Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, нәтижелері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Тәуелсіз Қазақстан және ұлттық мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.1. Егемен елдің мәдени дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, нәтижелері ... ... ... ... ... . 16
2. Тәуелсіздік және ұлттық болмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1. Мемлекеттік тіл - ел қазынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.2. Қазақстанның рухани келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы: Ұсынылған диплом жұмысы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәдениеттің өркендеуіне берген басымдылығына арналған. Жұмыста мәдени саланың жан-жақты дамуына ықпал еткен заңнамалар мен мемлекеттік бағдарламалардың әсеріне талдау жасалынады.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі: Тарих беттеріне зер салып қарағанда Қазақстанның ұлы мәдениетке бай екенін аңғаруға болады. Өткені тереңде жатқан мемлекеттің ұлттық құндылықтарын сақтауы елдің бүгінгі хал-жағдайын ретке келтіріп, республика азаматтарын бір халық ретінде біріктіреді. Сонымен бірге халықтың алдағы уақытта да ынтымақтастығын нығайту үшін мыңжылдықтар бойы сақталған мәдениетті одан әрі дамыту өте өзекті тақырып.
Мәдениетті дамыту осы себептерге байланысты да өзекті саналады:
Мұра және сабақтастықтың қайнар көзі: халықтардың ғасырлар бойы тоғысып келе жатқан мұрасы мен ерекшеліктері мәдениет арқылы келер ұрпақпен жалғасын табады. Ол белігілі бір дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, тіл, өнер және тарихтың қазақ халқына тиесілі екенін көрсетеді.
Әлеуметтік бірлестікті қалыптастырады: жалпы мәдениет адамдар арасындағы бірлікті сезінуге ықпал етеді. Халықтағы жалпы түсінісушілік сезімін, төзімділікті, ортақ құндылықтарды және қауымдастықтың байланысын сездіретін әсер береді.
Ұлттық мақтаныш сезімін оятады: мәдениеттің өте терең әрі бай болуы елдің азаматтарын мақтаныш сезіміне бөлейді. Бұл сезім қалың бұқараны өз қоғамының дамуына оң үлес қосуға ынталандыру арқылы алға дамудың шабыт көзі болып табылады.
Мәдени әртүрлілікті тұрақты деңгейде ұстап тұрады: 124 ұлтты қамтитын мемлекетте әртүрлі мәдени көзқарастарға құрметпен қарап, оларды бір жүйеге салу, әсіресе тәуелсіздіктің қарсанында маңызды болғаны секілді, қазіргі уақытта да басқа мәдениеттермен сіңісіп, араласып, жоқ болып кетпеу үшін өзекті.
Ел мәдениетін жаһанға насихаттау: жарқын мәдени орындар мен сәулет өнері ескерткіштері туризмді дамытып, қазақ өнері мен тарихын дүйім жұртқа насихаттайды.
Мәдениетті дамытудың өзектілігі кеңінен танылғанымен, қоғамдағы әртүрлілікті құрметтей отырып, оған ашықтықпен қарау керек. Яғни мәдениеттің қоғамдағы өзгерістерге бейімделе алатын жан-жақтылық қасиеті болуы маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі мәдени саланың өркендеуіне берген басымдылықты зерделей отырып, мәдени дамуда жетістікке жету үшін қолданылған стратегияға талдау жасау.
Диплом жұмысының міндеттері:
Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына шолу жасау;
Егемендіктің алғашқы жылдарындағы елдегі мәдени ахуалды сипаттау;
Мәдени ахуалды жақсартуға бағытталған іс-шаралар мен мемлекеттік бағдарламаларға тізбектеу;
Атқарылған іс-шаралардың нәтижелерін ашып көрсету;
Елдің мәдени-рухани жағдайының дамуына талдау жасау.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: Дипломдық жұмыстың зерттелу аясы Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемен ел ретінде өмір сүріп жатқан мерзімді қамтиды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Егемен Қазақстанның мәдениетінің дамуына шолу жасауда ұлттық мәдениеттің дамуы жайлы Х.Әбжановтың, Г.Назарбаеваның [1], Б.Аяғанның, Д.Махаттың [2], Н.Назарбаевтың [3], Б.Аяғанның, Ә.Ауанасованың, А.Сүлейменовтің [4], Б.Сатершиновтың [5], Ж.Артықбаевтың [8] еңбектері құнды ақпарат береді. Аталған еңбектер мемлекеттің тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәдени саладағы шешілуі тиіс өзекті мәселелерден бастап, оларды игеру жолындағы жасалған іс-шаралар мен елдің өркендеу үдерісі жайлы баяндайды. Сонымен қатар, мәдени даму жайлы жан-жақты хабар беретін Б.Төлепбергеннің [6], А.Қалиеваның [7], С.Қасқабасовтың [9] еңбектері де зор үлес қосты.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының археологиялық қазба жұмыстарының жүзеге асуы және нәтижелері жөнінде К.Байпақовтың [10], М.Хабдулинаның [11], А.Марьяшевтің, Ғ.Ахатовтың, А.Горячевтің, С.Потаповтың, Г.Камалованың [14], Ә.Төлеубаевтың, З.Самашевтың, Ұ.Үмітқалиевтің, Ғ.Омаровтың, Ж.Шайкеннің [15], Д.Воякинның, Б.Железняковтың [23], В.Зайберттің [24], М.Елеуовтың [25], А.Плешаковтың [29] мақалалары дерек береді. Қазақстан аумағындағы көне қалашықтар, қорымдар, ескерткіштер және ғибадатханаларға жасалған зерттеулердің қорытындылары өткеннің ұмытылған беттерін жаңғыртып, егемендік жылдарында тарих пен мәдениетті қайта қалпына келтіру үшін құндылығы жағынан өте жоғары болды.
Зерттеудің екінші тарауы тәуелсіздік жылдарындағы мемлекеттің руханиятына талдау жасауға арналған. Елдің рухани жағдайы бойынша Ш.Құрманбайұлының [32], Қ.Жүкешевтың [33], М.Баймаханбетованың [34], Ә.Бәкірдің [35], Д.Дүйсебайдың [36], Қ.Мамаділдің [38], Б.Омаровтың [39], Т.Кәкішевтың [41], Н.Жанақованың [43], Б.Аяғанның, Ә.Ауанасованың, А.Сүлейменовтің [45], А.Құсайыновтың [50], [53] еңбектері басшылыққа алынды. Мәдени-рухани құндылықтар мен ұлттық дәстүрлерді заманауи тұрғыда дамыту мәселесі басты тақырып болды.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Бүркітбай Аяған, Әлима Ауанасова және Арман Сүлейменовтың 2014 жылы жарық көрген Қазақстанның қазіргі заман тарихы атты ғылыми-танымдық еңбегінде тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы айтулы оқиғаны баян етеді: 1992 жылы 28 қыркүйек пен 4 қазан аралығында Алматыда өткен Қазақтардың 1-ші Дүниежүзілік құрылтайы мемлекеттің мәдени-рухани өмірінде ұлттық серпіліс берді. Құрылтайдың нәтижесінде әлемнің түкпір-түкпіріндегі белгілі отандық ақын-жазушыларды, ғалымдарды, саясаттанушыларды, суретшілерді, бизнесмендерді және басқа да отандастарды жинады. Жаһандағы қайраткерлердің өз елінде жиналуы мәдениеттің дамуына серпін егемендік мемлекет дәрежесін алу болды.
Елдің мәдени саласы қысқа уақыттың ішінде біршама жетістіктерге жетті. Ханкелді Әбжанов пен Гүлмира Назарбаеваның Қазақстан: тарих пен тағдыр атты еңбегінде: елді мекендердің дұрыс атауының қалпына келтірілуі; ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы өз халқының мүддесін қорғағаны үшін қуғын-сүргінге ұшыраған зиялылар қауымының өкілдерінің ақталуы; олардың жазба мұраларының қалпына келтіріліп, қазақ ғылымы мен әдебиетіне қол үлесі; мәдени ескерткіштердің қайта жанданып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебенің берілгендігі; ұмытыла бастаған ұлттық спорттың түрлері, мерекелер мен рәсімдердің жаңғыруы туралы сөз етіледі. Осылайша тәуелсіз Қазақстанның даму үдерісі жайлы құнды еңбектер жазып қалдырған ғалымдардың жұмыстары қолданылды.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі: Жұмыс барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері: елдің әртүрлі мәдени салаларын жүйелік талдау, даму үдерісін құрылымдық әдіс арқылы жіктеу, өркендеудің ұқсастық заңдылықтарын тарихи салыстыру, тәуелсіздік жылдарындағы орын алған үрдістерді тарихи әдіс арқылы баяндау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Тәуелсіздіктен кейінгі мәдениеттің өркендеуіне байланысты жазылған еңбектер мен зерттеулерді зерделеп, елдің даму үдерісін жиналған деректер бойынша бір арнаға салып, келесі зерттеулер мен алдағы жасалатын стратегияларға нұсқалық қызметін атқару.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ
1.1 Егемен елдің мәдени дамуы
Мемлекеттің егемендігі көптеген факторларға байланысты. Бірақ олардың ішінде рухани-мәдени сала ерекше маңызға ие болып табылады. Тарихи тәжірибе елдің мәдени дәстүрлерінің мемлекеттің басынан өткерген жағдайлары мен уақытқа байланысты өзгеретінін үйретеді. Олар не дамиды, немесе ескіреді. Осыған байланысты, бүгінгі таңда Қазақстан мәдениетін тек салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жинағына жатқызуға болмайды. Олар сондай-ақ білім, ғылым, әдебиет және өнер, мәдени және қоғамдық іс-шараларды қамтиды. Егер еліміздің тұңғыш Президентінің сөзімен айтсақ, қазіргі қазақтың мәдениеті ақындардың салт-дәстүрі мен ауыз-әдебиеті ғана емес, кәсіби дамыған театрдан бастап операға дейін, сәулеткерлік мектептерден көркем сурет өнеріне дейінгі өнер туындылары мен жаңалықтарын танытады [3, 130 б]. Осы ұстанымды жол көрсетуші темірқазық етіп, тұрақтылық жолына енді жеткен жас мемлекет Қазақстан Республикасы мәдениеттің дәстүрлі түрімен қатар заманауи үлгілерін де дамытуға баса назар аударды. Өйткені кеңестік заманнан қалыптасқан театр өнері, кино, музыка саласында отандастарымыздың жеткен жетістіктері көп еді. Ендігі кезекте олардың есімін барша қазақ жұртына мақтаныш етіп, елдің басқа да азаматтарының шығаршылық әрі рухани-мәдени тынысын ашу тұрды.
Зерттеудің бұл тарауында тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдардағы мәдениеттің қалыптасып, 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан бастап, 2004 жылы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы құрылғанға дейінгі аумақтағы мәдениеттің жағдайы қарастырылады.
Мәдениет мұрасы мен ұлттық бірегейлік арасында өзара тығыз байланыс бар. Мәдениеттің бөлшегін, жүгін арқаламайтын адамның болуы мүмкін емес. Сол үшін де өткеннің мәдениетін қазіргімен қоса білу еліміздің алдыға бірге, ұлт ретінде жылжуымызға алып келеді. Қоғамның тарихы мен мәдениеті бай, ішінара бір-бірімен араласып, бір жерді бөлісіп өмір сүретін әртүрлі этностарды қамтиды. Бұл өз кезегінде ұлттық бірегейлігімізді сақтай отырып, әртүрлі мәдениет өкілдерімен араласуға ашық болуымызға септігін тигізеді [6, 141 б].
Мемлекеттілікті біртұтас етіп ұстап тұруда ұлттық идея басты рөл ойнайды. Ең алдымен, ұлттық идеяны қалыптастырып, кейін мемлекеттің жан-жақты даму стратегиясын жоспарлау қажет. Ал ұлттық идеяны қалыптастыру - мемлекетіміздің өткен мәдениетін зерттеуден басталады [6, 142 б].
Егемендікке қол жеткізгеннен кейінгі елде мәдениеттің қалыптасуы бірқатар ауырпашылықтар мен қиындықтарды бастан өткерді. Кеңестік дәуірде жоспарлы экономикамен өмір сүріп, өндіріс шамасының әлсіздеуіне байланысты нарықтық экономикаға көшу қажеттілігі тұрды. Дегенмен, мәдениет, білім беру және ғылыми мекемелерді техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, материалдық-қаржылық шығындарын жабу үлкен қиындықтарға алып келді. Онымен қоса, өндірістік емес салалардың мамандары мен гуманитарлық бағыттағы зиялы қауым әлеуметтік тұрғыда қорғалмаған болып шықты. Мұның салдары - 1992 жылы орын алған мұғалімдер мен дәрігерлердің ереуілге шығуына бірден бір себеп болды. Мәдениеттің коммерциялануы да байқалды.
Мәдениеттің коммерциялануының тағы бір теріс ықпалы: кино саласының жағдайы мүшкіл болды. Халықтың руханиятын көтеріп, телеэкран тілінде сөйлететін кинолардың көбі дерлік шетелдің кинолары болды. Батыстың атыс, кісі өлтіру, ұрлық-зорлық, бейәдеп кинолары ұлттық киноның ауадай қажет екенін аңғартты [6, 190 б].
Мәдениеттің бөлімі болып саналатын ғылым саласында да елеулі өзгерістер орын алды. 1990 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының 32 бөлімшеден тұратын ғылыми мекемелері 6 бөлімше болып біріктірілді. Олар: химия-технология ғылымдары, математика-физика ғылымдары, биология ғылымдары, жер туралы ғылымдар, Орталық Қазақстан ғылыми бөлімшесі мен қоғамдық ғылымдар бөлімшесі. Қазақстан ҒА-да 244 ғылым докторы мен 1798 ғылым кандидатынан тұратын 4475 ғылыми қызметкер жұмыс жасады. Ал жалпы қызметкерлердің саны 10 994 адамнан тұрды. Бірақ, ғылыми бағытта да жетістіктермен қатар жеңілістерді де бастан кешіруге тура келді.
Ғылым саласында кадрларды жетілдіру мен ғылыми-техниканың маңызы зор бөлімдері - радиоэлектроника, автоматика, машинатану және механика бойынша ғылыми ошақтарды әзірлеу көштің соңында қалды. Академиялық ғылым, жоғары оқу орындары ғылымдары және салалық ғылымдар нашар үйлестірілді және мұның нәтижесінде зерттелінуі қажет мәселелер ұсақталып, ғылыми күштердің шашырап, орасан маңызы бар салалардың ұйымдастырылуына лайықты дайындық жетпеді.
Бұл уақытта ғылыммен қоса білім беру жүйесінде де айтулы өзгерістер орын алып жатты. 1993 жылы 1 қаңтарда ел аумағында 154 мың балаларды қабылдайтын 303 балабақша жұмыстарын тоқтатты және орта мектептердің де саны азайды. Мемлекеттік емес білім мекемелерінің саны артты. Тек еңбек мектептері ғана емес, әртүрлі бағыттағы білім беру орындары ашыла бастады. Мысалы, гимназиялар, лицейлер, жеке меншік мектептер, мамандандырылған мектер, колледждер жұмыс жасай бастады. 2001 жылы оқудың 12 жылдық цикліне көшуге эксперименттік қадам жасалды.
Ғылым-біліммен қатар, елдің мәдени құрылысының дамуы да өзекті мәселе еді және бұған нақты бағдар берген қадамдардың тағы бірі - ережелер мен заңнамалардың қабылдануы болды. Мәселен, 1992 жылы 2 шілдеде Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау мен пайдалану туралы Қазақстан Республикасының № 1489-ХІІ заңы қабылданған болатын. Бұл заң бірнеше мақсатқа негізделді. Атап айтқанда, тарих пен мәдениет объектілерін айқындап, оларды қорғауға алу, пайдалану және оларға мәдениет ескерткіші мәртебесін тағайындау. Сонымен қатар, тарихи-мәдени объектілеріне зақым тигізгені үшін жауапкершілікке тарту. Ал бұл мақсаттарды облыстардың және аудандардың жергілікті атқарушы органдары мен өкілетті орган жүзеге асырды [2, 21 б].
1991-2000 жылдар аралығында халық мәдениеті тарихында даму жолының үдерістері орын алды. Қазақтың көне мейрамы Наурыз бен айтыс өнері қайта жаңғырып, көне дәстүрлердің сапасы қалыптасты. Әлемнің шығысында тойланатын, бірлік, татулық, құт пен берекенің символы болған Наурыз мейрамы тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық мереке дәрежесінде атап өтіле бастады. Қазақстан Республикасы 124 ұлттан тұратын көпұлтты мемлекет болса да, әр этнос өзінің атадан келе жатқан дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жаңғыртып, дамытуға мүмкіндік алды. Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің 1995 жылғы мәліметі бойынша, аталған жылда мәдени-ағарту мекелерінің ұйымдастыруымен ел аумағында 180 мыңға жетер әртүрлі ұлттық-мәдени іс-шаралар өткізілген [4, 220 б].
Қазақстан Республикасы әлеуметтік және мәдени дамуының тұжырымдамасында былай делінеді: мемлекетке өмір берген қазақ мәдениетін қолға алып, оған басымдық беру керек. Өйткені отандық мәдениет Қазақстаннан басқа елде гүлдеп, дами алмайды.
Елорда Астана қаласында Мұсақожаева Айман Қожабекқызының Музыка академиясы құрылды. Ол еліміздегі оркестр мен вокал салаларындағы өнерлері бал тамған кәсіпқой музыка әншілерді, музыыканттардын басын қосты. Алматы қаласында Жания Әубакірованың музыкалық мектеп стилінде коллежді құрылып, жұмысын бастады. Жазушы Әбдіжаміл Нұрпейісов ПЕН клубын басқарды. Дәстүрлер жүлдесі деп аталатын халықаралық деңгейде классикалық би фестивалі өтті. Жартастарда бейнелгенген жазулар мен суреттерге қазба жұмыстары ұйымдастырылды. Славян жазбасы және мәдениеті күндері сияқты көптеген бұқаралық әрі мәдени іс-шаралар ұйымластырылды. Алматы қаласында авангардтық-заманауи стильдегі 14 жеке меншікке ашылған сурет галереясы құрылды. 1991 жылы республика шеңберінде 48 кәсіби театр жұмыс істеді және 19 мәдени орталықтар іс-шараларды ұйымдастырумен айналысты. Аралас экономиканың маңызын түсіндіретін Жеке меншік қорларындағы Қазақстан өнерінің көркем туындылары деген атаумен алғаш рет республика деңгейінде көрме өтті. [4, 224 б].
Театр мен музыка репертуарларында мемлекет, ғылым және мәдениетке зор еңбек сіңірген тұлғалардың атына қойылымдар қойылып, халықтың тарихи рух пен ұлттық идея қайтадан есіне алуға жағдай жасалды. Мәселен, Абай Құнанбайұлы, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Құрманғазы Сағырбайұлы, Мағжай Жұмабаев, Жамбыл Жабаев сынды елдің қайталанбас қайраткерлерінің мерейтойларына орай фестивальдер өтіп тұрды. Абай Құнанбайұлының 150 жылдығына орай мемлекетте 156 су жаңа қойылым көрсетілді. Мұндай шаралар халықтың мәдениет арқылы мемлкеттің бірлігін сақтауына үлкен үлесін береді.
ЮНЕСКО-ның шығарған шешімі бойынша жоғарыда берілген қазақтың көрнекті ақыны әрі философы Абай Құнанбайұлы мен ақын Жамбыл Жабайұлының аталған 150 жылдық мерейтойы, қазақ халқының өмірі мен даналығын жеткізетін Абай жолы романының авторы, жазушы, драматург Мұхтар Әуезов пен жазушы, академик Сабит Мұқановтың 100 жылдық мерейтойы жаһандық деңгейде ата өтілді. Бұл оқиғалар халықаралық серпіліс туғызып, қазақ ұлтының рухани ішкі әлемін байытатыны айдан анық [8, 45 б].
Халықаралық конкурстардың мақсаты - қатысушылар мен орындаушылардың кәсіпқойлығын арттыру болып табылады. Осындай мақсатпен Алматы қаласында Азия дауысы, Жас қанат, Қыз сыны сияқты іс-шаралар өткізіліп, мемлекет азаматтары мен өнер адамдарының арасын біріктіріп, елдің шығаршылығы мен өнерінің дамуына жағдай жасады [4, 221 б].
1992 жылы 22 ақпанда, 5 жыл бойы жүзеге асуы тиіс болған Үндістан мемлекетінің астанасы Нью-Дели қаласында Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Үндістан Республикасының Үкіметі мәдениет салаларында, яғни өнер, ғылым-білім, туризм, спорт салаларында Екі Жақ пен халықтарының арасында достық пен ынтымақтастықты дамытуға келісім қойылды. Келісім бойынша Екі Жақ бір-біріне аталған бағыттар бойынша қолдау білдіріп, тәжірибе жинауға мамандар алмасып, білім-ғылым және техникалық мекемелерде бір-бірінің азаматтарын қабылдайтындығы шешілді [2, 164 б].
Қазақстан таяу жатқан елдермен және қиыр шетелдің 49 мемлекетімен мәдени жетілуді іске асыру бойынша ынтымақтастық туралы келісімдер жасады. ШЫҰ елдерінің мәдениет министрлерінің жиналуы мен ТҮРКСОЙ Тұрақты кеңесінің отырыстары бұған нақты дәлел бола алады [4, 225 б].
Әлем мемлекеттерімен өзара келісімге келіп, мәдени қолдау табу арқылы ҚР бірқатар келеңсіздіктердің алдын алды әрі бірталай мәдени іс-шаралардың Қазақстан аумағында өтуіне мүмкіндік алды. Мәселен, 2001 жылы Астана қаласында мамыр айының соңғы 10 күнінде шахмат сайысы ұйымдастырылды. Әлемнің чемпиондары (Г.Каспаров, В.Крамник, Б.Гельфанд, т.б) қатысқан сайыс тәуелсіздігіміздің 10 жылдығына орайы арналғанына да байланысты мемлекетіміздің атын тағы бір мәрте жер-жаһанға жария етті [1, 146 б]. Бұл да өз кезегінде мәдениетті дамыту арқылы жаһан елдеріне мемлекетті дұрыс үлгіде танытудың белгісі.
Үздік сұрмергендермен бірлесе жеткен мәдени жетістіктің бірі - америкалық Голливуд кинокомпаниясымен 2003-2005 жылдар аралығында түсірген Көшпенділер фильмі. Жалпы қазақ кино өнері 1980 жылдары өте сәтті даму үстінде болды. Өйткені қазақстандық режиссерлердің түсірген фильмдері Канада, Франция, АҚШ, ГФР және Италияда өтетін кинофестивальдерден жүлдері орындар иеленіп, 1989 жылы Өнер және кино (Искусство кино) журналында отандық кино бірінші орынға бақ тіреді.
1934 жылы алғаш Алматы кинохроника студиясы деген атаумен құрылып, 1960 жылдың 9 қаңтарында Қазақфильм болып аталып, 1984 жылы Ш.Аймановтың аты берілген Қазақфильм студиясы кеңес елдері арасында үздік кинокомпаниялардың қатарында тұрды. Серік Апырымовтың ауыл тұрмысын жеткізген Соңғы аялдама, Ақсуат кинотуындылары жарық көрді. Кейін Қазақстан жерінде орын алған әскери сынақтар туралы Үш ағайынды, түркі халықтарының түпкі тамырын зерделеуге арналған Аңшы фильмдері жарық көріп, қазақ киносының дамуына алып келді [4, 225 б].
Алайда тәуелсіздікке қол жеткізген уақыттан бастап қазақ кинематографиясы ауыр жағдайларды бастан өткерді. Одақ кезінде кеңестік байланыстардың әсерімен дамып тұрған кино, театр мәдениеті ендігі кезекте одақтық байланыстардан үзіліп қалды. Аталған үзілулердің салдарынан қаржыландыру, кадрлардың жетіспеушілігі, ресурстардың аздығы мен басқарушылықтың жоқтығынан қиын кезеңдерге тап болды. Одан бөлек рухани-мәдени, идеология, ұлттық тәрбие тұрғысынан да қазақ кинолары халықтың жігерін шыңдауға себеп бола алмады.
Аты аталған С. Апымыров түсірген Сергелдең фильмін, Сұрқай үштағандағы орын деп аталатын Е. Шынарбаевтың фильмін, Д. Өмірбаевтың Қайрат атты фильмін қалың жұртшылық қабылдамады. Ал, Абайдың бейнесін сипаттайтын А. Әмірқұлов түсірген Абайдың жастық шағы фильмі туралы халық Біздің Абай бұл емес! деп, бұл фильмнің де олқылықтарын көрсетті [6, 191 б]. Осындай мәселелер қазіргі заманның нағыз мәдениет тасылмаудашы құралы кино өнерін қайтадан қолға алуды талап етті.
Жоғарыда көрсетілген қиындықтарды шешу үшін, республикадағы кино өндірісін жетілдіріп, материалдық және техникалық құрал-жабдықпен қамтып, кадр даярлау үшін 1996 жылдың 30 тамызында инвестициялар тарту мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметі Шәкен Айманов атындағы Қазақфильм шығармашылық-өндірістік бірлестігін қайта құру туралы қаулысын қабылдайды. Материалды қажеттіліктер өтелгеннен кейін алғашқы нәтижелер де көріне бастады:
1998 жылдың қазанында Алматы қаласында І халықаралық Еуразия-98 атты кинофестивалі өтіп, оған атақты режиссерлер мен актерлар шақырылды;
Дүниежүзілік Канн фестивалінде атап өтілген Үш ағайынды фильмі ерекше сыйлықтарға ие болды. Бұған дейін Турин, Балтық және ТМД елдерінде номинацияларды ұтып алып, Токио қаласында Гран-приді жеңіп алған болатын (2000 ж);
Қазақстанның кинематографтары Мәскеу қаласында өткізілген VI Еуразиялық телефорумының бірінші орын иегерлері атанды (2003 ж);
Республикада 30 түрлі көркем кинотуындылары түсірілді (2000-2005 жж);
Мәдени мұра бағдарламасы және Қазақстандағы Ресей жылына орай Алматыдағы Абай алаңында Шәкен Аймановтың 90 жылдық мерейтойына арналған Шәкен жұлдыздары атты ІІ қазақстандық кинофестивалі өтті (2004 ж, 30 қыркүйек) [4, 226 б].
Халықтың көзі ашылған тыңдайтын, көретін және көрсететін мәдениеті де даму үстіне дами береді. Кино өнерінде де берілген жетістіктерден кейін де халықтың рухани бірлестігін телеэкран арқылы сезіндіретін отандық туындылардың да сапасы арта бастады. 2009 жылы Сталинге сыйлық (Подарок Сталину) атты фильмі Челябі қаласында өткізілген халықаралық Золотой витязь кинофестивалінде Ең үздік режиссура, Шәкен жұлдыздарының бас жүлдесін ұтып, басқа да фестивальдерде жүлделі орындарға қол жеткізіп, Францияда ұйымдастырылған ХІV Дүниежүзілік Азия фильмдерінің Синема Азия (CinemAsia) фестивалінде марапатқа ие болып, Гран-приді жеңіп алды.
Дәл сол жылы Алматы қаласы Цезарь кинотеатрында Ш. Айманов атындағы Қазақфильм АҚ-ның бастауымен ХХ ғасырдың басындағы саясат сахнасынан табан тіреген Әлихан Бөкейханұлы көшбасшылығымен ұйымдасқан Алаш зиялыларының ұлттық сананы қалпына келтірудегі қиындыққа толы саяси жолы баяндалған Алашорда атты деректі фильмнің тұсауы кесіліп, дүйім жұрттың назарына ұсынылды.
Осы лептің қарқынымен 2012 жылы жаңалық болған тағы бір тарихи негізделген туынды жарық көрді. Мамыр айының 3 жұлдызында Ақан Сатаевтың басшылығымен түсірілген Жаужүрек мың бала фильмі халықтың қалауынан шығып, көрсетілім жағынан және жиналған қаражат жағынан рекорд жасап, көрсетілімнің алғашқы апталарының өзінде-ақ 2 млн-нан астам АҚШ долларын жинады. Бұл да халықтың қызығушылығы мен өнер майталмандарының бір арнаға тоғысып, бір-бірін рухани-мәдени терең сезініп, тылсым мағынада түсінулерінің айқын көрсеткіші болып табылады [4, 227 б].
Қазақстанның шама-шарқы да өсіп, дүниежүзілік іс-шараларды республика аумағында өткізетін дәрежеге жетті. Бұған дәлел - 2008 жылы қыркүйек айындағы V Еуразиялық халықаралық кинофестивалі мен Астана қаласының 10 жылдығына орай Опералия-08 (Operalia-08) атты ІV Халықаралық музыкалық фестивалі атап өтілді. Республиканың ішінде Иордания, Мысыр, Түрікменстан, Катар мемлекеттерінің мәдениетіне қатысты іс-шаралар ұйымдастырылса, Тәжікстан мен Монғолияда Қазақстанның мәдениетін насихаттауға бағытталған мәдени іс-шаралар өткізілді. Өйткені мәдениетті қалыптастырумен қатар оны дәл сондай қарқында насихаттау да өте маңызды болып табылады. Мемлекет халқының өзі жетерліктей деңгейде насихатталса, өз елін сүймеуге деген себеп те қалмайды. Ал егер өз еліне деген сүйіспеншілігі болмаса, басқа мемлекеттің азаматтары да қазақтың мәдениетін сыйламай бастайды. Өйткені өз мәдениетін құрметтемейтіндерді ешкім де құрметтемейді. Осы тұрғыдан алып қарағанда көрші мемлекеттерден бастап, шет елдерде Қазақстан мемлекетенің мәдениетінің жетерліктей дәрежеде насихатталуы - әлемдік аренада құрметке ие болу үшін аса маңызды.
Мәдениеттің жан-жақты дамуы, мәдени ошақтардың, театр, концерт залдарының көптеп ашылуы қала және ауыл тұрғындарының күнделікті тұрмыстан тыс рухани нәрленіп, жандарын демалдыруға үлкен септігін тигізеді. Бірақ әр адамның руханиятын жекеше көтерумен қатар халық болып жұмыла көтеру қазіргі заманда аса қажет. Өйткені жеке дара адам мен тұтастай ұлттың шығармашылық әлемінде бұлыңғыр болашаққа бағдар түзеп, сол бағытта жүріп өту жолдары ұқсас болып келеді. Адамның жеке басындағы оқиғалар не трагедиялық, не романтикалық болып жадында сақталып қалатыны сияқты, ұлттың да жадында тарихи естеліктер мен айтулы оқиғалар осындай реңкте жатталып қалады. Алайда осылай сақталған тарихи-мәдени естеліктерді қайта жандандырып өмірге алып келу де алғашында сезінген не романтикалық, не трагедиялық сезімдерді сезіндіру арқылы жүзеге аспақ. Осыған байланысты ұлтты біртұтас етіп біріктіру жолында осы шараларды ұйымдастыру үшін театр мен кино өнерінің маңызы зор болып табылады. Жеке адамды және тұтас қоғамды бір сергелдеңге салып, жүректерін тебірентіп, халықтық бірегейлік сезімін ояту үшін мемлекет тарапынан да осындай үлкен әсері бар мәдениет саласына баса назар аударуы тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында орасан зор маңызға ие болды. Өйткені үкімет тарапынан ұйымдастырылған үрдістер әрі жиі әрі ауқымды сипатта болды [3, 150 б].
Аталған үдерістер ұлттық сананы оятып, халықты бірізділікке жетелеуде оң пайдасын көрсетті. Сол маңызды оқиғаларды тізіп шықсақ: 1997 жылы Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған құрбандарды еске алу жылы болып бекітілді; 1998 жылы Ұлттық келісім және тарих жылы болса; 1999 жылы Ұрпақтардың бірлігі және сабақтастығына баса назар аударған жыл болды; ал 2000 жылы Мәдениет жылы болып жарияланды.
Ресми түрде жарияланғанның әсерінен де, сәйкесінше осы салада белгілі бір жетістіктерге қол жете бастады. 2001 жылдың есебі бойынша музейлердің саны бұған дейінгі есеппен 17 пайызға дерлік өскен. Елдегі музейлердің көбі мемлекеттік болып табылады. Ал қалғаны, яғни 11 пайызы ғана жеке меншік музейлер. Археологиялық, тарихи салалардың қазба зерттеулері, этнография, антропология, тарихи жазба және заттай деректер көптеп зерттелуі нәтижесінде музейлер жаңа ескерткіштер мен жәдігерлерге толықтырды. Ауылдық жерлерде 67 музей жұмыс істеді. Олар республикадағы жалпы музейлер санының 40 пайызын құрады [4, 222 б].
Халықтың мәдени деңгейінің өсуі елдегі музей ісінің дамуына және білім деңгейінің де көтерілуіне алып келді. Библиографиялық деректерге, ақпараттарға қызығушылықтар артып, кітапханалар мен оған келушілердің саны өсті. Осыған байланысты кітапханаларды халықтың қажеттілігін өтейтін кітаптармен қамтамасыз етумен қатар заманауи-техникалық үлгіде қайта жандандыру ісі келесі мәселе болды.
1990 жылдардағы кітапханалардың құлдырауынан кейін бұл жағдай қайтадан кітапхана ісінің дамуына жағдай жасады. Өйткені Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау мен реформалар агенттігінің Ұлттық статистикалық бюросының (ҚР СЖРА ҰСБ) есебі бойынша 1995 жылы Қазақстанда 7352 кітапхана болса, 1996 жылы кітапханалар саны 5203-ке қысқарды. Ал 1999 жылы 2631 болып, кітапханалар саны бастапқыдан 3 есеге азайды. Мәдениет жылын қабылдаумен 2001 жылы кітапханалар саны бірден 3989-ға жетті. Келесі дамуы көрсеткіші Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен байланысты болды.
Кітап ісі және әдебиетпен бірге мәдениеттің өнер саласының маңыздылығы туралы Қазақстанның тұңғыш Президенті Н. Назарбаев өзінің Тарих толқынында кітабында мынандай жолдарды келтіреді: Қазақ жерін мекендейтін барлық этностар қарапайым болған ақиқатты - қазақ мәдениеті тек Абай мен домбыра емес, немесе Мағжан Жұмабаевтар мен Мұхтар Әуезовтер емес екенін түсінулері керек. ХХ ғасырдағы қазақтың мәдениеті деген Мұқан Төлебаевтан бастап Ғазиза Жұбановаға дейін қаншама дарынды композиторларды қамтитын сазгерлік мектеп, Ермек Серкебаевтан бастап Әлібек Дінішевке дейінгі театр өнерінің бұлбұлдары болған опера әншілері, қазақтың философтарының тың ой-толғаулары мен суретшілердің қолынан бал тамған шеберліктері, Алматының сәулет ансамблі, Әлкей Марғұланның этнологияда ашқан жаңалықтары, Мұқағали Мақатайұлының сезімге баурар лирикалары мен Асқар Сүлейменовтың терең эсселері. Ол дегеніміз - тек сырты жылтыраған бірдеңе емес, рухыңды шыңдап, жаныңды байытар - қазақ мәдениеті [3, 131 б].
Қазақ мәдениетінің маңызды оқиғаларының тағы бірі 2001 жылы орын алды. Осы жылдың ақпан айында Асыл мұра атты музыкалық мұра жобасы әзірленіп, тұсаукесері өтті. Жобаның мақсаты өте айқын болды - ұлттық өлеңдер мен әндерді сандық сақтаушыларға жаздыртып, оны жүйелеу, өңдеу және қайтадан жазу. Бұл өз кезегінде халық әндері, классикалық және қазіргі заманауи музыка үлгілеріне екінші тыныс берді.
Ақындар мен жазушылардың шығармашылықтарының басты тақырыбы қазақ халқының соңғы екі ғасырдағы дамуы мен өркендеуі жайлы болды. Ақын Асқар Оразақынның Тәуелсіздік тартулары (2001), қаламгер Айтұлы Несіпбектің Байтерек (2004), жазушы Асқаров Әлібектің біршама шығармалары (2005-2008) осы тақырыптардың шеңберінде жарық көріп, халықтың рухын өлең арқылы асқақтатуға тағы бір себеп болды [4, 223 б].
Қазақстан Республикасының әдебиет, өнер, сәулет салаларын өркендетуге ат салысқан өнер адамдарын одан әрі шабыттандыру мақсатымен қаулылар жарияланып, танымал және жас әншілер, атап айтқанда Бибігүл Төлегенова, Ескендір Хасанғалиев, Роза Бағланова, Ермек Серкебаев, Алтынбек Қоразбаев, Роза Рымбаева және Лұқпан Жолдас, Меруерт Түсіпбаева, Досымжан Таңатаров, Тоқтар Серіков сияқты тағы да басқа еңбек сіңірген халық әртістері марапатталды. Олардың туындыларына сүйсінген дүйім жұрттың да құрметіне бөленді. Республика аумағында және көрші мемлекеттерге де танылған Отырар сазы оркестрі және МузАрт, Ұлытау, Гүлдер ансамбльдері халықтың қалауынан шықты [2, 165 б].
Ел аумағында мәдени үйлердің де саны артты. Қазіргі уақытта ерорда Астана қаласының өзінде Қалибек Қуанышбаев атындағы қазақ музыка драма театры, Күлаш Байсейітова атындағы Ұлттық опера мен балет театры, Максим Горький атындағы орыс драма театры, Бейбітшілік және келісім сарайы және Мемлекеттік цирк жұмыс жасап тұр.
Сахна өнерінің дамып, көпшілік халықтың молаюына байланысты концерт залдарының құрылымдарында да өзгерістер болды. Көрерменнің көптігіне байланысты залдардың сыйымдылығы артты. Мәселен, 2003 жылға қарағанда 2005 жылы 18 мың орынды құрады. Ол алдыңғымен салыстырғанда 22 пайызға артық. Филармония концерттерінің саны мен көрермендерінің саны 56 мен 10 пайызға асты. Халықтың музыка өнеріне қызығып, ұлттық туындылардың насихатталуы халықтың ортақ құндылықтармен сусындауына оңтайлы жағдай жасады. 2004 жылы республика шеңберінде 9500 көркем өнерпаздар ұжымы жұмыс істеген болатын. Олардың төрттен бір бөлігі, яғни 75 пайызы (7 мың) ауылдық жерлерде орналасты. Аталған ұжымдардың басты бағыттары - хор, вокал және хореографиялық болып бөлінді. Өнер саласының әртараптан дамуы халықтың да біржақты емес, жан-жақты рухани мұрамен сусындап, ұлттық бірегейлікті сақтап тұруына алып келді [4, 224 б].
Жоғарыда көрсетілген деректер бойынша, егемендікке қол жеткізгеннен кейінгі уақытта Қазақстан Республикасының саяси-экономикалық ахуалымен бірге мәдениеті мен ғылым-білім ісі де қарқынды даму үстінде болды. Өйткені сырттан қорған болатын экономика мен саясат болса, іштен тіреу болатын мәдениет пен білім.
Қорытындылай келгенде, аз ғана уақыттың ішінде көрсетілген біршама жетістіктерге жету де, өз кезегінде қажырлы еңбек пен қолдаудың нәтижесінде жүзеге аса алды. Мәдениетті қолдау үшін ұлттық қордың құрылып, мемлекет және халық тарапынан да демеу көрсетіліп, мәдени мамандарды жетілдірудің маңызы зор екенін тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығы тайға таңба басқандай көрсетіп берді.
Тәуелсіздікке қол жеткізу - Қазақстан Республикасының рухани мәдениетінің жандануына мүмкіндік берді. Өйткені тәуелсіздіктің жалпы идеясы - ұлттың рухани өмірінің динамикасы болып табылады [7, 348-б]. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында тұратын халықтардың рухани өмірінің қажеттіліктері мен сұраныстары қамтамасыздандырыла алды. Қысқаша шолып өтсек:
елді мекендердің дұрыс атаулары қалпына келтірілді;
ХХ ғасырдың 30-жылдарында өз халқының мүддесін қорғағаны үшін қуғын-сүргінге ұшыраған зиялылар қауымының көрнекті өкілдері ақталды, олардың жазба мұралары жарық көріп, қазақ әдебиеті мен ғылымына үлес қосты;
тәуелсіздіктің арқасында қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілді;
мәдениетті қолдау жылы өткізіліп, мәдени-тарихи ескерткіштер қалпына келтіріле бастады;
ұлттық спорттың ұмытылған түрлерін, мерекелер мен рәсімдерді жаңғырту мүмкін болды;
Қазақстандық білім мен мәдениет демократиялық қағидаттарға толы құқықтық базаға ие болды [1, 89 б.].
Әдебиет пен өнер саласындағы қайраткерлерді шабыттандыру мақсатында мемлекеттік сыйлықтар беріп, марапаттау жүзеге асырылды
Егемендікті күшейту жолында саяси-экономикалық реформаларды қуаттаумен қатар, ана тіліміздің мерейін мемлекеттік деңгейге жеткізу және ұлттық дәстүрімізді жаңғырту жұмыстары белсенді жүргізілді [5, 84 б.].
Әуелден жоспарланғандай Қазақстанның этномәдени әралуандығын негізге ала отырып, жаһандық дамуда мыңжылдар бойы тарихы бар территория мен халықтардың ассимилицияға ұшыраған мәдениетінен қазақтың төл мәдениетін сүзіп алып, алға жылжушы арнаға заманауи түрде бағыттау оң жүзеге асты. Ендігі міндет - көптеген ғасырлар созып қалыптасқан мәдениетті одан әрі өркендету.
1.2. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, нәтижелері
Кеңес Одағының ыдырауымен тарихи қысқа уақыттың ішінде посткеңестік мемлекеттерді рухани әрі материалдық мәдениет тұрғысынан тамыры тереңде жатқан кешенді мәселелер күтіп тұрды. Мәселен, ауқымды аумақты елдердің бірегей ықпал етіп тұрған басымдықтардың ізім-қайым жоғалуы мен ұжымдық бірлестіктердің ыдырауы әр халықтың өзіне сай жеке-дара көқарасын қалыптастыруды талап етті. Дамудың жекеше сипатта болуы елдің еркін шарықтауына себеп болса да, ұлттық бірізділікке түсуде көптеген қиындықтарға алып келді. Әсіресе өркениеттердің тоғысқан заманында төл тарихтың ұмытылып, мәдениеттің қазақи бояуының өшуіне де себеп болды.
Осындай кезеңде халықтың бөлініп жарылуынан сақтап, қоғамдық бірлік пен ұлттық бірегейлікті қалпына келтіру үшін республика аумағын мекендеген қазақ ұлты мен басқа да ұлттардың төл мәдениетін терең қазбалауға қажеттілік бұрынғыдан еселене түсті. Мұраны ішкі ұмытылудан сақтап, сыртқы әлемдік жаһанданудың әсерінен болатынын жойылып кету қаупінен қорғау үшін қазақ мәдениетінің этникалық ерекшелігін аяққа тұрғызып, жел соғып дауыл тұрса да еш сынбайтындай қылып нық етіп қалпына келтіру келесі мәселе болды.
Тарихи-мәдени мұралар - оларға қайнар көз ретінде жүгіну алуан түрлі өркениеттердің дамуының да әртүрлі бағытта жүзеге асырылуы кезінде біртұтас құндылықтарды айшықтап, осы бағдар арқылы алға жылжуда баламасы жоқ жалғыз жол кейпінде өте өзекті сипатта болды. Зерттеушілердің мұраларды санаттарға бөліп, заттай деректерді айырмашылықтарына қарай бөліп, фольклорлық естеліктерді лексика-семантикалық түрлермен зерделеп, археологиялық қазба ескерткіштерін шындығын суырып алардай зерттеп, әдебиет өнеріндегі теңдесі жоқ туындылардың мағынасын терең түсінуге тырысып, бір аумақта ғұмыр кешкен біршама халықтың мұраларын араластырмай, өздерінің ерекшеліктеріне лайықты түрде зерттеуі шаң басылған тарих беттеріндегі, топырақтың астындағы ескерткіштеріміздің екінші мәрте тыныс алып, мемлекеттің болашақта өркендеуіне оңтайлы бағыт әрі төте түзуі үшін өте маңызды болды.
Қазақстан аумағында мәдениет саласындағы этносаралық байланыстардың саяси тұжырымдамасының қияли тұсында өмір сүріп жатқан жоқтығын аталған қатынастардың төрт дәреже бойынша жүзеге асырылып жатқанымен айқындауға болады. Өйткені республикада жекелеген адамдардың арасында, ұлттық және мәдени арнайы орталықтарының ұйымдастыруымен, Қазақстан Халық Ассамблеясының басшылығымен және аймақтық іс-шаралардың өткізілуімен этносаралық қатынастар жүзеге асырылуда [3, 143 б].
Не дегенмен рухани, материалды және саналы түрде тарихы әрі мәдениеті қалыптасқан біртұтас ел болу жолында мемлекет деңгейінде де, қалың жұрттың бастамасымен де ұлттық мұраларды сақтап, дамыту қажеттілігі туды. ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарында, мемлекеттің егемендікке қол жеткізіп экономикалық әрі мәдени жетістіктерге қол жеткізуі басталды. Қазіргі уақыттағы республикадағы мәдениет пен мемлекеттің жемісті қатынасының көрсеткіші деп Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын баса айтуға болады.
Бұл бағдарламаны Н.Ә.Назарбаев Iшкi және сырты саясаттың 2004 жылға арналған негiзгі бағыттары атты Қазақстан халқына арналған жолдауында іске асыруды тапсырды. Әрі 2003 жылдың 5 қыркүйегінде Үкімет бекіткен № 903 қаулымен 2006 жылға дейінгі іс-шаралардың жоспарына сәйкес әзірленіп шықты. Жобаның алғашқы кезеңі - 2004-2006 жылдар аралығын қамтыған болатын [9, 41 б].
Өзге мемлекеттердің тәжірибесі мен тарихында ұқсасы жоқ бұл жоба елдің рухани жетілуінде оң нәтижелер алып келді. Осыған байланысты 2006 жылы жоба аяқталмай, 2011 жылға дейін мемлекеттік стратегия ретінде жалғасты. Әлем бойынша аз кездесетін осы бағдарламаны орындауға республиканың зиялы деген қауымдарының барлық өкілдері қатысты. Мәселен, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, философия ғылымдары докторы, профессор Нысанбаев Әбдімәлік жетекші қызметіндегі ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің философия институты және саясаттану институттарының қызметкерлерін айтуға болады [6, 29 б].
Сонымен бірге ҚР Мәдениет және ақпарат Министрлігі мен ҚР Ғылым және жоғары білім Министрлігінің (2004 жылы: ҚР Білім және ғылым Министрлігі) бастауымен ұйымдасқан осы кезеңдерді зерттеп, қалпына келтіру жұмыстарына Алматы қаласындағы Ә.Х. Марғұлан атындағы археологиялық институты, Астана қаласындағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің, Е.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік университетінің, Алматыдағы Әл-Фараби атындағы Ұлттық Университетінің, Шымкент қаласында орналасқан М.О. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің және М.Қ. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университеті, Түркістан қаласындағы Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының, Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің және шет елдерден, атап айтқанда, Ресей Федерациясының, Америка Құрама штаттарының, Германия Федеративтік Республикасының, Өзбекстан Республикасының, Италияның, Ұлыбританияның қызметкерлері мен мамандары қатысты [10, 7 б].
Жоғарыда көрсетілген ұжымдар Мәдени мұра бағдарламасының әрқайсысы өзінің саласы байланысты бекітілген бөлімінде айтулы еңбек көрсетіп, жобаның материалды және рухани қорын кеңейтіп, республиканың ғылыми мәртебесін көтеруде атсалысты. Мысалы Әбдімәлік Нысанбайұлын алып қарайтын болсақ, бағдарламаның Қоғамдық кеңесінің мүшесі әрі ұйымдастырушы болумен қатар мемлекеттік бағдарламаның Философия және психология санатында жетекші ретінде қызмет атқарды. Осы санат бойынша зерттелініп жарияланған жұмыстар 3 бөліктен тұрды:
1) Байырғы заманнан бүгінгі уақытқа дейінгі қазақ халық философия мұрасы деп аталатын 20 томдық кітаптар жинағы;
2) Қазақ тіліне аударылып, 20 томға біріктірілген Әлемдік философиялық мұра кітаптары;
3) 5 томы қазақ тілінде және қалған жарты 5 томы орыс тілінде жазылған жалпы 10 томдықты құрайтын Әбу Насыр әл-Фараби кітаптар жинағы жарияланды.
Бұл кітаптар республиканың негізгі объектілері Астан және Алматы қалаларында, Аударм және Жазушы деген баспаларда басылып шығып, дүйім жұртқа ұсынылды [6, 29].
Аталған жетістіктерге жетіп, жақсы нәтижеге қол жеткізудің бірден бір себебі бағдарламаның алға қойған мақсаттары мен міндеттерінің айқын болуында. Атап айтқанда, елдің тарихи және сәулет ескерткіштерін зерттеп және оларды қайта қалпына келтіріп, қазақ халқының ауыз әдебиеті, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын дамытып әрі оларды көпшілікке насихаттап, ғылым-білім саласындадағы жұмыстарды жаңаша деңгейде жетілдіру болды [10, 4 б].
Сан ғасырдан бері қалыптасып, осы уақытқа дейін өзінің құндылығын жоймаған ғылыми әрі рухани тәжірибелерді жойылып кетуден қорғау жолында өркениет мұраларының беретін маңызы зор екені айдан анық. Жәдігерлерді зерттеу жұмыстарынан өткізіп, олардың берер құнды деректерін тізіп республиканың тарихы мен мәдениетінің ерекшеліктерін айқындап, ғылыми түрде таза баға беру мүмкін емес. Осы мәселенің құндылығы тек ұлттық немесе республикалық деңгеймен әрі уақыт кеңістігімен де шектелмейтіні турасында ХІХ ғасырдың орыс тарихшысы әрі мәдениеттанушысы И.Е. Забелиннің өзінің История и древности Москвы. Опыты изучения русских древностей и истории кітабында келтірген тұжырымдамасы қуаттай түседі: Облыстар мен аумағы бойынша одан да шағын аумақтардың тарихын олардың жәдігерлерімен біріктіре ашып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1. Тәуелсіз Қазақстан және ұлттық мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.1. Егемен елдің мәдени дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, нәтижелері ... ... ... ... ... . 16
2. Тәуелсіздік және ұлттық болмыс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1. Мемлекеттік тіл - ел қазынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.2. Қазақстанның рухани келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы: Ұсынылған диплом жұмысы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәдениеттің өркендеуіне берген басымдылығына арналған. Жұмыста мәдени саланың жан-жақты дамуына ықпал еткен заңнамалар мен мемлекеттік бағдарламалардың әсеріне талдау жасалынады.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі: Тарих беттеріне зер салып қарағанда Қазақстанның ұлы мәдениетке бай екенін аңғаруға болады. Өткені тереңде жатқан мемлекеттің ұлттық құндылықтарын сақтауы елдің бүгінгі хал-жағдайын ретке келтіріп, республика азаматтарын бір халық ретінде біріктіреді. Сонымен бірге халықтың алдағы уақытта да ынтымақтастығын нығайту үшін мыңжылдықтар бойы сақталған мәдениетті одан әрі дамыту өте өзекті тақырып.
Мәдениетті дамыту осы себептерге байланысты да өзекті саналады:
Мұра және сабақтастықтың қайнар көзі: халықтардың ғасырлар бойы тоғысып келе жатқан мұрасы мен ерекшеліктері мәдениет арқылы келер ұрпақпен жалғасын табады. Ол белігілі бір дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, тіл, өнер және тарихтың қазақ халқына тиесілі екенін көрсетеді.
Әлеуметтік бірлестікті қалыптастырады: жалпы мәдениет адамдар арасындағы бірлікті сезінуге ықпал етеді. Халықтағы жалпы түсінісушілік сезімін, төзімділікті, ортақ құндылықтарды және қауымдастықтың байланысын сездіретін әсер береді.
Ұлттық мақтаныш сезімін оятады: мәдениеттің өте терең әрі бай болуы елдің азаматтарын мақтаныш сезіміне бөлейді. Бұл сезім қалың бұқараны өз қоғамының дамуына оң үлес қосуға ынталандыру арқылы алға дамудың шабыт көзі болып табылады.
Мәдени әртүрлілікті тұрақты деңгейде ұстап тұрады: 124 ұлтты қамтитын мемлекетте әртүрлі мәдени көзқарастарға құрметпен қарап, оларды бір жүйеге салу, әсіресе тәуелсіздіктің қарсанында маңызды болғаны секілді, қазіргі уақытта да басқа мәдениеттермен сіңісіп, араласып, жоқ болып кетпеу үшін өзекті.
Ел мәдениетін жаһанға насихаттау: жарқын мәдени орындар мен сәулет өнері ескерткіштері туризмді дамытып, қазақ өнері мен тарихын дүйім жұртқа насихаттайды.
Мәдениетті дамытудың өзектілігі кеңінен танылғанымен, қоғамдағы әртүрлілікті құрметтей отырып, оған ашықтықпен қарау керек. Яғни мәдениеттің қоғамдағы өзгерістерге бейімделе алатын жан-жақтылық қасиеті болуы маңызды.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі мәдени саланың өркендеуіне берген басымдылықты зерделей отырып, мәдени дамуда жетістікке жету үшін қолданылған стратегияға талдау жасау.
Диплом жұмысының міндеттері:
Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына шолу жасау;
Егемендіктің алғашқы жылдарындағы елдегі мәдени ахуалды сипаттау;
Мәдени ахуалды жақсартуға бағытталған іс-шаралар мен мемлекеттік бағдарламаларға тізбектеу;
Атқарылған іс-шаралардың нәтижелерін ашып көрсету;
Елдің мәдени-рухани жағдайының дамуына талдау жасау.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері: Дипломдық жұмыстың зерттелу аясы Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемен ел ретінде өмір сүріп жатқан мерзімді қамтиды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Егемен Қазақстанның мәдениетінің дамуына шолу жасауда ұлттық мәдениеттің дамуы жайлы Х.Әбжановтың, Г.Назарбаеваның [1], Б.Аяғанның, Д.Махаттың [2], Н.Назарбаевтың [3], Б.Аяғанның, Ә.Ауанасованың, А.Сүлейменовтің [4], Б.Сатершиновтың [5], Ж.Артықбаевтың [8] еңбектері құнды ақпарат береді. Аталған еңбектер мемлекеттің тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәдени саладағы шешілуі тиіс өзекті мәселелерден бастап, оларды игеру жолындағы жасалған іс-шаралар мен елдің өркендеу үдерісі жайлы баяндайды. Сонымен қатар, мәдени даму жайлы жан-жақты хабар беретін Б.Төлепбергеннің [6], А.Қалиеваның [7], С.Қасқабасовтың [9] еңбектері де зор үлес қосты.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының археологиялық қазба жұмыстарының жүзеге асуы және нәтижелері жөнінде К.Байпақовтың [10], М.Хабдулинаның [11], А.Марьяшевтің, Ғ.Ахатовтың, А.Горячевтің, С.Потаповтың, Г.Камалованың [14], Ә.Төлеубаевтың, З.Самашевтың, Ұ.Үмітқалиевтің, Ғ.Омаровтың, Ж.Шайкеннің [15], Д.Воякинның, Б.Железняковтың [23], В.Зайберттің [24], М.Елеуовтың [25], А.Плешаковтың [29] мақалалары дерек береді. Қазақстан аумағындағы көне қалашықтар, қорымдар, ескерткіштер және ғибадатханаларға жасалған зерттеулердің қорытындылары өткеннің ұмытылған беттерін жаңғыртып, егемендік жылдарында тарих пен мәдениетті қайта қалпына келтіру үшін құндылығы жағынан өте жоғары болды.
Зерттеудің екінші тарауы тәуелсіздік жылдарындағы мемлекеттің руханиятына талдау жасауға арналған. Елдің рухани жағдайы бойынша Ш.Құрманбайұлының [32], Қ.Жүкешевтың [33], М.Баймаханбетованың [34], Ә.Бәкірдің [35], Д.Дүйсебайдың [36], Қ.Мамаділдің [38], Б.Омаровтың [39], Т.Кәкішевтың [41], Н.Жанақованың [43], Б.Аяғанның, Ә.Ауанасованың, А.Сүлейменовтің [45], А.Құсайыновтың [50], [53] еңбектері басшылыққа алынды. Мәдени-рухани құндылықтар мен ұлттық дәстүрлерді заманауи тұрғыда дамыту мәселесі басты тақырып болды.
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Бүркітбай Аяған, Әлима Ауанасова және Арман Сүлейменовтың 2014 жылы жарық көрген Қазақстанның қазіргі заман тарихы атты ғылыми-танымдық еңбегінде тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы айтулы оқиғаны баян етеді: 1992 жылы 28 қыркүйек пен 4 қазан аралығында Алматыда өткен Қазақтардың 1-ші Дүниежүзілік құрылтайы мемлекеттің мәдени-рухани өмірінде ұлттық серпіліс берді. Құрылтайдың нәтижесінде әлемнің түкпір-түкпіріндегі белгілі отандық ақын-жазушыларды, ғалымдарды, саясаттанушыларды, суретшілерді, бизнесмендерді және басқа да отандастарды жинады. Жаһандағы қайраткерлердің өз елінде жиналуы мәдениеттің дамуына серпін егемендік мемлекет дәрежесін алу болды.
Елдің мәдени саласы қысқа уақыттың ішінде біршама жетістіктерге жетті. Ханкелді Әбжанов пен Гүлмира Назарбаеваның Қазақстан: тарих пен тағдыр атты еңбегінде: елді мекендердің дұрыс атауының қалпына келтірілуі; ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы өз халқының мүддесін қорғағаны үшін қуғын-сүргінге ұшыраған зиялылар қауымының өкілдерінің ақталуы; олардың жазба мұраларының қалпына келтіріліп, қазақ ғылымы мен әдебиетіне қол үлесі; мәдени ескерткіштердің қайта жанданып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебенің берілгендігі; ұмытыла бастаған ұлттық спорттың түрлері, мерекелер мен рәсімдердің жаңғыруы туралы сөз етіледі. Осылайша тәуелсіз Қазақстанның даму үдерісі жайлы құнды еңбектер жазып қалдырған ғалымдардың жұмыстары қолданылды.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі: Жұмыс барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері: елдің әртүрлі мәдени салаларын жүйелік талдау, даму үдерісін құрылымдық әдіс арқылы жіктеу, өркендеудің ұқсастық заңдылықтарын тарихи салыстыру, тәуелсіздік жылдарындағы орын алған үрдістерді тарихи әдіс арқылы баяндау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы: Тәуелсіздіктен кейінгі мәдениеттің өркендеуіне байланысты жазылған еңбектер мен зерттеулерді зерделеп, елдің даму үдерісін жиналған деректер бойынша бір арнаға салып, келесі зерттеулер мен алдағы жасалатын стратегияларға нұсқалық қызметін атқару.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ
1.1 Егемен елдің мәдени дамуы
Мемлекеттің егемендігі көптеген факторларға байланысты. Бірақ олардың ішінде рухани-мәдени сала ерекше маңызға ие болып табылады. Тарихи тәжірибе елдің мәдени дәстүрлерінің мемлекеттің басынан өткерген жағдайлары мен уақытқа байланысты өзгеретінін үйретеді. Олар не дамиды, немесе ескіреді. Осыған байланысты, бүгінгі таңда Қазақстан мәдениетін тек салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жинағына жатқызуға болмайды. Олар сондай-ақ білім, ғылым, әдебиет және өнер, мәдени және қоғамдық іс-шараларды қамтиды. Егер еліміздің тұңғыш Президентінің сөзімен айтсақ, қазіргі қазақтың мәдениеті ақындардың салт-дәстүрі мен ауыз-әдебиеті ғана емес, кәсіби дамыған театрдан бастап операға дейін, сәулеткерлік мектептерден көркем сурет өнеріне дейінгі өнер туындылары мен жаңалықтарын танытады [3, 130 б]. Осы ұстанымды жол көрсетуші темірқазық етіп, тұрақтылық жолына енді жеткен жас мемлекет Қазақстан Республикасы мәдениеттің дәстүрлі түрімен қатар заманауи үлгілерін де дамытуға баса назар аударды. Өйткені кеңестік заманнан қалыптасқан театр өнері, кино, музыка саласында отандастарымыздың жеткен жетістіктері көп еді. Ендігі кезекте олардың есімін барша қазақ жұртына мақтаныш етіп, елдің басқа да азаматтарының шығаршылық әрі рухани-мәдени тынысын ашу тұрды.
Зерттеудің бұл тарауында тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдардағы мәдениеттің қалыптасып, 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан бастап, 2004 жылы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы құрылғанға дейінгі аумақтағы мәдениеттің жағдайы қарастырылады.
Мәдениет мұрасы мен ұлттық бірегейлік арасында өзара тығыз байланыс бар. Мәдениеттің бөлшегін, жүгін арқаламайтын адамның болуы мүмкін емес. Сол үшін де өткеннің мәдениетін қазіргімен қоса білу еліміздің алдыға бірге, ұлт ретінде жылжуымызға алып келеді. Қоғамның тарихы мен мәдениеті бай, ішінара бір-бірімен араласып, бір жерді бөлісіп өмір сүретін әртүрлі этностарды қамтиды. Бұл өз кезегінде ұлттық бірегейлігімізді сақтай отырып, әртүрлі мәдениет өкілдерімен араласуға ашық болуымызға септігін тигізеді [6, 141 б].
Мемлекеттілікті біртұтас етіп ұстап тұруда ұлттық идея басты рөл ойнайды. Ең алдымен, ұлттық идеяны қалыптастырып, кейін мемлекеттің жан-жақты даму стратегиясын жоспарлау қажет. Ал ұлттық идеяны қалыптастыру - мемлекетіміздің өткен мәдениетін зерттеуден басталады [6, 142 б].
Егемендікке қол жеткізгеннен кейінгі елде мәдениеттің қалыптасуы бірқатар ауырпашылықтар мен қиындықтарды бастан өткерді. Кеңестік дәуірде жоспарлы экономикамен өмір сүріп, өндіріс шамасының әлсіздеуіне байланысты нарықтық экономикаға көшу қажеттілігі тұрды. Дегенмен, мәдениет, білім беру және ғылыми мекемелерді техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, материалдық-қаржылық шығындарын жабу үлкен қиындықтарға алып келді. Онымен қоса, өндірістік емес салалардың мамандары мен гуманитарлық бағыттағы зиялы қауым әлеуметтік тұрғыда қорғалмаған болып шықты. Мұның салдары - 1992 жылы орын алған мұғалімдер мен дәрігерлердің ереуілге шығуына бірден бір себеп болды. Мәдениеттің коммерциялануы да байқалды.
Мәдениеттің коммерциялануының тағы бір теріс ықпалы: кино саласының жағдайы мүшкіл болды. Халықтың руханиятын көтеріп, телеэкран тілінде сөйлететін кинолардың көбі дерлік шетелдің кинолары болды. Батыстың атыс, кісі өлтіру, ұрлық-зорлық, бейәдеп кинолары ұлттық киноның ауадай қажет екенін аңғартты [6, 190 б].
Мәдениеттің бөлімі болып саналатын ғылым саласында да елеулі өзгерістер орын алды. 1990 жылдары Қазақстан Ғылым Академиясының 32 бөлімшеден тұратын ғылыми мекемелері 6 бөлімше болып біріктірілді. Олар: химия-технология ғылымдары, математика-физика ғылымдары, биология ғылымдары, жер туралы ғылымдар, Орталық Қазақстан ғылыми бөлімшесі мен қоғамдық ғылымдар бөлімшесі. Қазақстан ҒА-да 244 ғылым докторы мен 1798 ғылым кандидатынан тұратын 4475 ғылыми қызметкер жұмыс жасады. Ал жалпы қызметкерлердің саны 10 994 адамнан тұрды. Бірақ, ғылыми бағытта да жетістіктермен қатар жеңілістерді де бастан кешіруге тура келді.
Ғылым саласында кадрларды жетілдіру мен ғылыми-техниканың маңызы зор бөлімдері - радиоэлектроника, автоматика, машинатану және механика бойынша ғылыми ошақтарды әзірлеу көштің соңында қалды. Академиялық ғылым, жоғары оқу орындары ғылымдары және салалық ғылымдар нашар үйлестірілді және мұның нәтижесінде зерттелінуі қажет мәселелер ұсақталып, ғылыми күштердің шашырап, орасан маңызы бар салалардың ұйымдастырылуына лайықты дайындық жетпеді.
Бұл уақытта ғылыммен қоса білім беру жүйесінде де айтулы өзгерістер орын алып жатты. 1993 жылы 1 қаңтарда ел аумағында 154 мың балаларды қабылдайтын 303 балабақша жұмыстарын тоқтатты және орта мектептердің де саны азайды. Мемлекеттік емес білім мекемелерінің саны артты. Тек еңбек мектептері ғана емес, әртүрлі бағыттағы білім беру орындары ашыла бастады. Мысалы, гимназиялар, лицейлер, жеке меншік мектептер, мамандандырылған мектер, колледждер жұмыс жасай бастады. 2001 жылы оқудың 12 жылдық цикліне көшуге эксперименттік қадам жасалды.
Ғылым-біліммен қатар, елдің мәдени құрылысының дамуы да өзекті мәселе еді және бұған нақты бағдар берген қадамдардың тағы бірі - ережелер мен заңнамалардың қабылдануы болды. Мәселен, 1992 жылы 2 шілдеде Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау мен пайдалану туралы Қазақстан Республикасының № 1489-ХІІ заңы қабылданған болатын. Бұл заң бірнеше мақсатқа негізделді. Атап айтқанда, тарих пен мәдениет объектілерін айқындап, оларды қорғауға алу, пайдалану және оларға мәдениет ескерткіші мәртебесін тағайындау. Сонымен қатар, тарихи-мәдени объектілеріне зақым тигізгені үшін жауапкершілікке тарту. Ал бұл мақсаттарды облыстардың және аудандардың жергілікті атқарушы органдары мен өкілетті орган жүзеге асырды [2, 21 б].
1991-2000 жылдар аралығында халық мәдениеті тарихында даму жолының үдерістері орын алды. Қазақтың көне мейрамы Наурыз бен айтыс өнері қайта жаңғырып, көне дәстүрлердің сапасы қалыптасты. Әлемнің шығысында тойланатын, бірлік, татулық, құт пен берекенің символы болған Наурыз мейрамы тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық мереке дәрежесінде атап өтіле бастады. Қазақстан Республикасы 124 ұлттан тұратын көпұлтты мемлекет болса да, әр этнос өзінің атадан келе жатқан дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын жаңғыртып, дамытуға мүмкіндік алды. Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің 1995 жылғы мәліметі бойынша, аталған жылда мәдени-ағарту мекелерінің ұйымдастыруымен ел аумағында 180 мыңға жетер әртүрлі ұлттық-мәдени іс-шаралар өткізілген [4, 220 б].
Қазақстан Республикасы әлеуметтік және мәдени дамуының тұжырымдамасында былай делінеді: мемлекетке өмір берген қазақ мәдениетін қолға алып, оған басымдық беру керек. Өйткені отандық мәдениет Қазақстаннан басқа елде гүлдеп, дами алмайды.
Елорда Астана қаласында Мұсақожаева Айман Қожабекқызының Музыка академиясы құрылды. Ол еліміздегі оркестр мен вокал салаларындағы өнерлері бал тамған кәсіпқой музыка әншілерді, музыыканттардын басын қосты. Алматы қаласында Жания Әубакірованың музыкалық мектеп стилінде коллежді құрылып, жұмысын бастады. Жазушы Әбдіжаміл Нұрпейісов ПЕН клубын басқарды. Дәстүрлер жүлдесі деп аталатын халықаралық деңгейде классикалық би фестивалі өтті. Жартастарда бейнелгенген жазулар мен суреттерге қазба жұмыстары ұйымдастырылды. Славян жазбасы және мәдениеті күндері сияқты көптеген бұқаралық әрі мәдени іс-шаралар ұйымластырылды. Алматы қаласында авангардтық-заманауи стильдегі 14 жеке меншікке ашылған сурет галереясы құрылды. 1991 жылы республика шеңберінде 48 кәсіби театр жұмыс істеді және 19 мәдени орталықтар іс-шараларды ұйымдастырумен айналысты. Аралас экономиканың маңызын түсіндіретін Жеке меншік қорларындағы Қазақстан өнерінің көркем туындылары деген атаумен алғаш рет республика деңгейінде көрме өтті. [4, 224 б].
Театр мен музыка репертуарларында мемлекет, ғылым және мәдениетке зор еңбек сіңірген тұлғалардың атына қойылымдар қойылып, халықтың тарихи рух пен ұлттық идея қайтадан есіне алуға жағдай жасалды. Мәселен, Абай Құнанбайұлы, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Құрманғазы Сағырбайұлы, Мағжай Жұмабаев, Жамбыл Жабаев сынды елдің қайталанбас қайраткерлерінің мерейтойларына орай фестивальдер өтіп тұрды. Абай Құнанбайұлының 150 жылдығына орай мемлекетте 156 су жаңа қойылым көрсетілді. Мұндай шаралар халықтың мәдениет арқылы мемлкеттің бірлігін сақтауына үлкен үлесін береді.
ЮНЕСКО-ның шығарған шешімі бойынша жоғарыда берілген қазақтың көрнекті ақыны әрі философы Абай Құнанбайұлы мен ақын Жамбыл Жабайұлының аталған 150 жылдық мерейтойы, қазақ халқының өмірі мен даналығын жеткізетін Абай жолы романының авторы, жазушы, драматург Мұхтар Әуезов пен жазушы, академик Сабит Мұқановтың 100 жылдық мерейтойы жаһандық деңгейде ата өтілді. Бұл оқиғалар халықаралық серпіліс туғызып, қазақ ұлтының рухани ішкі әлемін байытатыны айдан анық [8, 45 б].
Халықаралық конкурстардың мақсаты - қатысушылар мен орындаушылардың кәсіпқойлығын арттыру болып табылады. Осындай мақсатпен Алматы қаласында Азия дауысы, Жас қанат, Қыз сыны сияқты іс-шаралар өткізіліп, мемлекет азаматтары мен өнер адамдарының арасын біріктіріп, елдің шығаршылығы мен өнерінің дамуына жағдай жасады [4, 221 б].
1992 жылы 22 ақпанда, 5 жыл бойы жүзеге асуы тиіс болған Үндістан мемлекетінің астанасы Нью-Дели қаласында Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Үндістан Республикасының Үкіметі мәдениет салаларында, яғни өнер, ғылым-білім, туризм, спорт салаларында Екі Жақ пен халықтарының арасында достық пен ынтымақтастықты дамытуға келісім қойылды. Келісім бойынша Екі Жақ бір-біріне аталған бағыттар бойынша қолдау білдіріп, тәжірибе жинауға мамандар алмасып, білім-ғылым және техникалық мекемелерде бір-бірінің азаматтарын қабылдайтындығы шешілді [2, 164 б].
Қазақстан таяу жатқан елдермен және қиыр шетелдің 49 мемлекетімен мәдени жетілуді іске асыру бойынша ынтымақтастық туралы келісімдер жасады. ШЫҰ елдерінің мәдениет министрлерінің жиналуы мен ТҮРКСОЙ Тұрақты кеңесінің отырыстары бұған нақты дәлел бола алады [4, 225 б].
Әлем мемлекеттерімен өзара келісімге келіп, мәдени қолдау табу арқылы ҚР бірқатар келеңсіздіктердің алдын алды әрі бірталай мәдени іс-шаралардың Қазақстан аумағында өтуіне мүмкіндік алды. Мәселен, 2001 жылы Астана қаласында мамыр айының соңғы 10 күнінде шахмат сайысы ұйымдастырылды. Әлемнің чемпиондары (Г.Каспаров, В.Крамник, Б.Гельфанд, т.б) қатысқан сайыс тәуелсіздігіміздің 10 жылдығына орайы арналғанына да байланысты мемлекетіміздің атын тағы бір мәрте жер-жаһанға жария етті [1, 146 б]. Бұл да өз кезегінде мәдениетті дамыту арқылы жаһан елдеріне мемлекетті дұрыс үлгіде танытудың белгісі.
Үздік сұрмергендермен бірлесе жеткен мәдени жетістіктің бірі - америкалық Голливуд кинокомпаниясымен 2003-2005 жылдар аралығында түсірген Көшпенділер фильмі. Жалпы қазақ кино өнері 1980 жылдары өте сәтті даму үстінде болды. Өйткені қазақстандық режиссерлердің түсірген фильмдері Канада, Франция, АҚШ, ГФР және Италияда өтетін кинофестивальдерден жүлдері орындар иеленіп, 1989 жылы Өнер және кино (Искусство кино) журналында отандық кино бірінші орынға бақ тіреді.
1934 жылы алғаш Алматы кинохроника студиясы деген атаумен құрылып, 1960 жылдың 9 қаңтарында Қазақфильм болып аталып, 1984 жылы Ш.Аймановтың аты берілген Қазақфильм студиясы кеңес елдері арасында үздік кинокомпаниялардың қатарында тұрды. Серік Апырымовтың ауыл тұрмысын жеткізген Соңғы аялдама, Ақсуат кинотуындылары жарық көрді. Кейін Қазақстан жерінде орын алған әскери сынақтар туралы Үш ағайынды, түркі халықтарының түпкі тамырын зерделеуге арналған Аңшы фильмдері жарық көріп, қазақ киносының дамуына алып келді [4, 225 б].
Алайда тәуелсіздікке қол жеткізген уақыттан бастап қазақ кинематографиясы ауыр жағдайларды бастан өткерді. Одақ кезінде кеңестік байланыстардың әсерімен дамып тұрған кино, театр мәдениеті ендігі кезекте одақтық байланыстардан үзіліп қалды. Аталған үзілулердің салдарынан қаржыландыру, кадрлардың жетіспеушілігі, ресурстардың аздығы мен басқарушылықтың жоқтығынан қиын кезеңдерге тап болды. Одан бөлек рухани-мәдени, идеология, ұлттық тәрбие тұрғысынан да қазақ кинолары халықтың жігерін шыңдауға себеп бола алмады.
Аты аталған С. Апымыров түсірген Сергелдең фильмін, Сұрқай үштағандағы орын деп аталатын Е. Шынарбаевтың фильмін, Д. Өмірбаевтың Қайрат атты фильмін қалың жұртшылық қабылдамады. Ал, Абайдың бейнесін сипаттайтын А. Әмірқұлов түсірген Абайдың жастық шағы фильмі туралы халық Біздің Абай бұл емес! деп, бұл фильмнің де олқылықтарын көрсетті [6, 191 б]. Осындай мәселелер қазіргі заманның нағыз мәдениет тасылмаудашы құралы кино өнерін қайтадан қолға алуды талап етті.
Жоғарыда көрсетілген қиындықтарды шешу үшін, республикадағы кино өндірісін жетілдіріп, материалдық және техникалық құрал-жабдықпен қамтып, кадр даярлау үшін 1996 жылдың 30 тамызында инвестициялар тарту мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметі Шәкен Айманов атындағы Қазақфильм шығармашылық-өндірістік бірлестігін қайта құру туралы қаулысын қабылдайды. Материалды қажеттіліктер өтелгеннен кейін алғашқы нәтижелер де көріне бастады:
1998 жылдың қазанында Алматы қаласында І халықаралық Еуразия-98 атты кинофестивалі өтіп, оған атақты режиссерлер мен актерлар шақырылды;
Дүниежүзілік Канн фестивалінде атап өтілген Үш ағайынды фильмі ерекше сыйлықтарға ие болды. Бұған дейін Турин, Балтық және ТМД елдерінде номинацияларды ұтып алып, Токио қаласында Гран-приді жеңіп алған болатын (2000 ж);
Қазақстанның кинематографтары Мәскеу қаласында өткізілген VI Еуразиялық телефорумының бірінші орын иегерлері атанды (2003 ж);
Республикада 30 түрлі көркем кинотуындылары түсірілді (2000-2005 жж);
Мәдени мұра бағдарламасы және Қазақстандағы Ресей жылына орай Алматыдағы Абай алаңында Шәкен Аймановтың 90 жылдық мерейтойына арналған Шәкен жұлдыздары атты ІІ қазақстандық кинофестивалі өтті (2004 ж, 30 қыркүйек) [4, 226 б].
Халықтың көзі ашылған тыңдайтын, көретін және көрсететін мәдениеті де даму үстіне дами береді. Кино өнерінде де берілген жетістіктерден кейін де халықтың рухани бірлестігін телеэкран арқылы сезіндіретін отандық туындылардың да сапасы арта бастады. 2009 жылы Сталинге сыйлық (Подарок Сталину) атты фильмі Челябі қаласында өткізілген халықаралық Золотой витязь кинофестивалінде Ең үздік режиссура, Шәкен жұлдыздарының бас жүлдесін ұтып, басқа да фестивальдерде жүлделі орындарға қол жеткізіп, Францияда ұйымдастырылған ХІV Дүниежүзілік Азия фильмдерінің Синема Азия (CinemAsia) фестивалінде марапатқа ие болып, Гран-приді жеңіп алды.
Дәл сол жылы Алматы қаласы Цезарь кинотеатрында Ш. Айманов атындағы Қазақфильм АҚ-ның бастауымен ХХ ғасырдың басындағы саясат сахнасынан табан тіреген Әлихан Бөкейханұлы көшбасшылығымен ұйымдасқан Алаш зиялыларының ұлттық сананы қалпына келтірудегі қиындыққа толы саяси жолы баяндалған Алашорда атты деректі фильмнің тұсауы кесіліп, дүйім жұрттың назарына ұсынылды.
Осы лептің қарқынымен 2012 жылы жаңалық болған тағы бір тарихи негізделген туынды жарық көрді. Мамыр айының 3 жұлдызында Ақан Сатаевтың басшылығымен түсірілген Жаужүрек мың бала фильмі халықтың қалауынан шығып, көрсетілім жағынан және жиналған қаражат жағынан рекорд жасап, көрсетілімнің алғашқы апталарының өзінде-ақ 2 млн-нан астам АҚШ долларын жинады. Бұл да халықтың қызығушылығы мен өнер майталмандарының бір арнаға тоғысып, бір-бірін рухани-мәдени терең сезініп, тылсым мағынада түсінулерінің айқын көрсеткіші болып табылады [4, 227 б].
Қазақстанның шама-шарқы да өсіп, дүниежүзілік іс-шараларды республика аумағында өткізетін дәрежеге жетті. Бұған дәлел - 2008 жылы қыркүйек айындағы V Еуразиялық халықаралық кинофестивалі мен Астана қаласының 10 жылдығына орай Опералия-08 (Operalia-08) атты ІV Халықаралық музыкалық фестивалі атап өтілді. Республиканың ішінде Иордания, Мысыр, Түрікменстан, Катар мемлекеттерінің мәдениетіне қатысты іс-шаралар ұйымдастырылса, Тәжікстан мен Монғолияда Қазақстанның мәдениетін насихаттауға бағытталған мәдени іс-шаралар өткізілді. Өйткені мәдениетті қалыптастырумен қатар оны дәл сондай қарқында насихаттау да өте маңызды болып табылады. Мемлекет халқының өзі жетерліктей деңгейде насихатталса, өз елін сүймеуге деген себеп те қалмайды. Ал егер өз еліне деген сүйіспеншілігі болмаса, басқа мемлекеттің азаматтары да қазақтың мәдениетін сыйламай бастайды. Өйткені өз мәдениетін құрметтемейтіндерді ешкім де құрметтемейді. Осы тұрғыдан алып қарағанда көрші мемлекеттерден бастап, шет елдерде Қазақстан мемлекетенің мәдениетінің жетерліктей дәрежеде насихатталуы - әлемдік аренада құрметке ие болу үшін аса маңызды.
Мәдениеттің жан-жақты дамуы, мәдени ошақтардың, театр, концерт залдарының көптеп ашылуы қала және ауыл тұрғындарының күнделікті тұрмыстан тыс рухани нәрленіп, жандарын демалдыруға үлкен септігін тигізеді. Бірақ әр адамның руханиятын жекеше көтерумен қатар халық болып жұмыла көтеру қазіргі заманда аса қажет. Өйткені жеке дара адам мен тұтастай ұлттың шығармашылық әлемінде бұлыңғыр болашаққа бағдар түзеп, сол бағытта жүріп өту жолдары ұқсас болып келеді. Адамның жеке басындағы оқиғалар не трагедиялық, не романтикалық болып жадында сақталып қалатыны сияқты, ұлттың да жадында тарихи естеліктер мен айтулы оқиғалар осындай реңкте жатталып қалады. Алайда осылай сақталған тарихи-мәдени естеліктерді қайта жандандырып өмірге алып келу де алғашында сезінген не романтикалық, не трагедиялық сезімдерді сезіндіру арқылы жүзеге аспақ. Осыған байланысты ұлтты біртұтас етіп біріктіру жолында осы шараларды ұйымдастыру үшін театр мен кино өнерінің маңызы зор болып табылады. Жеке адамды және тұтас қоғамды бір сергелдеңге салып, жүректерін тебірентіп, халықтық бірегейлік сезімін ояту үшін мемлекет тарапынан да осындай үлкен әсері бар мәдениет саласына баса назар аударуы тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында орасан зор маңызға ие болды. Өйткені үкімет тарапынан ұйымдастырылған үрдістер әрі жиі әрі ауқымды сипатта болды [3, 150 б].
Аталған үдерістер ұлттық сананы оятып, халықты бірізділікке жетелеуде оң пайдасын көрсетті. Сол маңызды оқиғаларды тізіп шықсақ: 1997 жылы Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған құрбандарды еске алу жылы болып бекітілді; 1998 жылы Ұлттық келісім және тарих жылы болса; 1999 жылы Ұрпақтардың бірлігі және сабақтастығына баса назар аударған жыл болды; ал 2000 жылы Мәдениет жылы болып жарияланды.
Ресми түрде жарияланғанның әсерінен де, сәйкесінше осы салада белгілі бір жетістіктерге қол жете бастады. 2001 жылдың есебі бойынша музейлердің саны бұған дейінгі есеппен 17 пайызға дерлік өскен. Елдегі музейлердің көбі мемлекеттік болып табылады. Ал қалғаны, яғни 11 пайызы ғана жеке меншік музейлер. Археологиялық, тарихи салалардың қазба зерттеулері, этнография, антропология, тарихи жазба және заттай деректер көптеп зерттелуі нәтижесінде музейлер жаңа ескерткіштер мен жәдігерлерге толықтырды. Ауылдық жерлерде 67 музей жұмыс істеді. Олар республикадағы жалпы музейлер санының 40 пайызын құрады [4, 222 б].
Халықтың мәдени деңгейінің өсуі елдегі музей ісінің дамуына және білім деңгейінің де көтерілуіне алып келді. Библиографиялық деректерге, ақпараттарға қызығушылықтар артып, кітапханалар мен оған келушілердің саны өсті. Осыған байланысты кітапханаларды халықтың қажеттілігін өтейтін кітаптармен қамтамасыз етумен қатар заманауи-техникалық үлгіде қайта жандандыру ісі келесі мәселе болды.
1990 жылдардағы кітапханалардың құлдырауынан кейін бұл жағдай қайтадан кітапхана ісінің дамуына жағдай жасады. Өйткені Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау мен реформалар агенттігінің Ұлттық статистикалық бюросының (ҚР СЖРА ҰСБ) есебі бойынша 1995 жылы Қазақстанда 7352 кітапхана болса, 1996 жылы кітапханалар саны 5203-ке қысқарды. Ал 1999 жылы 2631 болып, кітапханалар саны бастапқыдан 3 есеге азайды. Мәдениет жылын қабылдаумен 2001 жылы кітапханалар саны бірден 3989-ға жетті. Келесі дамуы көрсеткіші Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен байланысты болды.
Кітап ісі және әдебиетпен бірге мәдениеттің өнер саласының маңыздылығы туралы Қазақстанның тұңғыш Президенті Н. Назарбаев өзінің Тарих толқынында кітабында мынандай жолдарды келтіреді: Қазақ жерін мекендейтін барлық этностар қарапайым болған ақиқатты - қазақ мәдениеті тек Абай мен домбыра емес, немесе Мағжан Жұмабаевтар мен Мұхтар Әуезовтер емес екенін түсінулері керек. ХХ ғасырдағы қазақтың мәдениеті деген Мұқан Төлебаевтан бастап Ғазиза Жұбановаға дейін қаншама дарынды композиторларды қамтитын сазгерлік мектеп, Ермек Серкебаевтан бастап Әлібек Дінішевке дейінгі театр өнерінің бұлбұлдары болған опера әншілері, қазақтың философтарының тың ой-толғаулары мен суретшілердің қолынан бал тамған шеберліктері, Алматының сәулет ансамблі, Әлкей Марғұланның этнологияда ашқан жаңалықтары, Мұқағали Мақатайұлының сезімге баурар лирикалары мен Асқар Сүлейменовтың терең эсселері. Ол дегеніміз - тек сырты жылтыраған бірдеңе емес, рухыңды шыңдап, жаныңды байытар - қазақ мәдениеті [3, 131 б].
Қазақ мәдениетінің маңызды оқиғаларының тағы бірі 2001 жылы орын алды. Осы жылдың ақпан айында Асыл мұра атты музыкалық мұра жобасы әзірленіп, тұсаукесері өтті. Жобаның мақсаты өте айқын болды - ұлттық өлеңдер мен әндерді сандық сақтаушыларға жаздыртып, оны жүйелеу, өңдеу және қайтадан жазу. Бұл өз кезегінде халық әндері, классикалық және қазіргі заманауи музыка үлгілеріне екінші тыныс берді.
Ақындар мен жазушылардың шығармашылықтарының басты тақырыбы қазақ халқының соңғы екі ғасырдағы дамуы мен өркендеуі жайлы болды. Ақын Асқар Оразақынның Тәуелсіздік тартулары (2001), қаламгер Айтұлы Несіпбектің Байтерек (2004), жазушы Асқаров Әлібектің біршама шығармалары (2005-2008) осы тақырыптардың шеңберінде жарық көріп, халықтың рухын өлең арқылы асқақтатуға тағы бір себеп болды [4, 223 б].
Қазақстан Республикасының әдебиет, өнер, сәулет салаларын өркендетуге ат салысқан өнер адамдарын одан әрі шабыттандыру мақсатымен қаулылар жарияланып, танымал және жас әншілер, атап айтқанда Бибігүл Төлегенова, Ескендір Хасанғалиев, Роза Бағланова, Ермек Серкебаев, Алтынбек Қоразбаев, Роза Рымбаева және Лұқпан Жолдас, Меруерт Түсіпбаева, Досымжан Таңатаров, Тоқтар Серіков сияқты тағы да басқа еңбек сіңірген халық әртістері марапатталды. Олардың туындыларына сүйсінген дүйім жұрттың да құрметіне бөленді. Республика аумағында және көрші мемлекеттерге де танылған Отырар сазы оркестрі және МузАрт, Ұлытау, Гүлдер ансамбльдері халықтың қалауынан шықты [2, 165 б].
Ел аумағында мәдени үйлердің де саны артты. Қазіргі уақытта ерорда Астана қаласының өзінде Қалибек Қуанышбаев атындағы қазақ музыка драма театры, Күлаш Байсейітова атындағы Ұлттық опера мен балет театры, Максим Горький атындағы орыс драма театры, Бейбітшілік және келісім сарайы және Мемлекеттік цирк жұмыс жасап тұр.
Сахна өнерінің дамып, көпшілік халықтың молаюына байланысты концерт залдарының құрылымдарында да өзгерістер болды. Көрерменнің көптігіне байланысты залдардың сыйымдылығы артты. Мәселен, 2003 жылға қарағанда 2005 жылы 18 мың орынды құрады. Ол алдыңғымен салыстырғанда 22 пайызға артық. Филармония концерттерінің саны мен көрермендерінің саны 56 мен 10 пайызға асты. Халықтың музыка өнеріне қызығып, ұлттық туындылардың насихатталуы халықтың ортақ құндылықтармен сусындауына оңтайлы жағдай жасады. 2004 жылы республика шеңберінде 9500 көркем өнерпаздар ұжымы жұмыс істеген болатын. Олардың төрттен бір бөлігі, яғни 75 пайызы (7 мың) ауылдық жерлерде орналасты. Аталған ұжымдардың басты бағыттары - хор, вокал және хореографиялық болып бөлінді. Өнер саласының әртараптан дамуы халықтың да біржақты емес, жан-жақты рухани мұрамен сусындап, ұлттық бірегейлікті сақтап тұруына алып келді [4, 224 б].
Жоғарыда көрсетілген деректер бойынша, егемендікке қол жеткізгеннен кейінгі уақытта Қазақстан Республикасының саяси-экономикалық ахуалымен бірге мәдениеті мен ғылым-білім ісі де қарқынды даму үстінде болды. Өйткені сырттан қорған болатын экономика мен саясат болса, іштен тіреу болатын мәдениет пен білім.
Қорытындылай келгенде, аз ғана уақыттың ішінде көрсетілген біршама жетістіктерге жету де, өз кезегінде қажырлы еңбек пен қолдаудың нәтижесінде жүзеге аса алды. Мәдениетті қолдау үшін ұлттық қордың құрылып, мемлекет және халық тарапынан да демеу көрсетіліп, мәдени мамандарды жетілдірудің маңызы зор екенін тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығы тайға таңба басқандай көрсетіп берді.
Тәуелсіздікке қол жеткізу - Қазақстан Республикасының рухани мәдениетінің жандануына мүмкіндік берді. Өйткені тәуелсіздіктің жалпы идеясы - ұлттың рухани өмірінің динамикасы болып табылады [7, 348-б]. Осыған байланысты Қазақстан Республикасында тұратын халықтардың рухани өмірінің қажеттіліктері мен сұраныстары қамтамасыздандырыла алды. Қысқаша шолып өтсек:
елді мекендердің дұрыс атаулары қалпына келтірілді;
ХХ ғасырдың 30-жылдарында өз халқының мүддесін қорғағаны үшін қуғын-сүргінге ұшыраған зиялылар қауымының көрнекті өкілдері ақталды, олардың жазба мұралары жарық көріп, қазақ әдебиеті мен ғылымына үлес қосты;
тәуелсіздіктің арқасында қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілді;
мәдениетті қолдау жылы өткізіліп, мәдени-тарихи ескерткіштер қалпына келтіріле бастады;
ұлттық спорттың ұмытылған түрлерін, мерекелер мен рәсімдерді жаңғырту мүмкін болды;
Қазақстандық білім мен мәдениет демократиялық қағидаттарға толы құқықтық базаға ие болды [1, 89 б.].
Әдебиет пен өнер саласындағы қайраткерлерді шабыттандыру мақсатында мемлекеттік сыйлықтар беріп, марапаттау жүзеге асырылды
Егемендікті күшейту жолында саяси-экономикалық реформаларды қуаттаумен қатар, ана тіліміздің мерейін мемлекеттік деңгейге жеткізу және ұлттық дәстүрімізді жаңғырту жұмыстары белсенді жүргізілді [5, 84 б.].
Әуелден жоспарланғандай Қазақстанның этномәдени әралуандығын негізге ала отырып, жаһандық дамуда мыңжылдар бойы тарихы бар территория мен халықтардың ассимилицияға ұшыраған мәдениетінен қазақтың төл мәдениетін сүзіп алып, алға жылжушы арнаға заманауи түрде бағыттау оң жүзеге асты. Ендігі міндет - көптеген ғасырлар созып қалыптасқан мәдениетті одан әрі өркендету.
1.2. Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы, нәтижелері
Кеңес Одағының ыдырауымен тарихи қысқа уақыттың ішінде посткеңестік мемлекеттерді рухани әрі материалдық мәдениет тұрғысынан тамыры тереңде жатқан кешенді мәселелер күтіп тұрды. Мәселен, ауқымды аумақты елдердің бірегей ықпал етіп тұрған басымдықтардың ізім-қайым жоғалуы мен ұжымдық бірлестіктердің ыдырауы әр халықтың өзіне сай жеке-дара көқарасын қалыптастыруды талап етті. Дамудың жекеше сипатта болуы елдің еркін шарықтауына себеп болса да, ұлттық бірізділікке түсуде көптеген қиындықтарға алып келді. Әсіресе өркениеттердің тоғысқан заманында төл тарихтың ұмытылып, мәдениеттің қазақи бояуының өшуіне де себеп болды.
Осындай кезеңде халықтың бөлініп жарылуынан сақтап, қоғамдық бірлік пен ұлттық бірегейлікті қалпына келтіру үшін республика аумағын мекендеген қазақ ұлты мен басқа да ұлттардың төл мәдениетін терең қазбалауға қажеттілік бұрынғыдан еселене түсті. Мұраны ішкі ұмытылудан сақтап, сыртқы әлемдік жаһанданудың әсерінен болатынын жойылып кету қаупінен қорғау үшін қазақ мәдениетінің этникалық ерекшелігін аяққа тұрғызып, жел соғып дауыл тұрса да еш сынбайтындай қылып нық етіп қалпына келтіру келесі мәселе болды.
Тарихи-мәдени мұралар - оларға қайнар көз ретінде жүгіну алуан түрлі өркениеттердің дамуының да әртүрлі бағытта жүзеге асырылуы кезінде біртұтас құндылықтарды айшықтап, осы бағдар арқылы алға жылжуда баламасы жоқ жалғыз жол кейпінде өте өзекті сипатта болды. Зерттеушілердің мұраларды санаттарға бөліп, заттай деректерді айырмашылықтарына қарай бөліп, фольклорлық естеліктерді лексика-семантикалық түрлермен зерделеп, археологиялық қазба ескерткіштерін шындығын суырып алардай зерттеп, әдебиет өнеріндегі теңдесі жоқ туындылардың мағынасын терең түсінуге тырысып, бір аумақта ғұмыр кешкен біршама халықтың мұраларын араластырмай, өздерінің ерекшеліктеріне лайықты түрде зерттеуі шаң басылған тарих беттеріндегі, топырақтың астындағы ескерткіштеріміздің екінші мәрте тыныс алып, мемлекеттің болашақта өркендеуіне оңтайлы бағыт әрі төте түзуі үшін өте маңызды болды.
Қазақстан аумағында мәдениет саласындағы этносаралық байланыстардың саяси тұжырымдамасының қияли тұсында өмір сүріп жатқан жоқтығын аталған қатынастардың төрт дәреже бойынша жүзеге асырылып жатқанымен айқындауға болады. Өйткені республикада жекелеген адамдардың арасында, ұлттық және мәдени арнайы орталықтарының ұйымдастыруымен, Қазақстан Халық Ассамблеясының басшылығымен және аймақтық іс-шаралардың өткізілуімен этносаралық қатынастар жүзеге асырылуда [3, 143 б].
Не дегенмен рухани, материалды және саналы түрде тарихы әрі мәдениеті қалыптасқан біртұтас ел болу жолында мемлекет деңгейінде де, қалың жұрттың бастамасымен де ұлттық мұраларды сақтап, дамыту қажеттілігі туды. ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарында, мемлекеттің егемендікке қол жеткізіп экономикалық әрі мәдени жетістіктерге қол жеткізуі басталды. Қазіргі уақыттағы республикадағы мәдениет пен мемлекеттің жемісті қатынасының көрсеткіші деп Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын баса айтуға болады.
Бұл бағдарламаны Н.Ә.Назарбаев Iшкi және сырты саясаттың 2004 жылға арналған негiзгі бағыттары атты Қазақстан халқына арналған жолдауында іске асыруды тапсырды. Әрі 2003 жылдың 5 қыркүйегінде Үкімет бекіткен № 903 қаулымен 2006 жылға дейінгі іс-шаралардың жоспарына сәйкес әзірленіп шықты. Жобаның алғашқы кезеңі - 2004-2006 жылдар аралығын қамтыған болатын [9, 41 б].
Өзге мемлекеттердің тәжірибесі мен тарихында ұқсасы жоқ бұл жоба елдің рухани жетілуінде оң нәтижелер алып келді. Осыған байланысты 2006 жылы жоба аяқталмай, 2011 жылға дейін мемлекеттік стратегия ретінде жалғасты. Әлем бойынша аз кездесетін осы бағдарламаны орындауға республиканың зиялы деген қауымдарының барлық өкілдері қатысты. Мәселен, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, философия ғылымдары докторы, профессор Нысанбаев Әбдімәлік жетекші қызметіндегі ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің философия институты және саясаттану институттарының қызметкерлерін айтуға болады [6, 29 б].
Сонымен бірге ҚР Мәдениет және ақпарат Министрлігі мен ҚР Ғылым және жоғары білім Министрлігінің (2004 жылы: ҚР Білім және ғылым Министрлігі) бастауымен ұйымдасқан осы кезеңдерді зерттеп, қалпына келтіру жұмыстарына Алматы қаласындағы Ә.Х. Марғұлан атындағы археологиялық институты, Астана қаласындағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің, Е.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік университетінің, Алматыдағы Әл-Фараби атындағы Ұлттық Университетінің, Шымкент қаласында орналасқан М.О. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің және М.Қ. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университеті, Түркістан қаласындағы Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының, Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің және шет елдерден, атап айтқанда, Ресей Федерациясының, Америка Құрама штаттарының, Германия Федеративтік Республикасының, Өзбекстан Республикасының, Италияның, Ұлыбританияның қызметкерлері мен мамандары қатысты [10, 7 б].
Жоғарыда көрсетілген ұжымдар Мәдени мұра бағдарламасының әрқайсысы өзінің саласы байланысты бекітілген бөлімінде айтулы еңбек көрсетіп, жобаның материалды және рухани қорын кеңейтіп, республиканың ғылыми мәртебесін көтеруде атсалысты. Мысалы Әбдімәлік Нысанбайұлын алып қарайтын болсақ, бағдарламаның Қоғамдық кеңесінің мүшесі әрі ұйымдастырушы болумен қатар мемлекеттік бағдарламаның Философия және психология санатында жетекші ретінде қызмет атқарды. Осы санат бойынша зерттелініп жарияланған жұмыстар 3 бөліктен тұрды:
1) Байырғы заманнан бүгінгі уақытқа дейінгі қазақ халық философия мұрасы деп аталатын 20 томдық кітаптар жинағы;
2) Қазақ тіліне аударылып, 20 томға біріктірілген Әлемдік философиялық мұра кітаптары;
3) 5 томы қазақ тілінде және қалған жарты 5 томы орыс тілінде жазылған жалпы 10 томдықты құрайтын Әбу Насыр әл-Фараби кітаптар жинағы жарияланды.
Бұл кітаптар республиканың негізгі объектілері Астан және Алматы қалаларында, Аударм және Жазушы деген баспаларда басылып шығып, дүйім жұртқа ұсынылды [6, 29].
Аталған жетістіктерге жетіп, жақсы нәтижеге қол жеткізудің бірден бір себебі бағдарламаның алға қойған мақсаттары мен міндеттерінің айқын болуында. Атап айтқанда, елдің тарихи және сәулет ескерткіштерін зерттеп және оларды қайта қалпына келтіріп, қазақ халқының ауыз әдебиеті, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын дамытып әрі оларды көпшілікке насихаттап, ғылым-білім саласындадағы жұмыстарды жаңаша деңгейде жетілдіру болды [10, 4 б].
Сан ғасырдан бері қалыптасып, осы уақытқа дейін өзінің құндылығын жоймаған ғылыми әрі рухани тәжірибелерді жойылып кетуден қорғау жолында өркениет мұраларының беретін маңызы зор екені айдан анық. Жәдігерлерді зерттеу жұмыстарынан өткізіп, олардың берер құнды деректерін тізіп республиканың тарихы мен мәдениетінің ерекшеліктерін айқындап, ғылыми түрде таза баға беру мүмкін емес. Осы мәселенің құндылығы тек ұлттық немесе республикалық деңгеймен әрі уақыт кеңістігімен де шектелмейтіні турасында ХІХ ғасырдың орыс тарихшысы әрі мәдениеттанушысы И.Е. Забелиннің өзінің История и древности Москвы. Опыты изучения русских древностей и истории кітабында келтірген тұжырымдамасы қуаттай түседі: Облыстар мен аумағы бойынша одан да шағын аумақтардың тарихын олардың жәдігерлерімен біріктіре ашып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz