Біздіңше, өзіндік жұмысты ойдағыдай ұйымдастыруға қажетті екі жағдайды ерекше атап көрсетуге болады: біріншіден, өзіндік жұмыстың мақсатын оны атқаратын әрбір оқушы өзі анықтауы тиіс; екіншіден, оқушылардың өзіндік жұмысты атқаруға жеткілікті деңгейде дайындығы, яғни белгілі деңгейдегі білімі және оны жинақтау әдістерін меңгерген болуы, сондай-ақ оларды нақты іс-әрекетке пайдалана алуы шарт.
1.2 Бастауыш сынып оқушылардың өзіндік оқу жұмысын ұйымдастыру ерекшеліктері
Бүгінгі таңда білім беру ісі оқушының жас ерекшеліктеріне сай бағытталып, соның ішінде ең алдымен баланың жеке және жалпы дамуға дайындығы туралы мәселелерді шешуді көздейді. Осы мақсатта бастауыш мектептердің білім беру мазмұнын жетілдіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалып келеді.
Қандай да болмасын пәнді оқыту барысында арнайы мақсат- міндеттер айқындалады. Сондай мақсат-міндеттердің бірі бастауыш мектептегі оқушыларды математика пәніне бейіндеу. Математика сабақтарын оқыту оқушылардың танымдық қабілетін дамытуға және ғылыми көзқарастарының негіздерін қалыптастыруға және алған білімді практикалық мұқтаждықтардан туындаған түрлі есептер шығаруда тиімді қолдануға септігін тигізеді.
Бастауыш сынып оқушылары екі түрлі қабілетпен әрекеттеніп дамып отырады. Атап айтсақ, біріншісі берілген оқу әрекеті арқылы дамып, білік, білім және дағдыны қабылдайды. Ал екіншісі - шығармашылық, бұл жағдайда оқушы тапсырмаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz